ELEKTRK LER ETT DARES GENEL MDRL MHENDSLK HZMETLER NORMLARI

BRNC BASKI

NORM NO. EE-063

MHENDSLK JEOFZNDE ZEMN ARATIRMALARI VE ZEMN DNAMK PARAMETRELERNN HESAPLANMASI

SOL INVESTIGATION AND CALCULATION OF DYNAMIC PARAMETERS OF SOILS IN ENGINEERING GEOPHYSCS

Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Ekiehir Yolu 7. km Ankara

Tablo 1 EE Elektrik leri Ett daresi BRNC BASKI MHENDSLK JEOFZNDE ZEMN ARATIRMALARI VE ZEMN DNAMK PARAMETRELERNN HESAPLANMASI Soil Investigation And Calculation Of Dynamic Parameters Of Soils n Engineering Geophysics EE - 063

O- KONU, TARF, KAPSAM, UYGULAMA ALANI 0.1- KONU Bu norm, zeminlerin jeofizik yntemlerle aratrlmas ve zemin dinamik parametrelerinin (poisson oran, dinamik elastisite modl, dinamik kesme modl, bulk modl) ve zemin emniyet gerilmesi, zemin tama gcnn sismik dalga hz deerlerine gre hesaplanmasna dairdir. 0.2- TARFLER 0.2.1- Bu norm iinde kullanlan elastik dalga, dalga hz, sismik yntem, rezistivite yntemi, mekanik enerji kayna, at noktas, sismik kayt, yol-zaman grafii ve cihaz, ara-gere gibi ifadelerin tarifIeri EE- 065 sayl normdaki gibidir. 0.2.2- Zemin Kayalarn; fiziksel, kimyasal, biyolojik ve benzeri etkenlerle tmyle bozumu ve ilksel dokusunu yitirmi olan kesimlerine zemin denir. 0.2.3- Elastisite Modl Hooke kanununa uyan bir ktlede stress/strain orandr. Gerilimin trne gre eitli elastisite modlleri vardr. 0.2.4- Young Modl (E) Birim kesit alana yklenen ykn, birim uzunluktaki uzamaya olan orandr. 0.2.5- Bulk Modl (Hacimsel elastisite) (k) Birim alana gelen tanjansiyel veya sktrma kuvvetinin birim hacimde yapm olduu hacimsel deiiklie orandr. Svlar ve katlarn bulk modl vardr. Birim kg/cm2 veya MPa cinsinden hesap edilir. 0.2.6- Kesme (shear) veya Rijidite Modl (G) Birim alana gelen tanjansiyel kuvvetin, yaratm olduu asal defermasyona orandr. Birimi kg/cm2 veya MPa cinsinden belirlenir. 0.2.7- Zemin Tama Gc (Bearing Capasity) (q) Zemin birim alannn tayabilecei yk miktardr eitli kriterlere gre tanmlanr. rnein zeminin drenajsz tek eksenli basnca kar dayanma dayanma gc qu (undrained bearing capacity) , zeminde izin verilebilir

tama gc (qa} zeminin birim alannn tayabilecei nihai yk miktar ise(qult) eklinde ifade edilmektedir. Birim kg/cm2

