T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS

LASTK HAMURU OLUTURMA

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. LASTK HAMURU REETESNN .................................................................................. 3 HAZIRLANMASI ................................................................................................................... 3 1.1. Lastik Hamuru Tarihesi............................................................................................... 3 1.2. Lastik Ham Maddeleri .................................................................................................. 4 1.2.1. Tabii Kauuk (NR) ................................................................................................ 4 1.2.2. Sentetik Kauuk..................................................................................................... 5 1.3. Lastik Hamuru Reetesi .............................................................................................. 11 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 15 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 16 RENME FAALYET 2 ................................................................................................ 18 2. karm makineleri ve alma prensipleri.......................................................................... 18 2.1. Kauuk leme Sreci ................................................................................................. 18 2.2. Mikserler ..................................................................................................................... 19 2.2.1. Ak Hamur Makineleri....................................................................................... 19 2.2.2. Srekli Kartrma Sistemleri .............................................................................. 23 2.2.3. Kapal Mikserler (ntermiks) ............................................................................... 24 2.2.4 Banbury Kapal Mikserleri ................................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 RENME FAALYET - 3 ................................................................................................. 33 3. MALZEMELERN MKSER ERSNE YKLENMES, MKSERDEN ALINMASI VE DEPOLANMASI ............................................................................................................. 33 3.1. Hamur Makinelerine Ham Maddelerin Yklenmesi................................................... 33 3.2. Kapal Kartrclarda Malzemelerin Yklenme ekli ve Sras ................................ 37 3.3. Karmn Mikserden Alnmas................................................................................... 42 3.4. Hamur Depolama ........................................................................................................ 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 44 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 46 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 48 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 50 KAYNAKA ......................................................................................................................... 52

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 524KI0089 Kimya Teknolojisi Lastik retimi Lastik Hamuru Oluturma Lastik hamurunu oluturma bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Lastik Hamuru Ham Maddelerine Uygulanan Testler 5 modln baarm olmak Lastik hamuru ham maddelerini kartrmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, teknie uygun olarak lastik hamuru ham maddelerini kartrabileceksiniz. MODLN AMACI Amalar 1. Teknie uygun olarak lastik hamurunun ham maddelerini retime hazrlayabileceksiniz. 2. Teknie uygun olarak mikseri retime hazrlayabileceksiniz. 3. Teknie uygun olarak karm oluturabileceksiniz. Ortam Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam ( internet ) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm Projeksiyon, bilgisayar, DVD alar, televizyon, mikser, tayc bant Modln iinde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda sizin zerinizde lme arac uygulayacak, modl ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Kauuk-plastik sektr, sanayi asndan ok nemlidir. Kauuk ekillendirme ilemlerini renirken retmenlerinizin size eksiksiz destek vereceini, sizin yapmanz gereken tek eyin de bu konu zerine younlamak olduunu hi unutmamalsnz. Ayn yere damlayan su damlalarnn mermeri deldii gibi, sizin de ayn konu zerine younlamanz, hatta uzmanlamanz, size baar yolunda engel koyacak tm zorluklar ortadan kaldracak en nemli unsurdur. Lastik hamurunu oluturmak iin gereken bilgileri ve yntemleri reniyorsunuz. Bu modl baar ile bitirdikten sonra reetesine uygun olarak mikserlerde istenilen zelliklerde hamuru oluturabileceksiniz. Dnldnde zor gibi grnen ilem dizisinin aslnda zor olmadn greceksiniz. Sizi hedefe gtrecek irade ve gven, inancnzda ve idealinizde gizlidir. Baarmay hedefliyorsanz, cesurca yrynz. nann baarmak ok keyif vericidir.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET - 1

AMA
Gerekli ortam salandnda tekniine uygun olarak lastik hamurunun ham maddelerini retime hazrlayabilme bilgi ve becerisine sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
alma hayatnda (i ortamnda) kullanlan hortum, ayakkab taban lastii, eldiven lastii, araba lastii vb. rnlerin imalat reetelerini aratrnz.

1. LASTK HAMURU REETESNN HAZIRLANMASI

1.1. Lastik Hamuru Tarihesi
Hamur hazrlama konusuna ncelikle lastik hamurunun tarihesiyle balamamz daha doru olacaktr. Lastik, ham maddesi kauuk olmakla beraber, baz tropik bitkilerin stms z suyundan (lateks) doal hlde elde edilen kauuun petrol ve alkolle bileimiyle elde edilen maddedir. Fransz bilim adamlar tarafndan 1736da Gney Amerikada tanmlanan ve 1840larn banda Charles Goodyear tarafndan kkrtle sertletirme ilemi gerekletirilen kauuk, bu yllardan itibaren endstrideki yerini alm ve ticari nem kazanmtr. Goodyear'n bu yntemi, kkrtleme ilemini hzlandrc ve krlmaya kar kauuun direncini artrc baz kimyasal maddeler katlmasyla zamanla gelitirilmitir. lk nce lastik, kkrt + kauuk olarak elde edilmi ve sonralar nem kazanmas nedeni ile lastik ierisine yabanc maddeler katlarak iyiletirme yoluna gidilmitir. Ayrca boya maddesi de ilave edilerek deiik renklerde lastik ve plastiin retimine geilmitir. Havann etkisine kar uzun mrl olabilmesi iin, lastik ierisine plastiklerden fenoller, aminler ve ayrca baz tuzlar eklenmi ve dayanmn artrmak amacyla lastik ierisine amorf karbon ve yumuaklk vermek iin sterik asit eklenerek gelien teknolojiye paralel olarak gnmzde farkl ham maddeler sayesinde ok amal zel lastikler retilmekte ve bunlardan da eitli paralar yaplmaktadr. zel amal lastikler; yksek basn ve dayanm gsteren makine kaylar, hortumlar, otomobil lastikleri ve benzeri para yapmnda ok kullanlmaktadr. Ayrca kesme ve svama kalplarnda da kullanlan vulkollan takozlar dayankl elastiki malzeme olup imalatlar son zamanlarda baarl bir ekilde yaplabilmektedir.

1.2. Lastik Ham Maddeleri

Lastik hamurunun en temel ham maddesi olan kauuk hibir zaman yalnz olarak kullanlmaz. Genellikle bir lastik hamuru arlka %50 orannda kauuk ierir. Bir lastik hamurunun iinde olabilen ham maddeler izelge 1.1de verilmitir. Lastik hamurunu oluturan ham maddelerin ayrntlarn nceki modllerde grmtnz. Bu nedenle ham madde detaylarna ok girmeyeceiz. imdi bu ham maddeleri ksaca tanyalm.

1.2.1. Tabii Kauuk (NR)

Doal kauuk, kauuk aac denen Hevea brasiliensis ten oluan stms bir akkan svdan retilir. Doal kauuk, % 30-40 lastik (cis-1,4 polyisoprene), %2 reine, % 60-65 su, % 2-5 lipid ve proteinden olumaktadr.

yi zellikler Yksek esneklik Yksek dayanm Dk deformasyon ve yaylma Gzel dinamik zellikler Kolay ilenme yi yrtlma ve anma dayanm Polar svlara dayankllk

Kt zellikler Hidrokarbonlara dayankllk Hava geirgenlik Hava, oksijen ve ozana dayanm Tabii rn olmas nedeni ile dalgalanan fiyat

Tablo 1.1: Tabii Kauuun iyi ve kt zellikleri

Resiml 1.1: Doal kauuun elde edilmesi

Doal kauuk; konveyr kaylar, lastik silindir ve tekerlekler vb. gibi endstriyel rnlerin; fan kaylar, radyatr hortumlar vb. gibi otomotiv rnlerin; lastik eldivenler,

oyuncaklar, shhi rnler vb. lteks rnleri ve yapkanlarn temel ham maddesidir. Bunlardan ok daha fazla tketildii alanlar ise ara lastikleri ve ayakkab sektrleridir.
HAM MADDELER Elastomerler Tabii kauuklar Sentetik kauuklar Rejenere kauuklar Vulkanize ediciler Kkrt Kkrtl maddeler Dierleri Aktivitrler norganik Organik Koruyucular Antioksidant Antiozonant Fiziksel koruyucular Yumuatclar Yalar Katranlar Ziftler Reineler zel bileenler Renk vericiler Geciktiriciler Sertletiriciler Ucuzlatc Dolgular Glendirici Karbon siyahlar Dierleri Akseleratrler ZnO MgO Peptizerler

izelge 1.1: Lastik hamurunda kullanlan ham maddelerin snflandrlmas

1.2.2. Sentetik Kauuk

Sentetik kauuklar, lastik hamurunda en yksek oranda kullanlan kimyasal bileiklerdir. Endstride ounlukla kullanlan sentetik kauuklar tablo 1.2 de verilmitir.

ASTM-SAE
SA SB SB SC SC

Piyasa smi
Tabii SBR Butil Poliisopren Polibutadien Etilen/propilen Tiokol Nitril Poliretan Neopren Hipalon

Kimyasal Bileimi
Isopren Stiren/Butadien Isopren/sobutilen Isopren Butadien Etilen/Propilen (ve Terpolimer) Organik Polislfid Akrilonitril/Butadien Diisosiyanat-Poliester Polieter Kloropren Klorosulfon Polietilen Polisiloksan Etilakrilat/kloroetil vinileter 1. Vinilidin florid/Heksafloropropilen 2. Klorotrifloroetilen / Vinilidin florid

ASTM .
NR SBR IIR IR BR EPM/EPDM T NBR AU EU CR CSM Si ACM

TA TB TB

Silikon Poliakrilat

Florokarbon

FPM

Tablo 1. 2: Baz ticari sentetik kauuklarn isimleri ve ASTM kodlar

Bunlardan nemlilerinin bir kan beraberce inceleyelim. Stiren Btadien Kauuu (SBR): Stiren ve btadienin souk tip reete ile kontin sistemle retilen, Emlsiyon Polimerizasyonu ile elde edilen ve %22,5 - %24,5 bal stiren ieren bir kopolimer olup genel maksat kauuudur. Yksek scaklk, ya ve zclere kar ok direnlidir. Fiziksel zelliklerinin gelitirilmesi iin karbon siyah ve dier dolgu maddelerinin ilavesi gerekir. Stiren Btadien Kauuu (SBR), btn sentetik kauuklar retim ve tketiminin en byk ksmn kapsar. Bu oran %60tr. yi zellikler Takviye edildiinde iyi fiziki zellikler verir. Yrtlma, kopma, anma gibi. Dk sda zellikleri iyidir. Fiyat ucuz ve temini kolaydr. Kt zellikler Takviye gerektirir. Anma hari, zellikleri tabii kauuktan dktr. Hidrokarbonlara dayanmaz. Scak yalanma, oksijene ve ozona dayanmaz ama bu ynlerden tabii kauuktan iyidir.

