TRNG I HC KINH T V QUN TR KINH DOANH THI NGUYN TS.

Anh Ti

GIO TRNH

PHN TCH S LIU THNG K

NH XUT BN THNG K H Ni, thng 8/2008

t nghin cu tt, mt bo co khoa hc c cn c c ngi c chp nhn v mt hc thut i hi phi c phng php tt, p dng cc cng c k thut cung cp cc thng tin xc thc. c bit trong cc vn kinh t - x hi v khi nghin cu s ln chng ta cn phi quan tm n cc cng c k thut nh thng k. Thng k hc l mt lnh vc kh rng, do vy trong phm vi ca mn hc ny tc gi mong mun trang b cho ngi hc nhng kin thc c bn trong vic phn tch s liu thng k nhm mc ch c th khai thc hiu qu cc thng tin thu thp c, phc v cho cng tc nghin cu khoa hc ca cc khoa hc v kinh t - x hi. Vi mc ch trang b kin thc chuyn su cho cc sinh vin sau i hc c th trin khai tt cc nghin cu ca mnh, tc gi mong mun cun sch ny s tr thnh cm nang cho cc bn. Cun sch gm 4 chng chnh bao trm cc ni dung t vic chun b s liu cho n phn tch s liu v biu din kt qu thnh bo co khoa hc. Ln u tin cun sch c gii thiu n bn c, mc d c cp nht nhng thng tin mi nht v hin i nht nhng cun sch kh trnh khi nhng thiu st nht nh. Tc gi mong nhn c nhng kin ng gp ca bn c ln xut bn sau cun sch c hon thin hn.
1

LI NI U

Tc gi cng xin chn thnh cm n nhng kin ng gp qu bu ca bn c, cc bn ng nghip v sinh vin cun sch c xut bn. TC GI

GII THIU CHUNG Do c th khc nhau ca vic thu thp v x l cc s liu thng k nn trong khun kh ca cun sch ny chng ti mong mun tp trung vo nhng vn v cc s liu thng k phc v cho cc nghin cu v lnh vc kinh t - x hi. Khi nim phn tch s liu thng k: L s kt hp gia thng k, s t duy v hiu bit cc vn kinh t. Yu cu: c th nm vng kin thc ca mn hc ny i hi ngi hc phi c kin thc su v thng k, v kinh t cng nh nhng hiu bit thc t ca vn nghin cu. Ngoi ra, cn phi c kin thc v tin hc v cc cng c lng ho khc kt hp trong nghin cu. Trc khi bc vo ni dung ca chng trnh th nht chng ti mun trao i s lc vi cc c gi v tng qut tin hnh mt nghin cu trong cc vn thuc v kinh t - x hi. Trong khi tin hnh cc nghin cu v kinh t - x hi c g khc so vi cc vn thuc v khoa hc t nhin: iu khc c bn l i tng nghin cu trong cc nghin cu kinh t - x hi thng l con ngi hoc l lin quan n con ngi, cc mi lin h vi con ngi. Ngoi ra, n cn khc nhau cch thc tin hnh, kh nng p dng v thi gian cho kt qu, phm vi tc ng v.v Thit k mt nghin cu v kinh t - x hi cn phi lm nhng g? Di y l mt cng s b hng dn cho cc nghin cu thuc v lnh vc khoa hc kinh t - x hi. N s c c th ho cho tng chng trnh nghin cu c th.
3

I. Vn t ra A. Trnh by mt cch r rng, ngn gn v vn t ra, vi vic xc nh khi nim cn thit nh th no. B. Ch ra vn l s gii hn v ranh gii gii quyt hoc kim tra vn . C. M t s cn thit v ngha ca vn lin quan n mt trong nhng chi tit sau: 1. Thi gian. 2. Lin quan n vn thc t. 3. Lin quan n tng th rng ln hn. 4. Lin quan n s tc ng hoc phn nh n tng th. 5. Lm tho mn khong cch ca mt nghin cu. 6. Cho php suy rng ra cc hot ng x hi hoc cc nguyn l c bn. 7. Lm r cc khi nim, mi quan h v s quan trong. 8. Tm hiu phm vi thc t ca vn trong thc t. 9. C th to ra hoc pht trin nhng cng c quan trng cho vic quan st v phn tch thng tin. 10. Cung cp c hi v kh nng thu thp thng tin trong thc trng ca vic hn ch v thi gian. 11. Trnh by kh nng c th gii thch hoc phn tch kt qu mt cch tt nht, c nhiu thng tin nht da trn c s cc k thut phn tch c. II. C s l lun
4

A. Trnh by mi quan h ca vn n c s l lun. B. S lin quan ca vn nghin cu ti cc nghin cu trc y. C. Trnh by cc gi c l lun lin quan. III. Gi thuyt A. Lm r cc gi thuyt la chn cho vic kim nh. B. Th hin mc ngha ca kim nh cc gi thuyt ti s tin b ca nghin cu v l lun. C. nh ngha cc khi nim hoc cc bin s dng (tt nht nn dng quan h ph thuc). V d: Thu nhp l phn cn li ca doanh thu sau khi tr i chi ph trc khi tnh cng lao ng. 1. Cc bin c lp (bin gii thch) v bin ph thuc (bin c gii thch) gia chng nn c phn bit r. 2. T l trn cc bin c xc nh v o c (nh lng, bn nh lng hay nh tnh) cn c c th. D. Miu t nhng li c th mc phi v hu qu ca n. E. Ch thch cc li nghim trng. IV. Thit k mt th nghim hay cuc iu tra A. Trnh by tng nhng thit k vi nhng quan tm c th trong vic p ng tnh phc tp ca cc bin. B. M t vic la chn mt thit k tin hnh. 1. M t cc tc nhn kch thch, ch , mi trng v cu hi ca cc mc tiu, cc s kin, nhu cu cn thit v vt lc.
5

2. M t lm th no iu khin c tnh phc tp ca cc bin. C. C th cc cng c dng kim nh thng k bao gm c cc bng gi nh cho mi mt kim nh. Trong , cn c th mc tin cy mong mun. V. Qu trnh chn mu A. M t mu c la chn trong th nghim hoc iu tra. 1. C th tng th c lin quan n gi thuyt nghin cu. 2. Gii thch s xc nh ca s lng v kiu loi mu. B. C th ho phng php la chn mu. 1. C th ho mi quan h tng i ca sai s ngu nhin v phi ngu nhin. 2. c lng chi ph tng i ca cc c v kiu ly mu khc nhau ph hp vi l thuyt. VI. Phng php v cch thc iu tra A. M t thc o ca cc bin nh lng ch ra tnh tin cy v hp l ca chng. M t phng tin xc nh cho cc bin nh tnh. B. Cc mc bao gm trong bng cu hi iu tra. 1. S lng cu hi ch th phng vn ngi c hi. 2. Thi gian c th cho cuc phng vn. 3. Lch trnh tin hnh trong thi gian c th. 4. Nhng kt qu nh gi, kim nh trc. C. Cc mc bao gm trong qu trnh iu tra.
6

1. Cc phng tin thu thp thng tin. V d: Phng vn trc tip, hoc mt phn bng th, in thoi hay cc phng tin khc. 2. Cc c trng ring m ngi iu tra vin phi c hoc cn phi tp hun cho h. D. M t kt qu s dng t cc nghin cu i din hoc iu tra th. Trong nu r s quan trng, cc phng tin x l tnh trng thng tin km gi tr, b loi b hoc do li ngi c hi. VII. Hng dn trong qu trnh tin hnh A. Chun b mt hng dn trong ton b qu trnh tin hnh nghin cu, trong trnh by c th thi gian v c tnh chi ph. 1. K hoch. 2. a im nghin cu v kim tra trc. 3. La chn mu. 4. Chun b cc trang thit b vt cht cho iu tra. 5. La chn iu tra vin v tin hnh tp hun. 6. K hoch trin khai thc a. 7. Chnh sa li k hoch. 8. Thu thp thng tin. 9. Phn tch thng tin (s liu). 10. Chun b bo co kt qu nghin cu. VIII. Phn tch s liu
7

C th cc phng php dng trong phn tch: 1. S dng bng biu, cc cng c tnh ton, cch thc phn loi, my tnh v.v 2. S dng cc k thut ho. 3. C th cc loi bng biu s thit k. IX. In quyn hoc bo co kt qu A. Kt qu c vit v in n theo yu cu ca n v o to hoc nghin cu. B. La chn kt qu vit bo co cho cc tp ch khoa hc. Nhng hng dn trn y ch mang tnh cht gi cho nhng ngi nghin cu, tu tng trng hp c th m ngi nghin cu c th c th ho hoc thay i theo thc t yu cu. Pht trin vic phn tch s liu thng k thng song song hoc nng cao ca cc vn nghin cu khc m trong vic ng dng cc cng c thng k l cn thit. Bi v, phn tch thng k thng dng cho nhng vn quyt nh m vic p dng cc cng c thng k s gip a ra nhng quyt nh ng n hn trong nhng iu kin khng bit trc.

Chng I CHUN B S LIU Ni dung ca chng ny nhm trang b cho sinh vin nhng kin thc c bn v chun b, iu tra thu thp s liu phc v cho nghin cu. C c s liu vi cht lng cao v c tin cy cng nh tnh y phc v cho nghin cu l iu ht sc quan trng, n quyt nh n kt qu ca nghin cu i vi mi mt nh khoa hc k c trong lnh vc k thut hay kinh t - x hi. V vy, vic thit k iu tra nhng th no? Cc phng php iu tra la chn ra lm sao? Vic chn mu iu tra v.v s c nh hng trc tip n kt qu ca s liu m chng ta s thu thp c sau ny. S liu cho ta bit nhng g? T s liu s cung cp cho ta nhng thng tin cn thit qua v ln c bc tranh thc t, y l bc tranh khng gian 3 chiu, n cho ta bit thc ti, qu kh v c nhng iu d on trong tng lai. T , n gip ta xy dng v pht trin nhng hiu bit. C b s liu tt, c c m hnh phn tch thng k chnh xc s gip ta a ra nhng quyt nh chnh xc hn, ph hp hn vi thc t.

Mc chnh xc ca m hnh thng k Hiu bit

Thc t

Thng tin

S liu

Mc chnh xc ca quyt nh

Hnh 1.1: MI QUAN H CA VIC PHN TCH S LIU V VIC RA QUYT NH

1.1. Thit k iu tra ngh thut khoa hc C th ni vic thit k iu tra va mang tnh ngh thut va phi c tnh khoa hc, iu c th l gii bi cc l do nh sau: Tnh khoa hc c th hin ch khi thit k iu tra chng ta phi s dng cc nguyn tc ca thng k m c hc nh vic chn mu mang tnh i din v nhng c tnh ca tng th v s lng ca mu c th suy rng ra c.
10

Khi thit k iu tra, chng ta cng phi da vo cc nguyn l kinh t hc nh cc mi quan h khi nghin cu mt vn c lin quan n cc vn khc v.v v mt iu cng ht sc quan trng l vn tm l hc trong iu tra thu thp s liu: chng ta s hi ai, vi nhng cu hi nh th no v.v Mt v d m chng ta s thy rt r l khi chng ta hi v tc ng ca mt chng trnh tr gip m chng ta hay chnh ph ang tin hnh vi cu hi tng t nh Anh/ch thy chng trnh m chng ti hay chnh ph ang thc hin nh th no? th thng chng ta s nhn c cu tr li dng tt v phn ln ngi dn mong mun s c tr gip tip theo. Hoc khi chng ta tin hnh iu tra m i tng l cc nhm dn tc khc nhau th chng ta cng cn phi lu tm n phong tc, tp qun ca h trnh nhng vn m phong tc ca h khng cho php hoc chng ta s khng th thu thp c thng tin mong mun. Do vy, vic thit k iu tra phi ht sc khoa hc trong vic vn dng mt cch cht ch nhng kin thc c v thng k, tm l hc v cc nguyn l kinh t hc. Thit k iu tra c coi nh mt ngh thut l v: - Th nht, chng ta khng c bt k mt sch hng dn chun v tng qut cho thit k iu tra no m n ph thuc rt nhiu vo nhng mc tiu v cu hi nghin cu chnh m NH NGHIN CU phi gii quyt trong nghin cu ca mnh. V d: N c th lin quan n cc vn v lao ng, vic lm; c th l cc vn v thu thp v i ngho hay cc vn
11

v ngun lc v qun l cc ngun lc; cc s liu th nghim v.v n c th mc vi m nhng cng c th cp v m. iu ny hon ton ph thuc vo mc ch nghin cu, vn cn nghin cu ca ngi lm nghin cu. - Th hai, vic thit k iu tra tu thuc vo mc ngun lc v cc lin quan khch quan khc m chng ta thng nh i gia cc mc tiu khc nhau. V d: nh i gia kinh ph v s lng mu cn iu tra, gia sai s chn mu (s lng mu nhiu hay t) v sai s phi chn mu (s lng ngi tham gia iu tra nhiu hay t vi nhng kinh nghim iu tra khc nhau) v.v V th, c th ni rng thit k iu tra l mt ngh thut m ngi lm ngh thut y khng ai khc hn l chnh ngi lm nghin cu, h s phi la chn, h s phi tung hng mt cch ngh thut p ng nhng yu cu do mnh t ra c ngi c v nhng ngi ng dng chp nhn c kt qu m mnh lm ra. Thng thng cc cuc iu tra c tin hnh theo mt trnh t k hoch nh hnh 1.2:

12

Hnh 1.2: S K HOCH TIN HNH MT CUC IU TRA THU THP S LIU PHC V NGHIN CU

- Bc 1: Thit lp cc mc tiu Bc u tin trong bt k mt cuc iu tra no u l quyt nh bn mun tm hiu vn g? Mc tiu ca d n quyt nh bn s iu tra ai v s hi h iu g? Nu cc mc
13

tiu ca bn khng r rng, kt qu cng c th s khng r rng, do vy, bn phi lun lm r cc mc tiu ca mnh : th nht, thu c s liu nh mong mun; th hai, khng b thiu nhng thng tin cn thit cho vic nghin cu ca bn. V d: Trong cuc iu tra 150 doanh nghip dt may Vit Nam do Vin Kinh t hc tin hnh nm 2001, mc tiu chung m nhm nghin cu nng sut t ra l: Xc nh nhng nhn t nh hng n nng sut ca cc doanh nghip dt may Vit Nam, v da trn c s ny a ra nhng khuyn ngh i vi cc nh hoch nh chnh sch nng cao nng sut ca doanh nghip. Mt v d na khi chng ta tin hnh iu tra v vn i ngho, chng ta cn phi xc nh r l chng ta mun nghin cu g? Nu chng ta mun tm hiu v nguyn nhn dn n i ngho th mc ch ca chng ta l iu tra xc nh cc nhn t nh hng ti mc sng ca cc h dn c tch cc v tiu cc. Trn c s xc nh c cc mc tiu nghin cu, chng ta s tin hnh la chn vng nghin cu ph hp v mang tnh i din v tin hnh bc th hai. - Bc th hai: L pha chun b ca mt iu tra phc v nghin cu Ni dung ca bc ny l khu chun b cc ngun lc nh: nhn lc v vt lc ph hp theo i hi v nhu cu ca cuc iu tra trn c 2 phng din: s lng v cht lng. Trong , c bit phi nhn mnh n vic chun b v ti chnh v vt
14

lc v n gn nh quyt nh n s thnh cng trong qu trnh iu tra sau ny. - Bc th 3: L bc xy dng phiu iu tra v c s d liu Phiu iu tra c xy dng da trn mc tiu ca cuc iu tra cng nh i tng v cch thc tin hnh iu tra. Trong , mc tiu ca cuc iu tra quyt nh n ni dung ca phiu iu tra, cc thng tin cn thu thp, thi gian ca s liu cng nh thi gian ca cuc iu tra. V d: Mc tiu l iu tra kinh t h nng dn s cn 1 phiu iu tra khc so vi iu tra mt doanh nghip hay iu tra nng sut lao ng khc vi iu tra tnh hnh ging dy v hc tp trong cc trng i hc. i tng iu tra v cch thc tin hnh iu tra c nh hng nhiu n cch thc ra cu hi: dng m hay dng c phng n la chn v trong trng hp no th nn nhiu cu hi dng m, khi no th dng cu hi c gi trc. C s d liu (Database) c th nh ngha l phn thng tin thu thp c t mt cuc iu tra bt k no v c sp xp theo mt trt t nht nh c th d dng cho vic x l s liu thng qua cc phn mm thng k, cng nh d dng cho vic kim tra chun xc ca thng tin thu lm dc. Thng thng c s d liu c th l mt bng tnh trong Excel, Lotus hay 1 tp trong Access v i khi chng ta c th s dng trc tip cc phn mm thng k nhp d liu nh SPSS (Statistical Package for the Social Sciences).
15

- Bc th 4: Tip theo l vic la chn mu iu tra v s lng v cch thc chn mu Vic la chn s lng mu iu tra ph thuc vo nhiu yu t khc nhau nh iu kin ti thiu ca mu, tnh i din mu, kh nng p ng v thi gian, ngun nhn lc v vt lc (trong ch yu l ngun nhn lc ti chnh). Tuy nhin, mc tiu ca cuc iu tra i khi cng c nh hng ti s lng mu, chng hn nh mc tiu l nghin cu cc trng hp c bit (case study) th khi s lng mu khng cn ln, cn khi cuc iu tra nh gi chung cho mt nhm i tng nh nhm khch hng hay mt vng nh khu vc min ni chng hn th s lng mu i hi phi nhiu hn v phi i din cho tng th nghin cu. S lng mu cng ph thuc vo yu cu ca chnh xc ca cc thng tin phn tch t kt qu iu tra, nu i hi c chnh xc cao th s lng mu cng s tng ln. Tuy nhin, gia s lng v cht lng thng tin cng c mu thun vi nhau khi ta cp n sai s phi chn mu phn sau. Ngoi ra, s lng mu cn ph thuc rt nhiu vo cc yu t khch quan khc trong qu trnh iu tra nh thi gian cho php, kinh ph c th p ng v.v Cch thc chn mu rt quan trng v n s nh hng ti kh nng i din ca mu cho tng th. Cch thc chn mu hon ton ph thuc vo tnh cht ca tng th l ng nht hay c s khc bit bn trong ca tng th mu .
16