0.2.8- Zemin Emniyet Gerilmesi (qs) Zeminin nihai tama gcnn, mhendis tarafndan eitli kriterler altnda (oturma, dinamik yk, zemin cinsi, konsolidasyon snrlamas vb.) ve proje gereksinimini karlayacak lde benimseyebilecei deeridir. 0.3- KAPSAM Bu norm. eitli boyut ve tipteki mhendislik yaplarnn (bina. otoyol. hava liman. kpr viyadk. geni yerleim alanlar. fabrika. termik-nkleer santral vb.) zerinde veya iinde ina edilecei zeminlerin fiziksel zellik ve mhendislik parametrelerinin jeofizik aratrmalarla (sismik, rezistivite) belirlemesi ilke ve uygulamalarn kapsar. 0.4- UYGULAMA ALANI Bu norm konusu aratrmalar; ok katl binalarn. otoyol ve karayollarnn. otel ve turistik tesislerin. fabrikalarn. kpr ve viyadk ayaklarnn. barajlarn ve santrallarn. geni yerleim alanlarnn ve yeni kent alanlarnn. termik-nkleer santrallarn yeralaca zeminlerde temel kaya ya kadar olan derinliklerin hesaplanmasnda. tabakalanmann belirlenmesinde. yeraltsuyu seviyesinin bulunmasnda. zemine ilikin dinamik elastik parametrelerin hesaplanmasnda. tektonik yap ve varsa oluuklarn saptanmasnda. boluklarn ve karstifikasyon zonlarnn bulunmasnda ve zemin tama gcnn hesaplanmasn- da dier jeoteknik aratrma ve deneylerle birlikte uygulanr. 1- AYGITLAR Zemin aratrmalarnda uygulanan sismik ve rezistivite yntemlerinde kullanlan aygt ve ara-gerelere ilikin ayrntl bilgi EE - O64, 065. numaral normlarda verilmitir. 2- ARATIRMALAR Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl'nde zemin aratrmalarnda temel jeofizik yntemler olarak sismik ve rezistivite yntemleri, yerinde (n-stu) deneyler olarak kart-kuyu (cross hole) ve downhole-uphole deneyleri, laboratuvarda ise karot numuneler zerinde ultrasonik deneyler uygulanmaktadr. 2.1- Rezistivite Yntemi Uygulamalar Zemin aratrmalarnda rezistivite yntemi zellikle zemini oluturan farkl tabakalarn ayrmlanmas, kalnlklarnn hesaplanmas ve su doygunluunun deerlendirilmesi amacyla uygulanr. Teknik olarak s alml ve sk aralkl deyelektrik sondaj ve elektriki profilleme kullanlmaktadr. zellikle byk boyutlu zemin aratrmalarnda rezistivite haritalar hazrlanarak genel yorumlamalar yaplr, dier aratrmalar bu verilere gre dzenlenir. Sondaj lokasyonlar ve derinlikleri saptanr. Sahil aratrmalarnda tuzlu su - tatl su giriim hatlar belirlenir. Rezistivite yntemi, teknikleri ve hesaplamalarna ilikin ayrntl bilgi E1E - 064 numaral normda verilmitir.

2.2- Sismik Yntem Uygulamalar Zemin aratrmalarnda yaygn olarak sismik krlma yntemi, son yllarda da ayrca sismik yansma yntemi kullanlmaktadr. ama; sismik boyuna ve enine dalga hz (Vp , Vs) deerlerini ve zemin fiziksel koullarndaki deiimlere bal olarak bu deerlerde ki deiimleri hesaplayarak zemin-temel kaya ayrmn net olarak yapmak; toprak rt, zemin ve kaya altere zonu derinlik ve kalnlklarn belirlemek. yeraltsuyu dzeyini saptamak. varsa fay ve dier sreksizlikleri saptamak. farkl oturmalara neden olabilecek erime bdluklarn aratrmak, hz deerlerine bal olarak zemine ilikin dinamik elastik parametreleri (Young modl, kesme modl. poisson oran. bulk modl. younluk) ve zemin tama gcn hesaplamaktadr. Uygulamada sk jeofon aralklar (1-3 m) ve bindirmeli ksa serimler boyunca karlkl ve orta atlarla Vp , Vs lmleri yaplr. Genel olarak mekanik enerji kayna kullanlr. P,S lmlerinde uygun frekansl jeofonlar ve sinyal biriktirmeli mhendislik sismograflar kullanlr.

Profiller. aratrma alannn boyutlarna bal olarak. enine ve boyuna olarak dzenlenir profiller aras 5-25 m olarak seilir ve profiller boyunca jeofizik kesitler hazrlanr. Zemin aratrmalarnda ayrca boyuna dalga hz deerlerine dayanlarak "sklebilirlik" dzeyi de belirlenerek skc ara tipleri ve skm teknii asndan neriler gelitirilir. Sklebirlie ait ayrntl bilgi EE - 078 numaral normda verilmitir. Sismik uygulamalarda aratrma derinlii genel olarak, en fazla 25 m. olarak seilir. Temel kaya derinliine kadar hazrlanan kesitlerde; zeminin farkl yapdaki tabakalar, tektonik oluuklar, yanal tabaka geileri, yeraltsuyu seviyesi, ayrmlanan tabakalarn sismik dalga hz "ve 'hesaplanan elastik parametre deerleri gsterilir. Elektrik ve sismik aratrmalarla kontrollu olarak belirlenen deerlere gre temel kaya st toporafya haritas hazrlanr. 2.3- Kart Kuyu (cross-hole). Downhole ve Uphole Deneyleri Bu deneyler zellikle ana yaplarn oturtulaca kesimlerde ve zemine dinamik yklemelerin gelecei nitelerin bulunduu lokasyonlarda. temel kayaya kadar delinen sondaj kuyularnn iinde ve kuyular arasnda yaplr. Temel ama zemin tabakalar iersinde boyuna ve enine dalga hzlarnn direkt lm ve bu hzlarn dey yndeki deiimlerinin saptanmasdr. llen hz deerlerine gre zemin dinamik elastik parametreleri ve bu parametrelerin dey ynl deiimleri de hesaplanr. Hesaplanan deerler zemin-yap etkileiminin belirlenmesinde byk nem tar. Bu deneyler EE - 066, 067 numaral .normlarda ayrntl olarak aklanmtr.

