RUSLARIN TRK TOPRAKLARI ZERNDE YAYILMASININ SEBEPLER ZERNE BAZI DNCELER Memet YETGN*

ZET Ruslarn Trk topraklar zerindeki yaylmalar siyas, ekonomik, jeopolitik, din, kltrel ve asker olarak birok sebebe dayanmaktadr. Rusyann corafyasndan idarecisine, din adamlarndan politikacsna kadar her alanda ve her kesimde bir eyler Rus topraklarn, Trk topraklar aleyhine geniletmeye zorlamtr. Bu yazda, Ruslarn yaylmac emellerini krkleyen motifler ve bu motiflerin tarihi srete Rus yaylmaclna katklar belirtilmitir. Ruslar, corafik artlar, tarihi gelimeler, ihtirasl idareciler, din motifler, byk insan ve malzeme kaynaklarnn basks, buna karlk bu basklara kar koyamayacak durumda srekli zayflayan Trk dnyasnn tesirleriyle, on altnc asr ortalarndan balayarak geni Trk topraklarn ele geirmilerdir. Anahtar Kelimeler: Trkler, Ruslar, Osmanl Devleti, Trkistan, Rusya, Trk Dnyas. ABSTRACT Reasons for the Russian expansions in the Turkish lands had many political, economical, geopolitical, religious, cultural and military aspects. From Russian geography to Russian rulers, from Russian religious men to politicians, in every environment, something forced the Russians to expand their lands against the Turkish lands. In this paper, the motifs that forced the Russians to capture the Turkish lands and that historically helped the Russian expansions have been discussed. Geographic conditions, historical developments, greedy rulers, religious motifs, great man and material sources and decreasing Turkish powers helped the Russians to capture large Turkish lands starting in the mid-sixteenth century. Keywords: The Turks, the Russians, the Ottoman State, Turkistan, Russia, the Turkish World.

Giri: Karadenizin Kuzeyinde Trkler, slavlar ve Rus Devletinin Douu Milattan nceki tarihleri hakknda fazla bir bilgiye sahip olunmayan slavlar, mildn balarnda Karpedya dalar ve bugnk Polonyann kuzey ve dou taraflarna den ormanlk blgede yayorlard. Etnik kkenleri tam olarak aydnlk olmamakla birlikte, German ve Turan kavimlerle karm, HintAvrupal bir kavimdi. Meden seviyede ise batdaki Germanik (Cermen) kavimlerle, gney ve doudaki Trk topluluklarnda geri idiler. Ormanlk blgede, corafya ve iklimin elverdii oranda avclk, balklk ve ksmen de tarm ile uramaktaydlar. Arazileri kan bayla bal soy ve boylarn ortak mal saylmaktayd (Kurat, 1993, s. 4-7). Hun Trklerinin 370lerde Avrupada belirmesiyle bunlarn idaresi altna giren slavlar, zellikle Atilla Hann (M. S. 434-453) ynetiminde kalmlar, Hunlar iin iftilik yapp, yllk vergi demilerdir. Hunlarn zayflamasyla da Dinyeper Irma boyunca gneye, batya ve Balkanlar blgesine yaylmlardr. Bu dalmadan sonara oluan slav topluluklar grup oluturmutur ki bunlar: Dou slavlar yani Ruslar,
*

Yrd. Do. Dr., Kahramanmara St mam niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

Memet YETGN

Ukraynallar ve Beyaz Ruslar; Bat slavlar yani Polonyallar, ekler ve Slovaklar; ve Gney slavlar, Srplar, Slovenler ve Hrvatlar gibi topluluklardr. Bugnk Rusya toplumunu oluturan dou slavlar, dokuzuncu asra gelinceye kadar herhangi bir devlet kuramamlar ve ancak geni sahalarda knezlikler (boylar) ve airetler eklinde yaamlardr. Hunlardan sonra Gktrklerin Orta Asyadan kard Avarlar, Karadenizin kuzeyi ve Dou Avrupay iine alan blgede byk bir devlet kurmular (568e doru) ve slavlar ynetimleri altna almlardr. slavlarn faal bir unsur olarak ilk defa tarih sahnesinde grnmeleri, Balkanlarda ve Bohemyada yerlemeleri, ilk siyas tekilat kurmalar ve htt etnik bakmdan ve karakter itibariyle deimeleri Avar hkimiyetinin tesiriyle olduu anlalmaktadr. (Kurat, 1993, s. 5) Avarlardan sonra blgede byk bir hkim g olarak Hazar Hanl ortaya km, drdnc asrdan itibaren blgeye gelen Hazarlar, sekiz ve dokuzuncu asrlarda byk bir devlet haline gelmilerdir (Rice, 1965, s. 149). Dinyeperden Volga (dil) vadisine hkim olan ve Volga Nehri aznda dili merkez seerek Kafkaslara hkmeden Hazar gc, Hristiyan Bizansa ve Mslman Araplara kar hanedan siyaseti olarak Yahudilii semi ve ancak Hazarlarn byk ksm putperest veya aman olarak kalmtr (Rice, 1965, s. 152). Bu blgede Hazar Trkleri, bar ve hogry n plana kararak ticaretin gelimesine byk katkda bulunmulardr. Hazarlarn ynetimi altnda slavlar, ve hatt skandinavyadan gelen Norsemen veya Varegler (Varangians-One Hundred-Yz) Karadeniz ve Hazar denizine kadar inmekte ve buralar ile kuzey arasnda canl bir ticaretin kurulmasn salamaktaydlar. Karadenizin kuzeyindeki Kpak bozkrlarnda Hazarlarla birlikte Macarlar, dil ve Tuna Bulgarlar, Peenekler, Kumanlar (Kpaklar) ve Uzlar (Ouzlar) yedinci asrdan itibaren birlikte veya birbiri arkas sra yaamlar, bu blgenin Trk topra olarak kalmasn salamlardr. Kumanlarn varl Moollarn istilasna (1337-1340) kadar srmtr. Bu kavimlerden dil Bulgarlar Avrupa Hunlar devrinden beri Volga zerindeki bakentleri Bulgar ehri ve evresinde byk bir medenyet oluturmu, Hunlarla birlikte batda seferlere katlm ve onuncu asrda slmiyeti semilerdir. On nc asra kadar varlklarn srdrm olan dil Bulgarlar, Moollarn batya hareketleri srasnda yklm, bu olaydan sonra Bulgarlarn siyas, kltrel ve etnik yaplar byk lde ortadan kalkmtr. Balkanlara gelip Tuna boylarna yerleen dier bir gurup Bulgarlar ise altnc asrda burada bir Bulgar devleti kurarak, Hristiyanl semi ve slavlamtr. Bu kavimlerin bir ksm yerli halklar arasnda eriyip giderken, bir ksm sonradan kurulan Altn Ordu (1240-1480) devletinin tebaas olarak varlklarn srdrmlerdir. lkel bir kltr ve medenyete sahip olan slavlar ise topraklarn ve nfuslarn srekli olarak artrarak. ormanlk blgeden rmaklar boyunca zellikle Dinyeper, Don ve Volgayerleim yerleri kurarak geniletmilerdir. Airetler halinde ve byk bir kargaa ve kavga iinde yaayan slavlar, dokuzuncu asrda Baltkdan Karadeniz ve Hazara kadar ticaret yapan ve skandinavyadan gelen Varegler (Vikingler)den kendilerine ba semiler aralarndaki kargaaya son vermek iin onlardan yardm istemilerdir. Bu
672