V d: Khi mu l ng u th ta c th la chn mu ngu nhin n gin, nhng khi trong tng th c nhiu nhm, lp khc bit nhau th vic la chn mu theo phn lp hay nhiu cp s m bo tnh i din cho tng th hn. - Bc th 5: Tin hnh iu tra. Vic tin hnh iu tra cng phi qua nhiu khu khc nhau nh tp hun cho iu tra vin, iu tra th v tin hnh iu tra chnh thc. Khu quan trng na l sp xp mt cch l gc cc khu trong cuc iu tra cng nh tp hun mt cch k lng cho cc iu tra vin, nhng ngi s trc tip tin hnh vic thu thp s liu, v cht lng ca s liu m ta c s hon ton ph thuc vo nhng ngi ny. Do vy, cng tc la chn iu tra vin c nng lc, trnh , trch nhim vi cng vic l ht sc quan trng. c bit quan trng l chng ta phi la chn c nhng ngi c mong mun tham gia cng tc iu tra, nghin cu c nh vy h mi lun cao tinh thn trch nhim i vi thng tin m h s thu thp. Vic iu tra th s gip cho vic chnh sa phiu iu tra cho ph hp thu c cc thng tin cn thit mt cch chnh xc nht, bc ny thng c tin hnh trc khi tin hnh iu tra chnh thc khong 1 thng c iu kin hon chnh li phiu iu tra v b sung tp hun cho cn b iu tra nu cn thit. Vic tin hnh iu tra s tu thuc vo yu cu ca s liu m tin hnh iu tra trong cng 1 thi im hay chia ra nhiu
17

giai on. Tuy nhin, nu c nhiu quan st trong cng mt mu th ln ly s liu trong cng 1 thi im trnh s khc bit ca s liu do tc ng ca thi gian. Trong qu trnh iu tra chng ta cn phi lun kim tra chnh xc ca thng tin c th iu chnh kp thi. Vic trin khai cng tc kim tra chnh xc c th c s dng theo nhiu cch khc nhau, chng hn chng ta c th lp ra mt i kim tra c lp vi i i iu tra. Sau khi kim tra nu phiu iu tra c nhng ch cha r rng hoc thiu thng tin th chuyn li phiu cho iu tra vin. iu c ngha l vic kim tra ny phi tin hnh ng thi, song song vi vic iu tra. trnh nhng sai st hoc nhng thng tin b thiu trong qu trnh iu tra th mt trong nhng lu v cng quan trng l cc iu tra vin cn phi hon chnh phiu iu tra ngay ti h hoc ti a bn iu tra kp thi b sung nhng thng tin cn thit. Mt lu na l trong qu trnh iu tra chng ta nn thng xuyn t chc nhng bui hp iu tra (c iu tra vin, lnh o v kim tra vin) cng nhau trao i nhng pht sinh cn phi iu chnh trong qu trnh iu tra. - Bc th 6: Nhp d liu vo c s d liu trong my tnh. Bc ny thun tu l khu k thut, song n kh quan trng v cng chim nhiu thi gian, i hi ngi nghin cu phi kin nhn v t m, c chnh xc cao, trnh nhm ln. Ngi nghin cu cng phi am hiu v my tnh v cc phn mm s
18

dng x l s liu sau ny nhm xy dng mt cu trc c s d liu cho ph hp. m bo chnh xc cao ca thng tin c 2 cch lm nh sau: + Cch th nht: chng ta c th tin hnh nhp tin hai ln, kim tra cch ny tn nhiu thi gian nhng m bo t sai st trong qu trnh nhp tin. + Cch th hai: sau khi nhp xong ton b thng tin cn phi in tt c ra giy kim tra, tuy nhin cch ny cng s gp mt s kh khn nht nh khi nhiu thng tin v trn nh dng bng tnh Excel chng hn. dung ho cho nhng im hn ch ca c 2 cch chng ta c th s dng cch ly ngu nhin mt lng phiu khong 10% kim tra thng qua vic nhp li nhng thng tin ny ri kim tra vi nhng thng tin ca cc phiu nhp 1 ln nhm tm ra nhng sai st (nu c). Nu c sai st ta buc phi kim tra li ton b c s d liu nhp trc y. Vic kim tra ny thng c tin hnh ngay sau khi nhp c mt phn s phiu iu tra trong tng s phiu ca c t, nhm mc ch pht hin sm nhng sai st c th kp thi iu chnh, trnh hin tng sau khi nhp ton b phiu mi kim tra, v khi vic iu chnh s rt tn thi gian v cng sc. Nu vic kim tra c tin hnh sau khi nhp ht cc phiu m bt gp nhiu sai st th vic nhp li tin hay kim tra cng s khng c nhiu ngha nh khi mi bt u tin hnh
19

nhp tin. Vic kim tra ny cng phi tin hnh thng xuyn trong qu trnh nhp tin vo my. - Bc th 7: Kim tra v hiu chnh thng tin trong c s d liu hay cn gi l qu trnh lm sch thng tin. y l khu cui cng trc khi tin hnh x l s liu bng cc phn mm thng k v cng l khu quan trng v n s quyt nh n tin cy ca kt qu phn tch sau ny. tin hnh kim tra, chng ta cn phi qua cc bc sau: + Th nht l kim tra xem c cc gi tr bt thng hoc b thiu hay khng (thng thng thng qua s dng mt s phn mm thng k chuyn dng nh SPSS hay Stata). + Sau khi kim tra thy c cc gi tr bt thng hoc b thiu th kim tra li xem gia vic nhp s liu v phiu iu tra c chnh xc hay khng? Nu qu trnh nhp chnh xc th cu hi t ra s l kim tra li trong qu trnh iu tra c tin hnh nh th no? Nu qu trnh iu tra c th khng nh c l thng tin hon ton chnh xc v kim tra thng tin ngay khi i iu tra th ta c th chp nhn c thng tin ny. Cn nu cu tr li l khng th khi ta s phi x l theo 2 cch: (1) iu tra li thng tin , nu iu kin cho php hoc trong trng hp s lng thng tin ln; (2) dng cc phng php x l s liu b thiu v bt thng trong thng k nu lng s liu so vi ton b khi lng thng tin chim t l rt nh (thng ch mt vi phn trm).
20

1.2. Chn mu Phn ny nhm trang b nhng kin thc c bn cho ngi nghin cu trong vic la chn phng php chn mu thch hp trong nghin cu ca mnh. Vi mc tiu c th ca phn ny l: 1. Phn bit gia tng th v mu: xc nh r cu hi nghin cu v mc tiu nghin cu; la chn cc ch tiu la chn v loi tr. 2. La chn phng php chn mu ph hp gia ngu nhin v phi ngu nhin. 3. Hiu nhng lp lun v c lng sai s. 4. Hiu nhng lp lun v xc nh c mu. 5. Hiu nhng lp lun v ngun sai s trong chn mu. 6. Tnh ton trng s. 1.2.1. Chn mu thng k trong iu tra chn mu Trc ht, chng ta s lm quen vi mt s khi nim trong iu tra chn mu cng nh cn phn bit gia nhm i tng v mu nh sau: - Tng th: L mt nhm ngi, chi tit hoc n v i tng ca nghin cu s c iu tra. Tng th bao gm 2 loi l tng th l thuyt v tng th c th tip cn c. Trong : + Tng th l thuyt: L nhng nhm i tng ph hp trong nghin cu v c th rng hn, bao trm tng th c th tip cn c. V d: Khi nghin cu v h nng dn th tt c cc h nng dn l tng th l thuyt.
21

+ Tng th c th tip cn c: L nhm i tng c th cho php tip cn trong qu trnh nghin cu v la chon mu. Vi v d trn, chng ta khng th tip cn c tt c cc h do vic phn b rng, do vy ch nhng h khu vc nghin cu mi cho php ta c th tip cn c. y l nhm tng th c th tip cn c. - Tng iu tra: L mt cuc iu tra nhm thu thp thng tin v mi thnh vin ca tng th, do vy, n c tin hnh iu tra vi tt c s thnh vien c trong tng th ca nghin cu. V d: Cuc iu tra tng th nng nghip, nng thn nm 1994 hay 2006 ca Tng cc Thng k l tng iu tra. Khung chn mu: L danh sch nhng ngi (t tng th tip cn c) t ta c th chn mu iu tra. Danh sch ny nn th hin ton din, hon chnh v c cp nht. V d: Danh sch ng k c tri, danh sch a ch theo m bu in, nin gim in thoi, tng iu tra cng nghip, tng iu tra dn s v.v Khung chn mu l danh sch cc nv trong tng th (hoc vn vt) trong mt s n v ny s c chn iu tra. c th l mt danh sch thc, mt b th ch s, mt bn hoc d liu lu tr trong my tnh. Khung l mt tp hp cc ti liu thc (s liu tng iu tra, cc bn , cc danh sch, cc th mc, cc bn ghi) cho php chng ta nm c vn vt dn dn.
22

Nhng vn tim tng vi khung chn mu bao gm: Khung chn mu c th khng chnh xc, khng y hoc c s nhn i. Do vy, chng ta cn phi c chin lc thay th ngu nhin trong tng. - Mu: L mt phn danh sch hay nhm cc thnh vin i din ca mt tng th c c t cc phng php la chn khc nhau cho vic thu thp thng tin nghin cu. V d: Cuc iu tra th nht: Mc tiu: nh gi thi ca cc bc cha m lin quan n chng trnh gii thiu dinh dng cho hc sinh cp II. Tng th: L ton th cc bc cha m c con ang hc cp II ti a bn nghin cu. Mu: 200 trong tng s 500 bc cha m ti x (la chn ngu nhin). Cuc iu tra th hai: Mc tiu chung: So snh thi quen c sch ca cc sinh vin mt trng i hc. Tng th nghin cu: Ton b sinh vin trong trng. Mu: La chn ngu nhin 300 sinh vin ca trng n mn sch ti th vin. Nh vy, trong cuc iu tra th nht, 200 bc cha m s l mu iu tra v cu tr li ca h s mang tnh cht i din cho ton b cc bc cha m c con ang theo hc trng cp II ca khu vc nghin cu. Cn trong cuc iu tra th hai, cu tr li ca 300 sinh vin s c xem nh l i din cho tng th sinh
23

vin ca trng nu nh vic chn mu ca chng ta l ngu nhin. Mu trong iu tra chn mu ht sc quan trng v trong qu trnh nghin cu chng ta khng c iu kin thu thp thng tin t ton b tng th, do vy, chng ta phi thu thp c s liu t nhng ngi cng mang tnh i din cho nhm m chng ta ang nghin cu cng tt. Thm ch vi mt bng hi hon ho (nu nh n tn ti), s liu iu tra ca chng ta s ch c coi l c ch nu ngi c iu tra i din cho ton b tng th nghin cu ca chng ta. Mt mu tt l mt thc th thu nh ca tng th, hon ton ging nh tng th ch khc l nh hn. Mt mu tt nht phi mang tnh i din cho tng th v cc c trng quan trng nht ca tng th . Mt v d v chn mu khng tt, l nu chng ta tin hnh mt cuc thm d v iu kin chm sc sc kho cho ngi dn m li ch tin hnh trn in thoi, tc l khung chn mu ca ta l danh mc in thoi, th c ngha l chng ta loi b mt phn ln i tng ngi ngho v h khng c in thoi hoc khu vc vng su, vng xa ni in thoi cha n c vi h. Nh vy, kt qu ca cuc iu tra cha th phn anh ht c thc trng ca cng tc chm sc sc kho ngi dn nh chng ta t ra trong mc tiu ban u.

24

Hnh 1.3: TNG TH V MU Mt cu hi t ra y l ti sao ta li phi chn mu? Sao ta khng iu tra ton b tng th nghin cu? Cu tr li l: Chn mu iu tra gip chng ta thc hin nhanh chng hn l iu tra tng th, chn mu iu tra cng gip ta tit kim c kinh ph cho cc hot ng khc nh kim tra chnh xc v cht lng ca thng tin thu thp c. Ngoi ra, chn mu iu tra gip chng ta tp trung vo nhng nghin cu c th hn. V d: Khi chng ta mun so snh gia nhng cp v chng tr v gi ca mt nhm dn tc no chng hn, th vic la chn mu phn tng s cho ta tp trng vo vn ta cn, do m n ph hp hn l vic iu tra c tng th mu. Khi tin hnh la chn mu iu tra chng ta cn phi m bo rng l mt i din tng th. Chng ta bit khng c mt mu iu tra no l hon ho, v n lun cha ng mt sai s
25

hay thnh kin no . Danh mc cc tiu ch sau c th c s dng m bo mu c trng cho tng th v mc i din ca mu. Bn thn mu nghin cu hon ton khng c ngha g, iu quan trng ca chng l chnh xc cho tng th m chng i din hay tm gng ca nhm mc tiu nghin cu. 1.2.1.1. Danh mc cc tiu ch cho vic m bo mt mu c tnh i din cho tng th: (1) Mc tiu iu tra phi r rng y l l do cho vic trin khai iu tra. Cuc iu tra c tin hnh nhm m t, so snh hay tm hiu thi v.v Mt cng ty c th tin hnh iu tra ngi lao ng trong cng ty ca mnh hay mt trng hc c th iu tra nhng hc sinh ang theo hc tm hiu nhng g din ra trong hin thc v qu kh nhm ci tin k thut hay xy dng nhng mn hc mi cho tng lai. C th xem xt li v d ln trc khi nh gi thi ca cc bc cha m lin quan n chng trnh dinh dng. Mc tiu chung: nh gi thi ca cc bc cha m lin quan n chng trnh gii thiu n king v dinh dng cho hc sinh cp II. Mc tiu c th: Nhm m t v so snh thi ca cc bc cha m cc tui khc nhau, nhm dn tc khc nhau v vi nhng hiu bit khc nhau v kin thc dinh dng ti 3 mc dinh dng c gii thiu.
26

Cu hi nghin cu: 1. Cc bc cha m s c thi nh th no khi c gii thiu 3 mc dinh dng cho con em h? 2. Thi ca cc bc cha m nhng nhm dn tc khc nhau nh th no khi tham gia chng trnh ny? 3. Liu nhng bc cha m c am hiu v kin thc dinh dng s c thi khc vi nhng ngi khc? Mc tiu iu tra s l hng dn cho vic trin khai cc cu hi c th ca iu tra, hoc cc mc thng tin cn thu thp trong cuc iu tra cng nh vic la chn tng th v mu iu tra. (2) Ch tiu c la chn phi r rng v xc nh c Mt ch tiu cho vic xc nh c im ca ngi c la chn cho cuc iu tra l ngi c kh nng tham gia. Bn cnh c ch tiu xc nh nhng i tng s khng tham gia vo cuc iu tra. Vic ng dng 2 ch tiu ny cho php xc nh r rng i tng c th la chn lm mu iu tra. Nu mt ai hay mt nhm no khng ph hp vi cc ch tiu la chn vo mu th ngi v nhm s khng nm trong mu nghin cu. V d: Cu hi nghin cu l tc ng ca cm t QUITNOW (dng li) trong vic gip ngi ht thuc l c th b thuc l? Tng th: Nhng ngi ht thuc. Cc ch tiu la chn: - C tui nm gia 18 v 64.
27

- Ht hn 1 iu thuc l mi ngy. - C nhiu vt en trong phi khi chp phim. Ch tiu loi tr: Nu ngi thuc nhm cm ch nh cho vic s dng cc cht nicotin. Kt qu: Cuc iu tra ch tin hnh i vi nhng ngi t cch. Nu nhng ai c tui t hn 18 v nhiu hn 64 s khng c la chn lm mu iu tra. Mc d, tng th nghin cu l nhng ngi ht thuc l, song ch tiu la chn v ch tiu loi tr s gip xc nh r hn nhm nghin cu ai l ngi ht thuc l. Vic ng dng cc ch tiu trn gip chng ta xc nh r rng ranh gii cho nhng ngi c phng vn ai l ph hp v c t cch tham gia vo mu i din cho tng th nghin cu. (3) La chn phng php chn mu kht khe (chn mu ngu nhin) Cc phng php chn mu c chia lm hai nhm: chn mu ngu nhin v phi ngu nhin. La chn ngu nhin cung cp cc thng tin thng k v tnh i din mu ca tng th. Trong chn mu ngu nhin, mi mt c th c xc nh l c cng xc sut la chn lm mu iu tra. La chn phi ngu nhin l s la chn mu ph thuc vo c tnh ca tng th v nhu cu ca iu tra. Vi cch thc ny mt vi c th ca tng th c c hi cao hn c la chn lm mu iu tra, trong khi nhng c th khc li khng c c hi
28

cao. Nh vy, kh nng ng dng nhng kt qu iu tra nhm suy rng cho c tng th c th khng p dng c. 1.2.1.2. Cc phng php chn mu ngu nhin C nhiu cch la chn mu thng k trong iu tra chn mu, mi cch la chn ph thuc vo iu kin c th v tnh i din, tin cy v c trng c th ca tng th. V c bn chng ta c th phn ra thnh cc loi mu thng k nh sau: (1) Mu ngu nhin n gin. (2) Chn mu theo phn nhm/tng. (3) Chn mu c nhm. (4) Chn mu hai cp. (5) Chn mu lp li.

Hnh 1.4: CHN MU NGU NHIN

29

Mi cch chn mu li tin hnh khc nhau, n tu thuc vo thc t tnh cht ca tng th nh cp. Nu tng th l ng nht th vic la chn mu theo cch th nht l n gin nht v tnh i din cao nht. Tuy nhin khi bn trong tng th ca chng ta c s khc bit v phn chia thnh nhiu nhm c c trng khc nhau th phng php th nht s khng m bo cho ta c mt mu mang tnh i din nht nh ta mong mun. V vy, trong trng hp ny chng ta cn phi thay i cch thc la chn mu iu tra cho ph hp. Lc ny cc cch chn mu th 2, 3 hoc 4 s ph hp hn, cn vic c th la chn theo cch no li ph thuc vo nhiu yu t khc nh iu kin thi gian, kinh ph, v.v Ngoi ra, cch la chn mu th 5 l khi chng ta mun nghin cu su hn vo mt vn g hay chng ta mun kim tra li thng tin sau khi c kt qu iu tra chng ta c th la chn mt nhm nh trong mu tin hnh iu tra li theo mt s ch tiu hp no . Mc d chng ta c nhiu cch la chn mu iu tra khc nhau nhng vn phi bo m nguyn tc l bc cui cng trong phng php chn mu phi chn mu ngu nhin, khi mu iu tra mi mang tnh i din cho tng th (tc l c th SUY DIN v tng th da trn vic phn tch mu iu tra). * Mu ngu nhin n gin: c la chn trn c s nguyn tc l xc sut la chn mu l nh nhau. Mu c la
30

chn theo phng php ny p ng cao v mt thng k v c bit kh nng suy rng kt qu l rt cao v p dng cc cng c ton hc trong tnh ton d dng hn. Bc u tin trong chn mu ngu nhin n gin l phi c danh sch ca tng th t xc nh c mu hay ni cch khc chng ta phi c khung chn mu. Nu mu mun i din cho tng th th khung chn mu phi cha ng tt c hoc gn ht tt c cc thnh vin trong tng th. Trong chn mu ngu nhin n gin tt c cc c th ca tng th c cng mt c hi la chn. Cc c th c la chn cng mt thi gian v hon ton c lp vi nhau. Khi mt mu c la chn s khng c php trong khung chn mu na, hay ni mt cch khc l n khng c c hi la chn li. Chnh v c cng mt c hi nn mu ngu nhin c xem nh l khng c s sai khc. Mt c im ni bt ca chn mu ngu nhin n gin l trnh c s sai lch ca mu, tuy nhin im bt li l nhiu khi n khng tnh ton hay bao hm c nhng thnh phn ca tng th m chng ta ang quan tm. Gi s khi chng ta mun tm hiu v s tho mn ca cc khch hng v gi thit chng ta c kt qu ca mt nghin cu trc y cho rng nhng khch hng gi v tr thng l cc nhm khc nhau v mc tho mn ca mt dch v no . Nu chng ta p dng phng php chn mu ngu nhin n gin cho mt nghin cu mi c th chng ta s c mu trong s lng c th ca nhm khch hng tr khng ln p dng cc cng c thng k, trong
31

trng hp ny chn mu ngu nhin n gin khng bao hm c ton b cc thnh phn ca tng th. Nh vy, nu cc thnh phn ca tng th a dng hay ni cch khc mt tng th no khng ng nht v vi nhng mc ch nghin cu khc nhau do vy m phng php chn mu ngu nhin n gin ch ph hp cho vic p dng trong nhng tng th tng i nh khi tnh ng u s tng ln bn trong ca tng th . Mu ngu nhin n gin c la chn mt cch ngu nhin t tng th. C nhiu cch khc nhau, v d c th la chn hon ton ngu nhin khng theo mt quy lut no hoc cng c th la chn da trn danh sch v c khong cch c nh gia cc mu. Vic la chn ny phi m bo rng n khng ph thuc vo ch quan ca ngi nghin cu. c im ca chn mu ngu nhin n gin l: - S dng c ch hi la chn cc quan st. - Bi xc sut la chn cho tng mu. - Tt c u da trn khung chn mu. C cc cch ly mt mu theo hnh thc ngu nhin n gin l: (a) H thng: - nh s cc n v trong tng th t 1 n N quyt nh s lng n c th trong tng th (quy m mu) m chng ta mun hoc cn.
32

- k = N/n = quy m khong tin cy la chn ngu nhin mt s nguyn nm gia 1 v k, sau chn cc n v ng th k l mu cho thu thp thng tin. (b) S ngu nhin: - Nm ng xu. - S dng cng c Excel bng cng thc rand() - Hay s dng cc phn mm thng k khc nh: Stata bng cu lnh la chn mu ngu nhin n gin: gen randomnr=uniform() V d: Chn cc h gia nh trong iu tra 3.700 h gia inh cho d n ca MOLISA/UNDP v nh gi chng trnh xo i gim ngho. Cc cch ny cng c s dng trong cc phng php chn mu ngu nhin c trnh by di y nh phn tng v nhiu chng (lp li). (c) Chn mu khng t l: chn mu vi xc sut la chn mt n v t l vi quy m (pps). V d: Chn cc tnh v x trong cuc iu tra 3.700 h gia inh cho d n ca MOLISA/UNDP v nh gi chng trnh xo i gim ngho HERP. * Chn mu theo phn tng (cp): Khi tng th c th chia thnh nhiu nhm c c im tng i ng u trong tng nhm th ta c th s dng phng php ny. Trc ht chng ta cn chia tng th theo cc nhm khc nhau v d theo loi hnh

33

dn tc, hay gii, sau trong mi nhm ta s tin hnh ly mu ngu nhin iu tra. C s thng k cho vic phn tng: L da vo tnh chnh xc ca bt k mt c lng no c th c ci thin bng cch la chn mt thit k thch hp. Ngi iu tra thng c hiu bit v tng th ang nghin cu trc khi tin hnh iu tra v vic s dng nhng thng tin ny c th ci thin tnh hiu qu ca suy din thng k v nhng c im cha bit ca tng th. Thng phng php ny hay c s dng khi trong tng th c s khc bit v tnh cht ca cc nhm. Hai vn tim tng: (1) Bin phn tng khng c bit trc khi iu tra. V d: c lng sn xut cng nghip trong ngnh dt/may. Phn tng theo mc sn xut hin ti. Nhng mc sn xut hin ti khng c bit. S dng i din: quy m lao ng trong qu kh. (2) Cc quy m c bn ca tng th khng c bit. V d: Ch c danh sch ca cc doanh nghip vi tn v a ch, khng c quy m. Chn mu phn tng phc tp hn rt nhiu so vi chn mu ngu nhin n gin, cc tng phi c xc nh, sp xp u nhau v nu nh s dng nhiu tng s dn n mu ln, cng knh v tn km cho iu tra. * Chn mu c nhm: Thng c s dng khi tng th c s khc bit v nhng c trng nh a im, hay c phn b
34

thnh nhng cm c khong cch khc nhau xa v mt a l, khi nu chn mu theo phng php ngu nhin n gin hay theo phn cp s dn n tn km trong iu tra trong khi kinh ph dnh cho nghin cu khng cho php. tin hnh chn mu c nhm, trc ht chng ta cn phn chia tng th mu ra thnh nhiu nhm khc nhau, sau ta tin hnh la chn ton b mt s nhm lm mu iu tra. Theo cch thc ny c mt im rt hn ch l nu nh mi nhm c s lng ln cc c th th s dn n vic tn km hn c v ti chnh v thi gian tin hnh iu tra thng tin. Ch : - Trong vic chn mu c nhm chng ta khng cn danh sch cc c th (doanh nghip/h gia nh) tt c cc vng, m ch nhng vng c chn. - Vic la chn cc vng hoc cc doanh nghip/h gia nh c th c thc hin thng qua vic s dng bt k mt phng php chn mu no. * Chn mu hai cp: L dng hay c ng dng nht v n kt hp tnh ti u ca c 3 cch thc chn mu n gin, phn cp v chn mu c nhm nu trn, do vy n thng ph hp nht, c bit trong iu kin cc nghin cu ca ta vi tng th c s phc tp nh hin nay. tin hnh chn mu theo cch thc ny trc ht tng th s c phn chia ra thnh nhiu cp hay nhm khc nhau, sau tin hnh la chn mt s nhm i din cho i tng nghin cu v m bo v mt thi gian chng ta tin hnh
35

la chn trong cc nhm mt s c th i din bng phng php la chn mu ngu nhin n gin nh trnh by phn trc. * Chn mu lp li: Vi cch thc chn mu ny, trc ht chng ta tin hnh chn mu ngu nhin n gin ln 1, sau t nhng mu c la chn chng ta li tin hnh la chn mt s lng nh (tu theo yu cu ca cng vic) cc mu mt cch cng hon ton ngu nhin phc v cho mc tiu nht nh trong nghin cu nh: kim tra li thng tin hay b sung thm thng tin v.v

36

Bng 1.1: NHNG THUN LI KH KHN, U NHC IM CC PHNG PHP CHN MU IU TRA

Ngu nhin n gin Chn mu phn cp

D lm, tnh khch quan cao. Nhanh d lm, trnh cn b i hi khng cao.