Tablo 1. 3:SBR Kauuun iyi ve kt zellikleri

Stiren Btadien Kauuu; otomobil lastii, tayc bant, hortum, ayakkab taban ve kesi, mekanik eyalar, oto paspas gibi malzemelerin yapmnda kullanlr. Butil Kauuu (IIR): Sk bir yaps vardr, sterik yaps serbest dn nler. Esneklii azdr, histerisisi yksektir. Deformasyonu yava, geirgenlii azdr. Yaps, gerilmede kristallemeyi ve kendini takviyeyi salar. apraz balanma iin isopren gruplarna ihtiyac vardr, fakat yaps inerttir. yi zellikler Dk geirgenlik Is ve ozon dayanm Elektriksel izolasyon Yrtlma dayanm Esnemeden doan atlama dayanm Kimyasal dayanm
Tablo 1. 4: IIR Kauuun iyi ve kt zellikleri

Kt zellikler Resiliensi dktr. Ya ve yakt dayanm Ayr bir hatta imalat gerektirir. Vulkanizasyon sresi uzundur. Doymam polimerlerle karmaz.

lastik ve at kaplamas gibi az hava geirgenlii ve d artlara dayanm gerektiren uygulamalarda kullanlr. Polibutadien (BR): ifte ba etrafnda dnme serbestsi, ksa kendini toplama zaman, aktaki gruplar kristalizasyona mani olduundan takviyeye gerek vardr. ifte balar reaktivitesini salar. yi zellikler Kt zellikler Yksek resiliens Yrtlma dayanm Mkemmel anma dayanm Elektrik izolasyon zellii Hidrokarbona dayankllk Is ve ozon dayanm allma zellikleri Takviye ihtiyac
Tablo 1. 5: BR kauuun iyi ve kt zellikleri

Oto srt kauuunda ok iyidir. Fakat en iyi neticeyi almak iin dier kauuklara kartrlarak kullanlr. Genellikle oto sanayinde kullanlmaktadr. Etilen Propilen (EPDM): Doymu yapdadr, hareketlilii dk ve kendisini toplama mddeti uzundur. apraz balant iin doymam termonomeri olabilir.

yi zellikler Yksek dolgu ve ya limiti

Kt zellikler EPM zel piirici sistemi gerektirir, EPDMnin baka kauuklarla iyi karmama ihtimali yksektir. Hidrokarbonlara dayankllk

Yalanma ve ozon dayanm lenme zellii

Dk resiliens

Dielektrik zellii

Takviye gerektirir.

Doymam polimerlerle karmaz.

Tablo 1.6: EPDM kauuun iyi ve kt zellikleri

yi yalanma, elektrik, d artlara dayanm gerektiren kablo, radyatr hortumu, profil gibi imalatta kullanlr. Tiokol (Polislfid) (T): Dk hareketlilik, yksek geri dn zaman ve inert yapya sahiptir. Polar karakteri dolaysyla ile hidrokarbonlara dayankldr, fakat s zellikleri zayftr. Gerildiinde kristallemez.
Tablo 1.7:Tiokol kauuun iyi ve kt zellikleri

yi zellikler Hidrokarbonlara ok dayankl Hava, ozon ve sya dayankl En dk geirgenlik Sv hlde temin edilebilir.

Kt zellikler Takviye gerektirir. Dinamik ve Dk s zellikleri zayf Kalc ekil deitirmesi-set Pahal Kokulu Elektriki ve fiziki izolasyonu iyi deil.

Tablo 1.7:Tiokol kauuun iyi ve kt zellikleri

Petrol ve yakt dayanm iin kullanlr. zel baz karmlarda ve yaptrclarda uygulama alan vardr.

Nitril Kauuu (NBR): Genellikle % 2540 akrilonitril ierir. Hareketlilii hidrojen balar ile snrlandrlmtr. Aktaki gruplar gergide kristalizasyonu nler. Artan C=N gruplar yaa dayanm artrr, resiliensi azaltr. yi zellikler Ya ve yakt dayanm Is dayanm Geirgenlik Anma dayanm Kt zellikler Takviye gerekir. Dk s zellikleri Dk resiliens Zayf elektrik izolasyonu
Tablo 1.8:NBR kauuun iyi ve kt zellikleri

Genellikle ya ve yakt dayanm gerektiren hortum, conta, kee, esnek yakt ve benzin depolar retiminde kullanlr. Poliretan Kauuk (AU): Yapsnn sonsuz deikenlii vardr. Su ile CO2 kararak sngerleir. Yaps, ya ve yakt dayanm verir. Fakat hidrolize olur. Hareketlilii orta derecededir. Kendi kendine takviye ettirilebilir. yi zellikler Anma Yrtlma ve kopma Ya ve yakt Oksijen ve ozon Sv hlde temin edilebilir.
Tablo 1. 9: Poliretan kauuun iyi ve kt zellikleri

Kt zellikler Hidrolize olur. Resiliensi dk Pahal

Ya ve anma dayanm gerektiren dolgu tekerleklerde, dkme conta ve keelerde vb. ilerde kullanlr. Neopren Kauuk (EU): Genellikle 1,4 trans klorun sabitletirici etkisi dolaysyla ifte balar reaktif deildir. Volkanizasyon 1,4 eklenmesi ile olur. Klor ya, yakta ve alevlenmeye olumlu etki eder. Hareketlilii ynnden yaps tabii kauua benzer, fakat kristalize olmas dk s zelliklerine aksi etki yapar. Oto lastii hari tabii kauua benzer sahalarda, ozon, hava, yakt, ya ve yanma dayanm istenen yerlerde kullanlr. Tatbik sahas, yksek fiyat ve dk s dayanm zelliinin iyi olmamas dolays ile snrldr.

yi zellikler Geni servis ss aral Isya, oksijene ve ozona dayankl yi esneme dayanm yi elektrik izolasyon zellii - yandktan sonra kl izolasyon zellii gstermeye devam eder.

Kt zellikler Pahal Fiziki zellikleri dk Anmas kt Yakt ve ya dayanm kt

Hidrolize urayabilir. lenmesi pahaldr.

Tablo 1.10: Neopren kauuun iyi ve kt zellikleri

Silikon Kauuklar (Si): O-Si-O iskeleti dolaysyla hareketlilii yksektir. Zincirler aras gler ok zayftr. Gerildiinde kristallemez. ok kararldr. yi zellikler Geni servis ss aral Isya, oksijene ve ozona dayankl yi esneme dayanm yi elektrik izolasyon zellii - yandktan sonra kl izolasyon zellii gstermeye devam eder. Hidrolize urayabilir. lenmesi pahaldr.
Tablo 1.11: Silikon kauuun iyi ve kt zellikleri

Kt zellikler Pahal Fiziki zellikleri dk Anmas kt Yakt ve ya dayanm kt

Balca kablo ve szdrmazlk ilerinde kullanlr. Inert zellii dolays ile tbbi uygulamada yer bulmaktadr. Poliakrilatlar (ACM): apraz bal olduundan yaklak %5 kloroetil vinileter, sterik yap ve polar kuvvetler dolaysyla hareketlilii dktr. Kristallemez. Genel olarak inerttir.

10

yi zellikler Isya, oksijene ve ozona dayankl Ya ve yakta dayankl yi esneklik zellikleri Dk geirgenlik

Kt zellikler Zayf fiziki zellikler Zayf dk s zellikleri Zayf su, asit ve alkali dayanm Pahal ileme

Tablo 1.12: ACM kauuun iyi ve kt zellikleri

Yksek sya direnli conta ve keeler gibi snrl kullanm alan mevcuttur. Floroelastormerler (FPM): C-F grubu iyi yakt ve ya dayanm, iyi s dayanm ve dk alevlenme zellii verir. Gerildiinde kristalleir ve dk s esneklii iyi deildir. yi zellikler ok mkemmel s dayanm Yaa, akaryakta, kimyevi maddelere ve zclere dayankldr. Oksijene ve ozona dayankldr. Dk geirgenlik Aleve dayanm Kt zellikler Zayf dk s zellikleri Pahal Pahal ilenme

Tablo 1.13: Tabii kauuun iyi ve kt zellikleri

Pahal maliyetini kabul ettirebilecek yksek performans gerektiren yerlerde kullanlabilir (rnek: zel conta, kee, hortum, asker ve uzay uygulamalar gibi).

1.3. Lastik Hamuru Reetesi

Lastik hamuru, hamur makinelerinde veya mikserlerde hazrlanr. Elde edilecek rne gre farkl formller kullanlr. Bu formller, birok deneyden sonra ancak elde edilebilir. Bunun iin yukardaki malzeme zelliklerinden faydalanabilirsiniz. Ayrca aadaki tablo 1.14te ksaca baz sentetik kauuk zelliklerini veriyoruz.

11

MALZEME ADI [NBR]

ALITII SICAKLIKLAR -40 C +110 C

FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER Benzin, mazot, eitli sanayi ve gres yalarna kar dayankldr. Kee imalatnda en ok tercih edilen malzeme eididir. Yrtlmaya kar direnci zayf olan bu malzemenin, oksijen ve ozonun etkilerine kar direnci olduka yksektir. eitli organik solventlere, maden yalara, greslere ve katk maddeli olanlarna, uak motor yalarna ve yksek scakla dayankldr. Hava, ozon, su, ya ve karmlarna direnli olup yksek basn, kopma, yrtlma ve anmaya kar dayankll mkemmeldir. Sv ve gaz hlindeki petrol rnlerine, atmosfer artlarna, ozona, suya ve tuzlu suya dayankldr. Yanmas gtr. D etkenlere, ozona, tuzlu suya, scak ve souk suya dayankll olduka iyidir. eitli asit ve bazlara, alkole, souk ve scak suya direnlidir. Yksek esneklik ve mekanik zellik gerektiren yerlerde kullanlr.