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

ekilde sveli Vareg liderlerinden Rurik (Ryurik), Novgorod ehri merkez olarak 862de Rus Knezi olmu, evredeki slavlar birletirmesini baarm ve ilk Rus devleti bylece kurulmutur. Rus ismi svelilere Finlilerce sylenen kayk, denizci, kreki manalarna gelen Routsi isminden tremitir (Kurat, 1993, s. 12). Aslen sveli yneticilerin ismi olan Rus dou slavlarnn ad olarak geliirken, sveli olan Rurik hanedan ise slavlaarak on altnc asrn sonlarna kadar Rusyay yneten tek hanedan olarak kalmtr. Rurikden sonra olu gor ve onun emiri (regent) Oleg, 882de Kievdeki Vareg liderini ldrtp, Dinyeper rma zerinde nemli bir ticaret ve kltr merkezi olan ve o tarihlerde yaklak 7.000.000luk byk ksm krsalda yaayan Avrupa iinde 100.000 kiiye varan nfusu ile nemli bir metropol olan bu ehri alm ve byyen Rus knezliinin merkezi hline getirmitir. Bu tarihten itibaren evredeki kk yerleri idaresi altnda birletiren Ruslar, stanbula kadar seferler yapmaya balam, ve hatt 911de Bizansla bir anlama dahi imzalamlardr. Bizansla sklaan dmanca veya dosta ilikiler nedeniyle Bizansn Ruslar zerindeki kltrel etkisi giderek artmtr. Bu arada Trk kavimlerle, zellikle Peenekler ile, savaan Ruslar, Kinez Svyatoslav (965-973) zamannda Rus devletini byk bir g haline getirmilerdir (Ata, 1952, s. 9). Svyatoslav, Hazar Hanlna kar baarl savalar vermi, ancak Peenekler ile yapt savata yenilerek ldrlmtr. Svyatoslavn olu Vladimir (980-1015) zamannda ise Ruslar 988de Hristiyanln Ortodoks mezhebini kabul ederek tamamyla Bizansn din, kltrel ve uygarlk dairesi ierisine girmilerdir. Ruslar iin bu gelime yeni bir yaz, Kiril alfabesi, renmesini ve din eitim almasn gerekli klm, bunun iin de Kinez Vladimir tm papaz ve boyarlarn okuma yazma bilmesini emretmitir. Ortodoksluu bir din olarak semesine ramen Vladimir, saysz gzde ve kapatmalaryla eski alkanlklarn srdrm ve aal bir hayat geirmitir. Hristiyanln kabul ve eski ananelerin srdrlmesi ile kendine has bir Rus kltr domutur ki bu Ruslarn bir birlik oluturmasnda nemli etki yaratmtr. Vladimirden sonra uzun sre taht sren Yaroslov I (1019-1054), Kievi byk bir ticaret ve kltr merkezi haline getirmi, inli, Trk, Arap ve birok milletten tccarn bulutuu bir yer konumuna ykselmitir. Yaroslovdan sonra Kiev Rusyas uzun bir gerileme dnemi geirmitir. Bunda Ruslarn Polovtsi dedikleri Kumanlar (Kpaklar)n 1061den itibaren Kuzey Karadeniz blgesinde glenmeleri ve Kiev Rusyasnn gney blgelerini kontrolleri altna almalarnn yannda, Rota sisteminin (tm aile fertlerinin mallarn ortak ynetmesi prensibi) yaratt durum ierisinde prenslerin appanage sistemiyle merkezi sistemi zayflatarak, kendi ehir ve blgelerinde kendi ynetimlerini pekitirme siyasetlerinin etkisi grlmtr. zgr kyllerin ortadan kaldrlmas ve lkenin gneyinin nfs bakmndan seyrelmesi de Kievin gerilemesine yol aan sebeplerden olmutur. Kumanlar her yl Rus topraklarna yaptklar aknlarla binlerce Rusu yakalayp kle olarak satarken, 1054te ortaya kan ve Katolik kilisesi ile Ortodoksluu ayrtan olay, Papann Ruslar putperest ilan etmesine yol am, ve Papa Ruslar zerine hal seferleri yaplmasn emretmitir. Bundan dolay Alman Ttonik valyeleri
673