Khng p dng c cho tt c cc trng hp khi khng c tnh ng u trong tng th, ch s dng cho nhng mu nh. C th b trng lp.

D lm, ph hp vi mc tiu iu tra, thi gian nhanh hn.

Phi xc nh c tiu chnh xc cao, chn i tng ch phn nhm trc khi theo mc ch iu tra. iu tra. Tnh i din cao hn. Chi ph cao hn. Tn nhiu thi gian v chi ph. C th nh hng n kt qu iu tra do c th ca cc nhm c chn.

Chn chnh xc cao. mu c Tnh i din cao, p dng cho nhm tng th mu rn. S lng mu nh.

37

(Tip theo)
Chn mu 2 cp D lm, tn t thi gian v chi ph, chnh xc cao hn cc phng php trn, p dng cho cc tng th mu rn, chia nh theo tng cp. Tng hp u im ca 2 phng php trn. Chn mu lp li D so snh kt qu iu tra. Tiu tn t thi gian do c sn khung chn mu. Tn chi ph. D b trng lp. Tng th phi ln. iu tra vin phi c trnh cao. Tn nhiu thi gian.

Phi c kt qu ca cuc C chnh xc cao, trnh c iu tra trc do vy b sai st ca iu tra trc. ph thuc.

Dng kim chng kt qu cc i hi trnh cao. cuc iu tra ln. C cng c mnh. Tnh i din khng cao.

1.2.2. Chn mu phi thng k trong iu tra chn mu Ngoi cch chn mu thng k nh trnh by phn trc chng ta cng c th la chn mu phi thng k theo cc cch nh sau: - Chn mu tin li:

38

Chn mu tin li c s dng khi chng ta n gin ch chn ng mt ai trn ph m h ang nh dng li, hoc khi chng ta i quanh mt doanh nghip, mt ca hng, mt qun n, mt rp ht v.v hi nhng ngi m chng ta gp xem liu h s tr li cu hi ca chng ta hay khng. Ni mt cch khc, mu bao gm nhng ch th m nh nghin cu c th tip cn mt cch thun li. Khng c s la chn ngu nhin v kh nng chch l ln. - Chn mu theo quota: Chn mu theo quota thng c s dng trong nghin cu th trng. Nhng ngi i phng vn phi tm kim nhng trng hp c nhng c tnh nht nh. H c nhn quota ca nhng nhm ngi nht nh phng vn v quota c t chc theo cch lm cho mu cui cng i din cho tng th. Nhc im ca chn mu theo quota: Ngi phng vn la chn ai m h thch (trong phm vi tiu ch nh trn) v do vy c th la chn nhng ngi d phng vn nht v v th c th gy ra chch mu. Ngoi ra, khng th c lng c tnh chnh xc (do mu khng ngu nhin). - Chn mu c mc ch: Mu c mc ch l mu c nh nghin cu chn mt cch ch quan. Nh nghin cu c gng chn mu m theo h l mang tnh i dinc ho tng th v s c gng m bo rng mu bao gm tt c cc kha cnh ca tng th nghin cu. - Mng li hoc nm tuyt:
39

Vi cch tip cn ny, u tin chng ta lin h vi mt vi ngi tr li tim nng v sau hi xem liu h c bit ai c cng c tnh m chng ta ang mun nghin cu hay khng. - T la chn: C l bn thn cm t t la chn t ni ln ngha ca n. Bn thn ngi c hi s t quyt nh xem h c thch tham gia vo cuc iu tra hay khng v nu hc khng mun tham gia chng ta s phi chuyn sang i tng khc hi. - Chn mu chuyn gia: Chn mu chuyn gia lin quan n chn mt mu bao gm nhng ngi c bit l c kinh nghim v chuyn mn trong mt lnh vc no . Thng chng ta thu xp mt mu nh vy di danh ngha l mt nhm chuyn gia. Vic tin hnh chn mu phi thng k tu thuc vo mc tiu, i tng v yu cu ca nghin cu. Phng php ny thng c p dng trong nhng iu kin chng ta khng c khung chn mu c th, chng hn nh trong cc nghin cu th trng chng ta khng c danh sch khch hng mua mt loi hng ho no th chng ta buc phi s dng phng php chn mu phi thng k. Phng php ny cng c th p dng khi tng th ca chng ta c tnh ng nht cao (m iu ny thng kh din ra i vi cc vn kinh t - x hi), hay trong trng hp nghin cu ca chng ta khng cn phi ngoi suy cho tng th.

40

Do vy, ta c th thy im hn ch ca phng php chn mu phi thng k l kh nng p dng cc cng c thng k v kh nng suy rng ca kt qu b hn ch. - Nhm quan tm: Phng php ny thng hay c dng trong nghin cu th trng nhm tm hiu nhng mt hng c th m x hi cn v s tiu dng. nghin cu chng ta thng iu tra 10-20 ngi cng mua mt mt hng no i din cho nhm nhng ngi c cng s thch hoc nhm khch hng tim nng. V d: Khi iu tra v nhm bnh nhn b bnh tiu ng. 12 bnh nhn c mi tham d vi nhng cu hi nh sau: liu phiu iu tra bao hm ton b nhng cu hi cn thit? Cc anh (ch) c th theo di v tr li mt cch d dng cc cu hi? Mt bao nhiu thi gian hon chnh mt phiu iu tra nh vy? Kt qu ca cuc tho lun nhm s gip ta chnh sa li phiu iu tra tin hnh mt cuc iu tra vi quy m ln i vi cc bnh nhn tiu ng. Phng php nhm quan tm c kt qu tng i chnh xc v trong trng hp nu nhm tham gia c mc khc bit ln vi tng th, chng hn nhng ngi c trnh cao trong mt tng th c trnh mc trung bnh, th cu tr li ca h c th khng ng dgn c cho tng th . Tm li, vi mi phng php, cch thc chn mu khc nhau u c nhng li ch v cha ng nhng vn khc nhau nh trnh by ti bng 1.2 di y:
41

Bng 1.2.: LI CH V NHNG VN T RA I VI MT PHNG PHP IU TRA C LA CHN

Phng php chn mu Chn mu ngu nhin

Li ch

Vn

Chn mu ngu nhin n Tin hnh tng i n Thnh vin ca cc nhm c th khc nhau trong gin (tt c cc c th u gin . tng th c th khng xut c cng c hi c la hin trong mu vi mt t chn). l ph hp. Chn mu theo phn tng (cp) Tng th nghin cu c nhm li theo cc nhm khc nhau vi nhng ch tiu c ngha cho nghin cu C th tin hnh phn tch theo tng nhm (VD: theo gii, tui, khu vc v.v ) Mc bin ng thp hn so vi cch chn mu ngu nhin gin n. Mu c tnh cht i din hn cho tng th. Phi tnh ton s lng mu cho mi nhm. C th phi tiu tn hn v mt thi gian v kinh ph cho vic tin hnh chun b iu tra.

Chn mu c nhm Tng Thun li trong trng hp th nghin cu c nhiu xa nhau v mt a l nhm khc nhau (v mt a l). Vic la chn s c tin hnh vi mt s nhm nht nh. Chn mu hai cp Ph hp nht trong iu kin x hi c s phc tc, phn chia theo nhiu nhm (c nhng c trng ring).

Nu nh mi nhm c s lng ln th tn km hn c v ti chnh v thi gian tin hnh iu tra thng tin.

42

(Tip theo)
Phng php chn mu Chn mu ngu nhin Chn mu lp li Ph hp trong trng hp Tn km thi gian v kinh cn kim tra chnh xc ph. cng tc iu tra, hay thu thp thm nhng thng tin c th khc cho nghin cu. Li ch Vn

Chn mu phi ngu nhin Chn mu tin li Mt phng php mang tnh thc t bi v vic la chn mu lun c sn (VD: mt sinh vin trong trng, mt bnh nhn ang trong phng ch khm bnh). Bi v mu l mt c hi v tnh nguyn do vy m n i khi khng ging nh nhng c th khc trong tng th nghin cu.

C th hin thc nu nh Cc s liu c phi lun phn s liu c sn m t t c cp nht c t l (Tng th c chia thnh l ca cc nhm. chnh xc. tng nhm nh theo cc ch tiu khc nhau nh gii, tui, v v Chn mu theo quota Mu s c la chn theo nhng t l nht nh ca cc nhm trong tng th).

43

(Tip theo)
Phng php chn mu Chn mu phi ngu nhin Mng li hoc nm Thch hp trong iu kin tuyt khng c khung chn mu. Nhng ngi tr li trc s chi nh nhng ngi tip theo trong tng th. T la chn Vic la chn ny c th dn n nhng sai st chn mu. Khng th kim tra c ai l ngi s c tham gia. Li ch Vn

Ph hp vi cc nghin cu C th cha ng nhng thuc dng th trng, hay sai st chn mu v tnh i vi nhng nhm kh i din. tip cn. Ph hp cho cc nghin cu chuyn su hay vic tham kho kinh nghim cho nhng vn l lun nh nghin cu a ra. Ph hp trong vic nh Phi l nhng nhm tng hng cho vic pht trin i nh nhng mang tnh iu tra. i din cho c tng th ln hn.

Chn mu chuyn gia

Nhm quan tm

1.3. Quy m mu trong iu tra chn mu 1.3.1. Phn phi mu Chng ta i t thng k mu n c lng tham s tng th nh th no? Mt khi nim trung gian quan trng m chng ta cn phi hiu l phn phi mu. Phn phi ca mt s v hn cc mu c cng quy m nh mu trong nghin cu ca chng ta c gi l phn phi mu.
44

Hnh 1.5: PHN PHI MU T tng chnh ca thng k suy rng l ly mu t mt tng th v sau s dng kt qu phn tch cc thng tin t mu ny suy rng ra cho tng th nghin cu. V d, gi tr bnh qun (gi tr trung tm), lch chun (mc dao ng hay bin ng), hoc l t l ca mt s quan st/tng th v mt c trng no . Vic ly mu nghin cu s gip chng ta tit kim kinh ph, thi gian v c nhng cng sc phi b ra. Hn th na, ly mu i khi cung cp cc thng tin chnh xc cho nghin cu hn l cu tr li ca vic chng ta c gng iu tra
45

c tng th (sai s phi chn mu), nghin cu cn thn mt mu cn hn l lm khng cn thn vi c tng th. Chng ta s xem xt t m nhng c im ca mu t cc tng th khc nhau. Bi v mu l mt nhm i tng ca mt tng th, gi tr trung bnh ca mu khng hon ton chnh xc nh l ca tng th. V vy, mt iu quan trng cn phi xem xt l mc ph hp ca nhng c lng t mu nh gi tr bnh qun so vi tng th. Thng thng trong thc t, mt mu rt nh (5-10 quan st) c ly ra kim tra c ch thu thp thng tin v t thu c thng tin ban u cho vic chn mu. Tuy nhin phc v cho vic xc nh mc ph hp, chp nhn c gia c lng ca mu so vi tng th chng ta cn phi xem xt vi khong 10, 50 hoc 100 mu ring bit khc nhau ly ra t tng th. Liu s ph hp s nh th no nu gia cc mu nghin cu khc nhau? Nu chng ta pht hin rng kt qu gia cc mu gn nh ging nhau (v gn chnh xc!), vy chng ta tin cy vo mt nghin cu c lp hay khng? Mt khc, xem xt kt qu t cc nghin cu lp li cho mt s tiu ch no cn c tin cy cao hn, i hi phi c mt mu khc vi c mu ln hn. Mt phn phi mu c s dng m t s phn b ca nhng kt qu u ra, m mt nghin cu c th thu c t cc mu tng t ca mt tng th. Lu rng mt gi tr bnh qun c lng t mt mu c th khc vi mt mu khc.

46

Cn phi hiu rng mi nghin cu thng k khc nhau c mt phn phi mu khc nhau, n ph thuc vo nhng thng tin c th, c mu v phn phi ca tng th. V chng ta cn phi lu mi quan h gia c mu v phn phi ca c lng mu. V th, mc bin ng ca phn phi mu c th c thu hp li bng cch tng s lng quan st ca mu. Lu khi c mu ln, nhiu phn phi mu s tim cn vi phn phi chun. Nhng moment chnh ca phn phi mu: Moment bc 1: Trung bnh ca phn phi mu trung bnh ca cc trung bnh ca mt s v hn cc mu rt gn vi trung bnh tng th - tham s cn quan tm. Moment bc 2: lch chun ca phn phi mu cho chng ta bit cc mu khc nhau c phn phi nh th no. Trong thng k, n c gi l sai s chun.
V (estimate) = S2 n 1 n N

(1)

Trong : n v N - ln lt l quy m ca mu v tng th, S 2 - phng sai ca bin. Nu mu nh, iu chnh tng th hu hn gn bng 1. Khi , phng sai ca cc i lng c lng ph thuc vo: (i) s lng quan st (n) v (ii) bin thin ca bin S 2 . Hm ca (1) i vi iu tra tng th rt ln trong quy m mu t hn 10% ca tng th: (1) thng b b qua.

47

1.3.2. Sai s chn mu v phi chn mu Mt mu tt l mt m hnh nh c tnh i din y cho tng th. Tuy nhin, sai s hay sai lm chn mu l nhng iu kh trnh khi trong bt k mt cuc iu tra chn mu no. Gi s chng ta mun lm mt nghin cu v nhu cu chm sc sc kho tinh thn cho nhng a tr v gia c. Mt vn m chng ta cn phi cp n l qua thi gian cn thit cho cuc iu tra, nhu cu c th s thay i bi v thc t lch s. Mt chnh sch sc kho mi c th ra i trong thi gian din ra cuc iu tra ca chng ta. Nhng iu ny s dn n sai st hay sai lm khi chn mu v iu tra chn mu. Do vy, n i hi chng ta phi tnh ton n tt c nhng tnh hung xy ra v phi thc s am hiu thc t, lch s, cc vn x hi, mi trng , ang din ra v c yu t thi gian na trong bt k mt cuc iu tra no. Trong chn mu, sai s chun c gi l sai s chn mu. Sai s chn mu cho ta bit chnh xc ca c lng thng k m chng ta tnh ton ra c t mu iu tra hay ni cch khc l sai s do vic chn mu (vn ny xut hin khi mt phn ca tng th c s dng i din cho ton b tng th v n c th o lng c v mt ton hc). Tnh chnh xc ni chung ca c lng ca chng ta cn ph thuc vo sai s phi chn mu m n c th xy ra bt k chng no ca cuc iu tra.

48

Hnh 1.6: TH SAI S CHN MU V PHI CHN MU

Cc sai s chn mu ch yu do qu trnh chn mu, chng hn nh vic p dng cc phng php chn mu phi ngu nhin. Sai s chn mu l nguy him v n c th lm hng tnh tin cy ca cuc iu tra. Cch tt nht trnh nhng sai lm chn mu l s dng cc phng php chn mu ngu nhin. Trong nhng trng hp khng th, chng ta phi la chn mu phi ngu nhin trong nhng tng th t c s khc bit xc sut gia cc c th hoc ti thiu l i vi cc ch tiu chnh ca nghin cu. xc nh c nhng nhm trong tng th t c s khc bit v nhng thng tin ca cc ch tiu chnh ny chng ta c th thu thp c thng qua nhng nghin cu trc y hoc qua s liu thng k.
49

V d: Gi s chng ta ang nghin cu v nhm ph n c thu nhp thp, tham gia mt d n tng cng s dng dch v chm sc sc kho trc khi sinh. Nu khng c s so snh s liu chng ta khng th bit c mc sai s ca mu, mc d chng ta lun bit l n tn ti. Nu mc s dng dch v tng ln chng ta khng th khng nh c l do tc ng ca chng trnh. Ngi ph n tham gia chng trnh c th c thc y tm kim s chm sc hn so vi nhng ngi khng tham gia. Nhng thng tin so snh cn thit c th c sn trong nhng n phm in n trc y. Vi cch ny, chng ta c th c nhng thng tin c bn ging tng t xc nh nhng nhm khc nhau cho vic la chn mu. Cc loi sai lm phi chn mu thng gp bao gm: - Khng bao hm: tc l c th khng bao hm mt s n v, hoc mt s nhm ca tng th iu tra xc nh trong khung c s chn mu c s dng trong thc t. - Khng tr li: ngha l ngi c phng vn khng cung cp thng tin v nh vy chng ta khng thu thp c thng tin cn thit t mt s ngi c chn trong mu iu tra ca chng ta (thiu thng tin ngu nhin, thiu thng tin khng ngu nhin v vn chch mu). Sai lm quan st c bao gm: - Sai lm thc a do cc nhn t bi cnh, tm l v hnh vi gy ra, n ch yu ph thuc vo ngi lm nghin cu do nhng suy ngh ch quan ca mnh chi phi kt qu iu tra.
50

Sai lm vn phng, sai lm trong vic bin tp, m ho, lp bng v phn tch s liu. V mt L THUYT chng ta lun t ra yu cu l la chn quy m mu sao cho c lng tnh ton ra t mu c CHNH XC cao nht song trong THC T n ph thuc rt nhiu vo yu t: - Phng php lun c la chn bi v n quyt nh: (1) Mc chnh xc m nghin cu yu cu (c th chp nhn sai s mc no); (2) mc m c s bin thin trong tng th i vi nhng c im chnh ca nghin cu. - T l tr li c th, bn thn n s ph thuc vo phng php chn mu c s dng, nu chng ta p dng phng php chn mu ph hp la chn i tng ng vi yu cu ca nghin cu th chng ta s c t l tr li cho cc cu hi cao hn v ngc li. - Thi gian v tin bc sn c. - Ngun nhn lc sn c nh: nhm gim st, iu tra vin, dn ng v.v v y l nhng tim n ca sai s phi chn mu.