2.4- Karot Numune Ultrasonik Deneyleri Karot numuneler zerinde ultrasonik dalga uygulamalaryla boyuna ve enine dalga hzlar hesaplanr. Ama yerinde (insitu) deneyler ve yzey sismik uygulamalaryla hesaplanan deerlerle laboratuvar deerlerinin

kyaslanarak zeminin daha ayrntl incelenmesini salamaktr. Deney EE - 081 Numaral normda ayrntl olarak aklanmtr. 2.5- Dier Uygulamalar daremiz tarafndan uygulanmamasna karn, son yllarda manetik ve mikrogravite yntemleri zemin aratrmalarnda nemle yer verilen dier jeofizik yntemlerdir. Aratrmalarda zeminin litolojisi, zellikle tektonik konumu ve varsa enine boluklar ve knt alanlarna ynelik olarak ok nemli veriler retilmektedir. 3- HESAPLAMALAR 3.1- Rezistivite Hesaplamalar Arazi lmlerinden sonra yaplan rezistivite deeri hesaplamalar, dey elektrik sondaj, erilerinin hazrlanmas, elektriki profil lmlerinin deerlendirilmelerine ilikin ayrntl bilgiler EE - 064 numaral normlarda verilmitir. Sismik Dalga Hz Hesaplamalar, deyelektrik sondaj erilerinin hazrlanmas, elektriki profil lmlerinin deerlendirilmelerine ilikin ayrntl bilgiler EE 064, 065 numaral normlarda verilmitir.

3.2- Sismik Dalga Hz Hesaplamalar Arazi kaytlarndan, eitli teknikler uygulanarak yaplan hz hesaplamalar EE - 065 numaral normlarda ayrntl olarak aklanmtr. 3.3- Dinamik Elastik Sabitlerin Hesaplanmas Dinamik elastik sabitler, arazi lmleri sonrasnda hesaplanan sismik dalga hz deerleri kullanlarak aada verilen bantlarla hesaplanr: a) Younluk b) Poisson oran c) Dinamik Shear Modl d) Dinamik Young Modl e) Hacimsel Rijidite (Bulk Modl) f) Zemin Hakim Titreim Peryodu g) Serbest Basn Dayanm T0 = 4Hz / Vs Vs = 136,3 qu0,417 (sn) (Imai,1976) = 0,2 Vp + 1,6 (Vp:km/sn, =gr/cm3) (Vp,Vs m/sn)

U = 1-2(Vs/Vp)2 / 2-2(Vs/Vp)2 G = Vs2

(Birim kg/cm2 veya Mpa cinsinden verilir) (Birim kg/cm2 veya Mpa cinsinden verilir) (Birim kg/cm2 veya Mpa cinsinden verilir)

E = 2(1+U)G k = 2(1+U) / 3(1-2U)G

h) SPT Darbe Says 4- DEERLENDRMELER

Vs = 91,0 N0,337

Zemin aratrmalarnda uygulanan ve yukarda ksaca deinilen jeofizik yntemlerle elde edilen verilerin deerlendirilme ilke ve ayrntlar EE numaral normlarda anlatlmtr. Ancak aratrmann amacna (ok katl bina, santral, kpr, otoyol vb) ve zemin trne (toprak, altere kaya, kaya, suya doygun vb.) bal olarak verilerin sunulularnda da baz farkllklar szkonusudur. 5- RAPOR Jeofizik yantemlerle zemin aratrmalar sonucunda hazrlanacak rapor en az aadaki bilgileri ierir: Jeofizik lm noktalarn ve profillerinide gsteren topografik ve/veya jeolojik harita, Arazi almalarnn balang-biti tarihleri, almay yapan personelin isim ve nvanlar, Uygulanan jeofizik yntem ve teknikler hakknda z bilgi, Ayn alanda yaplan dier jeoteknik deney ve almalar hakknda z bilgi, Jeofizik kesit, harita, grafik ve tablolar, almada kullanlan cihazlara ilikin tantc bilgi, neriler blm, Yorum ve sonu blm. 6- YARARLANILAN KAYNAKLAR

EE Normlar EE 064, 065 EE 066, 067 EE 078 EE 081

TSE Standartlar TS 1901 T.S. Madde, normal, kural deney yntemi std. ablonu

ekil 1- rnek e rezistivite haritas