[Si]

-60 C +200 C

[FPM]

-30 C +250 C

[AU]

-30 C +90 C

[EU] [EPDM] [RSS-NR]

-20 C +120 C -45 C +150 C -60 C +90 C

Tablo 1.14: Baz kauuklarn alma scaklklar ve kullanldklar yerler

Aada tablo 1.15te bunlarn tipik bir lastik hamurunda nasl kullanldklar gsterilmitir. indekiler NR Kkrt MBT TMT ZnO Stearik asit Karbon siyah Mineral ya PBN TOPLAM Miktar (phr) 100.0 1.0 1.0 0.1 5.0 1.5 40.0 1.5 2.0 152,1 Fonksiyonu Doal kauuk Volkanize edici Akseleratr primer Akseleratr sekonder Aktivitr, inorganik Aktivitr, organik Glendirici karbon siyah Yumuatc Antioksidant

Tablo 1.15: rnek lastik hamuru

Bu forml, 100 ksm kauua gre hazrlanm ve PHR (Parts Per Hundred Rubber) eklinde ksaltlmtr. Bu formlde karmn ve iindekilerin arl hi nemli deildir. Karmn oran, kullanlacak ham kauua gre belirlenir. Bu tip formllerin hazrlanacak lastik hamuru arlnn hesap edilmesinde baz karkla sebep olmasndan dolay, bileenlerin arlk yzdelerini ieren forml daha kullanl olmutur. Bylece

12

hazrlanmak istenen karm iin gerekli bileim arlklar kolaylkla hesaplanabilmektedir. PHRye gre hazrlanan forml arlk yzdelerine gre aada verilmitir. Bileen NR Kkrt MBT TMT ZnO Stearik asit Termal siyah Mineral ya PBN Toplam 65.746 0.657 0.657 0.066 3.288 0.986 26.300 0.986 13.14 100.00
Tablo 1.16: Arlk yzdelerine gre rnek lastik hamuru

Bileenlerin ou ikili fonksiyona sahiptir. rnein, akseleratr MBT, ayn zamanda peptizer olarak da davran gsterir. Baz ham maddelerde hem sentetik hem de doal kauukta farkl davran gsterirler. rnein ZnO, neopren iin volkanize edici ve doal kauuk iin aktivitr ve glendirici dolgu olarak kullanlabilir. Elbette bu formller bir lastik hamuru oluturmak iin yeterli olmayacaktr. Bunun yannda hamur reetesinde kullanlan malzemeler ayn anda kartrlmaz. Bunun iin lastik hamurunda ngrlen talimatlar nceden belirlenmitir. rnek bir talimat Tablo 1.17 de grlmektedir. Zaman 0. dakika 1. dakika 3. dakika 5. dakika 7-8. dakika lem Polimeri ve inkoyu at. Karbon siyahnn yarsn at. Karbon siyahnn yarsn ve yan yarsn at. Yan yarsn at. Boalt.
Tablo 1.17: Lastik hamuru talimat

Is

~140C

13

Baka bir kauuk forml ve talimat Karm Reetesi Doal kauuk ZnO Slfr Sterik asit Hzlandrc Karbon siyah Miktar (phr) 100 5 2.5 3 0.6 50 indekiler Kauuk Hzlandrc Sterik asit ZnO + karbon siyah Karbon siyahnn geri kalan Slfr Nem 70oC de tabaka
Tablo 1.17: Lastik hamuru talimat

125oCde 72 rpm hzda Zamanlama (dk.) 0 dakika 0.5 1.0 1.5 1.5 1.0 1.0 2.0

Araba lastikleri retiminde kullanlan bir reete; indekiler SMR 20 SBR 1712 Kralex BR Nipol 1220 N-115 (karbon siyah) ZnO Stearik asit 6PPD TMQ Seresine Oil Nysolvex 830 CBS DPG Slfr Miktar (phr) 25 62 30 65 4,0 2,0 2,0 1,0 1,5 21,0 1,0 0,2 1,9 Fonksiyonu Elastomer (doal kauuk) Elastomer (SBR) Elastomer (BR) Dolgu maddesi Aktivatr Aktivatr Antidegradant Antidegradant Antidegradant Yumuatc Volkanizasyon hzlandrc Volkanizasyon hzlandrc Volkanizasyon kimyasal

Tablo 1.18: Lastik hamuru talimat

14

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki reeteyi hazrlaynz.
indekiler SBR1500 Karbon siyah ZnO Stearic acid Aromatik ya MBTS Slfr 100 50,0 5,0 1,5 20,0 2,0 20,0 Miktar (phr) Fonksiyonu Elastomer Glendirici dolgu Activator Activator Yumuatc Vulkanizasyon hzlandrc Vulkanizasyon kimyasal

Bu ilemleri retmeninizle birlikte gerekletiriniz.

lem Basamaklar
Panelden reeteyi okuyunuz. Ham madde istek formunu doldurunuz. Ham madde zerinde ki uyarlar dikkate alarak ham maddenin depodan naklini gerekletiriniz. Sonular rapor ediniz.

neriler
Reeteyi dikkatli okuyunuz. Ham maddenin depodan karlmasnda kesinlikle i elbiselerinizi giyiniz. Ham madde zerindeki iaretleri gzden karmaynz.

15

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki ilk 6 soruda uygun seenei iaretleyiniz. Dier 4 soruyu Evet ya da Hayr olarak cevaplaynz. 1. Genellikle ayakkab sanayinde kullanlan SBR kauuk aadakilerden hangisidir? A) SBR 1509 2. B) SBR 1500 C) SBR 1712 D) SBR 1502

Yrtlmaya kar en dayankl sentetik kaukuk aadakilerden hangisidir? A) SBR B) EPDM C) IIR D) BR

3.

Bir reetede karbon siyah ne olarak kullanlr? A) Elastomer B) Peptizer C) Yumuatc Bir reetede antiozanant ne olarak kullanlr? A) Ucuzlatc dolgu C) Yumuatc B) Koruyucu D) Glendirici dolgu

D) Glendirici

4.

5.

ZnO doal kauuk hamuru ne olarak kullanlr? A) Elastomer B) Peptizer C) Yumuatc D) Aktivitr

6.

Volkanizasyon kimyasal olarak aadakilerden hangisini seersiniz? A) Kkrt B) Sterik asit C) Karbon siyah D) inko oksit

7. 8. 9. 10.

MBT bir hzlandrcdr, bazen peptizr olarak kullanlabilir.( ) Silikat lastik hamurunda dolgu maddesi olarak kullanlr.( ) Sterik asit lastik hamurunda renklendiricidir.( ) Lastik hamuru kalenderde kartrlr.( )

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

16

UYGULAMALI TEST
Lastik hamuru ham maddelerini retime hazrlaynz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab hayr olan sorular retmeninize dannz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 Panelden reeteyi okudunuz mu? Ham madde istek formunu doldurdunuz mu? Ham madde zerinde dikkat edilecek iaretleri deerlendirdiniz mi? Ham maddenin depodan naklini gerekletirdiniz mi? Sonular rapor ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

17

RENME FAALYET2 RENME FAALYET 2

AMA
Tekniine uygun olarak mikseri retime hazrlayabilme bilgi ve becerisine sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
alma hayatnda (i ortamnda) kullanlan kapal ve ak mikserleri kauuk fabrikalarndan, ktphanelerden veya internetten aratrnz. Bulmu olduunuz verileri inceleyiniz ve makinelerin zelliklerini not ediniz. Teknolojik bulgular arkadalarnzla tartnz. Btn bu aratrma ve gzlemlerinizi rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu retmeninize sununuz.

2. KARIIM MAKNELER VE ALIMA PRENSPLER

2.1. Kauuk leme Sreci
Kauuktan imal edilmi paralarn hemen hepsi organik ve inorganik malzemelerin ezilmi ve sakzlam elastomere kartrlarak ve sonrasnda volkanize edilerek elde edilir. Bu sre, plastik poliretan gibi benzer polimerlerle almaktan daha uzun ve zor almay gerektirir. Her zamanki kullanlan ilave malzemelerin teknik zelliklerinin elde edilebilmesi ve ekonomi salamas iin titizlikle seilmesi gerekmektedir. Her geen gn artmakta olan teknolojik gelimeler, kauuk paralar daha verimli olmaya zorlamakta hatta buna mecbur tutmaktadr. Tekerlek lastii, hortumlar, kaylar ve dier kauuk paralar bugnk teknoloji ve kalitede olmasa otomotiv ve beyaz eya sanayi bugnk gibi verimli retim yapamazd. Kalitesi daha az nemli veya nemsiz kauuk paralar, ekonomi salamak iin hurda lastikten elde edilen rejenere inert dolgular veya yalar ile ucuzlatlabilse de ileme srelerindeki titizlik kesinlikle deimeyecektir. Bu nedenlerden dolay ileme srecinde kullanlan makineler, titizlikle seilmeli ve ilem basamaklarna hassasiyetle uyulmaldr. Biz de bunu kolaylatrmak iin karm hazrlama ve ileme srecinde kullanlan makineleri ayn titizlikte sunmaya alacaz. letmenin kapasitesi kkte olsa kullanlan donanm ar makine snfna girer. nce karm hazrlanr sonra ekillendirilir ve en sonunda volkanize edilir (piirilir). Elde edilen

18

rnn cinsine ve yaplna gre deien apak temizlemek veya yzey parlatmak gibi ilemlerden geerek ambalajlanr. Kartrma ilemi ham maddelerin elastomere homojen yedirilmesi asndan en nemli safhay tekil eder. yi karm hamur sonraki ilemlerde, yani kalender, ekstruder ve kalplama yaparken veya volkanize olduktan sonra fiziki deerleri ile kendini belli eder. Ayn zamanda kaliteli ve ekonomik retim, ancak elastomere dolgu ve kimyasallarn homojen datlmasyla mmkndr. Kartrmada ncelikle beklenen hususlar unlardr: Dolgularn ve katklarn yeterli dalmasn salamak Karm meydana getiren malzemelerin ok iyi dalm ile sertlik, kopma uzama gibi fiziki deerlerde harman iinde yer yer deimeyen duruma erimek Birbirini takip eden karmlarda da ayn mkemmel benzer dalma ve akkanl (viscosity) elde etmek

Malzemelerin seimi, elde edilecek rnn teknik zelliklerinin gerektirdii ekilde yaplr. Formlle zellikler tutturulur ve ekonomi salanr.