51

Tuy nhin, trong thc t chng ta cng gp khng t cc kh khn khc nh trong cc cuc iu tra vi mc tiu t ra khng phi l mt mc tiu duy nht m l a mc tiu hay ni cch khc c nhiu c lng. Khi , chng ta s kh c th xc nh c mt quy m ti u vi nhng thit k mu phc tp. Thng thng th cc nh nghin cu mong mun c mt quy m mu nh bi v n c u im l c chi ph thp, tn t thi gian hn v kh nng c 1 sai s phi chn mu thp l kh ln, song bn cnh th mt nhc im ln ca s mu nh l sai s mu ln v v vy, s mu ti u l khi chng ta chp nhn mc sai s nht nh no m n c tng ca sai s phi chn mu v sai s chn mu l nh nht. V d: Mu 150 doanh nghip, phn tng theo ngnh dt, may v hnh thc s hu. Nh vy, s ch c mt vi doanh nghip trong mi nhm v iu ny dn n rt kh kim nh xem c khc bit v mt thng k gia cc nhm hay khng. Nghin cu tnh hung: quy m mu nh c th nh hng n hoch nh chnh sch nh th no (Hnh 1.7). Da vo kt qu phn tch trong biu trn chng ta sp xp th t cc tnh theo t l ngho i v nhn thy gia cc tnh xp gn nhau, mc d c s liu bnh qun l khc nhau, song khi so snh khong dao ng ca c lng tnh ton c th chng ta thy n c th cng c xp vo mt nhm, hay ni cch khc, trong trng hp ny khng c s khc bit gia cc tnh gn nhau. Trong v d ny, nu chng ta mun xem s
52

khc bit ch trong trng hp chng ta la chn cc tnh hai u mt ca ng th m thi.

Hnh 1.7: BIU GI TR C LNG T L NGHO I CA CC TNH QUA IU TRA CHN MU

Tt c cc mu u cha ng sai s. Mc d, mc tiu ca chng ta l la chn mu nh l bn sao thu nh ca tng th, tuy nhin n lun tn ti mt khong cch gia mu v tng th. Mc tiu ca chng ta l lm sao c th c mt mu m sai s chn mu l nh nht. Hay ni cch khc l trong bt k mt bc no ca qu trnh iu tra u cn phi hn ch ti a s sai s.

53

Sai s chn mu nh chng ta bit l s khc bit gia gi tr trung bnh ca mu v gi tr ng ca tng th v thng k dng cm t m t sai s chn mu l sai s chun ca gi tr trung bnh (Standard error of the mean). Chng ta cng cn phn bit s khc nhau gia 2 cm t lch chun (Standard deviation) v sai s chun ca gi tr bnh qun (Standard error of the mean) ch l lch chun cho thy cho thy s bin ng nh th no gia cc gi tr c bit trong khi sai s chun l lch chun ca gi tr bnh qun trong phn phi mu ni ln rng mc bin ng c th mong i gia cc gi tr trung bnh trong cc mu s ly trong tng lai.

Khi gi tr ca sai s chun c tnh ton, 68% ca gi tr trung bnh ca mt mu no s ri vo khong 1 ln sai s chun ca gi tr bnh qun ch thc ca tng th; 95% ca gi tr trung bnh ca mt mu no s ri vo khong ca 2 ln
54

sai s chun ca gi tr bnh qun ch thc ca tng th v 99% ca gi tr trung bnh ca mt mu no s ri vo khong ca 3 ln sai s chun ca gi tr bnh qun ch thc ca tng th (hnh 1.8) Tnh ton sai s chun cho chn mu ngu nhin n gin: Mc d, chng ta bit v thut ng sai s chun cng nh hiu v tnh phc tp ca vic chn mu. Tuy nhin, chng ta cng cn phi hiu v c thut ng v bn cht. Cng thc tnh ton sai s chun (SE) da vo s bin ng (Variance) v c ca mu:
SE = Var n

Trong : SE l sai s chun ca gi tr bnh qun. Var l bin ng (Variance - Tng bnh phng lch chun) n l s lng mu. Gi tr bnh qun c tnh

Trong :
l gi tr bnh qun.

X l gi tr ca tng c th. n l s mu.

55

Trong trng hp tnh ton cho cc ch tiu nh tnh ch nhn hai gi tr l 1 (c) v 0 (khng), chng hn khi hi 100 ngi th c 20 tr li c hiu s khc bit gia lch chun v sai s chun cn 80 ngi tr li khng hiu v s khc bit . Khi Var ca t l c tnh theo cng thc p(1-p). Trong : p l t l vi cu tr li l c (VD: 20%) v 1-p l t l vi cu tr li l khng (VD: 80%)

Nh vy, nu ta cng v tr t l ngi tr li c 0,2 vi sai s chun ca gi tr bnh qun 0,04 ta c 0,24 v 0,16. Ta c th ni xc sut l 68% (1 ln sai s chun) chc chn rng s liu thc t ca tng th ri trong khong 0,16 0,24. 1.3.3. C mu tng ca vic chn mu l minh ho v i din cho mt tng th nghin cu. t c iu ny tc l nhm trnh nhng sai st chn mu hoc sai s phi chn mu. Sai s phi chn mu xut hin khi chng ta xc nh tng th nghin cu khng chnh xc hoc do cc yu t ch quan khc trong qu trnh tin hnh iu tra. Sai s chn mu xut hin khi chng ta xc nh c mu khng tnh i din hoc thin lch. V th, vic chn mu i din v ln l rt quan trng m bo trnh nhng sai s ng tic trong qu trnh chn mu. C nhiu cng thc khc nhau dng tnh ton c mu, trong thc t c nhiu ti liu gii thiu cho chng ta nhng cng c ny.
56

Gi s vic nghin cu ca chng ta v mt kha cnh sc kho hay gio dc no m chng ta c phn chia ra cc nhm khc nhau xem xt cu hi t ra l mi nhm nn c bao nhiu quan st? tr li cho cu hi ny chng ta s phi tr li cho 5 cu hi khc l: (1) Gi thit ca chng ta l g (Ho)? Gi thit ca chng ta l khng c s khc bit gia gi tr bnh qun ca hai nhm. Gi s khi nghin cu mt nhm thanh nin, gi thit ca chng ta l khng c s khc bit gia mc ch v kht vng gia nhm thanh nin tham gia vo nghin cu v nhm khng tham gia. (2) Mc ngha thng k (mc ) lin quan n gi thit Ho bao hm gi tr bnh qun ca tng th ( o ) bng bao nhiu? Lu trong vic kim nh gi thit chng ta thng hay dng gi tr bnh qun ca tng th hn l gi tr bnh qun mu. Mc ngha c gi l gi tr . Gi tr ny cho bit xc sut ca vic bc b gi thit Ho khi n ng trong thc t. Thng thng, chng ta hay la c hn vi cc mc nh 0,05; 0,01 hoc 0,001 trnh vic bc b gi thit Ho khi n ng trong thc t (v nh vy khng c s khc bit c ngha thng k gia hai nhm). Gi tr p l xc sut trong mt quan st (hoc kt qu ca mt kim nh thng k) c c hi nhn c. N c tnh ton sau khi kim nh thng k. Nu gi tr p nh hn th gi thit Ho s b bc b.
57

(3) Vy c hi tm c s khc bit thc s s nh th no? Hay hi mt cch khc (1-) lin quan n i thit no? Khi tm thy c s khc bit gia hai nhm vi nhau nhng trong thc t khng c s khc bit, khi c gi l hoc kiu sai s I; khi khng c s khc bit c tm ra gia hai nhm mc d trong thc t c s khc bit gia chng, trng hp ny c gi l hoc kiu sai s II. Mi quan h ny c th hin qua bng sau:

(4) Nhng s khc bit g ca cc gi tr bnh qun tm c l quan trng? ngha ca 1- 2? Gi s chng ta c mt nghin cu v chng ta a ra 50 im t l. Bc u tin l chng ta cn phn ng mt mc s khc bit gia cc gi tr bnh qun c trn hai gc thc t v thng k. Chng ta c th hi mt nh chuyn gia 5 im l s khc bit? hay 10 im? (s khc bit ny i khi lin quan n hiu ng v c ca s khc bit l mc hiu ng).
58

(5) Nh th no l mt c lng khng chch v lch chun () ca tng th? lch chun l mt o lng ca s dao ng ca cc gi tr thc t so vi gi tr bnh qun ca mu. Hai cch chung p dng lch chun: Th nht, ti thiu 75% ca cc gi tr thc t lun nm trong khong gia gi tr bnh qun v 2 ln gi tr lch chun ( mc 95%). Gi s c 100 mu iu tra vi gi tr bnh qun l 25 v lch chun l 2, nh vy c ti thiu 75 cu tr li c gi tr l 25 4. iu c ngha l gi tr thc t ca chng nm trong khong t 21 n 29. Nu s phn b ca cc gi tr thc t ca cc quan st c dng hnh chung hay theo phn b chun th 68% ca cc quan st s nm trong khong gi tr trung bnh 1 ln lch chun, 95% ca cc quan st ri vo khong gi tr trung bnh 2 ln lch chun v 99% ca cc quan st ri vo khong gi tr trung bnh 3 ln lch chun. Gi tr c lng ca lch chun c th s dng t cc cuc iu tra trc , tuy nhin trc khi s dng chng ta cn phi kim tra xem liu phn b ca tng th c ging vi phn b ca tng th chng ta ang nghin cu hay khng. Hoc chng ta c th tin hnh mt iu tra th din hp vi khong 25 quan st c lng lch chun t . Cui cng, chng ta c th nh cc chuyn gia cung cp cc gi tr cao nht v thp nht nh nhng gi tr c bn c th tnh ton lch chun.

59

Cng thc tnh ton quy m mu iu tra trong nghin cu so snh gia hai nhm nh sau:

Trong :
1 2 l khong khc bit gia hai nhm.

z, z l cc gi tr i xng ca phn phi chun. Cc gi tr c xc nh nh sau:

Ta hy xem qua v d sau: Hai nhm thanh nin tham gia vo mt nghin cu sc kho, gio dc v cht lng cuc sng. Mt cuc iu tra c tin hnh nhm tm ra mc ch v mong mun ca h. Gi s gi tr im ti a m ta c th c t iu tra l 100 im. Kiu sai s I vi = 0,05. Xc sut bc b c s khc bit c xc nh mc 0,80. Cc chuyn gia nghin cu trong lnh vc ny cho bit s khc bit trong im s gia nhm quan st v nhm i chng nn ln hn t 10 im. S dng kt qu mt cuc iu tra trc y vi lch chun l 15 im. Hy tnh ton quy m mu cho tng nhm?

60

Trc ht chng ta gi thit rng mu nghin cu ca chng ta c phn phi gn hoc tng ng vi phn phi chun. ng cong phn phi chun c gi tr bnh qun l 0 v lch chun l 1. Gi tr z hai pha ng vi = 0,05 l 1,96; ng vi = 0,01 l 2,58; ng vi = 0,1 l 1,65 v ng vi = 0,2 l 1,28. Gi tr thp nht ca z tng ng vi = -0,84.

Nh vy, ti thiu chng ta cn 36 quan st trong mi nhm m bo 80% c hi nhn c s khc bit gia hai nhm nghin cu vi mc khc bit l 10 im s. Trong thng k, theo quy lut ngn tay ci chng ta cn c khong 30 quan st trong mi nhm m bo ngha thng k. V vy, khi chng ta tng s nhm ln chng ta cng cn phi tng s lng quan st m bo ti thiu l 30 quan st/nhm. 1.3.4. Tnh ton trng s Trng s l g? Trng s l mt gi tr s s dng iu chnh cc gi tr thc t khc v dng c th so snh c vi nhau hay c cng mt n v tnh. Dng trng s iu chnh vn xc sut chn mu, trong mt mu ngu nhin (trng hp chun), mi c nhn u c c hi c la chn nh nhau. Tuy nhin, th tc chn mu trong
61

thc t c th l h gia nh, ch khng phi l c nhn, c c hi nh nhau. Nh vy, cc c nhn trong nhng h gia nh c nhiu thnh vin hn cng ch c c hi c chn nh i vi cc c nhn trong cc gia nh c s thnh vin t hn hay ni cch khc c hi i vi h l thp hn: h khng c i din ng mc v v vy, nn c trng s iu chnh h c tnh i din trong mu iu tra. Trng s iu chnh sau khi phn tng, nu c s i din khng ng mc ca mt tng no . V d: Nam so vi n do s khng tr li hoc do chn mu phn tng khng t l. V d, nu t l thc t theo gii tnh l 50-50 v nu chng ta chn mu c 40 n v 60 nam, chng ta c th gn cho ngi tr li n mt trng s l 1,5 to ln s cn bng. Trong thc t, iu ny to ra 60 n v 60 nam. Tuy nhin, trnh vic tng quy m mu mt cch nhn to t 100 ln 120, ta cn tnh thm trng s iu chnh quy m v 100. iu ny c th c thc hin bng cch to thm trng s cho c n v nam l 5/6. Mc ch l to trng s cho cc trng hp hin ti theo cch lm gia tng tnh i din trong mu iu chnh ca nhng tng khng c i din ng mc trong mu. 1.4. Phng php thu thp s liu C nhiu cch to ra s liu cho mt nghin cu, v d nh trong cc nghin cu c bn hoc t nhin thng thng
62

chng ta hay t chc hoc tin hnh cc th nghim v qua qu trnh tin hnh cc th nghim ngi nghin cu s quan st, o c, ghi chp c s liu phc v cho vic phn tch ca mnh. Cn i vi cc vn kinh t - x hi th c s liu phc v nghin cu thng thng nh nghin cu s tin hnh iu tra thu thp thng tin. Vic iu tra c th c tin hnh theo nhiu cch khc nhau, nh: iu tra cc i tng (thng l cc h, cc doanh nghip, t chc hoc c nhn) thng qua vic s dng cc cu hi khc nhau tu theo mc tiu cn nghin cu. Cc cu hi ny c th c chun b sn (bng cu hi chun) hoc c th c ngi iu tra kt hp vi cc cu hi t ra trong qu trnh phng vn v.v... Ngoi ra, ngi nghin cu cng c th thu c s liu thng qua vic tm hiu cc ti liu thng k cng b nh nin gim thng k hoc cc bo co khoa hc. Thng cc s liu ny ch mang tnh tng qut v minh chng cho phn nghin cu c th ca nghin cu. C nhiu cch phng vn khc nhau nh: phng vn trc tip, phng vn qua th, phng vn qua th in t v phng vn qua in thoi. Mi loi hnh phng vn khc nhau s i hi nhng bng cu hi khc nhau thu c thng tin mong mun. Mt trong nhng vn ht sc quan trng l cng c trong thu thp thng tin m chng ta thng gi l phiu iu tra. Kt qu iu tra c m bo tnh khoa hc hay khng, c
63

chnh xc hay khng, c th phn tch c hay khng v thng tin c cho vic phn tch nghin cu hay khng ph thuc rt nhiu vo phiu iu tra. xy dng c mt phiu iu tra tt i hi ngi nghin cu phi c kinh nghim v am hiu v vn cn nghin cu, a bn nghin cu v c bit l phi kt hp tt gia l thuyt v thc t. 1.4.1. Phiu iu tra L cng c quan trng trong vic thu thp thng tin cho cc nghin cu thuc lnh vc kinh t - x hi. Phiu iu tra c nhiu hnh thc khc nhau nh trnh by di dng bng, kt hp bng v tng cu hi ring bit. Mi dng c nhng u, nhc im khc nhau chng hn di dng bng s lm cho phiu iu tra c v ngn hn v trong mt bng thu c nhiu thng tin khc nhau, tuy nhin mt trong nhng hn ch chnh l d xy ra tnh trng nhm ln c trong khi in s liu iu tra t ny sang dng kia v.v... hay khi nhp s liu vo my tnh cng c th xy ra tnh trng nhm ln tng t. Trong khi di dng cc cu hi ring bit s lm cho phiu iu tra c v phc tp hn, lm cho c ngi i iu tra v ngi c hi cm thy ngi khi lm vic vi tp phiu iu tra dy nh vy nhng n li hn ch c nhng nhm ln nh dng bng.

64

i vi cc thng tin nh tnh, cc cu hi trong phiu iu tra c th c chia lm 2 loi chnh: (1) Cu hi dng ng hay cu hi c gi (hoc la chn). (2) Cu hi dng m l cu hi cho ngi c hi t do la chn cu tr li. Vi cu hi dng ng th quan trng nht l phn gi tr li hoc cc la chn cho ngi tr li v n s nh hng ti kt qu phn tch. Nu cc gi trc khng c y s lm cho ngi tr li kh khn khi tr li cu hi dng ny hoc chng ta s khng thu c thng tin chnh xc. Phn gi v la chn c th c chia ra nh sau: gi vi cc tr li khc nhau khng c lin h vi nhau. V d: Khi chng ta tm hiu nguyn nhn vay tin t ngn hng ca cc h, chng ta c cc gi nh : u t; cho cc nhu cu sinh hot ca gia nh; v.v... v cc gi ny khng c mi lin h vi nhau. Cc gi ca cu hi dng ny cng c th l phn nh gi v c t l hay khong cch nht nh, v d nh: Rt tt, tt, bnh thng, km v.v... nh vy, trong trng hp ny n c mi quan h vi nhau theo 1 t l. i vi cu hi dng ny th vic phn chia khong cch c ngha rt quan trng, n c th bao gm: (1) Phn chia theo danh (Nominal scale) thng thng ch l 0 v 1 v d nh khi phn chia gii A # B.
65

(2) Phn chia theo th t A>B>C... (Ordinal scale). (3) Phn chia theo t l (Interval scale) y l hnh thc kt hp gia dng phn chia ( 1 ) v (2). V d: Khi nh gi v mt sn phm hay dch v no chng ta c th t cu hi: Mc tho mn ca anh ch v dch v hay loi hng ho v.v... v a ra cc gi nh sau: Vng rt tho mn; vng tho mn; tho mn v khng tho mn cht no. (4) Phn chia theo thang s v d t 1 n 5 l mc nh gi ca ngi c hi. Hnh thc t cu hi cho mi tr li c ngha rt quan trng v nu cu hi r rng hoc khng hm g th vic thu c kt qu mi chnh xc. V d: Khi chng ta nh gi mt dch v mi thay v t cu hi anh/ch nh gi nh th no v dch v mi ny? Th chng ta s thay cu tr li vng rt nhiu bi cu hi anh/ch c thch dch v ny khng? Trong hu ht cc phiu iu tra u c s kt hp gia hai loi cu hi dng ng v dng m, tuy nhin chng ta thng hay s dng cu hi dng ng nhiu hn v vic x l thng tin sau ny s d hn cng nh vic thu thp thng tin s d dng hn, cn cu hi dng m thng c dng minh ho, gii thch thm cho cc lun chng phn tch sau ny.

66

1.4.2. Cc phng php phng vn thu thp thng tin C nhiu cch thc thu thp thng tin khc nhau nh: n h phng vn; phng vn qua in thoi; phng vn qua th; phng vn qua th in t. Chng ta c th dng bng cu hi chun b sn hi hoc chng ta c th tin hnh cuc phng vn theo hnh thc ni chuyn, tho lun nhm v.v... Mi phng php thu thp thng tin v cng c s dng thu thp thng tin s ph hp vi tng yu cu c th v mc ch ca tng cuc iu tra, nghin cu. Phng php phng vn trc tip s gip ta c c hi tip cn vi i tng iu tra, t ta d dng tranh th c i tng iu tra. c th trao i h hiu v mc ch cuc iu tra t h c lng tin hn v s cung cp thng tin y cng nh chnh xc hn. Hn na trong phng php ny th vic c th khai thc thm nhng thng tin b tr cng nh trao i lm r nhng cu hi v.v... l iu c th. Yu cu i vi phng php iu tra trc tip l ngi c iu tra phi nm r v bng cu hi c th hi mt cch l gc cng nh dn dt ngi c hi cho ng mc ch yu cu cuc iu tra. i vi iu tra vin, phi l ngi c kinh nghim tip xc vi nhm i tng c iu tra, hiu tm l h v mt iu cng ht sc quan trng l bng hi khng nn qu nhiu gy tm l ngi cho ngi c hi. i vi hnh thc phng vn qua in thoi i hi ngi iu tra vin phi l ngi rt c kinh nghim, am hiu vn
67

quan tm v l ngi c kinh nghim trao i qua in thoi trnh vic hi lu s lm cho ngi c hi kh chu. Bng hi trong trng hp ny phi ht sc ngn gn. Vi hnh thc phng vn qua th hay th in t i hi vic thit k phiu iu tra ngn gn, d hiu bt c ai thuc nhm i tng iu tra u hiu vn nh nhau. Nn s dng nhiu cu hi dng la chn hn l cu hi suy lun v din gii trnh vic ngi c hi phi s dng qu nhiu thi gian cho vic tr li mt cu hi. Vic s dng bng cu hi c s chun b sn s gip cho qu trnh iu tra din ra nhanh v m bo kt qu nh chng ta mun, v vic iu tra theo hnh thc tho lun i khi s ko di cuc phng vn m vn chng ta cn thu thp thng tin i khi khng th hin r. Tuy nhin, vic kt hp c hai hnh thc hi theo bng hi v tho lun l iu tt nht n s gip cho chng ta c c nhng thng tin cn thit, bt buc v c nhng thng tin h tr cho nghin cu ca mnh.