Memet YETGN

batdan Rus topraklarna aknlar yapmlardr. Bu gelimelerle tekrar ormanlk blgeye doru kaan Ruslar bu dnemde Moskovay kurmulardr. Asya tarafndan son ve byk akn olan Moollarn Rusyay ele geirmesi, Ruslar zerinde ok byk etkiler yapmtr. lk defa 1223te, Rus ve Kuman ortak glerini Kalka muharebesinde ar bir yenilgiye uratan Moollar, bu savata binlerce Rusu ve Kpak katletmilerdir. Bundan sonra, Cengiz Kaann lmyle tahta geen Ugadeyin emriyle, Batu Han komutasndaki Moollar tekrar Rusyann zapt iin grevlendirilmi, 1237de balayan yeni ve olduka tahripkr Mool istilasyla Ruslar Tatar hkimiyetine girmilerdir. Mool hkimiyetine girmek istemeyen Kumanlar ise Macaristan ilerine g etmilerdir. Bu srada Pope Gregory IXda batda sve ve Alman valyelerini tevik ederek Ruslar zerine hal seferleri yapmalarn istemi ve Prusya topraklar bu dnemde Almanlarca ele geirilmitir. Tarihin grd en geni topraklara sahip olan Mool mparatorluu, Cengiz Hann lmnden sonra ocuklar arasnda paylalmtr. Bllen Mool topraklarnda, Batu Kaan Rusya ve Kazak topraklarna hkim olan Altn Ordu devletini kurumutur. Altn Ordu devleti balangta Moollarn Rusyay ele geirmesi ile kurulmu olmasndan dolay bir Mool Devleti gibi grlse de, ordusunun, halknn ve ynetiminin byk ksmn oluturan Trkler elli yl gibi ksa bir sre ierisinde bu devletin kltr, nfus, dil (aatayca) ve kurumlarca tam bir Trk devleti karakterini kazanmasn salamlardr. Ruslar nceleri Karakuruma gidip yarlk alarak kendi prensliklerinde ynetimlerini srdrrken, sonralar Altn Ordu merkezi olan Sarayda, Handan bu yarl almlar ve ormanlk blgede kendi ynetimlerinde vergi vererek zerke yaamlardr. Altn Ordu Devleti idaresinde daha fazla ayrcalklara kavuan Ortodoks kilisesi ise Rus varln ve btnln koruyan ve devamn salayan nemli bir faktr olarak kalmtr. Ruslarn Mongol yoke (Mool boyunduruu) diye kabul ettikleri dnemde (1237-1480), Altn Ordu Devleti Rusyay ynetmi ve Moskova da bu dnemde Altn Ordu hannn verdii imtiyazlarlaki bu imtiyazlardan biri Han adna Ruslar arasnda vergi toplama yetkisi idinem kazanmtr. Balangta kk bir krsal kasabay andran Moskova, knezlerinin marifetli idaresi, zellikle de Altn Ordu hanlarna ynelik gsterdikleri ballk sayesinde aldklar byk zerkliklerle hzla gelimi ve glenmitir (Hopkirk, 1992, s. 14). Altn Ordu hanlarndan aldklar ayrcalkla Moskova knezleri, hem byk servetler edinmiler ve hem de dier Rus knezlerini zaman ierisinde kendi hakimiyetlerine alarak veya ortadan kaldrarak merkezi bir devlet kurmulardr. On beinci asr balarnda Altn Ordu Devleti, Krm, Kazan, Astrakan, Sibir Hanlklaryla Nogaylarn serbeste yaadklar blgelere blnm ve sonralar Timurun saldrlaryla da olduka zayflamtr. Bundan iyi yararlanan Moskova Knezlii 1480den itibaren bamsz bir devlet gibi hareket etmeye balamtr. G dengesi Ruslar lehine deimitir. Ruslar, Tatar adetlerinden olan Beyaz Kaan terminolojisine bal kalmlar, Asyadaki Mslman hkmdarlara da kardeler olarak hitap etmilerdir(Yemelianova, 2002, s. 279).

674

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Ruslarn kltrel ve jeopolitik gelimesi, birinci bin yldan on altnc asra kadar, aktif gebe Trk ilerlemesi ile Slavlarn pasif savunmas gibi iki faktr tarafndan belirlenmitir. nl Rus corafyacs G. W. Vernadsky bu durumu Orman (Yerleik Slavlar) ve Step (Gebe Trkler) eklinde aklamtr (). On altnc asrdan itibaren ise Ruslarn aktif yaylmaclna karlk Trklerin savunmada kald ve topraklarn mmkn mertebe korumaya alt grlmtr. Trk Topraklar Genellikle Trklerin tarih boyunca yaadklar topraklarn snrlar konusunda tarihiler tarafndan tam bir btnlk gsteren anlay olmasa da, tarihi Trk topraklarn, Asya ve Avrupa ktalarnn steplerle rtl bozkrlar eklinde ifade etmek mmkndr. lk alardan bu yana inin kuzeyi, Altaylar, Kazak stepleri, Urallar, Karadenizin kuzeyindeki Det-i Kpak bozkrlar, Hazar Denizinden Hindiku dalarna ve oradan da Pamir ve Tanr dalarna ulaan geni bir blge Sakalar (skitler) dnemindeki (M.. VII. Asr ve M.S. II. Asr) abidelerde Turkistanak ve daha sonralar Arap Tarihileri arasnda Bild al-Trk olarak isimlendirilmiti (Hayit, 1987, s. 210). Daha sonralar, altnc asrda Trkistan iin Trkiye (Turcia) ad Bizans kaynaklar tarafndan kullanlmtr. Trklerin Yakn Dou, Kafkaslar, Kuzey Karadeniz, Balkanlar ve Dou Avrupaya gelmesi ile buralar da Trkiye olarak isimlendirilmitir. Dokuz ve onuncu asrlarda bu isim, dil (Volga) nehrinden Orta Avrupaya uzanan blgeler iin verilmitir. Bu blgenin dousunda Hazarlar, Bulgarlar ve batsnda da Macarlar bulunmaktayd. Anadolu iin Trkiye denmesi on ikinci asrda balarken, Suriye ve Msrda on nc asrda Trkiye olarak biliniyordu (Kafesolu, 1988, s. 44). On birinci asrda ok deerli bir Trke eser veren Kagarl Mahmut, Trk lkesinin snrn inden Hazar denizine, Bizans, Kpak, Rusyaya kadar devam eden topraklardan ibaret olarak gstermitir. Ayn dnemlerde in kaynaklar da Hazardan ine kadar olan blgede yaayan yerleik ve gebe insanlarn kendilerini Trk ve lkelerini de Trksitan diye adlandrdklarn belirtmitir (Hayit, 1987, s. 210-211). Trk topraklar olarak, Bizans kaynaklarnda Hunlar, Avarlar, Bulgarlar ve Macarlarla birlikte Turcia olarak bahsedilen Dou Avrupa topraklar, genellikle gnmzdeki Romanya, Ukrayna ve Karadenizin Kuzeyindeki topraklar kapsamaktadr. Hazar, Kuman, Peenek ve Uzlarn Ukraynadan Urallara ulaan blgedeki hkim durumlar, Moollarn 1237de blgeye hkimiyetine kadar srmtr. Yine, drdnc asrda dil zerinde Bulgar ehrini kurup, medenyetten ileri bir seviyeye ulaan Bulgar Trkleri varlklarn Moollarn on nc asrda batya doru ilerlemelerine kadar srdrmlerdir. Blgedeki miras devralan Altn Ordu on altnc asr ortalarna ve Krm ise on sekizinci asr ikinci yarsna kadar blgenin Trk karakterini korumasn salamtr. Seton-Watsona gre, bilinen tarihin ounda, Volga (dil) bir Trk nehridir (Seton-Watson, 1988, s. 53). Ukraynadan Urallara uzanan blgedeki step, ova, plato ve vadiler Trk yurdu olarak kalm, sadece Ruslarn on altnc asr
675