2.2. Mikserler
stenilen zellikte lastii oluturacak ham maddeleri homojen olarak kartran makinelerdir. Bu makineler u ekilde snflandrlr: Ak mikserler ntermiksler Daimi kartrclar Kapal mikserler Hamur makineleri Banbury makineleri

2.2.1. Ak Hamur Makineleri

Gnmzde her ne kadar kapal kartrclar kullanlyorsa da dnyada ve lkemizde iki silindirli hamur makinelerinde karm yapmak hlen devam etmektedir. Byk boylardaki silindirlerde hamur yapmak olduka zor olduu iin byk makineler kapal kartrclardan kan karm ezmek, ssn drmek ve incelterek levha yapmak iin veya stoklanm karmlar tekrar ezip stp kalendere, ekstrudere hazrlamak iin kullanlmaktadr. Hamur makinelerinin yaps u ekildedir: Sert dkmnden yaplm iki silindir paralel olarak yataklar ierisinde birbirine doru dner. Hareketi salayan motorun yksek

19

devri, dili kutusu ve byk dili vastas ile istenen devre drlr. Yataklar ayaklarn arasnda, btn elemanlar ise asi zerinde balanmtr (Resim 2.1).

Resim 2. 1: Tipik bir hamur makinesi

asi genelde elik konstrksiyon yaplp yere betona gmlr ve saplamalarla balanr. Ayaklar, esnemeyi en aza indirmek iin genelde pik dkmden yaplr. Dolaysyla kaln, ar ve salam olurlar. Yataklar, rulman olabildii gibi ounlukla sar dkmden yaplmaktadr. En nemli olan para silindirlerdir. Silindirler, anmayacak sertlikte olmal ve soutma iin ii bo olmaldr. Kauuk ilemede soutma nemlidir. Fakat baz hllerde n stma da gerekli olabilir. Silindir ierisindeki boluk eit soutma iin, eit olacak biimde dkm kalbndan kmal, dkm kumu gibi istenmeyen paralardan iyice temizlenmi olmaldr. Kire tutmamas iin yumuatlm ve tercihen kimyasal katkl su kullanlmaldr. Daha iyi dier yntemde ise soutma yzeye yakn olarak dairesel evrede delinmi deliklerden yaplmaktadr. Silindirlerin iki ba kzl yataklarn iinde dner. Yataklar, devaml yalanmak ve soutulmak zorundadr. Bu yaplmad takdirde kzl yataklar ok abuk anr. Hamur makineleri, i gvenlii ve ii sal asndan tedbirleri alnmad takdirde ok tehlikeli makinelerdir. ki silindirin dn hzlar farkldr. Bu devir fark, kafa dililerdeki saylaryla ayarlanr. Aradaki farka FRKSYON denir. Friksiyon 1:1,05 ile 1:1,25 arasndadr. Hzl dnen taraf arkadaki silindirdir. Byk (volan) dili, arka silindire hareket verir. Kafa dililerden hareket alan n silindir tarafnda ayar kollar veya motorlar bulunur. Silindirlerin arasn ap kapayarak kalnlk ayar yapar. Hzl top ile yava top arasndaki friksiyon oran kesme ilemi oluturarak kauuun iyi ezilmesini salar ve dolays ile karm zamann ksaltr. Kauuk topa sarana kadar ezme ilemi yaplr. Ayn yumuaklktaki dolgular daha ge ve zor karr. Hamur makineleri u ileri yapar:

20

Mastikasyon ve krma (Breakdown): Tabii kauuk iindeki kark yapy tekil eden polimer zincirleri krlr. Bu ileme mastikasyon denir. Hamur yapma - karm hazrlama: Kauuk iine dier katklar katlarak lastik hamuru ya da maya (masterbatch) hazrlanr. Besleme: Depodan alnan souk hamurun stlarak kalender, ekstruder gibi ileme makinelerinin beslenmelerini salarlar. Ayrca hamur makinelerinin baz deiik modelleri paralama, ykama, tme, ezme vs. gibi amalarla kullanlr. Hamur makineleri bulundurulmaldr. tannrken veya seilirken u zellikleri gz nnde

Top ap ve top uzunluu n top veya arka topun hz Toplarn hz oranlar Hamur kapasitesi Motor gc Makine boyutlar Makinenin arl

mm m/sn. kg KW mm ( en x boy x ykseklik) kg

Resim 2.2 de grnen makine zellikleri aadaki tabloda verilmitir.

Resim 2.2: Tipik bir hamur makinesi

Model

SK400B

Top ap ve uzunluu mm 400x1000

n Top Hz m/dak. 18.65

Top Hz Oran 1:1,27

Hamur Kapasitesi kg 1835

Moto r Gc KW 37

Makine Boyutlar mm 4530x177 0x1750

Arlk kg

10000

Tablo 2.1: Tipik bir hamur makinesi zellikleri

21

Hamur makinelerinde salk asndan u tedbirler alnmaldr: Makinenin kurulu bulunduu alan ok iyi havalandrlmaldr. Makinelerin zerlerinde davlumbaz bulunmal, ekilen hava filtreden geirilerek darya verilmelidir. Makinede alan operatrn, kartrma srasnda srayan tozlar ve oluan gazlar teneffs etmemesi iin maske takmas arttr. Kartrlan hamur ok ar olduu takdirde, onu kaldrmak isteyecek ya da kaldrmak zorunda braklacak olan kiinin bel ve omurilik sakatlna maruz kalmas sz konusudur. Buna dikkat edilmelidir. Oluan snn el yakmamas iin mutlaka eldiven kullanlmaldr. Lastik iletmelerinde alan kiiler ylda en az bir defa hastane - doktor muayenesinden geirilmelidirler.

Resiml 2. 3: Operatr, hamur makinesini ayarlarken

Gvenlik Asndan Alnacak Tedbirler Makine salam bir zemine oturtulmaldr. Alt bo zeminlerde yeterince takviye yoksa oluan sarsntlar sonunda kme tehlikesi vardr. Makine toplarnn en st seviyesi operatrn karn hizasnn stnde olmaldr (Yaklak 110 cm ngrlr.). i, ok iyi eitildikten sonra makinede altrlmaldr. Makine operatr, ncelikle alan makinede toplarn zerinde eliyle hibir ilem yapmamay ve mdahalede bulunmamay renmelidir. Araya kaan bir ba almak isteyen iilerin yan sra, birikim blgesine elini sokan birok ii birikimin eldiven nedeni ile dokunma duyusu azalmas ve hissetmemesi sonucunda ellerini makineye kaptrm ve sakat kalmtr. Bu gibi olaylarn sonunda lm vakalar da az deildir.

22

Makinenin toplar dnda tm dnen ksm muhafaza altna alnmaldr. zellikle dililer nlk ya da sarkan eyleri kapp kazalara neden olabilir. Makinede emniyet dzenei bulunmal, bu dzenee herhangi bir dokunuta makine toplar ters almaldr. Hamur makinelerinde alan operatr, makinede alrken hibir zaman yalnz braklmamal, dairelerinde kendisine yardma koacak birisi mutlaka bulunmaldr. Bu kii ou zaman dier makinede alan kiidir.

2.2.2. Srekli Kartrma Sistemleri

MVX farrel kartrclar: Patentli olan bu sistemde tm ham maddeler oda scaklnda n kartrcda toplanr. Bu sayede tm kimyasallar, mastikasyon balamadan nce iyice dalm olur. Is kontrol ok iyi yaplabildiinden ve kauuun hem kartrcda hem de ekstruderde krlarak mastike edildiinden dolay srekli olarak ayn dalm elde edilir. n karm gen biimli rotorlara sahip ana kartrcya hava basnl piston ile iteklenir. Eer kartrc doluysa ona gre piston hz ayarlanr. Rotorlarn helezon eklinde olan dier ucu hem karm devam ettirir ve hem de alttaki ekstrudere doru itekler. Karm haznesi % 60 - % 80 aras dolulukta alrken meydana gelen gazlar iin tasarlanmtr. Rotorlar ve ekstruder mili, ayr motorlardan g alr ve devirleri istenildii gibi ayarlanr. Burada da s kontrol ve basnl su ile soutma nemli olduu iin muhtelif yerlere slerler yerletirilmi ve kontrol salanmtr. Firma, yaplan karmlar iin harcanan elektrik tketiminin dier kartrclara oranla % 28 daha az olacan belirtmektedir.

ekil 2.1: MVX farrel srekli kartrma makinesi

EVK Werner&Pfleiderer kartrclar: Tamamen ekstruder eklinde yaplm, ancak helezonu kartrma ve srtnerek paralamaya uygun ekillendirilmitir. Geometrik ekillerdeki engellerle helezon malzemeleri bulunduu silindirin i yzeyine sktrlarak paralar ve tekrara toplayarak karm salar. Besleme ncesi kauuklar granl hline getirilir.

23

2.2.3. Kapal Mikserler (ntermiks)

Byk lastik fabrikalarnda verimi artrmak iin zaman ve yer tasarrufu gibi nedenlerden dolay n karmlar kapal kartrclarla yaplmaktadr. Kapal ortamda girinti knt veya kanatlar olan iki rotorun birbirine doru dnerken ii yzeyde skarak ve kendi aralarnda karm ezerek homojen karm salanr. ki silindirli ak hamur makinelerinden ok daha yksek hzla dnen rotorlar, ezilme ve kartrma yzeyinin de ok fazla olmas sebebiyle ksa zamanda birbirine benzer (uniform) karmlar yaparlar. zellikle karbon siyah ile yaplan karm sonrasnda toz kmamas, doabilecek i kazas riskinin azaltm olmas dier avantajlar olarak bilinmektedir. Banbury makinesinin ok bezeri olan Intermix'ler 1937 Francis Shaw and Company of Manchester irketi tarafndan tasarlanm ve gelitirilmilerdir. Aralarndaki fark Banburydaki kartrmann haznenin kenarlarnda ve yzeyinde olmas, buna karlk Intermixlerde karmn rotorlardaki boluklarda olmasdr. Yani zt ynlerde dnen rotordan rotora karmn transfer edilmesiyle hamur hazrlanr. Intermeshing rotorlar kullanlr (ekil 2.4).

Resiml 2.4: ntermix kapal kartrc

Resim 2.4 teki intermix kapal kartrc, Farrel mark 5 serisi bir kartrc olup u zelliklere sahiptir: Etkili bir soutma sistemine sahiptir. Bakm kolaylna sahiptir. Rotorlar sayesinde hamuru daha kolay kartrr ve yourur. Besleme ve karm boaltma sreleri ok ksadr. Su soutmal sistem sayesinde homojen bir s dalmna sahiptir.