68

Chng II C S D LIU C s d liu l mt mu thng tin di dng in t, n c th bao gm 1 hoc l nhiu tp d liu khc nhau. C s d liu c th c th hin di dng mt bng s liu gm nhiu hng v ct khc nhau trong mi dng th hin 1 ch tiu no v mi ct th hin cho 1 quan st, v d 1 h hay mt doanh nghip. Mi mt trong bng th hin 1 gi tr c th. C nhiu phn mm cho php xy dng v qun l mt c s d liu, nh: phn mm MS ACCESS, EXCEL hay LOTUS. Cc thng tin trong c s d liu phi c th hin dng s v cc php x l ton hc ch c th tin hnh khi thng tin c lng ho, nhng thng tin v mt nh tnh phi c m ho trc khi tin hnh cc php x l thng k. Tt c cc thng tin nh tnh c m ho trong qu trnh thu thp hay vo s liu trong c s d liu phi c ghi li trnh nhm ln trong qu trnh x l tnh ton sau ny. Mt v d v c s d liu bao gm nhiu thng tin ca nhiu mu c qun l chung trong mt tp tin. Nh trong v d ny, s liu ca 1 h c th hin nh l mt trang ca quyn sch, cc trang tip theo s l thng tin ca cc h khc theo ng trt t nh ca h u tin.

69

Mt v d na v c s d liu c trnh by di dng bng trong mi dng th hin cho mt h (mu) iu tra v mi mt ct th hin cho mt chi tiu iu tra (mt thng tin), nh vy, trong trng hp ny s lng mu iu tra s quyt nh n s lng hng cn phi c trong c s d liu, trong khi s lng cc ch tiu cn iu tra s quyt nh s lng cc ct trong c s d liu. Chng ta cng c th thay i theo hng
70

l cc ch tiu thng tin thu thp v theo ct l cc mu iu tra tu theo yu cu v cch no ph hp hn cho ta.

Qu trnh qun l v nhp s liu vo my tnh bao gm hai cng on: (1) Chun b c s d liu
71

L vic chun b cu trc ca c s d liu theo mt trt t nht nh sao cho vic qun l cc thng tin khoa hc nht v m bo vic kt xut d liu sang cc phn mm tnh ton khc l c kh thi. Thng thng, chng ta phi da vo kt cu ca phiu iu tra, s lng mu, s lng cc ch tiu chi tit trong phiu iu tra c th c c mt kt cu ca c s d liu ph hp. Trong vic chun b cu trc ca c s d liu mt trong nhng vn quan trng cn phi lu tm ngay t u l h thng m ho v cc thng tin lin quan. Cc phn mm tnh ton thng thng khng th x l c cc thng tin nh tnh (cho cc cu hi m), do vy, vic chng ta phi chuyn cc thng tin dng sang dng nh lng l iu cn thit v lm c iu ny, chng ta cn phi xy dng mt h thng cc m ho cho tng cu hi v tr li mt. (2) Kt chuyn d liu t c s d liu sang phn mm x l Vic x l cc thng tin iu tra thng bng cc phn mm thng k nh phn mm SPSS hoc Stata, bn cnh chng ta cng c th s dng cc cng c trong Excel v Lotus tnh ton cc thng tin cn thit cho nghin cu. Vic kt chuyn chng ta c th lm trc tip bng mt s cu lnh trong cc phn mm nh i vi SPSS hoc chng ta c th s dng cc phn mm cho php chuyn nh dng ca file d liu sang dng thch hp cho cc phn mm x l thng k nh phn mm Stat Transfer.
72

2.1. Cc dng c s d liu nh dng c s d liu lin quan mt thit n hnh thc vo s liu trong c s d liu , tuy nhin c 2 dng nh dng chnh: - C s d liu di dng bng tnh nh trong Excel hoc Lotus: y l dng thng dng v rt hay c cc nh nghin cu ng dng qun l thng tin. Tuy nhin, mt trong nhng hn ch ca nh dng c s d liu ny l ta phi thc hin vic truy nhp d liu mt cch th cng v v th mt nhiu thi gian cng nh kh nng xy ra nhm ln kh cao hay ni cch khc l nguy c tim n ca sai s phi thng k cao. Bng tnh Excel cng nh cc chng trnh qun l c s d liu khc (MS Access) u thch hp cho vic vo s liu t cc phiu iu tra v cng cho php kt chuyn s liu sang cc phn mm x l khc trong c SPSS hay Stata. Mt s li th ca bng tnh Excel l chng trnh ny sn c trong tt c cc my tnh in t, i hi nhng hiu bit ti thiu, c th tnh ton trc tip ngay ti bng tnh. Nhng bn cnh cng tn ti nhng bt li trong vic s dng bng tnh Excel, l: (1) hn ch cc lnh trong nhng tnh ton phc tp (i hi phi vo cc cu lnh thng xuyn bng tay); (2) Khng thch hp trong vic to ra hng lot cc bo co cho mt mu.

73

- C s d liu c nh dng lt hay ni cch khc mi mt hoc mt vi thng tin c thit k thnh 1 trang, nh vy, phi s dng nhiu trang khc nhau nh mt quyn sch. i vi nh dng kiu ny chng la c th s dng mt vi chng trnh nhp thng tin vi my Scanner, nh vy d liu trong phiu iu tra phi c th hin theo ng quy nh nht nh my c th c c. Vi hnh thc c s d liu nh vy rt ph hp cho trng hp cuc iu tra ln, ngi ta c th xy dng ring 1 cng c i iu tra v phn mm ring cho vic nhp cng nh x l d liu (Hnh 2.2). 2.2. Biu din thng tin thng k trong c s d liu Cc d liu thng k c th c o c di dng ch, dng th t hoc dng s lin tc v ta c th quy v 2 dng chung l nh tnh v nh lng.
74

2.2.1. D liu dng nh tnh L loi thng tin khng c th hin dng gi tr s m nhng thng tin ny c th hin ph hp vi mt hng hoc loi no , v d nh gii hoc ni sinh. Nhng thng tin dng ny thi thong c gi l s liu dng, loi. V d: Cc cu hi cho ta thu c thng tin nh tnh nh sau: 1. Gii ca ngi c trao cho cng vic l: (Khoanh trn vo mc ph hp) Nam 1 N 2 2. M t loi ung th phi (khoanh trn mc ph hp) Khi nh 1 Khi ln 2 Dng si 3 Nh vy, cc cu hi ny phn loi cc cu tr li. Cc cu tr li l tn ca loi phn, s liu th hin trong cc cu tr li l thuc tnh v khng c gi tr thc. Khi m thng tin nh tnh ch c 2 s la chn nh cau hi 1 v gii hoc l nam hoc l n th c gi l dng phn i. Cn khi c nhiu s la chn nh dng cu hi 2 th gi l phn loi. Cc thng tin nh tnh cn c th c th hin di dng theo th t. Nu mt th t ca cc thuc tnh tn ti bn trong

75

ca cc thng tin loi th chng ta gi l c cha ng mt sp xp theo th t v chng ta c th minh ho qua v d sau: Cu hi: Mc hc vn m anh qua? (la chn mt) Cha bao gi hon thnh chng trnh tiu hc 1 Hon thnh chng trnh cp I nhng cha xong THCS2 Ht THCS nhng cha xong THPT 3 Ht THPT nhng khng tip tc hc i hc 4 Cu hi: Mc thng xuyn anh cm thy cng thng trong thng qua? (la chn mt) Lun lun 1 Thi thong 4 Rt thng xuyn 2 Khng bao gi 5 Thng xuyn 3 Vic biu din s liu dng nh tnh c th hin di hai dng chnh: l bng ch, thng t c s dng hn do c nhiu im hn ch nh kh c kh nng tnh ton, dng cc cng c thng k nh SPSS hay Stata tnh ton. V d: Khi hi v cht lng ngun nc sinh hot chng ta thu c cc thng tin kt qu nh sau: - Nc rt sch - Nc bnh thng - Nc bn

76

Dng th hai l chng ta th hin cc thng tin ny theo cc m s do chng ta t quy nh, di dng ny chng ta s d dng tnh ton khi s dng cc cng c thng k chuyn dng hay bt k mt bng tnh no. Thng thng, cc thng tin nh tnh khi chng ta thu thp v trnh nhng nhm ln trong qu trnh ghi chp do khng nh m k hiu m chng ta t th chng ta nn quy nh ghi y , ri sau khi kim tra li mi chuyn sang cc m s tng ng, nh vy chng ta vn m bo thu thp y thng em m t mc li sai st nht. 2.2.2. D liu dng nh lng D liu dng nh lng c th hin d dng trong c s d liu v n dng s. Chnh v vy trong qu trnh x l thng tin ny chng ta khng cn phi chuyn i hay m ho m c th lm trc tip ngay. V d: Khi chng ta thu thp c thng tin v din tch t nng nghip ca cc h th n s c th hin dng s nhu 1 ha hay 100 m2 v.v... 2.2.3. Cc ch tiu nghin cu Mt ch tiu l mt c trng nghin cu c th o c, chng hn nh trng lng l mt tiu ch v mt ngi cn c l 55 kg s c cng con s trng lng trong tiu ch ny. Ngi ta c th chia cc ch tiu nghin cu ra lm hai nhm: Ch tiu c lp v ch tiu ph thuc.
77

Ch tiu c lp hay cn gi l cc ch tiu gii thch hoc l ch tiu d bo bi v cc ch tiu ny thng c s dng gii thch hoc d bo cho kt qu u ra chnh l cc ch tiu ph thuc. Cc ch tiu c lp hay ph thuc c th c xc nh thng qua vic nghin cu v mc ch v nhm mc tiu nghin cu. V d: Mc ch: Tm hiu cht lng cuc sng cho nhng ngi gi thuc cc nhm bnh khc nhau c tin s khc nhau. Nhm mc tiu: Nhng ngi gi trn 65 tui c cc bnh gi khc nhau v c tin s khc nhau. Cc ch tiu c lp: Tui, c trng bnh v tin s trc . Ch tiu ph thuc: Cht lng cuc sng. 2.3. M ho cc thng tin trong c s d liu M ho cc thng tin trong c s d liu l vn rt quan trng v c nh hng n vic x l tnh ton cng nh kt qu ca vic tnh ton . C nhiu vn i hi chng ta phi m ho cc thng tin, y chng ta c th tm thi phn ra lm 2 loi: - M ho cho cc d liu mang tnh nh tnh, v d nh: s nh gi, tn ca cc mu v.v... - M ho cho cc thng tin nh lng b thiu hoc vt tri.
78

Vic m ho ny phi c thng nht t u n cui ca mt c s d liu v phi c ghi ch hay ch thch cn thn trnh nhm ln ng tic nh hng n kt qu phn tch sau ny. u tin, khi m mt tp c s d liu chng ta nhn thy c cc s th t khc nhau theo dng hoc ct chnh l cc thng tin cho php chng ta a ra cc nhn dng v cc mu iu tra phn bit gia chng c gi l m s ca h iu tra. Nhng thng tin nhn dng thng c th hin di dng s v c th c nhiu hn mt dng hoc ct. V d: Thng tin v vng, khu vc nghin cu thng c th hin thnh nhiu dng hoc ct. Nu vi mi phiu iu tra c nhiu thng tin khng th th hin trong 1 bng tnh th bng tnh tip theo cng phi bao gm cc thng tin nhn dng c th theo di d dng v khng b nhm ln. 2.3.1. M ho cc thng tin nh tnh My tnh ch c th phn tch s liu di dng s v th nhng thng tin nh tnh cn phi c m ho trong khi nhp s liu vo my d dng cho vic x l sau ny. Nhng thng tin la chn c/khng s c nhp l 1 v 0. Cc thng tin c nhiu s la chn cu tr li s c phn thnh cc nhm khc nhau:

79

V d: Khi hi v trnh vn ho, chng ta phn ra cc hnh thc sau: m ch, Tiu hc. THCS, THPT, i hc; khi chng ta s m ho theo cc s th t t 0 n 4 (M ch = 0; .... i hc = 4). 2.3.2. M ho cc s liu bi thiu v vt tri Cc thng tin b thiu c hiu l cc thng tin cn thu thp song do mt l do no m trong phiu iu tra khng th hin kt qu ca thng tin ny m theo yu cu k thut n phi c thng tin. Qu trnh thng tin b thiu c th do nhiu l do khc nhau, trong c phn ra hai nguyn nhn chnh: Thiu thng tin do ngi i iu tra v thiu thng tin do i tng iu tra. V d: Mt trong cc h iu tra m kt qu trong phiu iu tra khng th hin nhn khu ca h th y l thng tin b thiu. Cc thng tin vt tri c hiu l cc thng tin ny c gi tr khc so vi cc gi tr thng gp hoc ln hn hoc l nh hn. V d: Hu ht cc h trong vng c din tch t nng nghip l 2 ha song c mt h c din tch nng nghip ln n 20 ha. y c th l mt thng tin vt tri. Tuy nhin, vic xc nh cc thng tin vt tri ny cn cn phi c s kim tra tht cn thn. Trc khi xc nh y l mt thng tin vt tri chng ta cn phi kim tra li trong thc t, nu l gi tr thc m trong qu trnh iu tra kim tra k, th vic chng ta phi chp nhn thng tin ny l iu ng nhin. Tuy nhin, trong nhiu cuc iu tra m chng ta khng
80

trc tip hoc khng m bo, khng tin tng r vo thng tin vt tri c l s tht hay khng th chng ta s lit thng tin ny vo dng s liu vt tri. Vic x l cc thng tin b thiu v vt tri c tin hnh nh nhau, do vy trong vic m ho cng s tin hnh tng t nhau, tc l ta s coi cc gi tr vt tri nh l cc gi tr b thiu trong c s d liu. m ho cc thng tin b thiu v vt tri chng ta cn phi tun theo mt s quy nh nh sau: Quy nh 1: Khng bao gi c php cc trng trong trng hp nhng s liu b thiu k c trong phiu iu tra v trong c s d liu. Nhng s liu b khuyt phi c m ho trong bng tnh bi cc l do sau y: - Mt khong trng c th ch ra mt sai st no trong qu trnh iu tra hoc l vo s liu m chng ta cha bit nhng trong thc t l n b thiu, do vy nu chng ta khng m ho s dn ti vic chng ta s b mt rt nhiu thi gian kim tra li sai st . - Mt vi phn mm x l khng phn bit gia khong trng v gi tr bng 0 cho nn n c th ngm nh rng gi tr bng 0 v nh vy l kt qu s b sai lch so vi thc t.

81

Quy nh 2: Mt s liu b thiu nn c m ho bng mt gi tr m (VD : -1 ), n cng cho bit l do ca vic thiu s liu . L do ca vic quy nh ny nh sau: - N cho php loi cc ch tiu ny trong x l bi cc cng thc lc d liu. - N c th cho php x l cc thng tin b thiu ny tu thuc vo l do ti sao b thiu d liu, v d nh nu vic thiu thng tin l do h khng cung cp thng tin hay h khng c cc thng tin cung cp cho chng ta. 2.4. Xc nh v x l cc gi tr b thiu v vt tri trong c s d liu Cc thng tin b thiu c th do nhiu nguyn nhn khc nhau nh: thiu do qu trnh thu thp thng tin hay thiu do qu trnh nhp thng tin. Nu thng tin b thiu l do qu trnh iu tra, chng ta cn phi lm r vic b thiu thng tin ny l do ngi c phng vn (nng dn, doanh nghip v.v...) hay do ngi i phng vn. Cc thng tin b khuyt ny trong thc t c th c hai kh nng hoc l thng tin h, doanh nghip khng c cung cp cho chng ta hoc l c nhng khng cung cp. Trong trng hp th nht khu vc trng c chp nhn cn trong trng hp th 2 chng ta cn c bin php x l thng tin b thiu ny.

82

Nu thng tin b thiu l do qu trnh nhp d liu th chng ta cn phi kim tra li v b sung thng tin ngay trong qu trnh kim tra. Cc thng tin vt tri c nhiu dng khc nhau, v c bn chng ta c th phn cc kiu gi tr vt tri nh sau: - Cc ch tiu n l vt tri: S lch ca cc gi tr n l. - Vt tri ca nhiu ch tiu ng thi: S sai lch vt tri ca mi quan h. xc nh cc gi tr vt tri chng ta cn phi so snh vi cc t l hoc cc gi tr c t trc, iu ny i hi phi c kinh nghim hoc chng ta cng c th s dng cc cng c thng k truyn thng xc nh nh dng cc kim nh theo phn b chun hay phn tch sai s: - David-Hartley-Pearson Test: Mi quan h ca gi tr n lch chun (ch dng trong trng hp mt bin n l). - Grubbs v Dixons R-Statistics: Mi quan h ca gi tr n gi tr bnh qun (dng trong trng hp mt gi tr n l) - Phn tch sai s: T cc m hnh hi quy (dng trong trng hp vt tri ca nhiu ch tiu). V d: Mt s m t ca sai s theo cc hnh thc khc nhau bng cch s dng cc cng c thng k m t xc nh:

83

Dng cc biu , th: Biu hnh hp, biu l v thn

84

Histogram: Trnh din s liu nh l mt kiu phn b, s dng phn mm SPSS qua ta c th d dng xc nh c gi tr vt tri. REVPV Stem-and-leaf Plot

Biu thn l: Mt kiu trnh din phn b s liu, s dng phn mm SPSS. Gi tr cui cng ng vi gi tr Extremes l gi tr vt tri. Biu hnh hp: Mt kiu trnh din phn b s liu, s dng phn mm SPSS. Gi tr th 20 nm qu xa so vi gi tr trung v l gi tr vt tri.
85

X l cc gi tr vt tri v b thiu: Vic x l cc gi tr vt tri v b thiu l nh nhau, trc khi chng ta a bt k mt thng tin no vo thay th cho cc v tr b thiu hay vt tri ny chng ta cn phi tin hnh theo cc bc c th nh sau: (1) So snh, i chiu vi phiu iu tra gc: Nu khng phi li do vic vo s liu th chng ta chuyn sang bc th 2. (2) Kim tra tnh ng n ca thng tin: Nu nh xc sut xc nh rng gi tr vt tri hoc b trng c th l gi tr ng th ta gi nguyn n trong c s d liu. Tuy nhin, chng
86

ta cn lu l trong trng hp gi tr b thiu l ng th chng ta cn phi c nhng k hiu ring hay m ho ring trnh hiu lm gia gi tr b thiu do khng thu c thng tin hay khng c thng tin . Trong trng hp chng ta xc nh c gi tr l khng ng th chng ta s m ho n nh mt gi tr b thiu b sung. Trong trng hp th 2 chng ta cn phi xc nh nhng gi tr thay th cho n theo cc phng php nh sau: (1) Phng php thay th (cho cc s liu n l): Phng php ny c li th l c th s dng cc phng php chun tnh ton nhng hn ch l khng tnh n vic gia tng ri ro khi s dng cc gi tr thay th . tin hnh theo phng php ny chng ta c th s dng cc gi tr sau y thay th cho gi tr b thiu: - Dng gi tr bnh qun hay trung v. - La chn mt gi tr ngu nhin ca cc mu c th so snh c ngay trong cuc iu tra. - La chn mt gi tr ngu nhin ca cc mu trong mt cuc iu tra khc. - S dng gi tr ca mu lin k vi n. (2) Dng cc gi tr hi quy (nu nh s liu b thiu c mi quan h vi nhiu ch tiu khc).

87

Vic dng cc phng php khc nhau hon ton tu thuc vo thc t kh nng p ng. Nu chng ta c cc cuc nghin cu trc y th c th s dng cc thng tin (khi khng c s bin ng, tc ng bi yu t thi gian hoc cc yu t khc). Hoc trong trng hp m c mi lin h th chng ta p dng phng php hi quy. Tuy nhin, chng ta khng ln qu lm dng vo vic thay th cc gi tr vt tri hoc b thiu, iu ny ch nn din ra vi mt s lng rt nh cc ch tiu v quan st. Cch tt nht c c s d liu ng tin cy l chng ta iu tra b sung.

88

89

Chng III PHN T V KIM NH THNG K 3.1. L do ca vic phn to Vic phn tch v kt qu ca n da vo gi tr bnh qun ca 1 nhm ch c ngha nu nh gi tr bnh qun gn vi gi tr ca cc c th ring bit trong thc t. Tuy nhin, trong thc t s khc bit gia cc c th v mt ch tiu no thng kh ln, v vy mc tiu ca vic phn t trong nghin cu l lm cho s ng nht trong mt nhm v s khc bit gia cc nhm tng ln. Da vo s lng cc ch tiu v kiu loi ch tiu dng phn t, chng ta c th phn ra: - Phn t theo 1 ch tiu hay nhiu ch tiu. - Phn t theo ch tiu nh lng hoc ch tiu nh tnh. Ch tiu phn t ph hp s din t c bn cht ca cc h thng nghin cu theo vn cn nghin cu. - Cc ch tiu nh tnh: S phn nh c r rng v ch cn duy nht 1 ch tiu. - Cc ch tiu nh lng: Kh khn hn trong vic xc nh ranh gii gia cc nhm vi nhau. Ch : Cc ch tiu c s khc bit ln (bin ng) gia cc mu s c li hn cho vic phn t so vi cc ch tiu t bin ng.