Memet YETGN

ortalarndan itibaren yaylmaya balamasyla buralar elden kmtr. Ayn asrn sonlarna doru Urallar geen Ruslar, Sibirya, Kazakistan ve Orta Asyadaki Trk topraklarn da on dokuzuncu asrn sonlarna kadar uzanan uzun bir yaylmaclk politikasndan sonra ele geirmilerdir. klim olarak ounlukla drt mevsimi yaayan, geni ve sk ormanlklarla, susuz llerden uzak olan bu topraklarn ortak zellii, Trklerin yaayna uygun olarak gebelik, yar gebelik ve yerleiklik yaam tarzlarna cevap verir nitelikte olan ounluu bozkr ancak sulanabilir vaha ve ekilebilir da eteklerine sahip olan topraklardr. Gnmzde de bir bozkr (steppe) kltrne sahip olan ve bir bozkr toplumu olarak bilinen Trkler, bu topraklar zerinde; Balkanlarda, Orta Dou ve Det-i Kpakta aznlkta olsalar da, Anadolu, Trkistan, Azerbaycanda ounlukta olarak yaamaktadrlar. Adriyatikten in Seddine kadar olan blgede, Tarihin canl ifadeleri olarak, bazen youn, bazen serpitirilmi toplumlar halinde varlklarn srdren Trkleri grmek mmkndr. Ruslarn Trk topraklar zerinde yaylmasn corafik, demografik, din, siyas, kltrel, ekonomik, stratejik ve asker ierikli birok amacn gerekletirilmesini salamaya ynelik olduu grlmektedir. Bu dorultuda, Rusyann corafik konumu, tutucu ve banaz Ortodoksluu, slavcl, yaylmac karakter tayan liderleri, Trklere kar tarihi husmeti, scak sulara ulama gyesi, Ruslarn yaylmaclnn baz sebeplerini oluturmutur. Rus Topraklarnn Corafik Konumu, klimi ve Yaps Ruslarn genel olarak ilk yaadklar topraklara baklrsa, ormanlk olmas, dz olmas ve birok su yollarna sahip olmas dikkatleri ekmektedir. Karpedyadan kuzeye, Finlandiyaya doru uzanan ancak denize kys olmayan bu topraklar, kendisini savunacak doal snrlardan mahrum idi. Bu topraklarn gvenlii Rus devletinin gelimesi ve glenmesiyle salanabilmitir. Ayrca, topran verimsiz olmas ve iklimin klar ok souk ve sert olmasndan dolay pamuk gibi endstriyel bitkilerin yetimesine uygun olmamtr. Bu topraklar zerinde Rusyann ihtiyac olan rnlerin yetimesi ve doyurucu olmas sz konusu deildi. klimin soukluu ve yaam zorlatran, skc klan monotonluu yannda, Ruslarn hkim olduklar topraklarn kk bir blm yaklak %11 veya %12si ekim ve dikime uygun topraklard. Ruslar glendike kendileri iin daha elzem topraklar peine dmlerdir. Bu durum Ruslar daha elverili topraklar kazanmaya itmi ve bu sebeple Ukrayna, Krm, dil deltas, Kafkaslar ve Orta Asyann ova ve vahalar on dokuzuncu asrn sonlarna kadar uzanan uzun bir yaylmaclk siyasetiyle Rusyaya kazanlmtr. Gven bakmnda Rus topraklar, kuzeyde Buz Denizi ve kuzey douda Ural dalar hari tutulursa, kuzey batdan Baltk zerinden, batdan Polonya zerinden, Gneyden Det-i Kpak zerinden ve doudan Hazar Denizi ile Urallar arasndan kalan blgeden istilalara ak idi. Ak snrlar da d tehlikeleri kolaylatryordu. Tarihin de gsterdii gibi Ruslar bu aklklardan gelen birok fetihi toplumlarn saldrlarna uramlard. Bunlardan sveli Vikingler, Alman Teutonic valyeler, doudan gelen skitler, Hunlar, Kumanlar,
676

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Hazarlar, Peenekler, Moollar ve Tatarlar ve son zamanlarda batdan gelen Napoleon Bonapart ve Hitler Rus topraklarn ele geirmilerdi. yle ki Ruslar dou ve batdan gelen igal tehlikelerinden kaynaklanan paranoyaya yakn korkular hissetmiler ve bu paranoyalar da onlarn tarihlerini gnmze kadar olumsuz ynden etkilemitir. Olumsuzluklar arasnda Ruslarn yabanclara, zellikle doululara ynelik, hissettii ar yabanc dmanl (xenophobia), saldrgan d politikalar ve lke ierisinde baskc idareleri saylabilir (Hopkirk, 1992, s. 13). D tehlikelerin boyutu ve tarihin dourduu bilin, Ruslar yeni araylar ierisine sokmu, benzeri igallere maruz kalmamak iin Rus devleti kendisi igalci olmutur. Bu amalar iin Ruslar, kendilerine doal snrlar yakalamak iin her ynden, zellikle de Trk topraklar zerinden, on altnc asrda balayan ve yirminci asra kadar sren genileme ve istila hareketlerine devam etmitir. Bir karlatrma yaplacak olursa, Amerikallar iin zgrlk ve kar demek olan ak snrlar, Ruslar iin gvensizlik ve boyunduruk anlamna gelmitir (Seton-Watson, 1988, s. 13). Amerikallar ak snrlarla genileyerek byk bir devlet kurarken, Ruslar gvenli snrlara ulamak amacyla dnyann en geni kara topraklarna sahip bir imparatorluk oluturmulardr. Dahas, esas Rus topraklar olan corafyada topran kalitesi olduka zayft. Humuslu topraklara ok az rastlanmakta, daha ziyade beyaz-gri tonda ykanm, akll tipten topraklar bulunmaktayd. Oysa asrlardr Trk yurdu olarak kalm olan Kuzey Karadeniz, zellikle Volga vadisi ve bugnk Ukrayna topraklar, siyah topraklar olup, dnyada eine az rastlanr zenginlikteydi (Seton-Watson, 1988, s. 51). Ruslarn istilalarnda ve kolonize etme abalarnda zengin ve verimli topraklara sahip olma ve buralara Ruslar iskn etme siyaseti hep kendin gstermitir. Yerli halklar topraklarndan srerek yerlerine Rus kolonicileri yerletirmek Rus siyaseti haline gelmitir (Yemelianova, 2002, s. 280). Htt Kazakistan topraklarnn kuzey ksmlarndaki siyah topraklar 1930larda Stalinin kollektivizasyon politikalarna konu olmu, uzun bir Rus kolonizasyon ve yerleiminin gereklemesi salanmtr. Zapt edilen zengin topraklar, Ruslarn bilinli nfs hareketleriyle Rus kyls tarafndan igal edilmi ve Rusyann tahl ambar durumuna getirilmitir. Ruslar ihtiyalar olan tarmsal rnler, zellikle de sanayiye ynelik rnler, iin daha gneydeki scak iklimlere sahip Trk topraklarn kendi gelecekleri iin koloniletirilecek yerler olarak grmlerdir. zellikle son asrlarda tekstil fabrikalarnn oalmasyla Ruslar ihtiyalar olan pamuun ounu dardan ithal etmek zorunda kalmlar ve bu yolla byk miktarda Amerikan pamuu her yl Rusyaya ithal edilir olmutur. Ancak Amerikan Sivil Sava (18611866)nn yaratt olumsuz koullardan dolay Ruslar pamuu daha pahal ve az miktarda bulabilmiler bu da onlar iin Trkistann pamuk retimine elverili zengin tarlalarnn nemini byk lde artrmtr. Trkistan Trk hanlklarnn rettii pamuk her yl kervanlarla Rusyaya gelmekte ve bu ticarette Trk tccarlar byk faydalar salamaktayd. Ruslarn Trkistann zengin sulama yaplan ve pamuk yetitirilen vahalarn ele geirmek istemesinde bu ticareti Ruslar iin avantajl klmak yannda, Trkistanda ekilen
677