Grld gibi banburylerde bulunan zelliklerin hemen hemen hepsine sahiptir. Fark, sadece rotor tasarm ve intermiks rotorlarnn arasnda gerekleen kartrmadr.

24

2.2.4 Banbury Kapal Mikserleri

lk karmlar, iki silindirli ak makinede yaplmtr. 1820'lerde Hankcock tek rotorlu bir kartrma makinesi yapm. 1865'te ki rotorlu kapal kartrclar ortaya kmaya balam. Fakat iyi bir kartrma yapt phelidir. nk yap olarak yeterli salamlkta deillermi. Kauuk karm yapmaya msait Z bak benzeri ift rotorlu makineyi 1870 sonlarnda Paul Pfleiderer ekillendirmi ve patentini alm. Bu tasarmn daha iyiletirilmesi ile Gummi-Kneter (GK)kartrma makinesi 1913 te patentlenmi. O yllarda Werner ve Pfleiderer firmasnda almakta olan Fernley H. Banbury. GK kartrma makinelerinin yetersiz performanslarn daha da gelitirecek rotorlar tasarlam. Saginaw, Michigan da bulunan fabrikadan destek alamaynca firmadan ayrlm ve 1915 te kendi adna patent alm, Farrel firmas ile sonradan birlemi olan Birminigham Iran Faundry bu tasarma sahip km ve hlen makine, banbury patenti ile Farrel firmas tarafndan retilmektedir. Hamur makinesinin alma prensiplerinden yola karak evreye daha az toz saacak ve daha hzl hamur yapacak makineler zerindeki almalar sonunda kapal ortamda kartrma iini yapan makineler gelitirildi. 1915 ylnda mucidinin adyla banbury olarak anlan bu makineler verimliliinin ykseklii, i gvenirlii ve evreyi az kirletmeleri sayesinde hamur yapma iini hamur makineleri zerinden aldlar (Tablo 2.2). Banbury a artk genel isim gibi anlmakla birlikte kapal(dhili) kartrc demek daha uygundur. Bugn pek ok lkede pek ok firma, benzer makineler yapmakta ve bilgisayarlarn hzl geliiminden yararlanarak daha yksek verimli duruma getirmektedirler. Banbury, kapal bir haznede az farkl bir hzla, farkl ynlerde dnen iki motordan beslenen helisel ve kanatkl iki veya bazen drt rotordan meydana gelmektedir. abuk ve iyi karm elde edilmesi iin rotor kanatklaryla ezme ilemi de yaplr. Makinenin ss, kontrol altnda tutulmaldr. Bu kontrol, gvde ve baz yerlerde soutma suyu ile yaplr. Hamur Makinesi Hz 30 dakika Banbury 8 dakikadan az

Bir periyotta yaplan Kapasitenin altndaki her Karm kazannn hacmine gre miktar hesaplanmal ve buna uyulmal. miktar Karm verimi Dk sda karm ilik maliyeti Tecrbe-eitim Kaplad alan Karm deitiinde renk iin temizlik Dk Kolay Yksek Yksek Yksek Yksek Verimli Zor Dk Dk Dk Dk

Tablo 2.2: Hamur makinesi ile Banbury mikserin karlatrlmas

25

Kartrma ilemi birka defa yaplr. Daha sonra banburyden kan hamur meskolatre alnarak levha hline getirilir. Kauuk, burada ilenerek plastik ve yapkan kvamna getirilir. Daha sonra kurutma nitelerine gnderilir. Birbirinden farkl devirlerde dnen iki veya drt kanatl rotorlarla donatlm kartrclarn yan sra ayn devirle dnen ve birbiri iine girerek malzemeyi ezen rotorlarla alan tipte kartrclar da vardr. Bu sistemde ayn devirde dnmelerine karn, rotor aplar farkl olduklar iin kendi aralarnda srtnme (friksiyon) olutururlar. Bu kartrcnn verimini artrr.

Resim 2.5: Banbury makinesi ve emas

Banbury mikserler temel olarak 5 ksmdan oluur. Bunlar: Ram silindiri: Ram, bir ram ba(piston) ve bir ram st silindirden oluur. Karmn mikser gvdesine beslendii akl kapatp karmn zerinde belirli bir basn uygulanarak mikser ierisine gnderildii yerdir. Ram basnc, ram silindiri vastasyla ve pnmatik g ile uygulanr. Mikser gvdesi: Karm olaynn meydana geldii odack, mikser gvdesi olarak adlandrlr. erisinde iki adet rotor bulunur. Karm, rotorlarla gvde i duvar arasnda olur. Mikser gvdesi, cidarlar stma ve soutma sistemi olan kanallardan oluur. Rotorlar: Banbury mikser ierisinde kartrma ilemi yapan ana eleman, aralarnda ok az bir hz fark olan ve ie doru birbirinden ters ynde dnen iki rotordur. Rotorlar zerinde spiral yapda kanatklar olan elemanlardr. Rotorlarn hzlarnn farkl olmas nedeniyle kanatk ular pozisyonlar her zaman ayn deildir.

26

Banbury mikserlerde iki eit rotor tipi kullanlr.

Resim 2.6: ntermeshing rotorlar

Resim 2.7: Tangential rotorlar

ntermeshing rotorlar, karm ezerek kartrma zelliine sahiptir. zellikle doal kauuk kullanmnda liflerin birbirinden ayrlmas bu yntemle daha kolay olmaktadr. Bu tip rotorlar, daha ok intermix mikserlerde kullanlr. Tangential rotorlar, karm saa sola arparak kartrma zelliine sahiptir. ntermeshing rotorlara gre daha verimlidirler. Fakat hazne ierisinde homojen s dalmnda intermeshing rotorlar kadar iyi deillerdir. Besleme az: Besleme kapa kartrlacak malzemelerin mikser ierisine beslendii bir kutudur. Kutunun ama-kapama hareketleri pnmatik sistemden salanr. .Boaltma kapa: Boaltma kapa, rotorlarla paralel olarak dn yapan afta monte edilmitir. Dengeli mentee benzeri bu sistemin kapan aa salnm yapp gvde alt kapa aklndan uzaklamasn ve bu ekilde karma ilemi tamamlanm harmann aa dmesini salar. Hidrolik g ile dn yapan ve rotor ad verilen aft alt kapa aar ve kapar. Alt kapak tamamen kapand zaman rotorun ucuna monte edilen bir limit dmesi selenoid valfini harekete geirir. Bu valfin hareketi alt kapak kamasn altrr. Bu elemanlardan baka banbury mikserine bal baz ekipmanlar u ekilde sralanabilir: Kontrol paneli Karbon siyah tartm ve besleme sistemi Ya tartm ve besleme sistemi Motor Redktr Termokupl Toz tutucu Yalama boaltma akl Istma ve soutma niteleri

27

Resim 2.8: Sklm bir banbury mikserde tangential rotorlarn grnm

Besleme az blgesinde alan azn en st ksm, banbury operatrnn karn hizasna gelecei ekilde yaplm olan bir platform vardr ve karma girecek olan maddeler daha nceden tartlp azdan ieriye dklecek ya da atlacak biimde uygun kaplarda sraya sokulup hazr bekletilir. Az kapa alnca kauuk ve dier maddeler hamur yapm art ve srasna uygun olarak banbury' nin besleme azndan ieriye braklr. Maddeler, yatk olan azdan kapal olan ve iinde aksi ynde dnen rotorun bulunduu kartrma haznesine dolar. Rotorlarn zerinde zellikle yaplm olan kanatlar, haznenin tabanna den karm ve maddeleri kapp tekrar yourur. Bu arada iki rotorun zerinde bulunan ve tepedeki pistonla basan tokmak, gelen maddeleri rotorlarn arasna iter ve bylece karm salanr. Tespit edilen programa gre verilen maddeler yine programa gre belirlenen sre sona erince boaltma kapann almasyla kauuk hamuru banburynin altnda yerlemi bulunan hamur makinesine der.

28

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Buraya kadar grld gibi banbury, yksek kapasitelerde hamur yapmak amacyla kullanlr.

Doal kauuk gibi maddelerin banburye verilmeden nce mastikasyon ilemine tabi tutulmas yararldr. En azndan mastikasyon ii Banburyde yaplmaldr. Bu amala doal kauuk ya bir hamur makinesinde ya da bu gayeye uygun olarak yaplm olan ve Plastikator denilen ekstruderlerden kimyasal maddelerin (peptizan) katlmasyla ya da katlmakszn mastikasyon ileminden geirilirler. Peptizanlar mastikasyon ilemini abuklatrr. Banbury de kauuun Banbury azndan ieri atlmas ile balayan yapm sresi, kapak alp hamurun alttaki makineye dmesi ile sona erer. Bu srece, "hamur yapm periyodu ya da saykl" denir. Periyot, bir program tablosu hlinde banburynin besleme kapa yaknlarnda asl durur. Daha modern iletmelerde tm beslemeler bilgisayar kontrolnde otomatik olarak yapldndan buna da gerek yoktur. 1 litre ile 5 litre arasnda laboratuvar tipi kartrclar olduu gibi 15 litreden 650 litreye kadar olan makineler yaplmaktadr. Modern bilgisayar teknolojisi sayesinde kontrol daha kolaydr ve rotor devirleri karm esnasnda istenildii gibi deiebilir. Rotorlar, bilyeli yataklar iinde dner. Is kontrol ok nemli olduu iin makinenin eitli yerlerine yerletirilen slerlerle (termokapl) kontrol paneline srekli olarak s deerleri yansmaktadr. Banbury kartrclarda karm 2 dakika ile 5 dakika arasnda tamamlanr. Alt kapan aaya alan tipte olmas karmn daha abuk boalmas iin daha uygundur. Hamur retim ilemleri, PLC ad verilen otomatik kontrol sisteminin yukarda saydmz elemanlar kumanda etmesiyle gereklemektedir. Baz kapal mikser modelleri unlardr: Farrel, Shaw, Carter, Nippon, Haake rheomix, Moriyama Aadaki uygulama faaliyetinde ak ve kapal kartrclar seerken dikkat edilecek hususlar belirleyiniz.