90

V d: Khi s dng ch tiu s nhn khu c th gia cc h c s khc bit nhng ch 1 hoc 2 ngi, trong khi ch tiu din tch t c th khc nhau n vi ha th chng ta nn s dng ch tiu din tch t phn t s c li hn trong vic phn cc t nghin cu. 3.2. Phn t thng k theo cc ch tiu nh tnh Vic phn t theo ch tiu nh tnh c din ra mt cch d dng do khi phn t chng ta ch c th s dng c mt ch tiu duy nht phn t, vic s dng n ch tiu th hai l khng cn thit v nhiu khi n s lm cho vic phn t tr nn khng th v khng c nhiu ngha. V d: Khi phn t theo loi hnh sn xut, cc h thun nng hon ton c phn bit vi cc h kim ngnh ngh v do vy, chng ta khng cn n cc ch tiu khc c th phn cc h thnh cc nhm khc nhau. Vic phn t theo ch tiu nh tnh s gip chng ta phn bit rt r rng mt mu no s nm trong t no m khng phi n o v ng ranh gii hay ng bin gia cc t, nhm khi c phn. V d: Khi phn t theo ch tiu dn tc th r rng cc h thuc nhm dn tc ny th khng th thuc vo dn tc kia c, do vy m ranh gii y c phn bit rt rch ri. Vic phn t theo ch tiu nh tnh c tin hnh nh th no? iu ny hon ton da vo mc ch nghin cu ca ngi nghin cu v thc t ca s liu iu tra.
91

Vic phn t ny c th v thng c trin khai trc khi tin hnh iu tra c th trin khai vic la chn mu theo tiu ch phn t vi mc ch m bo s lng mu trong mi nhm. Chnh v vy, trc khi iu tra ngi nghin cu phi c nhng hiu bit ti thiu v khu vc nghin cu hnh dung xem liu trn a bn c th phn ra bao nhiu nhm mu c trng cho nhng im khc nhau vi mc ch tm hiu v vn nghin cu trn a bn. Trong qu trnh phn t theo ch tiu nh tnh cng c th c kt hp vi hnh thc phn t theo ch tiu nh lng. V d: Sau khi iu tra mu theo cc khu vc khc nhau (y l phn t theo ch tiu nh tnh) chng ta c th tip tc phn t theo ch tiu thu nhp hay quy m din tch. 3.3. Phn t thng k theo cc ch tiu nh lng Cc bc tin hnh phn t thng k theo mt hoc nhiu ch tiu nh lng bao gm:

92

(1) Xc nh ch tiu (cc ch tiu) phn t cc mu iu tra. (2) S b xc nh ranh gii gia cc nhm. (3) S dng thm ch tiu th 2 hoc th 3 trong trng hp c nhng mu kh xc nh ri vo nhm no (trng hp nm trn ng bin). (4) Tnh ton h s bin ng v khong cch gia gi tr trung bnh ca cc nhm. (5) i n quyt nh v s lng nhm v ng ranh gii. Nu cha t c th thay i ranh gii v quay tr li bc 4 (hnh 3.l).

93

 phn t theo nhiu ch tiu nh lng chng ta cn phi xc nh c gia cc ch tiu khng c mi quan h hoc l c nhng mi quan h l rt nh khng ng k. Tnh c khong cch ca s khc bit gia cc mu da vo chng ta s xc nh c s lng nhm cn thit cho nghin cu. V d: Chng ta c bng s liu ca cc h u tra v theo 3 tiu ch chng ta mun dng phn t cc h theo cc nhm khc nhau v 3 tiu ch ny.

Tnh ton h s o lng khong cch khc bit gia cc mu tnh ton khong cch bit gia h s 1 v h th k ta s dng cng thc sau:

Trong : vn trnh by ch tiu phn t. V d: d2 gia trng hp 1 v 5 theo s liu cho v d trc: Ma trn khong cch, t v d trc ta xy dng c ma trn khong cch sau:
94

H s 1 2 3 4 5

1 0 6 4 56 75

2 0 6 26 41

0 44 59 0 11 0

Thut ton phn nhm: mi quan h n l. L s kt hp cc trng hp theo khong cch ngn nht theo chng trnh phn nhnh. T kt qu tnh ton ti ma trn khong cch ta c th v c th khong cch nh sau: 1 3 2 4 5 Khong cch d2 4 6 11 26

S lng c th ca cc nhm 100

95

Khong cch d2 nh gi cho s ng nht, khong cch cng nh th ng nht trong cng mt nhm cng cao. Nh vy, theo cch phn t thng k ny chng ta s nhn c nhng nhm khc nhau c c trng nh sau: gia cc nhm c s khc bit ln v trong cng mt nhm c s khc bit t nht hay ni cch khc l c s ng nht cao nht. Tm li: Hnh thc phn t theo ch tiu nh lng thng c tin hnh sau khi thu thp thng tin t cc quan st Chng ta cng cn lu l gia cc ch tiu dng phn t thng k cn nht thit phi khng c mi quan h tng quan vi nhau v s lng cc t khng nn qu nhiu (hn 5 nhm) v cng khng nn qu t (t hn 3 nhm) v vic lm cho cc nghin cu so snh t c ngha hn hoc l qu phc tp, hn na vic trnh by cc bo co s kh khn v khng p mt. 3.4. Kim nh thng k Trong phn t thng k vic so snh tm hiu cc c trng ca cc nhm sau khi phn t l cn thit v l mt trong nhng mc ch chnh ca vic phn t. Chnh v vy, cho vic so snh c cn c khoa hc v c tnh thuyt phc, vic kim nh ngha thng k ca s sai khc l cn thit (v thng thng ta hay s dng mu nghin cu). Trong kim nh, chng ta cn phi lu vi hai loi ch tiu khc nhau: nh tnh v nh lng th vic kim nh cng s phi s dng cc cng c khc nhau.

96

3.4.1. i vi cc ch tiu dnh tnh i vi cc ch tiu nh tnh vic phn tch kt qu thng th hin di dng phn trm hoc t l. V d: T l h c nh kin c/tng s h; hay t l h ngho/tng s h; v.v... y l cch thc biu din ca cc ch tiu inh tnh trong phn tch. V vy, trong so snh c th kim nh ngha thng k ca s sai khc chng ta s dng bng cho v phn tch ngu nhin: V d mt bng cho Y X

Nhm 1 Nhm 2

Tng Y

Nhiu hn 5 b

80 (40%) 120 60%)

200 100 300

5 hoc t hn 5 b 70 (70%) 30 (30%) Tng ca X 150 1 50

i vi cc ch tiu nh tnh vic kim nh s c tin hnh bng s dng bng cho vi kim nh Chi-square. 3.4.2. i vi cc ch tiu nh lng S dng kim nh T-student cho cc ch tiu tun theo lut
97

phn b chun. Trong trng hp chng ta ch kim nh gi thuyt cho gi tr bnh qun ca hai nhm c lp c phn phi mu tun theo lut phn b chun chng ta s dng thm nh ti Independentsamples T-test. i vi kim nh ny, chng ta thng so snh gia hai nhm m bt k s khc bit l do yu t chng ta quan tm (hoc c hoc khng) ch khng phi do cc yu t khc. V d: S khng ph hp trong trng hp chng ta so snh s khc bit v thu nhp gia nhm nam gii v n gii m s dng kim nh ny v rng mt ngi no khng phi ngu nhin phn thnh nam hay n. Trong trng hp ny, chng ta phi lu s khc bit cc tiu ch khc, m n khng che giu hay lm ni r s khc bit c ngha thng k ca cc gi tr bnh qun. S khc bit ca gi tr thu nhp bnh qun c th b tc ng bi cc yu t nh trnh hc vn ch khng phi bi ch tiu gii tnh. Trong trng hp chng ta c nhiu hn hai nhm c lp vi nhau c phn phi mu tun theo lut phn phi chun, chng ta s dng cng c One-way ANOVA kim nh. Kim nh ANOVA c dng kim nh cho gi thuyt c nhiu nhm vi gi tr bnh qun l nh nhau. Kim nh ANOVA c tin hnh bng cch kim tra t l ca s bin ng gia hai iu kin v bin ng trong cng mt iu kin. V d: Gi s chng ta c hai nhm bnh nhn khc nhau: mt nhm c cha theo phng php ring v mt nhm cha theo phng php chung. Kim nh ANOVA s so snh s bin
98

ng m ta quan st c gia hai nhm bnh nhn vi s thay i bn trong ca tng nhm bnh nhn. Trong trng hp nu phn b ca mu khng phi l phn b chun th chng ta s dng kim nh phi tham s (Nonparametric-test) vi 2 dng kim nh khc nhau: Kim nh KRUSKAL-WALLIS s dng trong trng hp so snh nhiu hn hai nhm c lp vi nhau v Friedman s dng trong trng hp c hn hai nhm ph thuc ln nhau; hoc ta dng kim nh MANN-WHITNEY trong trng hp so snh hai nhm l c lp v kim nh Wilcoxon s dng trong trng hn so snh hai nhm l ph thuc vi nhau. Tuy nhin, trong c 2 trng hp kim nh gia cc nhm m phn phi ca mu tun theo phn b chun hoc khng tun theo phn phi chun chng ta u c th s dng kim nh phi tham s cho vic kim nh s sai khc c ngha thng k c.

99

Chi phi (1000 )

Nhm h

Xc sut ca s khc bit C ngha thng k

tt c1 %

1-32 1-23 % 99 % 87

Ci t

285.60 55.17 252.00 242.15 183.74 0.00 52.04 72.09 0.00

438.00 129.83 342.00 1,100.00 456.14 1,001.00 0.00 0.00 0.00

583.20 138.02) 504.00

97

(Cl90 Trung v Than

88.72 100 60.77) 0.00 64.08 72.08) 0.00 45

58 100

(Cl90 Trung v Du

19

74

(Cl90 Trung v

100

(Tip theo) Chi phi (1000 ) Nhm h Xc sut ca s khc bit C ngha thng k 1 2 3 tt c1 % Ga

1-32 1-23 % 16 % 44

179.67 81.32 144.00 254.67 115.00

178.22 169.06 145.25 665.78 419.50

181.70 80.51) 75.00 490.50 227.58 ) 400.00

14

(Cl90 Trung v in

79

82 88

(Cl90 Trung v Tng s

250.00 500.00

1,050.48 2,404.22 1,495.92 494.20 336.63)

99

93 100

(Cl90 317.66 Ghi ch:

Trung v 810.00 2,464.00 1,150.40 1-S khc bit ca c 3 nhm theo Kruskal-Wallis 2 v 3- Kim nh s khc bit gia nhm 1 v 2 v gia nhm 1 v 3 theo Mann-Whitney
101

3.4.3. ngha v s gii thch ca gi tr xc sut P (Pvalues) (s liu ni ln iu g Gi tr P ph thuc trc tip vo mu nghin cu, nhm cung cp chc chn ca kt qu kim nh, cho php a ra kt lun l bc b hay khng bc b gi thuyt a ra. Nu gi thuyt Ho (gi thuyt khng c s khc bit gia cc nhm) l ng v s bin ng ngu nhin l l do cho s khc bit c( cc mu, khi gi tr P l mc o m cn c vo chng ta c th a ra quyt nh chp thun hay khng. Bng 3.1 di y s cung cp s gii thch ngha ca gi tr P (P-values): Bng 3.1: MC NGHA CA GI TR P P-value P<0,01 0,01 P 0,05 0,05 P 0,10 0,l0 P Gii thch Cn c mnh bc b H0 Mc va phi trong vic bc b H0 Mc yu trong vic bc b H0 Rt yu hoc khng c cn c bc b H0

S gii thch trn c p dng rng ri, nhiu nh nghin cu p dng n trong vic kim nh ngha thng k ca cc gi thuyt a ra trong nghin cu ca mnh. Thng thng, cho mt mu cho trc c phn phi ng dng. Chng ta c th minh ho gi tr P(p x) = x, c ngha l p <0,05 tng ng vi = 0,05. Khi gi tr P c minh ho cho mt b s liu no th c ngha l b s liu c ly ra mt cch ngu nhin t mt tng th m t bi mt kim nh thng k. Gi tr P l cn c chng ta bc b gi thuyt H0, gi tr
102

ny cng nh th ta cng c cn c bc b gi thuyt hn. Ngi ta cng c th s dng gi tr P lm mc ngha thng k ca vic bc b gi thuyt, trong trng hp ny gi tr P phi nh hn mt ngng gi tr (thng th 0,05, thi thong cao hn 0,1 hoc thp hn 0,01) th chng ta bc b gi thuyt H0.

103

Chng IV PHN TCH S LIU IU TRA V BIU DIN KT QU Ni dung ca chng ny nhm cung cp cho ngi c nhng kin thc c bn v thng k khi p dng vo trong phn tch cc kt qu x l s liu iu tra. Vi mc ch l au khi ng dng chng ta khng nhng ch nu ra c nhng iu chnh xc m nh nghin cu cn phi c m cn c th gii thch nhng iu m s liu c th trnh by cho ta. Thng k l ton hc ca vic t chc v gii thch cc thng tin dng s. Kt qu ca nhng phn tch thng k l cc m t, cc so snh, cc d bo, cc mi quan h v.v... V d: Mt cuc iu tra 160 ngi tm hiu xem s lng sch v loi sch m h c. V mt thng k iu tra lm cc cng vic sau: - M t yu t cn bn ca nhng ngi c phng vn. - M t cu tr li cho cc cu hi. - Xc nh nu c s tn ti s lin quan gia s lng sch h c v vic i du lch trong nm qua. ~ - So snh lng sch m ngi nam gii v n gii c trong nm qua. - Tm hiu vn v gii, trnh hc vn hoc thu nhp lin quan n vic c sch ca ngi c phng vn. Kt qu c minh ho nh sau: 1. Nhng yu t cn bn ca ngi phng vn: Trong 160 ngi
104

c hi c 77 (48,1%) l nam gii, trong 72 (48%) thu nhp hng nm hn 20 triu v c t nht 2 nm i lm. 2. Tr li cho cc cu hi: Vi cu hi bao nhiu sch anh/ch c trong 1 nm qua v liu h thch c tiu thuyt hn hay cc sch khc. Trung bnh mt ngi tt nghip i hc c hn 10 cun sch mt nm, vi mc dao ng t t nht 2 cun n 50 cun. H thch c cc sch khng phi l tiu thuyt hn cc sch tiu thuyt. 3. Mi quan h gia i du lch v c sch: Ngi ta c hi mc thng xuyn i du lch trong nm qua. Tn sut i du lch c th c so snh vi mc c sch ca h, ngi i du lch nhiu s c sch nhiu hn. 4. So snh: T l phn trm ca nam v n c c hn 5 cun sch c so snh vi nhau. Kt qu, t l n thch c sch cao hn hn v c ngha thng k khi so snh vi nam gii. 5. D bo tn sut: Hc vn v thu nhp c tm thy l cc yu t quan trng trong vic d bo tn sut/mc c sch. Ngi c trnh hc vn v c thu nhp cao hn s c sch nhiu hn. Nh vy, trong v d ny chng ta thy nhng kt qu ca vic phn tch th hin di dng tn s hay t l phn trm, kt qu cng c th hin di dng gi tr bnh qun v dao ng. Trong cu hi th 3 vic phn tch mi quan h c tin hnh gia 2 tiu ch i du lch v c sch m mt cch c th phn tch mi lin h ny l phn tch tng quan (correlation). kt qu th 4 cho thy s so snh gia hai nhm nam v
105

n. T C ngha thng k y c dng nhm ch ra rng chng c gi tr v mt thng k (tc l n s c kt qu tng t nh vy khi ta la chn mt mu khc nghin cu) ch khng phi do c hi (may mn) m c s khc bit ny. kt qu th 5, vic phn tch nhm tm ra xu hng v cng tr li cho cu hi tiu ch no c lin quan n vic c sch, chng hn nh thu nhp c lm cho mc c sch khc nhau khng? Hay trnh vn ho v.v... iu ny cng gip ta v ra c nhng xu hng hay xu th trong tng lai khi ta tc ng vo mt yu t ny th kt qu s ra sao. Phn tch s liu thng k phn nhm cc phng php phn tch s liu ra lm hai nhm: Nhm cc phng php thm d v nhm cc phng php khng nh. Nhm cc phng php thm d thng c s dng pht hin, khm ph nhng iu m s liu c th ni cho ta bit bng cch s dng s hc c bn v d dng gip ta v ln nhng bc tranh tm lc t nhng con s. Nhm cc phng php khng nh s dng tng t l thuyt xc sut bng cc php th tr li cho nhng cu hi c th. Xc sut c ngha quan trng trong vic a ra quyt nh, bi v n cung cp mt c ch cho vic o lng, biu din v phn tch nhng iu khng bit trc c lin quan n cc s kin trong tng lai. Vy phng php no gip ta m t, tng hp, so snh v d on? tr li cho cu hi ny trc ht chng ta s phi tr li cho cc cu hi sau: s liu ta thu c dng nh tnh hay nh lng? Bao nhiu tiu ch l c lp v ph thuc? Vic
106

tin hnh iu tra thng k ca chng ta c ph hp cho vic p dng cc phng php thng k hay khng? (cc cu hi ny c chng ta tr li trong nhng chng trc) 4.1. M t thng k M t thng k l cch thc miu t s liu di dng s trung bnh, trung v hay mo de. Nhng con s ny th hin gi tr trung tm ca cc phn phi. Thng thng trong mt phn phi bao gm nhiu cc gi tr (chng hn nh: im s cho mt gi tr s no nh s nm cng tc v tui i) ca mt bin s no , nh thi , hiu bit, tnh trng sc kho, thu nhp v.v... Ngoi ra, m t thng k cn s dng cc mc bin ng nh lch chun minh ho. Gi tr trung bnh: L bnh qun s hc ca cc quan st. K hiu ca gi tr bnh qun l . Gi tr ny c tnh bng cch ly tng cc gi tr ca tng quan st chia cho s lng cc quan st v cng thc ton hc c th hin nh sau:

Trong :

X l tng cc gi tr ca tng quan st.

n l s lng cc quan st trong nghin cu. Gi tr trung v (median): L gi tr ca quan st c v tr c sp xp gia theo cch sp xp gi tr t nh n ln hoc ngc li. V th, mt na s quan st s c gi tr nh hn gi tr ng v v mt na c gi tr ln hn gi tr trung v. Gi tr
107

trung v i khi c xem nh l mt quan st c bit. xc nh gi tr trung v chng ta lm nh sau: (1) Sp xp li cc quan st theo gi tr t nh nht n ln nht (hoc ngc li). (2) Tm quan st c v tr trung tm. Trong trng hp s quan st l l ta s c mt quan st ng vi gi tr trung v , cn trong trng hp s quan st l chn ta s ly gi tr bnh qun ca 2 quan st ng gia lm gi tr trung v. Gi tr trung v s khng b tc ng nhiu trong trng hp m c gi tr vt tri nh i vi gi tr bnh qun, v th trong trng hp c mt vi gi tr vt tri chng ta nn dng gi tr trung v thay th cho gi tr bnh qun trong phn tch. Gi tr mo de: Gi tr mo de l gi tr ca nhng quan st c xut hin nhiu nht. N thng c s dng khi ta mun tm hiu gi tr thng gp nht. 4.2. Phn phi mu: lch v i xng Phn phi mu rt quan trng trong vic kim nh thng k. N c hnh thnh v tnh ton t vic ly mu lp li. V d sau y s lm r khi nim v phn phi mu: Gi s chng ta bit v trng lng trung bnh v lch chun ca nhm nam thanh nin nc ta (Trng lng trung bnh l 60kg, lch chun l 5,4kg). Nu by gi chng ta la chn ngu nhin 40 nam gii v xc nh trng lng c th ca h, chng ta s c mt gi tr bnh qun ring, gi tr ny gn vi bnh qun chung ca tng th. Lp li nhiu ln ly mu tng
108

t, kt qu l chng ta s c mt th phn b ca cc gi tr. bnh qun c th tim cn vi s kin chun. C mt vi phn phi mu thng gp m chng ta rt hay s dng trong tnh ton thng k v kim nh thng k l: - Phn phi chun. - Phn phi Chi-square. - Phn phi Student. - Phn phi Fishery. Khi ta c mt phn phi m trong c mt vi gi tr quan st vt tri v mt pha no - mt vi gi tr rt nh hoc mt vi gi tr rt ln, khi chng ta s c dng phn phi lch. Cn i vi mt phn phi cn i l n c cng dng c hai pha ca gi tr bnh qun.