Memet YETGN

pamuun retimini direk olarak tevik ederek srekli artan tekstil sanayilerine yeterince ham pamuk kazandrmak amac nemli yer tutmutur. 1899da ara Gizli Memorandum ad altnda verdii brifingde Rus Finans bakan Kont Sergei Witte (1892-1903), Rusyann ihtiyac olan pamuu ounlukla dardan ithal ederken, son yllarda bu ihtiyacn %30nun Rusyadan retildiini, sadece 1885te yllk retimi 259,000,000 ruble olan pamuun, bir yl ierisinde ikiye katlayarak 1886da 531,000,000 rubleye ulatn yazmaktadr. Bununla birlikte dardan alnan kuman ise 296,000 puddan 127,000 puda gerilediini belirtmektedir (Witte, 1965, s. 52). Pamuk retimindeki bu ani ve yksek artlarn Ruslarn 1885te son olarak Sarak Trklerinin yaad Pencehi alp, Trkistan zerinde tam hkimiyet kurduu tarihten sonra olduu grlrse, Rusyann Trkistan ele geirmesinin meyvelerini toplad grlebilir. Her Yaylmacln Yeni Yaylmalara Basamak Oluturmas Rus devletinin yaylmas srekli ve ok ynl olmutur. 1480 ylndaki askeri baarlar ile Altn Ordu hakimiyetinden kurtulduktan sonra Ruslarn kazand topraklarn miktar her yla 32.000 kilometre kare decek kadar geni yer tutmutur (Hopkirk, 1992, s. 5). Dou ve gneyde Trk ve ranllarla mcadele eden Ruslar, batda Polonya, sve ve zaman zaman da Almanlarla savamlardr. I. Petro zamanndaki Byk Kuzey Savalar (1700-1721) ile Baltk Denizi kysnda salamca yerleen Ruslar, Aydnlanm Despot, olarak bilinen II. Katerina (1762-1796), zamannda ise Polonyay Avusturya ve Prusya ile 1772, 1793 ve 1795te defa paylalarak ortadan kaldrlmlardr. Batdaki fetihler Ruslara Avrupa medenyeti yolunu amakla kalmam, stratejik nemi olan Baltk Deniz ve Baltk lkeleri nemli insan ve malzeme kaynaklar sunmutur. Gney ve douda Trk topraklar zerinde ise, Moskova knezi III. vann 1480de Altn Ordu hkimiyetine son vermesi, ve IV. van zamannda da Ruslarn dil vadisine yerlemeye balamas ve bu amala 1552de Kazan ehrinin zapt ve Kazan hanlnn son bulmas Ruslarn Trk topraklar zerinde yaylmasnn balangcn oluturmutur. Drt yl sonra yine IV. van bu sefer dil nehrinin Hazara dklen az zerinde kurulmu olan Astrakan ehrini ve Astrakan hanln alm ve bylece zengin dil vadisi ile, tarihi ticari yollara sahip olan Hazar denizi kuzeyindeki geit Rus kontrolne girmitir. Buralar aldktan sonra hzl bir ekilde Ruslatrma siyaseti izleyen Ruslar, nfs iskan politikas yannda, Mslman aristokrasi ile ibirliine gitmiler, din adamlarna bask uygulamlar ve birok camileri ykmlar ve halk da zorla Hristiyanlatrma siyasetine kurban etmilerdir (Bennigsen ve Wimbush, 1985, s. 8). Ruslarn Volga Nehri ve evresine hakim olmalar, onlarn dou ile ticarette byk bir gce ve kontrol mekanizmasna sahip olmalar sonucunu dourmutur. Dou ticaretini Moskovada ynlendirmeye balayan Ruslar, bu ehrin bir blmne Kitay-Gorod adn vermilerdir. stanbuldaki Pera benzeri bir ilev gren bu blmde dnyann, zellikle de Dou blgelerinin, her yerinde gelen tccarlarla dolu olduu bilinmektedir. Doudan veya batdan
678

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

gelen tccarlarn buluma merkezi olan bu yer, Ruslarn dou ve bat ticareti zerindeki etkilerini anlatmak iin yeterli olmaktadr. Moskovadaki bu yer dnda, Asyada gelen tccarlar iin Astrakan, Samara, Nijni Novgord, Tobolsk ve Tiumen ehirlerinde nemli ticaret merkezleri olumutur. Ruslar zaman zaman bu tccarlara byk zorlular da karmlardr. Asyadan gelen tccarlardan ok yksek gmrkler talep eden Ruslar, bazen tccarlarn tm mallarna el koymaktan geri kalmamlardr (Donnelly, 1975, s. 205-206). On altnc asr ortalarna kadar Rusyay ikinci snf bir g gren, ve ounlukla ilikilerini Krm hanl vastasyla halleden Osmanl, bu tarihten itibaren Rusyann kuzeyden Karadeniz ve Kafkaslar iin gerek bir tehlike olduunu anlamtr. Bu tehlikeyi ortadan kaldrmak ve Buhara hanlarnn istei dorultusunda dil vadisini Rus hkimiyetinden kurtarmak isteyen Osmanl, 1569da ordu ve ekipman gndererek Don ve dil rmaklarn birletirecek bir kanal zerinde almlar, ancak plan baarl olamamtr (nalck, 1973, 39; Uzunarl, 1988, 33-37). dil vadisine yerleen Ruslarn Ural dalarn geerek Sibiryay igale balamalar fazla uzun srmemi ve on altnc asrn sonlarna doru Sibirya Rus hkimiyetine alnmaya balanmtr. Sadece bu topraklar zerinde siyas otorite kurmakla kalmayan Ruslar, buralardaki eski yneticileri yerlerinden srmler, nemli ehir ve topraklar zerindeki yerli halk da uzaklatrp, kendi toplumlarn yerletirmilerdir. Ayrca, stratejik noktalara kaleler kurup, garnizonlar yerletirerek, blgedeki yerli nfsu aznlk durumuna drmlerdir (Bennigsen ve Wimbush, 1985, s. 8). Gneyde ise zellikle Katerina II zamannda yaplan 1768-1774 OsmanlRus savann Osmanllar iin byk bir yenilgi ile sonulanmas ve imzalanan Kk Kaynarca Anlamasnn ar artlar, Ruslara Krm hanlna son vermek ve tm topraklarn ilhak etme ansn vermitir (1683). Krm ele geiren Ruslar buradan Karadenize ve tesine ulamak iin nemli bir s elde etmilerdir. Krma yerleen Ruslar, Tuna boylarna inerek Balkanlar ve Avrupann ticaretinde nemli noktalar kontrol ettikleri gibi, Kafkasya zerinden ilerleyerek, Bakunn zengin petrol yataklarn ele geirmilerdir. Eer ngilizlerin Byk Oyun olarak adlandrlan Ruslara kar tm bir on dokuzuncu asr boyunca devam eden rekabetleri ve kar koymalar olmasayd, Ruslar Akdeniz, Hindistan ve Basraya ulaarak, zengin dnya ve deniz ticaretini ellerine geirmi olacaklard. Deiik Etnik Guruplarn Rus Monark ve Ortodoksluk Altnda Birlemesi Trk-Mool hkimiyetinin Rusyaya bir miras olan gl merkezi otoriteye sahip devlet anlay, Ruslarn zaten geni beer ve coraf glerini etkili bir ekilde kullanmalarna yol am, Rus hkimiyetine giren toplumlar da, zellikle skandinavyallar, Almanlar, Kazaklar ve Trk topluluklar, Rus mutlakyetinin glenmesinde nemli roller oynamlardr. On altnc asr sonlarna kadar Ruslar yneten hanedann skandinavyal Varegler, birok arienin, rnein I ve II. Katerina, Alman, htt ar Boris Gudanovun Tatar, ve saysz devlet
679