29

Aadaki uygulama faaliyetine gre mikseri retime hazrlaynz.

lem Basamaklar Hamur makinelerinin silindir

neriler

Silindir lleri boy x ap olarak belirlenmitir. Oluturulacak hamur, boyutlarna gre 16 x40 , 18 x 48 boyutlarn yaplacak ie gre tercih ediniz. gibi llerde olabilir. Dikkat ediniz.

Hamur makinelerinin gcn yaplacak ie gre seiniz.

Silindir yzeyini kontrol ediniz.

Hamur makinelerinde g HP (beygir gc) olarak belirlenir. Dikkat ediniz. Silindirler paslanmaz elikten yaplp zerini bronz veya krom kaplanr. Dikkat ediniz. Motordan gc silindirlere iletmek iin zincir dili kullanlr. Mutlaka bu sistem kapal muhafazal olmaldr. Dikkat ediniz. Hamur makinelerinin yataklar genellikle gres yayla beslenir. Dikkat ediniz. Hamurun mastike olmas ve daha abuk homojenlie ulamas iin silindirler arasndaki friksiyon orannn bilinmesi nemlidir. Dikkat ediniz. Kapal kartrclarda rotor hzlarnn ayarlanabilir olmas iin DC akm ektiini unutmaynz. Kapal makinelerde gcn HP (beygir gc) olarak belirlendiini unutmaynz. Kapal kartrclarn basnl yalama ya ile yalandn unutmaynz. Dikkatli alnz. Kapal kartrclar ykleme kapasiteleri bakmndan litre cinsinden snflandrlmtr. Kapasiteden fazla ykleme yapmamaya dikkat ediniz.

Motor ve silindirler arasndaki dili koruma sistemlerini kontrol ediniz.

Yalama sistemini kontrol ediniz.

Toplar arasndaki friksiyon orann belirleyiniz. Kapal kartrclarda ekilen akmn DC olmasn salaynz. Kapal kartrclarn gcn yaplacak ie gre seiniz. Kapal kartrclarn yalama sistemini kontrol ediniz.

Zamanlama, basn, scaklk-soukluk lm sistemlerinin altn kontrol ediniz. Kapal kartrcy kapasitesine gre ykleyiniz. Mikserin retime hazr olduunu bildiriniz.

30

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki ilk 5 soruda uygun seenei iaretleyiniz. Dier 5 soruda verilen ifadelerin doru ya da yanl olduunu yanna yaznz. 1. Hamur makinelerinde kullanlan silindirlerin ileri neden bo yaplr? A) Salam konstrksiyon iin C) Daha hzl dnmeleri iin 2. Friksiyon neye denir? A) Hamurun silindirlerin arasna girmesine B) Hamurun silindirlerin arasnda birikmesine C) Silindirler arasndaki dnme oranna D) Motorla silindirler arasndaki dnme oranna 3. Kapal kartrclarda hidrolik piston ne ie yarar? A) Malzemelerin miksere alnmasna C) Besleme azn kapatmaya 4. Termokupl neye denir? A) Basn len cihaza C) Mikser besleme kapana 5. B) ki rotor arasndaki bolua D) Scaklk alglayan sensrlere B) Karmn mikserden karlmasna D) Rotorlar dndrmeye B) Silindirlerin soutulmas iin D) Motorun zorlanmamas iin

Kapal kartrcda peptizan ne amala kullanlr? A) Dolgu amal B) Yumuatma C) Koruma D) Mastikasyon

6. 7. 8. 9. 10.

( )Hamur makinelerinde silindirlerin dn hzlar ayndr. ( )Tabii kauuk iindeki kark yapy tekil eden polimer zincirleri krlr. Bu ileme mastikasyon denir. ( )Banbury mikserler, ak mikserler snfna girer. ( )Kapal kartrcdaki ram silindiri karm odasndaki rotorlara denir. ( )ntermeshing rotorlar, intermix mikserlerde kullanlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

31

PERFORMANS TEST
Mikseri retime hazrlaynz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Hamur makinelerinin silindir boyutlarn, yaplacak ie gre tercih ettiniz mi? Hamur makinelerinin gcn yaplacak ie gre setiniz mi? Silindir zelliklerini gzden geirdiniz mi? Motor ve silindirler arasndaki dili koruma sistemlerini kontrol ettiniz mi? Yalama sistemine dikkat ettiniz mi? Toplar arasndaki friksiyon orann rendiniz mi? Kapal kartrclarda ekilen akmn DC olmasna dikkat ettiniz mi? Kapal kartrclarn gcn yaplacak ie gre setiniz mi? Kapal kartrclarn yalama sistemine dikkat ettiniz mi? Zamanlama, basn, scaklk-soukluk lm sistemlerinin almasna dikkat ettiniz mi? Kapal kartrclarn ykleme kapasitesine dikkat ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

32

RENME FAALYET3 RENME FAALYET - 3

AMA
Tekniine uygun olarak malzemelerin mikser ierisine yklenmesini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
alma hayatnda (i ortamnda), ham madde tartm sistemlerini aratrnz. alma hayatnda (i ortamnda), ham maddeleri miksere ykleme sistemlerini aratrnz. nternet ortamnda da aratrdnz teknolojik bulgular inceleyiniz. Aratrma ve gzlemlerinizi rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu snfta tartnz.

3. MALZEMELERN MKSER ERSNE YKLENMES, MKSERDEN ALINMASI VE DEPOLANMASI

3.1. Hamur Makinelerine Ham Maddelerin Yklenmesi
Malzemeler, istenilen kauuk formlne gre mikser iine atlr. Bunun iin ncelik olarak hassas miktarlarn belirlenecei tartdan gemek zorundadrlar. Miksere girecek olan sentetik veya doal kauuk, standart arlklarda paketli hlde gelmektedir. Bu nedenle kauuk ham maddelerin tartlmalarna gerek kalmamaktadr. Ama yine de ak veya kapal hamur makinelerinde besleme aznda ykleme yaplacak polimer manuel veya bilgisayar kontrolnden gemektedir. Eer standart d zel karm dnlyorsa zellikle doal kauuk balyalar giyotin ad verilen kesicilerle istenilen arlk ve llerde kesilebilir. Giyotinler, daha ok kk kauuk fabrikalarnda kullanlmaktadr.

33

Resim 3.1: Yatay otomatik kauuk kesme makinesi

Resim 3.2: Hidrolik dikey kauuk kesme makinesi

Ayrca gerek hamur makinelerinde gerekse kapal kartrclarda karma girecek olan ham maddelerin bir ksm stok veya helezon kartrclardan geirilebilir. Bu daha ok hamur makinelerinde kullanlr (Resim 3.3). Bu tip blenderler st ksmda bulunan motordan alnan dn hareketiyle hazne ierisinde bulunan helezon dner ve ierisindeki karm homojen hle getirir. 45 dakika kartktan sonra hamur makinesinin toplar arasna kontroll bir ekilde boaltlr.

Resim 3.3: Stok kartrc blender makinesinin resim ve emas

Hamur makinelerinde ham maddeler makineye yklenirken bilinmesi gereken hususlar unlardr: Hamur makinelerinde peptizr kullanlabilir. Peptizr, akkanl (viskozite) drr ve enerji kullanmn azaltr. Peptizr kullanlmazsa, toplarn ssn dk tutmak iin ok bol su vermek gerekir. Peptizr kullanmyla birlikte silindirlerin ssnn yksek olmas avantaj salar. Sentetik kauuklar, viskoziteleri asndan zaten normal bir durumda olduklarndan ve mastike edilmeleri snrl olduklarndan zel bir n alma gerektirmezler.

34

Dolgular vermeden nceki aamada silindirler arasndaki akln 6-7 mm olmas tavsiye edilir. Peptizr kullanlyor ise bu aklk 8-10 mm olabilir. Topa sarlan bant elde edilene kadar tavadaki dm olan paralar krekle alnp ilave edilir ve birka kez bak atlarak kauuk saa sola yatrlp yer deimesi salanarak kartrlr. Bu arada kauuk ss 100 0C' nin stne kabilir. Kauuk sinirleri kalmayacak sre kadar bu ileme devam edilir. Kauuk sinirleri iyice ezilmi ve krlmamsa daha sonraki kalender veya ekstruderde ekillendirme srasnda zorluklarla karlalr. Fazla mastikasyon da istenmeyen bir eydir. Sadece snger yapmnda gazlarn daha kolay ime yapabilmesi iin ar mastikasyon uygundur. Ancak yalanma ve fiziksel zellikler tersine etkilenir. Mastikasyon sresi, sya ve katlan peptizrlere gre deiir. nemli olan hep ayn kalite karm tutturabilmek iin hep ayn s ve srede ilem yaplmaldr. Dier taraftan otoklavda volkanize edilecek profillerin canl durmalar da mastikasyon sresinin ksa tutulmasn gerektirir. Fazla mastike edilmi elastomer, canlln kaybetmektedir. Bant elde edildikten sonra silindirlerin ayar alr. Eer ayar vidas motorlu ise i kolaydr. Yoksa kauuk band kesilerek aa alnr ve elle ayar alr. Ayar stte iki top arasnda yatay kauuk birikintisi kalmayacak kadar almaldr. Yani n tapa kauuun tamamnn sarlmas temin edilmelidir. ki top arasnda her tarafta uygun olarak dnen ince yatay bir izgi hlinde kauuk kalmaldr. Daha nceden ezilmi ve dinlendirilmi kauuklar 4050 'C deki stlm silindirlere sardrlr ve ayn ileme devam edilir. Genel uygulamalarda nce miktar az, dalmalar zor olan kimyasallar verilebilir. rnein; antioksidantlar, boyalar, hzlandrclar (akselaratr) gibi. Fakat dikkat edilmesi gereken yaplarnda kkrt bulunmayanlar semektir. Thiuram (TMTDS) veya DM (MBTS) kkrt ierirler ve risklidirler. Daha sonra homojene edici kimyasallar ( STRUKTOL 40 MSF ) yalanmay ve oksitlenmeyi engelleyen kimyasallar, reineler, asfalt, faktis, rejenere kauuk verilir. Karbon siyahnn tamam yedirilmeden de yumuatc yalar ilave edilmeye balanr. Yalarn nce verilmesi, karm sresini uzatr. nk makineye sarlm olan bant koparak ilemi zorlatrr ve kaydrma zelliinden dolay da friksiyonun yaratt kesme ilemi azalr ve dier dolgularn karmasn geciktirir. Eer ya oran yksek ise bir ksm dolgularla nceden mikserde kartrlp yedirilmesi nerilir. Eer ok az miktarda ya verilecekse tavadaki dklm olan ve krekle toplanan tozlarla birlikte en sonda verilir.