Hnh 4.1: CC DNG PHN PHI MU Bng tng hp cho vic s dng cc gi tr trung bnh, trung v v mo de:
109

(1) S dng gi tr trung bnh khi : - Phn phi mu gn vi phn phi cn i. - i vi cc gi tr dng s. (2) S dng gi tr trung v khi: ang lm vic vi cc gi tr cho im (ch tiu nh tnh cho im). - Phn phi mu c dng lch. - C s liu dng th t. (3) S dng mo de khi: - Khi phn phi c hai hoc nhiu hn hai nh. - Chng ta mun ch ra gi tr, c trng hoc ch tiu thnh hnh. 4.3. o lng s bin ng Gi s ta ang nghin cu hi mi ngi v cht lng ba n ca mt nh hng. Kt qu cho thy gi tr bnh qun mi ngi nh gi l 3,5 trong khong t 1 (km) n 5 (rt ngon). Cu hi t ra y l liu tt c mi ngi tr li u gn vi 3 hay khng hay l mt s ngi cho im l 1 v phn cn li l 5 im? xc nh khong dao ng chng ta c th s dng khong bin thin, lch chun. Khong bin thin l s khc bit gia gi tr ln nht v gi tr nh nht. Cn gi tr lch chun l o lng mc dao ng ca s liu quanh gi tr bnh qun m y chnh l bn cht ca nhiu kim nh thng k.
110

lch
2

chun

xc

nh

qua

cng

thc

(X X )

(n 1) , bnh phng ca lch chun l phng sai

(variance). Tuy nhin, gi tr phng sai t khi c s dng l v: - Lin quan n phn b ca cc quan st, ti thiu 75% ca cc quan st s nm trong khong gi tr trung bnh 2 ln lch chun. - Kim tra xem liu dng phn phi c phi dng cn i hay dng chun khi : 68% ca cc quan st nm trong khong gi tr bnh qun 1 ln gi tr lch chun; 95% ca cc quan st nm trong khong gi tr bnh qun 2 ln gi tr lch chun; 99% ca cc quan st nm trong khong gi tr bnh qun 3 ln gi tr lch chun.

111

4.4. Tng quan v mi quan h Tng quan ch ra mi quan h qua li gia cc nhn t vi nhau trong quan h tng quan khng c cha quan h nhn qu, tc l A tc ng n B v ngc li t B ta cng c th suy ra c A. Quan h tng quan khc vi quan h hi quy ch quan h hi quy l quan h nhn qu trong mt yu t chu s tc ng ca mt hoc mt vi yu t khc. 4.4.1. S liu dng in h lng Mt mi quan h c th tn ti gia hoc trong cc bin. Gi s ta c mt phiu iu tra vi nhng cu hi khc nhau nh sau: 1. Ngi c ca tp ch ny c tim lc ti chnh cao? 2. Hai ngi c hi s ng v nhng g h thy? 3. Nhng ngi lp trnh gii phi l nhng ngi c trnh ting Anh tt? Nhng cu hi dng ny l cu hi v mi quan h. Khi chng ta lin quan n cc cu hi dng lin h nh th ny tc l chng ta cn phi phn tch mi quan h. Khi s liu ca c 2 bin u l nh lng chng ta c th s dng h s tng quan r (Conelation coefflcient). H s tng quan dao ng trong khong t -1 n +1 . Xem xt hai bin X v Y. Gi s X l bin c lp v Y l bin ph thuc, nu ta tm thy h s tng quan gia X v Y l +1 c ngha l khi gi tr ca X tng ln mt lng th gi tr ca Y cng tng ln mt lng tng ng. Ngc li vi h s tng
112

quan r = -1 khi X tng ln 1 n v th Y s gim i 1 n v tng ng. Trong trng hp R = 0 c ngha l gia X v Y khng c mi quan h no vi nhau. H s tng quan c tnh bi cng thc sau:

H s tng quan ch o lng mi quan h tuyn tnh, do vy trong nhng trng hp khng phi l quan h tuyn tnh th vic tnh ton h s tng quan s khng c ngha. bit c c phi l quan h tuyn tnh hay khng chng ta c th dng th th hin mi quan h gia hai yu t m chng ta ang quan tm. Mc tng quan, theo quy lut ngn tay ci ta c: Nu r t 0 ti +0,25 hoc -0,25 tng ng vi tng quan yu hoc khng c tng quan vi nhau. T +0,26 n +0,50 (hoc t -0,26 n -0,50) mc tng quan trung bnh. T +0,5 1 n +0,75 (hoc t -0,5 1 n -0,75) tng quan kh. Trn 0,75 (hoc nh hn -0,75) tng quan cht. Tuy nhin, i vi mt s khoa hc x hi m mi tng quan c r t 0,26 n 0,50 cho l c tng quan kh, c bit trong mi quan h a bi.

113

4.4.2. D liu dng inh tnh i vi d liu nh tnh vic s dng tng quan c sp xp Spearman phn tch, i khi c ti liu s dng Speannans cho. Cng c ny thng c s dng m t mi quan h gia hai yu t nh tnh hoc gia yu t nh tnh v nh lng. Cng c ny cng c s dng vi cc s liu dng nh lng trong trng hp phn b ca s liu khng tun theo lut phn b chun hay thuc loi phn b lch vi cc gi tr vt tri. Trong thc t nu gi tr trung v c s dng thay th cho gi tr bnh qun th vic s dng Spearmansrho l ng n nht. K hiu ca h s tng quan trong phn tch tng quan Speannans cho l rs. tnh ton rs chng ta cn phi sp xp s liu t b n ln hoc ngc li. H s rs t -1 n +1 v cho chng ta thy mi quan h ca s sp xp hn l mi quan h ca cc con s. 4.4.3. Phng php hi quy v phn tch nhn t 4.4.3.1. L thuyt chung Vic p ng cc cng c ton hc trong kinh t v cc khoa hc x hi rt ph bin v c ngha trong nghin cu, n gip chng ta a ra nhng quyt nh ng n. Trong cc phng php nh lng p dng trong kinh t x hi chng ta c th dng cc hm hi quy trong kinh t lng nghin cu cc mi quan h, cc tc ng v phn tch d bo.
114

4.4.3.2. Cc hm c bn Cc hm s dng trong phn tch hi quy phn ra 2 loi chnh l: (1) Hm hi quy dng tuyn tnh v (2) Hm hi quy dng phi tuyn. y s trnh by mt s dng hm n gin thng gp trong ng dng thc tin. (1) Hm hi quy tuyn tnh: M hnh hi quy tuyn tnh c hiu theo ngha tuyn tnh i vi cc tham s. N c th tuyn tnh hoc khng tuyn tnh i vi cc bin. Dng ca hm hi quy l mt vn quan trng mt trong nhng nhn t c tnh cht quyt nh i vi kt qu nghin cu. Tuy vy, vn dng ca hm hi quy li khng c mt c s l thuyt mnh c th khng nh dng ca hm hi quy l dng ny m khng phi l dng khc. Hay ni mt cch khc dng hm ca m hnh hi quy l mt vn thc nghim. Mt trong nhng phng php thng c dng l biu din cc s liu ln h to . Nu nh th ch ra quan h gia hai bin l tuyn tnh th dng hm ca m hnh l tuyn tnh, nu quan h c ch ra l hm bc 2 (phi tuyn) th dng hm ca m hnh c chn mt cch tng ng. Phng php ny c s dng trong m hnh hi quy gin n. N s l khng hu ch nu chng ta c m hnh hi quy bi . V mt ton hc hm tuyn tnh thng c biu din nh sau : Y = a + bX
115

y l hm tuyn tnh n, trong Y l bin ph thuc hay cn gi l bin c gii thch; X l bin c lp hay bin gii thch; a v b l cc tham s m t hm. Chng ta cng c th gp hm hi quy tuyn tnh vi nhiu bin gii thch nh:

Trong m hnh hi quy tuyn tnh c lng c cc tham s ca m hnh ngi ta thng hay dng phng php bnh phng b nht (OLS) c lng, v phng php ny s cho ta nhng c lng khng chch tt nht. Khi dng phng php OLS chng ta c:

Trong yi = Yi - Y v xi = Xi - X (2) Hm c h s co gin khng i (hm Cobb - Douglas) Hm Cobb - Douglas c dng Y : axb Hm ny l phi tuyn i vi X v phi tuyn i vi tham s b. Tuy nhin, c th bin i v dng tuyn tnh i vi tham s. Ly l hai v, ta c: lnY = lna + blnX t a = lna; Y = lnY; X = lnX Ta c: Y = a + bX
116

y l m hnh tuyn tnh gin n bit. Ta c th minh ho hm ban u v hm sau khi bin i qua hnh 4.2 sau

Hnh 4.2: HM TUYN TNH V HM PHI TUYN Hm Cobb - Douglas c th m rng cho trng hp c nhiu bin gii thch:

Bng php bin i : lnY = lna + b1lnX1 + b21nX2 +.+ bnlnXn chng ta d dng c hm tuyn tnh i vi cc tham s Trong hm Cobb - Douglas, h s co gin ca Y i vi Xi bng bi. 3 ) Hm c dng Yt = b(1+r)t Hm c dng Yt = b(1+r)t trong t l thi gian. Hm ny thng dng o s tng trng ca yu t Yt theo thi gian, r l t l tng trng. nm (thi k) t = 0, ta c Y0 = b, do Yt = b(1+r)t Bin i hm v dng tuyn tnh i vi tham s:
117

ln Yt = lnY0 + tln(1 +r) t Yt= lnYt; a = lnY0; b = ln(1 + r) Khi : Yt= a + b t D dng c lng c hm ny v t tm c Vo v r. 4) Hm dng Hypecbol Y = a +
b X

Hm ny l phi tuyn i vi X, nhng tuyn tnh i vi cc tham s. Trng hp an > 0, khi th c dng quay chiu cong xung di, trng hp ny c mc tim cn di, d c tng n u Y khng th nh hn b. Hm ny thng c dng khi phn tch chi ph trung bnh ca u t sn xut ra mt sn phm.

Hnh 4.3: HM DNG HYPECBOL (5) Hm c dng a thc: Y = a + blX + b2X2 + b3X3 Hm ny thng c s dng nghin cu quan h gia chi ph u vo ca t ai v s lng sn phm c sn xut ra. Chng hn Y - tng chi ph, X - s lng sn phm c sn xut ra. Nu nh xy dng c hm ny th ta d dng tm c chi ph trung gian v chi ph bin.
118

TC: Tng chi ph; MC: Chi ph bin; AC: Chi ph trung bnh Vi m hnh ny, chng ta c th bit c khi no chng ta c mc u t trn mt n v din tch t c hiu qu u ra l cao nht. Trn y trnh by mt s dng m hnh hi quy. Thc t cn rt nhiu dng khc. Trong thc t, vn dng m hnh ny hay m hnh khc trc ht phi hiu c mi quan h gia cc bin, tnh cht ca cc m hnh (cc dng hm) mun vn dng. 4.4.3.3. Hm sn xut L hm hi quy trong biu hin mi quan h gia u vo v kt qu u ra ca mt qu trnh sn xut. V d: Mi quan h gia lng phn bn trn mt n v din tch no vi sn lng sn phm u ra ca mt loi cy trng l mt hm sn xut. Trong phn tch hm sn xut ngi ta thng dng cc
119

dng hm tuyn tnh, Cobb-Douglas hay cc hm a thc. C th m t hm sn xut bng ngn ng ton hc: Y = f(Xl, X2, X3,, Xn) Trong : Y l u ra (c th l sn lng mt loi sn phm no ) Xl, X2, X3,, Xn l cc yu t u vo. Trong s cc yu t u vo c th nh lng c nh phn bn, thuc tr su v.v..., hoc cc yu t u vo khng th nh lng c (hay l yu t nh tnh) nh qun l. Hm sn xut cn c gi l hm p ng v khi tng hay gim cc yu t s dng n s c cc p ng ca u ra. Cc kiu p ng in hnh l p ng tuyt i v p ng tng i. V d, khi s dng hm sn xut dng tuyn tnh th p ng l tuyt i v khi nu ta s dng tng hoc gim mt lng yu t u vo Xu no th p ng ca yu t u ra s tng ng vi tham s b ca bin s . Trong khi nu p dng hm Cobb-Douglas th p ng l tng i v khi yu t u vo Xu no thay i 1 % th kt qu u ra s p ng l bi Cc gi nh trong phn tch hm sn xut: (1) Hm sn xut c xy dng vi cc gi tr khng m ca u vo v u ra Y 0 v X 0. (2) Quan h u vo, u ra c nh gi ring bit, lin tc m vi chng s c o hm ring bc mt v bc hai ca u ra theo yu t u vo tc l y/ xl v 2y/ x12 khng trit tiu. (3) Hm sn xut c c trng bi:
120

- Sn phm cn bin gim dn vi mi kt hp yu t - sn phm. - T l thay th cn bin gia hai yu t bt k gim dn. - T l chuyn i gia hai sn phm bt k gim dn. Trnh t phn tch hm sn xut: (1) Xc nh m hnh kinh t: Mc ch ca giai on ny l ch ra mt m hnh kinh t thch hp nhm th hin hm sn xut bng quan h ton hc. y l giai on chuyn i t cc gi thuyt sang cng c ton hc. Cc cng vic ch yu trong giai on ny bao gm: Chn dng m hnh; Chn cc bin a vo m hnh. (2) Phn loi cc yu t u vo, u ra: Lin quan n cc yu t u vo nh t ai, cc loi u t trn t k c qun l v.v... (3) Thu thp s liu: C hai ngun s liu l s liu th nghim v s liu iu tra. (4) Cc k thut kinh t lng trong c lng cc tham s ca hm sn xut. Bng phng php bnh phng nh nht trnh by phn trn (OLS). (5) nh gi v phn tch kt qu ca hm sn xut t rt ra cc vn ng quan tm. Mc ch ca vic nh gi mt hm sn xut l rt ra cc i lng c ngha kinh t khc nhau nh co gin sn xut, mc thay i tuyt i v v t c th a ra nhng quyt nh ph hp cho vic tc ng vo qu trnh sn xut nhm mang li li ch v hiu qu cao nht cho nh sn xut thng qua vic s dng t ai .
121

4. 4. 3. 4. Phn tch nhn t Phn tch nhn t l k thut cho vic gim s liu tc l gii thch s bin ng trong vic thu thp ca cc s bin ng lin tc bng mt s lng nh cc yu t (nhn t). Vn chnh ca phn tch nhn t mang nng tnh ch quan trong vic gii thch cc kt qu. Bn cht ca vic phn tch nhn t l vic khai thc thng tin trn c s gim bt i cc hng khc nhau ca s liu Nhn chung phng php ny khai thc cc mi quan h gia mt s bin ngu nhin v bt i cc bin ngu nhin khng c quan h, y l cch chuyn i t b s liu gc sang b s liu gn vi n. Phng php ny nhanh chng xc nh nhng yu t/nhn t chnh hoc nhm nhn t chnh c tnh kim sot ton b h thng m ta ang nghin cu. Phng php ny c th trnh by kt qu dng th, do ta c th thy r mi quan h gia cc quan st vi nhau.

122

Hnh 4.5 di y th hin mt v d trong s dng cng c SPSS phn tch nhn t. Trong v d ny, chng ta s s dng kt qu ca mt iu tra v kinh t h nng dn phn tch cc loi hnh h nng dn khc nhau v phng thc kim sng.

Hnh 4.5: TH PHN TCH CC NHN T Trn th chng ta c th thy mt s xu hng/hng phn lp r ca cc nhn t. Trn c s s phn b xu hng ca cc nhn t c cng hng ta s nhm li thnh nhng nhm ring v s dng cc cng c phn tch nhm phn tch. Nh vy, thay v vic chng ta phn tch y cc ch tiu/nhn t th chng ta s la chn ra mt s nhn t c tnh i din v c nh hng ln n xu hng bin ng v phn chia cc nhm
123

 phn tch. 4.5. Cch thc trnh by kt qu phn tch s liu thng k trong bo co khoa hc Kt qu phn tch s liu thng k c th c trnh by di dng bng, biu , th. Bi v, ch c mt s lng nh cc mu c quan st trong tng th nn kt qu ca vic phn tch mu cn phi phn nh c s khng chc chn qua xc sut v s bin ng, hay ni cch khc trong vic th hin kt qu cn phi th hin c hai moment l gi tr bnh qun/trung v/mode v s bin ng. i vi mt bo co khoa hc cch thc trnh by kt qu phn tch phi ht sc linh hot gia bng biu v th trnh s nhm chn v th hin tt nht nhng tng m s liu c th thng tin cho ta bit. 4.5.1. Danh mc Di dng danh mc ta c th minh ho cc kt qu phn tch c ca s liu thng k. v d: - Khng c s khc bit gia nam gii v n gii. - Khng c s khc bit gia nhm ngi ngho v nhm khc. - Nhm thanh nin hon ton .tho mn vi dch v. - Danh mc kh n gin cho vic tin hnh v rt hu dng trong vic bo co kt qu. Tuy nhin, vic n gin i hi phi c nhng li gii thch i km.
124

 gip cho vic s dng danh mc c hiu qu cn phi lu : (1) Ch s dng mt vi t th hin chnh, khng nn s dng c on vn di. (2) m bo s thng nht trc sau, trnh vic khi th s dng mt vi t khi th s dng c cu. (3) khong trng gia cc mc ca danh mc d cho ngi c. (4) S dng cng loi cc du hay gch u dng cho cc mc. (5) Trong cng mt bn bo co nn s dng cng mt loi k hiu. 4.5.2. Biu Biu l phng php trnh by s liu nhm gip ngi c d hiu. Trong biu s liu c trnh by di dng s. tuyt i hoc s tng i. Khi s dng biu , chng ta c th a ra nhng kt lun nhanh chng thay v nhn vo s liu. C nhiu dng biu c th s dng kt hp trong mt bo co khoa hc ca s liu thng k nh: dng bnh, dng ct hay dng th, dng mng nhn v.v... Khi s dng biu cn lu mt s im sau: (1) Gii thch ngn gn cc phn ca biu . (2) a ngun s liu. (3) Khng nn s dng qu nhiu phn chia trong mt biu .
125

(4) Lm ni bt cc phn mong mun bng cc mu sc khc nhau. (5) i vi dng ct v th cn phi lu v gc to . (6) S dng dng ct so snh gia cc nhm hoc so snh s bin ng s liu qua thi gian. (7) Dng th thng c dng vi s liu qua thi gian. 4.5.3. Dng bng Dng bng thng c dng th hin kt qu ca mt hoc mt vi ch tiu nghin cu tng ng vi cc tiu ch khc nhau (bng cho). V d: S liu din tch t ca cc nhm h khc nhau (ngho, trung bnh v kh). Mt s iu lu khi s dng bng minh ho kt qu: (1) u mc ca cc ct cn phi xc nh l cc tiu ch quan trng cho vic so snh. (2) Khng nn c qu nhiu ct hay dng trong mt bng. (3) Nn s dng cc k hiu minh ho cho mc tin cy/ ngha thng k. (4) Nn c ngun trch dn ca s liu trong bng. (5) Trong cng mt bng cc s liu cn phi c s lin h vi nhau. 4.5 4.Vit bo co kt qu phn tch Mt bo co phn tch s liu thng k y l bo co gii thch r cc thng tin. Vic vit bo co nh th no ph thuc
126

vo vic bo co np cho ai? Ai l ngi s c n? Di y l danh mc cc phn trong bo co m khi vit ta cn lu : (1) Tn ca bo co, chng ti, ni v ngy vit. Vic a ra mt ci tn cho bn bo co i hi phi ht sc ngn gn, nhng r rng. (2) Trong phn gii thiu, cn phi ch ra c vn t ra cn phi gii quyt v nhng cu hi phi tr li thng qua nghin cu vn , nhng gi thuyt cn kim tra. (3) Danh mc cc c trng ca cuc iu tra: Kiu iu tra; cng c s dng trong iu tra; bao nhiu cu hi; bao nhiu mu/quan st; cc vn lin quan khc. (4) Gii thch phng php iu tra: Thit k iu tra; la chn mu; phn tch. (5) Cc kt qu lin quan n cc cu hi t ra, vn nghin cu. (6) Cc kt lun. (7) Cc kin ngh rt ra t nghin cu. i vi phn phn tch cc s liu cn phi r rng v cu u ca on vn u ht sc quan trng v n s th hin ton b ni dung chnh ca mc . Phn m u cn phi vit ngn gn, s dng nhng t ng thng dng bt k ai c cng c th hiu c ni dung m ta ang mong mun lm v t c. Phn ni dung chnh cn lu s dng cc t ng hc thut m bo cho nhng ngi c chuyn mn trong lnh vc m ta ang nghin cu thy c trnh ca ngi vit.
127