Memet YETGN

adamlar ile boyarlarn Alman ve Trk kkenli olduu gerei gz nne alnrsa, Ruslarn baarl bir ekilde bu topluluklarn nde gelenlerini slav kltr ve Ortodoksluk din altnda birletirdii gerei grlr. Baz yerli soylular, zellikle Tatar ve Nogaylar, kolayca Rus politik kurumu ierisine geirilmitir (Yemelianova, 2002, s. 280). Tabii ki bu farkl kkene sahip kimseler de Rus devleti ierisinde ayrcalkl bir yere sahip olmann ayrcalklarna kavumulardr. Bunlardan 130 kadar boyar ailesinin Trk-Tatar soyundan olduu tespit edilmi, bunlar arasnda Boris Godunov gibi on altnc asr sonlarnda ksa sre arlk yapm olan Godunovlar ile Sibiryadaki Rus yaylmacln finanse etmi olan Saburovlar aileleri gze ilk arpanlardr. Yusupov ailesi de uzun yllar Mslman olarak kalm ve sonradan Ortodoks olarak arlar hizmetine girmitir. 1861de serflk kaldrlmadan nce Yusupovlarn 280,000 serf bulunmaktayd. Bunlar yannda dier baz Trk asll boyar aileleri: Glinski, Lopuchin, Narskin, Apraksin, Turgenev, Uvarov, Urusov ve Yukov saylabilir (Kurat, 1993, s. 136). Bat Avrupa devletlerinde zellikle ngiltere ve Fransada ynetim hanedan ile devletin ileri gelenleri, elit gurup, arasnda paylalm ve gelien demokratik sistemle bu iki gurup arasndaki ekimelerin yaratt sentezlerle ortaya kmsa da, Rus tarihi ve entelektelleri genellikle arlarn mutlak otoritesini desteklemi ve herkesin bu otoriteye boyun emesini stn bir idar yap olarak grmtr (Seton-Watson, 1988, s. 12-13). Bunda elbette etnik ynden olduka karmak olan imparatorluu yaatmak kaygs da mevcuttur. Rusyann Moskova knezleri liderliinde Altn Orduya galebe almas ve Rus topraklarnn geniletilmesinde arlarn mutlak otoritesinin olmas, Rus mutlakyetini glendiren nemli sebeplerden olmutur. Dahas, Katolik batda kilise dnyev ynetime ortak olma yolunda kral ve prenslerle mcadele etmesinin aksine, Ortodoks kilisesi dnyevi gcn tamamen hanedan elinde olmasna saygl kalm, kilisenin bu pasiflii, ve htt mutlakyeti desteklemesi, de arlarn mutlak hkimiyetini kolaylatrmtr (Seton-Watson, 1988, s. 13-14). Din yoluyla cebr temsil siyasetini kullanan (Togan, 1942-1947, s. 239) Ruslar, lkenin insan ve materyal kaynaklarn arlarn yaylmac siyasetlerine hizmet iin kullanmlardr. Tarih htirslar ve Husmetler Birok tarihiye gre, rnein Richard B. Reed, Avrupann yaylmaclnn ana sebebi milliyetiliktir. Bunda kurulan merkezi gl monariler ile, millidevletlerin on altnc asrdan itibaren glenmesi nemli etkenlerdir. nk geni apl yaylmaclk hem dzenli ve byk bir merkezi gce ve hem de milli benlie sahip olunmakla mmknd (Sherman, 1994, s. 19). Ruslarn zellikle uzun asrlar boyunca mcadele ettikleri step toplumlar olan Trklere kar ayr bir milli his besledikleri tarihi gereklerdendi. Ruslarn Trklere kar olan dmanlklarnda Moollarn in, Orta Asya ve Rusya zerinde kurduklar hakimiyet srasnda acmasz davranlar etkili olmutur. Her ne kadar Mool basks inde en ar, Orta Asyada daha ar ve Rusyada ise, in ve Orta Asyadakine nazaran, daha hafif olarak hissedilmesine
680