35

Toplam kartrma sresi 20-35 dakika srer. Bazen de daha uzun zaman gerektiren uygulamalar olabilir. Kartrma srecinde tm malzemeler yedirilene kadar silindir zerindeki band tamamen kesmemek gereklidir. Ancak saa sola stteki mallar devretmek iin ksa ksa kesmeler yaplabilir. Bu arada silindir zerindeki sarl bant bollaacak olursa yapkanl arttrc reineler (Koretack 5193 veya EPDM de Struktol TS 50) ilave edilerek sarlma salanmaldr veya metale ar yapkan olursa zel kaydrclar ilave edilir( Struktol EM16). Kkrt verilmeden nce iki silindir arasnda dnen ince yatay izgi elde edilene kadar ayar alr ve kkrt eit bir ekilde yzeye datlr. Zaten az miktarda olan tm kimyasallar bu ekilde datarak yedirmek gereklidir. Karm tamamlandktan sonra ayar sklr ve bakta kesilip rulo yaplan mal birka kere dikine her taraf eitlenecek ve homojen bir karm elde edecek ekilde operatr (hamurcu) tarafndan verilerek ilem bitirilir. zerinde alld iin n top daha ok snr ve olumu karm hzl dnen ve nispeten souk olan arka topa doru sarmaya alr. n topun su miktarn artrmak gerekebilir. Homojenletirme almalar ve maln makineden alnmas arka toptan yaplarak ilemin tamamlanmas baz hllerde daha uygun olur. Fakat insan gc ile bu ilemi laykyla yapmak zordur. Hele 3035 kg stnde mal yapan byk makinelerde byle bir ilem daha deiik yntem gerektirir. rnein 560 x L 1500 mm silindir lleri olan bir makinede 70 kg90 kg aras hamur yapmak mmkndr. Yukarda anlatld gibi karm yapldktan sonra gz karar maln yars rulolar hlinde alnp tavaya braklr veya bir masaya alnr. Ayar kapatlr ve dier yarda homojen dalm elde edene kadar saa sola devirerek rulolar yapp dikine vererek Operatr kendini yormadan makinenin gcn kullanarak kartrmaya devam eder. Sonra plakalar hlinde kesip kard paralar soutma dzenine yollar. Son bir paray silindire sarl maln zerine verir ve ilemi tekrarlar. Bu yntemi zaman alyor olsa da ok gzel karm elde etmek iin deerdir.

Hamur makinelerinde hazrlayabilecei kauuklu karmn miktar, makinenin n silindir evre alannn her santimetre karesi iin yaklak gramdr.

ekil 3.1: Hamur makinelerinde ters ve dz dnl kartrma

Bu miktar, n silindir yzeyine dzgn olarak kaplanm yaklak 2,5 mm kalnlnda bir kauuklu karm tabakasna tekabl etmektedir. Buna gre bir partide hazrlanabilecek kauuklu karm miktar:

36

3 x 3,14 x D x L/1000= kg karm veya; 0,0094 x D x L= kg karm D= n silindir ap cm L= n silindir boyu cm

3.2. Kapal Kartrclarda Malzemelerin Yklenme ekli ve Sras

Kartrma ilemi, sert maddelerin balangta ve yumuatclarn daha sonra katlmas ile en verimli hlde oluur. Bu yzden yk yumuatacak maddeleri olabildiince ge atmak iin beklemek gerekir. Eer sonuta karm sert oluyorsa, yumuatc maddeleri daha erken katmak ve miktarn artrmak gerekir. Kapal kartrclarda kullanlacak polimer, standart arlkta gelir. Ama yine de bilgisayar kontrolnden geerek banbury boazndan karm odasna gnderilir. Genellikle byk lastik fabrikalarnda bulunan kontrol odalarnda kontrol panolar, g panolar, bilgisayar masalar ve yan birimler bulunmaktadr. Buradan lastik imalatnda kullanlan tm sistemler, bilgisayar aracl ile mdahle ve kontrol edilmektedir. Ayrca yine kontrol sisteminde kullanlan dier bilgisayarlar birbirlerine balanabilir. Tm sistem PLC taban zerine kurulmutur.

ekil 3.2: Bilgisayar ekran zerinde malzemelerin tartlmas ve miksere yklenmesi

37

ekil 3.3: Karm hazrlama emas

Resim 3.4: rnek bir kontrol odas

Hamurun veya ham maddelerin tartm yine otomatik cihazlarla yaplmaktadr. Genel olarak tartlar konveyr tipli daimi tartlar veya sabit tartlar olmak zere iki eittir. Konveyr tipli tartda ham maddeler operatr kontrolnde daha banttan geerken tartlr ve miksere yklenir. Sabit tartda ise ham madde tart haznesine dolar. Tart, istenen deere ulatnda otomatik olarak hazneye dolum kesilir. Bu tart sistemleri tamamen dijital olup hidrolik veya pnmatik sistemlerden olumaktadr. Ham madde veya hamuru tartan ok farkl tart sistemleri de mevcuttur. Proses yalar genelde svdr. Bunlar da dozaj pompalar ile karma aktarlr. Yalar, kk iletmelerde eitli kaplarda tartldktan sonra karma katlr.

38

Resim 3.5: Vidal doz ayarlama ve tartma sistemleri

Karbon siyahlarnn torbalarndan alnp tartlmalar her zaman byk kirlilie neden olur. Modern iletmelerde karbon siyahlar silolarndan pnomatik yollarla alnp otomatik tartmdan sonra el demeden banbury mikserlere ulatrr. Karbon siyahlarnn bir baka beslenme usul de kapak helezon veya konveyr sistemleri kullanlarak tam ya da yar otomatik tartm yaplmasdr.

Resim 3.6: Basnl tart sistemi

Resim 3.7: Katlarn tartlmas

Dier katk maddeleri, kk iletmelerde kullanlacak miktara gre PE poet ya da kovalarda terazi ya da kantar kullanlarak tartlr. Byk iletmelerin bazlarnda yine otomatik tartm ve besleme yntemleri geerlidir. En ok kullanlan tayc raylar veya

39

bantlar zerinde bulunan bilgisayar kontroll tartlar, ham maddeyi tartarak tayc zerindeki teknelere boaltr. Tekneler de istenilen zamanda malzemeleri mikser ierisine gnderir. Tm bu ilemler yaplrken zellikle kat ve sv organik maddelerle baz minerallerin insan sal asndan sakncal olabilecekleri daima gz nnde tutulmal, tartm ileminde alanlara maske ya da dier koruyucu elbise ve aksesuarlar mutlaka kullandrlmaldr. Kapal mikserlerde rotor hznn deiken olmas ok nemlidir. Deiken rotor hz, kartrma zaman ve karm scakln kontrol etmeyi salar. Yksek rotor hz, karm scaklnn artmasna yol aar ve kaliteyi salayan uygun kartrma zamann ksaltr. Rotor hzndaki ani ykselmeler srasnda yksek scaklk problemlerini gidermek iin; Proses dizisini deitirmek, Yk arln drmek, Bask piston basncn drmek gibi ilemler yaplr.

Resim 3.8: Kk malzemelerin tartlmas

Proses esnasnda manometre deerlerini devaml olarak kontrol ediniz. Banbury tezghlarn yklenmesi esnasnda dikkat edilecek baz hususlar; Makinenin karma balarken llen ss en nemli s kontroldr. Her karm ncesi makine ssnn ayn olmas gerekir. Karm dnemleri saatle kontrol edilmeli, zamanlamalar s gstergesi ve ampermetreyle iyice ayarlanmal, sadece saate bakarak allmaldr. Kapal kartrc st basks ayn olmaldr.

40

Soutma suyu ss, debisi ve basnc ( gece ve gndz, yaz ve k) ayn olmaldr. Kapal kartrc rotor kanat ular ve hazne i cidar stellite dolgu yerine her sene i cidar souk kaynakla doldurulup aklk en aza indirilmelidir. Bylece karmn hep ayn olmas salanr (Ara aklk senede 1-1,5 mm anr.). Kapal kartrcda karma verilecek yalar stlmaldr. Tamamen zamanla alldnda +- 5 saniye tolerans iinde almaldr. Kapal kartrc arkasna, otomatik tartlmayan malzemeler iin ok iyi ve sratli tartm yapan sistem ve besleme konveyrl yaplmaldr. zellikle kk i yerlerinde havalandrma davlumbazlarnn almas kontrol edilmelidir.

Resim 3.9: Ekstruder ve havalandrma mekanizmas

Elle tartm yaplan malzemeler dk sda eriyen, polyetilen torbalarda banbury e verilmeli ve bunlarn az dmlenmemelidir. Ham maddeler ayn l ve ekillerde makineye verilmelidir. Ham madde bazen byk bazen kk paralar hlinde verilirse deiik dalmlar elde edilir. Kkrt ve hzlandrclar toz, pasta veya granl hlde deil, masterbach yaplm olarak verilmelidir.

Mikserlerin bir partide hazrlayabilecei kauuklu karmn miktar hesaplanrken banburynin kartrma hacmi (V) esas alnr. Kauuklu karmn zgl arl ortalama 1,2 g/cm3 kabul edilir. Yaplan karmn zgl arl bundan ok farkl ise dikkate alnr.

41

Bir defada ilenen karm miktar Hacim x zgl Arlk= . kg V x 1,2= kg

3.3. Karmn Mikserden Alnmas

Kartrclardan iri paralar hlinde ve ekilsiz olarak den hamurlar, daha souk ortamda karma devam edecek bant hline getirilir. Bu ileme lastik hamurunun birinci aama retimi denir. Kartrma ileminden sonra karmn erit veya tabaka hlinde olmas istenir. Bu eitli yollarla elde edilir. Elde edilen karm dzgn istifleyiniz. Yoksa mikserin boaltma aznda skma olur. Kalender toplarnn arasndan geirilerek: Mikserden iri paralar hlinde ve ekilsiz olarak den hamurlar, daha souk ortamda karma devam edecek tabaka hline getirilir. Bu srada perde hlinde olan ve iki silindir arasna den karma fanlarla hava verilerek souma hzlandrlabilir. Ayrca burada kkrt ve dier hzlandrc kimyasallar da eklenebilir. n pime olmadan hamur elde edilir.