Tm li: Vic phn.tch s liu l hiu c qu kh, hin ti nhm mc ch phc v cho tng lai do vy mt li gii thch, phn tch r rng s gip cho ngi c thy c iu g s c th din ra trong tng lai. Mt nh kinh doanh gii, mt nh qun l tt l ngi c th hiu c cc thng tin v s dng chng mt cch c hiu qu. 4.6. Mt s phng php thng dng kt hp trong phn tch s liu thng k Nhiu phng php khc nhau c p dng v c th p dng c trong nghin cu v phn tch trong cc nghin cu v kinh t - x hi, theo cc tiu thc khc nhau chng ta c th chia cc phng php phn tch s liu thnh: (1) Nhm phng php nh lng; (2) Nhm cc phng php nh tnh hoc theo phm vi ng dng c th chia ra lm 2 nhm: 1) Nhm l: Phng php nghin cu v m nh GIS, nh vin thm; (2) Nhm 2: Cc phng php nh lng v p dng cc m hnh ton hc nh m hnh kinh t lng, m hnh bi ton ti u. Ngoi ra, m hnh a nhn t c ng dng mt cch rng ri trong rt nhiu lnh vc nghin cu trong c bit i vi cc vn thuc v kinh t - x hi khi i tng ca chng ta nhiu v c tnh phc tp v.v... Trong mc ny, chng ta s ln lt lm quen vi mt s phng php cng nh kh nng ng dng ca chng. 4.6.1. Phng php quy hoch tuyn tnh Bi ton quy hoch tuyn tnh - bi ton ti u s gip chng ta cn i ti u ho vic s dng cc yu t hay ngun lc gia
128

cc mc ch khc nhau theo mt mc tiu chung no , ng thi tho mn theo mt s yu cu ca chng ta t ra hoc buc phi tun theo. L thuyt tr chi l mt phng php cng c p dng trong nhiu lnh vc, trong c c vic la chn quyt nh trong iu kin hon ton bt nh hay chng ta c th quy v bi ton quy hoch tuyn tnh. Trong thc t i sng sn xut c rt nhiu vn t ra i hi chng ta phi gii quyt mang tnh h thng. iu c ngha l ta phi nhn nhn vn mt cch ton din trong s gn kt v mi quan h gia cc nhn t bn trong cng nh gia cc nhn t bn trong v bn ngoi ca s vt, hin tng . p ng yu cu , phng php quy hoch tuyn tnh s gip ta mt cng c hu ch cho cc vn mang tnh h thng nh vy. V vy trong phn ny chng ta s nghin cu bi ton quy hoch tuyn tnh p dng trong thc t i sng kinh t. Tu thuc vo tng vn c th, m hnh s c nhng c im khc nhau chi tit. Nhng c th m t ni dung c bn ca n nh sau: Mt n v sn xut c th b tr nhiu loi hnh sn xut khc nhau. Mi loi hnh i hi nhu cu cc yu t u vo khc nhau. Chng ta c mt s yu t u vo ca sn xut no vi tr lng cho trc, s dng kt hp nhng yu t ny cng sn xut nhiu loi sn phm u ra khc nhau vi nh mc tiu hao nguyn vt liu khc nhau. Ta phi lp phng n s dng cc ti nguyn sao cho ti u ho mt ch tiu no chng hn nh li, doanh thu hoc chi
129

ph v.v. . . xy dng bi ton, chng ta gi thit c m loi yu t u vo vi tr lng ln lt l b1, b2, bm cng tham gia vo cc qu trnh cng ngh khc nhau to ra n loi sn phm khc nhau. H s hao ph yu t u vo th i (i = 1, m ) tnh cho 1 n v sn phm th j l aij (j = 1, n ). Gi mi n v sn phm th j l Cj (j = 1, n ), chng ta phi lp phng n sn xut sao cho tng doanh thu l ln nht. R rng phng n sn xut c xc nh bi s lng sn phm mi loi cn sn xut ra nn chng ta t bin s l xj (j = 1, n ) biu din s lng sn phm j c sn xut. Hin nhin xj 0 ( j = 1, n ). Phng n sn xut ch c th chp nhn c khi tng s yu t u vo khng vt qu s lng hin c. Ngha l phng n phi tho mn cc rng buc v yu t sn xut:

Gi F(x) l tng doanh thu ng vi phng n X = (x1, x2, xn) th F(x) c tnh bng biu thc:

Theo yu cu th F(x) phi c ti a ho, do vy chng ta s c bi ton nh sau:

130

Vic gii bi ton ny s cho chng ta mt phng n s dng cc ngun lc m bo ti a yu t doanh thu nhng ng thi li m bo tho mn s hn ch ca cc yu t ngun lc khc. Ngoi vn kinh t ang quan tm, chng ta cn c th a thm vo cc yu t i hi v mi trng hay mc ti thiu phi t c v cc li ch x hi. 4.6.2. M hnh a nhn t (MAS) v ng dng trong nghin cu cc vn kinh t - x hi M hnh a nhn t (Multi-Agent-Systems) gip ta c th kt hp nhiu nhn t khc nhau trong m hnh v di nhiu cp khc nhau, hay ni mt cch khc l nghin cu h thng trong mi quan h rng hn vi cc h thng bao trm n. V d: Pht trin kinh t bn vng i hi phi xem xt t m di 3 gc : Kinh t (thu nhp, vn, tch lu v.v...); x hi (lao ng c vic lm, t nn v.v...) v mi trng (xi mn t t l che ph, b hoang t v.v...). Mc ch ca m hnh a nhn t l c gng tm hiu s vn hnh ca cc qu trnh c lp. Mt nhn t c a vo m
131

hnh nh l mt chng trnh my tnh v c miu t nh mt qu trnh t ng ho bi v n c trang b kh nng p ng vi s thay i ca mi trng. Mt m hnh a nhn t c to thnh bi cc nhn t trong cng mt thi gian. Chng hn, cc nhn t xut hin trong cng mt thi gian v s dng chung mt s ngun lc ng thi li c nhng quan h qua li vi nhau. Vn chnh trong m hnh a nhn t l vic t chc phi hp gia.cc nhn t vi nhau. V th nghin cu a nhn t tc l nghin cu: Qu trnh ra quyt nh: C ch ra quyt nh nh th no ca cc nhn t? Mi quan h gia quan im, s th hin v hnh ng ca chng nh th no? Kim tra: Mi quan h th bc tn ti gia cc nhn t? S ng nht gia chng? Lin lc: Nhng thng tin m cc nhn t cung cp cho nhau? Nhng,c php m chng ra lnh? M hnh a nhn t c th c p dng nh mt s thng minh nhn to. N c th gii quyt c vn bng cch chia vn ra lm nhiu phn nh nh l mt nhn t c lin quan n nhau v c t chc ng thi. Qu trnh ny c bit c dng iu kin mt qu trnh cng nghip. M hnh a nhn t c ng dng rng ri trong nhiu lnh vc trong c kinh t - x hi. MAS v khoa hc x hi MAS c pht trin nhanh chng trong cc khoa hc x hi. M phng x hi l mt mc tiu ca khoa hc s. Trong
132

cc khoa hc x hi vic ng dng m hnh a nhn t m phng cc s kin c lin quan mt thit n xu hng vn ng ca x hi c gi l c nhn, trong mi mt c nhn c xem nh l mt thnh t ca x hi. S trng lp, hoc tip cn t di ln c c trng nh mt m hnh a nhn t. Tuy nhin, s ng ho cc c th trong x hi, trong mt m hnh a nhn t c th b sai lch. Thc t cho thy m hnh a nhn t rt ph hp cho cc t chc x hi c xem nh l mt nhn t vi nhng tiu chun v vai tr ca ring h. Mt nhn t b hn ch bi vai tr ca n th hin trong nhm, chng hn s lng ca cc v tr trong mi trng ng. Mt s quan im cho vic xy dng m hnh a nhn t: (1) Mi mt c th to ra lch s, vn ng bng cch thu lm cc gi tr v vai tr. (2) Cc gi tr v vai tr tch lu c tin trin bi s tc ng qua li gia cc c th v cc nhm vi nhau. (3) Cc c th hoc l ging nhau hoc l tng ng nhau nhng chng c vai tr v tnh trng x hi ring. MAS v s tc ng qua li gia cc t chc x hi v ngun lc Vn t ra trong m hnh ho vic qun l ngun lc l lm th no m phng s tng tc gia cc nhm nhn t v s thay i ngun lc. C nhiu cch tip cn n vn ny. Cch th nht l m hnh ho qun l h thng x hi. y, chng ta xem xt mi quan h gia con ngi v ngun lc, trong thc t chng ta c th coi con ngi tc ng n cc
133

ngun lc. Cc nhn t s trao i thng tin trong mt mng hoc c th coi l mng lin h v iu ny c th lin h n m hnh a nhn t. Trong trng hp ny, n c th chuyn i thng tin v dch v cng nh hp ng v cc tho thun gia cc nhn t. V d: Trng hp ca mt h thng ti tiu, cc nng dn c th truyn ti cc thng ip n nhng ngi khc, do vy h c th bit c mc nc hin nay cc im khc nhau. Bn thn cc nhn t cng c hi trao i cc dch v v a ch. Trong trng hp ny n th hin s pht trin ca h thng c th tc ng n cu trc v s chuyn ng ca mng x hi. Cch tip cn th hai, da trn hiu bit hoc s th hin, qua xc nh nhn t v ngun lc tc ng qua li. Mi mt nhn t pht trin v sau c cc hot ng trn c s s trnh by c nhn chng vi cc ngun lc. Trong cc hot ng cc nhn t s chuyn giao cc ngun lc cho cc nhn t khc. M hnh ny trnh by s tng tc nh iu m trong kinh t gi l quan h bn ngoi. Chng ta quan tm n qun l cc ngun ti nguyn c th ti to thng qua vic kim tra qu trnh th hin ca cc hot ng c th tc ng n cc ngun lc. Kt qu cc ngun lc c th tho mn hoc khng th tho mn cho cc nhn t, iu ny c th minh ho nh s sp xp qua mi trng. Phng php ny cung cp c s cho vic p dng m hnh
134

a nhn t vo x l cc vn lin quan gia cc vn x hi v ngun lc. 4.6.3. ng dng GIS trong phn tch, nghin cu kinh t x hi 4.6.3.1. GIS l g ? GIS (Geographic Information System) l h thng thng tin a l, n to ra s khc bit trong qun l thng tin so vi cc dng qun l thng tin khc nh h c s d liu, bng tnh ch cng c ny x l thng tin khong cch. GIS c kh nng to ra nhng chng ghp ca cc thng tin cng mt v tr, kt hp chng, phn tch chng v cui cng l v ra cc bn . Do vy, trong phn tch kinh t GIS s l mt cng c hu ch cho vic nghin cu tm v m. 4.6.3.2. Kh nng ng dng ca GJS Ngy nay, GIS khng ch ng dng xy dng cc bn v hin trng s dng t, cht t, v.v... m n cn c ng dng trong cc nghin cu kinh t - x hi. Thng qua vic kt hp cc thng tin kinh t cho php xy dng ln cc bn s dng t hp l mang li ngun li kinh t ln hn cho cc khu vc, hoc bn quan h gia s dng t v pht trin kinh t cho mt khu vc no . V d: Bng vic s dng cng c GIS v thu thp s liu theo phng php phng vn ngi c hiu bit ca khu vc nghin cu xy dng bn c lng thu nhp theo hnh thc s dng t hin ti hay tc ng ca vic thoi ho t n thu nhp/u ngi Mai Sn, Sn La.
135

136

y ch l mt vi v d minh ho cho vic ng dng cng ngh GIS trong nghin cu kinh t t, c th vn dng thnh cng phng php ny i hi ngi hc phi nm vng kin thc v kinh t v kin thc v GIS. 4.6.3.3. Trnh t cc bc khi s dng cng c GIS trong nghin cu. Khi ng dng cng ngh GIS trong nghin cu cc vn v kinh t - x hi thng thng chng ta cn phi thc hin theo cc ni dung sau: (1) Xy dng bn nn s ho khu vc nghin cu. (2) Thu thp cc thng.tin kinh t, x hi v thng tin lin quan n vn cn nghin cu thng qua vic s dng cc phng php thu thp thng tin khc nhau nh: iu tra phng vn nhng ngi am hiu trong ton b khu vc (c phn b u), s dng cng c PRA hay s dng bng cu hi iu tra cc h c phn b u trong ton b khu vc. Tt c cc thng tin thu thp cn phi c v tr a l c th s ho a vo bn . (3) S ho cc thng tin knh t - x hi thu thp c thng qua vic s dng cc phn mm x l bn nh Arcview hay Mapinfor v.v... (4) Chng ghp cc bn khc nhau lm r vn ang quan tm. (5) Phn tch v a ra nhng kt lun. Trong qu trnh tin hnh cc ni dung trn khng nht thit
137

phi tun th theo mt trt t c nh nh vy, v d chng ta c th ng thi cng tin hnh cc ni dung 1 v 2 nhng cc ni dung cn li khng th thay i trt t tin hnh c. ng thi vic s dng cng c GIS i hi ngi hc phi kt hp vi nhiu phng php khc nh thu thp s liu kinh t lng v.v... hay ni mt cch khc l vic vn dng uyn chuyn v nhun nhuyn cc phng php nh trn trnh by mt cch ng thi s gip ch trong vic phn tch v nghin cu.

138

BI TP THC HNH Phn ny gip cho sinh vin thc hnh cc k nng l thuyt c cung cp trong phn trc ca cun sch. Vi yu cu sinh vin phi thc hnh cc bi tp a ra v s dng phn mm x l thng k SPSS. Phn ny c thit k thnh 4 bi tp thc hnh ln bao hm ton b cc thng tin c hc. Bi 1: Chun b cho vic thu thp thng tin thng k Hy a ra mt vn nghin cu v qua cho bit nn vn dng phng php chn mu no ph hp cho nghin cu ca mnh. Yu cu ca bi thc hnh ny l sinh vin s bit cch a ra vn nghin cu m mnh quan tm cng nh ph hp vi thc tin yu cu; bn cnh sinh vin cn nm r v c kh nng vn dng cc phng php chn mu ph hp vi mc ch nghin cu. Cch thc tin hnh: Sinh vin lm vic theo nhm, sau s trnh by tng ca mnh cho cc thnh vin khc nghe v ng gp kin. Cng c: Bng vit phn, bng giy lt, my tnh v my chiu. Bi 2: Thu thp thng tin v xy dng c s d liu Hy xy dng mt mu phiu iu tra cho vn m anhjch quan tm, trn c s mu phiu iu tra hy chun b mt c s d liu cho vic qun l thng tin sau khi thu thp trn Excel.
139

Yu cu ca bi thc hnh ny l sinh vin phi xy dng c mt mu phiu iu tra ph hp vi mc ch iu tra. Phng php tin hnh: Sinh vin lm vic c lp, sau s tho lun v trao i c mt phiu iu tra hon chnh. Cng c: My tnh my chiu, bng vit phn, bng giy lt Bi 3 : X l thng tin Mt c s d liu cho trc, anh ch hy s dng phn mm SPSS x l cc s liu thng k trn. Kt xut thng tin thnh cc bng biu kt qu phn tch. Yu cu ca bi thc hnh l gip sinh vin nm bt k nng xy dng c s d liu; s dng tt phn mm x l thng k, c th l phn mm SPSS. Cch thc tin hnh: Sinh vin s c thc hnh trn my tnh vi phn mm SPSS. Cng c: My tnh vi phn mm SPSS. Bi 4: Trnh by kt qu phn tch s liu thng k Trn c s cc x l trn hy trnh by kt qu phn tch di dng mt bo co khoa hc. Yu cu ca bi thc hnh th 4 l sinh vin cn phi nm c cch thc trnh by mt bo co khoa hc t nhng kt qu phn tch s liu thng k. Cch thc tin hnh: Sinh vin lm vic theo tng nhm 3-5 sinh vin, cc nhm s trnh by kt qu ca nhm cc nhm khc gp . Cng c: My tnh v my chiu, bng, giy lt.
140

TI LIU THAM KHO Arlene Fink, 1995: The survey Kit - SAGE Puliscations, London. D.A. Lind et. al., 2003: Basic Statistics for Business and Economics - McGraw-Hill Higher Education. DeAngelis, D. L. and L. J. e. Gross, 1992: Individual- based models and approaches in ecology, Chapman and Hall. Gilbert, N., 1995: Emergence in social simulation. Artificial societies. The computer simulation of social life. R. c. a. N. Gilbert, UCL Press: 144-156. Nguyn Quang Dong, 2002: Kinh t lng - Chng trnh nng cao - Nh xut bn Khoa hc v K thut. Nguyn Quang Dong, 2003: Bi ging kinh t lng - Nh xut bn Thng k. Paul Newbold et. al., 2003: Statistics for business and economics - Prentice Hall. Peter Lentis, 2003: The contribution of GIS and remote sensing to farming systems research on Micro and regional scale in Northem Vietnam Margraf Verlag - Kanalstr. 2 1 P.O Box 1 205 . P. J. Riedel, 2003: Research and Reflect - a course in scientific writing handout - Hohenheim. Weiss, G., Ed. 1999. Multiagent Systems: a Modern Approach to Distrubuted Artificial Intelligence, MIT Press.

MC LC
LI NI U .............................................................................. 1 GII THIU CHUNG................................................................. 3 Chng I: CHUN B S LIU................................................ 9 1.1. Thit k iu tra ngh thut khoa hc...................................... 10 1.2. Chn mu................................................................................. 21 1.2.1. Chn mu thng k trong iu tra chn mu ................... 21 1.2.2. Chn mu phi thng k trong iu tra chn mu ............. 38 1.3. Quy m mu trong iu tra chn mu ..................................... 44 1.3.1. Phn phi mu .................................................................. 44 1.3.2. Sai s chn mu v phi chn mu .................................... 48 1.3.3. C mu.............................................................................. 56 1.3.4. Tnh ton trng s ............................................................. 61 1.4. Phng php thu thp s liu................................................... 62 1.4.1. Phiu iu tra .................................................................. 64 1.4.2. Cc phng php phng vn thu thp thng tin .............. 67 Chng II: C S D LIU ................................................... 69 2.1. Cc dng c s d liu............................................................. 73 2.2. Biu din thng tin thng k trong c s d liu .................... 74 2.2.1. D liu dng nh tnh ...................................................... 75 2.2.2. D liu dng nh lng ................................................... 77 2.2.3. Cc ch tiu nghin cu .................................................... 77 2.3. M ho cc thng tin trong c s d liu ................................ 78 2.3.2. M ho cc s liu bi thiu v vt tri ........................... 80 2.4. Xc nh v x l cc gi tr b thiu v vt tri ................... 82 trong c s d liu .......................................................................... 82 Chng III: PHN T V KIM NH THNG K......... 90 3.1. L do ca vic phn to............................................................. 90 3.2. Phn t thng k theo cc ch tiu nh tnh............................ 91 3.3. Phn t thng k theo cc ch tiu nh lng......................... 92 3.4. Kim nh thng k ................................................................. 96 3.4.1. i vi cc ch tiu dnh tnh............................................ 97 3.4.2. i vi cc ch tiu nh lng ........................................ 97

3.4.3. ngha v s gii thch ca gi tr xc sut P (P-values) (s liu ni ln iu g .............................................................. 102 Chng IV:PHN TCH S LIU IU TRA V BIU DIN KT QU ............................................................................. 104 4.1. M t thng k ....................................................................... 107 4.2. Phn phi mu: lch v i xng .......................................... 108 4.3. o lng s bin ng .......................................................... 110 4.4. Tng quan v mi quan h .................................................. 112 4.4.1. S liu dng in h lng ................................................. 112 4.4.2. D liu dng inh tnh .................................................... 114 4.4.3. Phng php hi quy v phn tch nhn t .................... 114 4.5. Cch thc trnh by kt qu phn tch s liu thng k trong bo co khoa hc .......................................................................... 124 4.5.1. Danh mc ........................................................................ 124 4.5.2. Biu ............................................................................ 125 4.5.3. Dng bng ...................................................................... 126 4.5 4.Vit bo co kt qu phn tch ........................................ 126 4.6. Mt s phng php thng dng kt hp trong phn tch s liu thng k ................................................................................. 128 4.6.1. Phng php quy hoch tuyn tnh ................................ 128 4.6.2. M hnh a nhn t (MAS) v ng dng trong nghin cu cc vn kinh t - x hi ........................................................ 131 4.6.3. ng dng GIS trong phn tch, nghin cu kinh t - x hi .................................................................................................. 135 BI TP THC HNH.......................................................... 139 TI LIU THAM KHO ....................................................... 141

GIO TRNH PHN TCH S LIU THNG K

Chu trch nhim xut bn: TS. TRN HU THC Bin tp: VN CHIN Trnh by, ba: TRN Kin - THY DNG Sa bn in: PHNG XUT BN - CNG TY CP KIN THC VNG

In 100 cun kh 14,5cm x 20,5cm ti Cng ty C phn Kin Thc Vng Giy php xut bn s 85-2008/CXB/324-134/TK Do Cc Xut bn cp ngy 17/01/2008 In xong v np lu chiu thng 8 nm 2008.