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

ramen, bir baka deyile, Trklerin Mool bask ve ykmlarndan Ruslardan daha fazla etkilenmi olmasna ramen (Bennigsen, 1983, s. 7), Ruslar, Moollarla Trkler arasnda ayrm yapmak yerine, Trkleri de Mool gibi grmler ve dolaysyla da dmanlk hisleri benimsemilerdir. Bunda, Altn Ordu Devletinin ksa sre ierisinde tamamyla Trklemesinin de etkili olduu dnlmektedir. Altn Ordu hakimiyetinin Ruslar zerinde brakt aalk duygusu, onlarda, zellikle Trk-Tatarlara kar geleneksel dmanlk duygular dourmutur (Bennigsen, 1983, s. 9). Bu dmanlk duygusunun etkisinde kalan Rus imparatorlar igal ettikleri Trk topraklar zerindeki Trk ve Mslmanlara kar ounlukla baskc ve ykc bir politika izlemilerdir. Ruslar, zayf zamanlarnda sava komular, Tatarlar, tarafnda uradklar igaller ve baskc ynetimden dolay, imdi de onlarn taktiini kendileri kullanmaktad geri kalmamlardr (Burnaby, 1883, s. 309). Sadece arie Anna dneminde (1738-1755) Kazan vilayeti ierisinde ki 536 Camiden 418i ortadan kaldrlmtr (Bennigsen, 1983, s. 16). spanyollar, Franszlar ve ngilizler douya geldiklerinde ticar, siyas ve ekonomik karlar peinde mcadele ederken, Rus ordular douda eskiden beri Rusya ve dou milletleri arasnda var olan dmanlktan dolay bulunmulardr (Blerzy, 1874, s. 128). Ruslarn kabul ettii byk (great) arlar, bu byklklerini kazanmada Trklere kar baarl siyasetlerinin byk yeri vardr. III. van ilk defa Altn Ordu kuvvetlerinde Mamay hann kuvvetlerini 1380de yenerek Tatar-Trk yenilmezlii fikrini ykarken, I. Petro Avrupaya yapt 1697-1698 tarihlerindeki uzun gezisinde Avrupa devletlerinden Avusturya, Prusya, Hollanda ve ngiltere ile resmi grmelerde bulunmu, bu grmelerin ana konularndan birisi Mslman Osmanllara kar Hristiyan dnyasnn birleik hareket etmesi iin ittifaklar aramak olmutur. Her ne kadar bu henz modern ve kkl Avrupa hanedanlarnn davran ve terbiyelerini bilmeyen, eli ile yemek yiyip, barbarca hareket eden ilkel davranl Rus ar bu devletlerin ittifaka yaklamas yle dursun, Rusyadan souk bir du tesiri hissetmelerine yol amsa da, Petro I Trklere kar sava ve Osmanl Devletini blme arzusundan vazgememitir. Osmanl felaket yllarnda (1683-1699) batda savarken, Ruslar da kuzeyden seferlerle Azak ve evresini almay ve ilk defa olarak Karadenize bir k noktas yakalamay baarmlardr. Her ne kadar bu baar 1711 Prut seferi ve baryla tersine evrilmise de, I. Petroin iddia edilen politik mirasnda da belirttii gibi Trklere kar ar hnc, onu Ruslar gznde yceltmitir. Dier bir great lakabna sahip olan II. Katerinada Trklere kar yapt baarl savalaryla bilinmektedir. 1768-74 Osmanl-Rus harbi ve sava sonunda imzalanan ve Trkler iin ar artlar ieren Kk Kaynarca Anlamas, ilk defa halk ve corafyas ile asrlardr Trk olan Krmn elde kmasna yol amtr. Krmla da yetinmeyen Katerina II, Avusturya ve Prusya ile siyas ilikiler kurarak, Osmanl Devletini tamamen ortadan kaldrmak ve nem verdii Greek Projesini yani Bizans yeniden canlandrma fikrini, gerekletirmek istemitir. Grek projesi, stanbul merkezli, Katerina IInin torunu Kostantin ynetiminde bir Bizans kurulmasn, Avusturyaya
681

Memet YETGN

Bosna-Hersekin braklmasn, Eflak ve Bodann bamsz olmasn, Venedikin Mora, Dalmaya ve Kbrsa yerlemesini, Fransann, eer paylama katlrsa, Msr ve Suriyeyi ele geirmesini, Rusyann ise Bug ve Dinyester arasndaki topraklara yerlemesi yannda Akdenizde iki aday almasn ve Trklerin Avrupadan atlmasn amalamt. Seton-Watsona gre II. Katerina Grek Projesi erevesinde sevgilisi Potemkini Memleketeyn (Eflak ve Bodan) merkezli blgenin bana getirecekti (Ata, 1952, s. 102; Seton-Watson, 1988, s. 46). Katerina IInin bu ihtirasl fikrinden korkan ve onun ynn Osmanldan baka ynlere ekmeye alan Prusya ve Avusturya, Polonyann paylam zerinde durmular ve bu lkeyi elden ve ayr zamanda paylaarak tamamyla ortadan kaldrmlardr. nc Roma (The Third Rome) ddis Ivan III (1462-1505) zamannda gerekletirilen bir evlilikle Ruslar Bizans tahtndan hak iddiasna balamlardr. Bu evlilik Papann bilinli tevikiyle, Ruslar Katolikletirmek amacna hizmet iin gereklemi, Bizans hanedan soyundan bir kzn, Zoe Palaeologina, III. van ile evlenmesi salanmtr. Olduka iri bir vcuda sahip olan ve Bizans fili (Elephentan Byzetine) diye arlan Sophia, Papann hayal ettii amalar aksine olarak Ortodoksluu semi, Ruslar zerinde byk etkiler yapm ve Rus knezliine Bizans hanedanlk geleneklerini ve davranlarn getirmitir. Bizans imparatorluunun kutlama ve gelenekleri Sophia ile Moskovaya tanm, bu ehir Dou Romann son kalesi olan stanbul havasna brnmtr (Ata, 1952, s. 23-24). Bu evlilikle Moskovann nc Roma olmas fikri glenmitir. Dahas, bu evlilik, milli bir Rus devleti fikrinin gelimesi yannda, Moskovann bir imparatorluk gibi hkmedecei yerlere sahip olma anlayn gelitirmitir (Kurat, 1993, s. 123-124). nc Roma fikrine gre, Hristiyanlktan var olan leme yani baba-oul-kutsal ruh anlayndan yola kan Moskova prensleri ve din adamlar, birinci Roma (Bat Romann merkezi)nn 476da yklmasyla, stanbul ikinci Roma olmu ve ikinci Romann (stanbulun) 1453te Trkler tarafndan fethedilmesiyle de nc Roma tahtna Moskova oturmutur. Bu fikri derinden kabul etmi olan Ruslar, drdnc Romann olmayacan, Moskovann son ve ebedi merkez olduunu ve bu yolla da Hristiyanlk ve Hristiyanlarn koruyucusu olaca fikrini kabul etmilerdir. Bu fikir Ruslara Ortodoks Hristiyanln koruyuculuu ve yaycl fikirlerini alamtr. Bylece Ruslar kendi devletlerini sadece Ruslarn devleti gibi deil, dier Ortodokslarn ve hatt tm Hristiyanlarn da snaca bir evrensel devlet gibi grmeye balamlardr. Zoe ile evliliinden baka III. van, ilk olarak Vladimire Bizans imparatoru tarafndan gnderilen tac (Cap of Vladimir Monomarch) giymi, bir krallk taht oluturmu ve ilk devlet sembol olarak ift bal Bizans kartal semboln semitir. Kendisini tsar (caesar-ar) ilan ettikten sonra, Moskova, Romann an ve sanna sahip olduunu iddia etmi ve kendin evrensel imparatorluun merkezi ve Ortodoks inancnn koruyucu merkezi olarak grmeye balamtr (Kohn, 1957, s. 10). Dahas, bu dnemde Ruslar, talyadan getirttikleri
682