Resim 3.10: Lastik fabrikalarnda mikserden hamur alnrken

Ekstruderden geirilerek: Burada ilave kimyasal verilemez ama daha az iilikle hamuru hazrlama vardr.

Karmn daha homojen olmas iin dzenlenmi zel helezonlar kullanlr. Dhili kartrcdan den iri paralar hlindeki karm huni iine yuvarlanr ve buradan ekstruderin iine doru hava basnl silindirle iteklenir ve zamanlama ayarlanarak srekli bant elde edilir.

42

Kafadan tp eklinde kan karm, stteki sabit bakla kesilir ve bant eklini alr. Bu sistemde de soutma ok nemlidir ve gerek makine gvdesi gerekse helezon iindeki boluklardan souk su devir edilir. Karm makinelerde kullanlan ekstruderler tek vidal veya son zamanlarda ok kullanlan konik ikiz vidal olabilir. Bu ekstruderler konusunu, gelecek modlde greceksiniz.

Resim 3.11: Mikserden kan karmn kontrol

Resim 3. 12: Lastik fabrikalarnda mikserden alnan hamurun istif edilmesi

3.4. Hamur Depolama

Kauuk hamuru, hamur yapm dairesinden alndktan sonra bundan sonraki ilemler iin temiz ve uygun bir depoda muhafaza edilir. Doal olarak henz apraz balanmam olan bu karmn saklanmasnda uyulmas gereken kurallar vardr. Kauuk hamurunun yapldktan bir gn sonra kullanlmasnn rn kalitesini ykseltecei, iletmelerde alan elemanlar tarafndan sylenir. Bilimsel bir esasa dayanp dayanmad pek ak olmasa da bu kadar deneyim sahibi olan insanlarn syledikleri gz ard edilmemelidir. Hamurun ana malzemesi kauuk olduuna gre kauuk depolamasnda uyulan kurallar hamurlar iin de geerlidir. Hamurlar katlanm, kesilmi plakalar hlinde ya da kaln eritler eklinde depolanrlar. Yerden istenmeyen maddelerin bulamasn nlemek iin elik paletlerde, elik kaplarda ya da zel asklarda saklanr. Hamur deposu serin olmaldr. Ciddi alan iletmelerde hamur deposundan alnan rnekler laboratuvarda testlere tabi tutulurlar ve onaylanan hamurlarn kenarlarna yeil boya srlr. Bundan sonraki almalarda sadece yeil boya srl olan hamurlar kullanlr. Lastik zelliklerinde ska bahsi geen "green = yeil" deyimi buradan kaynaklanr.

43

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygun klk-kyafet seimi hem sizi hem de bakalarn koruyacaktr. Kesinlikle hamura ve makinelere plak elle dokunmaynz. Maskesiz almaynz. Yandaki reeteyi kullanarak 50 kg homojen bir karm elde ediniz. Karm Reetesi Doal Kauuk ZnO Slfr Sterik Asit Hzlandrc Karbon siyah Miktar (phr) 100 5 2.5 3 0.6 50

Btn bu uygulamalar retmeninizle birlikte gerekletiriniz.

44

lem Basamaklar
Reetede belirtilen phr ifadelerini kg cinsine eviriniz.

neriler
Reeteyi dikkatlice okumalsnz.

Ham madde istek formunu doldurunuz.

Ham maddenin depodan naklini gerekletiriniz. Reetede belirtilen maddeleri tartarak makineye gnderiniz. Uygun deerlerde rotor hz seiniz. Scakln optimal deerde olduunu kontrol ediniz. Sk sk manometre, termometre ve ampermetre deerlerini kontrol ediniz. Karm zaman dolduktan sonra boaltma kapan aarak boaltma kapa altnda alan ekstruder veya kalenderin kontroln yapnz. Hamurun kmas esnasnda sabunlu su pskrtnz. Karmn kvamn kontrol ediniz.

Ham madde zerindeki iaretleri gzden karmaynz. Ham maddenin depodan karlmasnda kesinlikle i elbiselerinizi ve eldivenlerinizi giyiniz. Balangta sert, sonra yumuatc ham maddeleri ykleyeceinizi unutmaynz. Rotor hznn karmn scakln etkiyeceini unutmaynz. Ani scaklk ykselmelerine kar, ilem srasn deitirmeyi, yk arln azaltmay ve piston basncn drmeyi unutmaynz. Btn bu deerleri zamana gre deerlendirmeyi unutmaynz. Mikserden kan hamur ok farkl ekillerde olabilir. Bunlarn homojen ekle gelmesi iin ekstruder veya kalenderden gemeleri gerekir. Sabunlu suyun hamurun mikser azna yapmasn nlediini unutmaynz. Hamuru istiflerken bankeli tarmamaya dikkat ediniz.

45

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

lk 5 soruda uygun seenei iaretleyiniz. Daha sonraki ifadelerin doru mu yoksa yanl m olduklarn yanlarna yaznz. 1. Mikser ncesi kauuk balyalar ne ile kesilir? A) Giyotin 2. B) Makas C) Basnl su D) Kesilmez

Peptizr niin kullanlr? A) Yksek sda toplarla almak iin C) Akkanl azaltmak iin B) Enerji kullanmn azaltmak iin D) Hepsi

3.

Hamur makinesinde karm ilemine ne zamana kadar devam edilir? A) Makine 120 derecenin zerine kncaya kadar B) Karmn kvam tabaka tabaka oluncaya kadar C) Karmda sinirler kalmayncaya kadar D) Karm kendiliinden makineden dnceye kadar

4.

Hamur makinesinde kkrt, karma ne zaman ilave edilir? A) Kauuk ilavesinden nce C) Dolgulardan nce B)Yumuatclardan nce D) Karmn en sonunda

5.

Kapal kartrclarda deiken rotor hznn avantaj ne olabilir? A) Karmn ssn ayarlar. C) Enerji tasarrufu salar. B) Karmda homojenlik salar. D) Karmn zamann ksaltr.

6. 7. 8. 9. 10.

( ) Yalar dozaj pompalar ile karma aktarlr. ( ) Kapal kartrcda karma verilecek yalar stlmaldr. ( ) Mikserden kan karmdan hortum retilecekse kalenderden geirilmesi gerekir. ( ) Hamur deposundan alnan rnekler laboratuvarda testlere tabi tutulur ve onaylanmayan hamurlarn kenarlarna yeil boya srlr. ( ) Mikser ncesi kat ham maddeleri kartran makineye blender denir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

46

UYGULAMALI TEST
Ham maddeleri uygun ekilde mikser iine ykleyiniz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 Reetede belirtilen phr ifadelerini kg cinsine evirdiniz mi? Ham madde istek formunu doldurdunuz mu? Daha nce hesapladnz kg deerlerini tartarak makineye gnderdiniz mi? Uygun deerlerde rotor hz setiniz mi? Scakl optimal deerde tuttunuz mu? Sk sk manometre, termometre ve ampermetre deerlerini kontrol ettiniz mi? Karm zaman dolduktan sonra boaltma kapan atnz m? Hamurun kmas esnasnda sabunlu su pskrttnz m? Karmn kvamn kontrol ettiniz mi? Hamuru istiflerken bankeli tarmamaya dikkat ettiniz mi?

Evet

Hayr

4 5 6 7 8 9 10

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

47

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo olan yerleri uygun kelimeler ile doldurunuz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Banbury bir mikser trdr. Ak kartrclarda iki silindir arasndaki devir farkna . denir. Tabii kauuk iindeki polimer zincirlerinin krlmasna. denir. Kartrclarn kurulu bulunduu alan ok iyi Kartrclarda oluan snn el yakmamas iin mutlaka .. kullanlmaldr. Karmn mikser iine gnderildii yer .. .... .. .. kartrlacak malzemenin mikser iine yklendii yerdir. Kauuk balyalar ... ad verilen kesiciler ile kesilir. Genel olarak tartlar, . tipli tartlar ve . tartlar olmak zere iki tiptir. Rotor hznn artmas karm ........... artmasna yol aar.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

48

PERFORMANS TEST
Lastik hamuru hazrlaynz. Aadaki ilemlerde kendi almanz kontrol ediniz. Hedefe ilikin tm davranlar kazandnz takdirde baarl saylrsnz.

Deerlendirme ltleri
gvenlii kurallarna uydunuz mu? Ham madde zerindeki iaretleri tandnz m? elbisesi, eldiveni veya gerekiyorsa maske taktnz m? Ham maddeyi depodan kardnz m? Phr deerlerini grama evirdiniz mi? Ham maddeleri hassas tarttnz m? Tasarladnz talimata gre ham maddeleri miksere ncelik srasna gre attnz m? Mikser ayarlarn kontrol ettiniz mi? Rotor hzn kontrol ettiniz mi? Mikserden kan hamurun soumasn kontrol ettiniz mi? Hamurun istenilen zellikte olup olmadn kontrol ettiniz mi? Hamuru levha hlinde istif ettiniz mi? Sonular rapor ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Hayr cevaplar iin retmeninize dannz.

49

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A C D B D A Evet Evet Hayr Hayr

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B C A D D Y D Y Y D

RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A D C D A D D Y Y D

50

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kapal Friksiyon Mastikasyon Havalandrlmaldr Eldiven Ram silindiridir Besleme az Giyotin Konveyr, sabit Scakln

51

KAYNAKA KAYNAKA
ASLAN, Mustafa, Latif KARA, Tat Lastiklerinin Ham Maddeleri ve retilme Metotlar, G.. Teknik Eitim Fakltesi, 15-16 Eyll 1997, Ankara. DPT Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001. GARY, R. Hamed, Materials and compounds, Department Of Polymer Science, The University Of Akron, OHIO, USA. Kauuk Dernei Yaynlar, Kauuk Teknolojisine Giri, stanbul, 1989.

nternet Adresleri http://www.akmankaucuk.com http://www.wcrubbermach.com http://www.janakexports.com/query.html http://www.carter-mixers.co.uk http://www.tfsi.com www.hfrmusa.com http://www.jaygoinc.com/products.htm http://www.elimko.com http://www.farrel.com http://www.maxxis.com http://www.tut.fi/plastics/tyreschool http://www.tepro.com.tr http://www.ozkalastik.com http://www.all-well.com.tw

52