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

mimarlarla Moskovada ihtiaml saraylar ve kiliseler yaptrmlardr. Moskova nemli bir siyas merkez durumuna ykselmi ve baka lkelerden gelen tccar ve delegelerle dolup tamaya balamtr. Ruslarn Ortodoks dnyasnda lider duruma gelmelerinde stanbuldaki Trk idaresinde yaayan patriklerin de rol olmutur. Trl yollarla ve deiik zamanlarda stanbul patrikleri Rus arlarn Trklere kar kkrtm ve stanbulun yeniden Ortodokslua kazandrlmasn istemilerdir. Bu yolda, 1516da Patrik Theoleptus I ara bir Rus-Bizans imparatorluunun kurulabileceini fsldamtr. 1588de Rusyay ziyaretine msaade edilen ve Moskovada ar ile buluan Patrik Jeremiah II, Birinci Roma Apollinar sapkl nedeniyle dt ve ikinci Roma, Constantinople, dinsiz Trklerin hkimiyetinden olduundan, byk Rus arl (Moskova) ... nc Romadr, demi ve Rus arn tm Hristiyanlarn dindar hmisi olarak ilan etmitir. Bylece dindar ve tm Hristiyanlarn imparatoru ardan dinsiz Trkleri stanbuldan karmasn istemitir (Mansel, 1995, s. 50). Osmanl idaresindeki Ortodokslar ve zellikle de Ortodoks din adamlar Rusyann kendileri iin bir kurtarc olduunu her zaman hatrlamlardr. Kiliselerinde, azizleri yannda, I. Petrodan itibaren Rus arlarna da dualar etmilerdir (Engelhardt, 1999, s. 147). On altnc ve on yedinci asrlarda Trklerin gc ve Rusyann baka taraflardaki uralar nedeniyle nc Roma nazariyesi gerekleme yolunda fazlaca bir ilgi ekmemitir. Ancak, nazariye trl etkinliklerle canl kalmtr. 21 Mart 1657de Patrik Parthenius III, Eflak ve Bodan beyine slm dneminin sonu geliyor, han hkim ve anlar mparatorluun sahibi olacak diye yazp, devlet aleyhinde entrikalar evirince, sadrazamn emriyle aslmtr (Mansel, 1995, s. 51). Hibir zaman stanbula hkim olmak midini yitirmeyen arlk Rusya, din motifleri kullanmaya ve bu yolla politik ve siyas karlar elde etmeye devam etmitir. nc Roma anlay dorultusunda II. Katerina zamannda (17621796) ciddi planlar yapan Rusya, stanbul merkezli yeni bir Bizans kurmay planlamtr. 1780 ylnda Avusturya mparatoru Joseph ile gren Katerina II, Osmanl Devletinin aralarndan pay edilmesini ve torunu Kostantinin banda olduu yeni bir Bizans kurmay teklif etmitir. II. Katerina ve sevgilisi General Potemkinin Greek Projesi ad verdikleri gre gre, Trkler Avrupa ve stanbuldan atlacak, topraklar Hristiyan glerce paylalacak ve Osmanl Devleti yerine II. Katerinain torunu Kostantinin banda olduu yeni bir Bizans mparatorluu kurulacakt (Schoroeder, 1994, s. 20; Kohn, 1957, s. 11; Mansel, 1995, s. 204). stanbula Ruslar en fazla 1877-78 Osmanl-Rus sava (93 Harbi) ile yaklam ve Yeilkye kadar ilerlemilerdir. Savata Rus kuvvetleri komutan olan Byk Dk Nicholas Edirneyi aldktan sonra, Biz merkeze (stanbul, arehri-tsarigrad) gitmeliyiz, ve kabul edilen kutsal amaca ulamalyz (Mansel, 1995, s. 306) diyerek Ruslarn geleneksel dncesi nc Roma fikrinin verdii Hristiyanln koruyuculuu dncesinde hareketle kutsal saydklar topraklar yeniden almak amacn tadklarn gstermitir. Toprak

683

Memet YETGN

kazanm yannda Ruslar Mslman Trklerin Ortodokslua dndrlmesi iin zorlayc politikalar izlemilerdir (Yemelianova, 2002, s. 280). Deli veya Byk Petro (Petro I veya Petro the Great) (1682-1725) Gerei Petro I tahta ktnda Osmanl devletinin durumu pek de iyi deildi. I. Petro Avrupaya giderek Osmanllar aleyhine bir birlik tesis etmek isteyen ilk Rus ar idi. Amac Azak kalesini alarak Karadenize bir k noktas yakalamakt. 1697 ve 1698 yllarn kapsayan uzun Avrupa gezisinde I. Petro, srasyla Prusya, Hollanda, ngiltere ve Avusturyaya gitmi, Hollanda ve ngilterede basit bir tersane iisi gibi alarak gemicilii renmeye almtr. Bu gezi I. Petro zerinde byk etkiler brakm, batda grd gelimilii Rusyaya getirmek ve yaymak iin yine batdan getirttii mhendis, dii, doktor, mimar, gemici ve marangoz gibi kalifiye elemanlarn yardm ve desteini aramtr. I. Petro ile Rusya youn bir batllama izgisine girmitir. Endstriyel gelimeye ve retime byk nem veren Petro I, zellikle askeri gereksinimleri karlayacak silah, demir, tekstil ve bot reten kurumlara vergi muafiyeti gibi ayrcalklar tanyarak bunlarn gelimesine n ayak olmutur. I. Petronun nde gelen yenilikleri arasnda bat benzeri elbiselerin giyilmesi, din adamlar hari herkesin tra olmas, bir eit valye kademesi kabul, ilk mzenin kurulmas, ilk askeri akademinin kurulmas, Julian takviminin kabul edilmesi ve kilisenin tamamyla devlet kontrolne sokulmas saylabilir. Bat usulnde bir ordu meydana getiren I. Petro, saylar 3,000e varan bir eit saray ordusu oluturmutur. Ordunun byk ksm ise askere arma yoluyla seilmeye balanm ve kyller belirli sayda bu orduya katkda bulunmak zorunda braklmtr. Genellikle bu askerler ya hayat boyu, ya da 25 ile 30 yl arasnda deien bir muvazzaflk sresi iinde asker olmulardr. Rus Kazaklarndan, Trk Kazak atllarna kadar birok ksmdan oluan bu ordu o dnemde dnyann en kalabalk muvazzaf ordularndan birisi haline gelmitir. Baltk denizinde bir Rus donanmas vcuda getiren I. Petro, Rusyann tam bir deniz gc olmas yolunda her trl gayreti gstermitir. Rus ordularnn bir zellii, her ne kadar birok saray entrikalarna karmsalar da, siyasete karmam olmalar ve hkmdarn mutlak otoritesine saygl kalmalar olmutur (Seton-Watson, 1988, s. 14). Petro Iin gl Rusyas hem Osmanly ve hem de svei kukulandrm, Osmanl Devletini sve ve Fransa ile diplomatik ynden iyi ilikiler kurmaya ve ittifaklar aramaya itmitir (Mansel, 1995, s. 201). Bundan da pek hakl olan Osmanllar, Rusyann yaylmac siyasetini iyice anlam ancak bu tehlikeye kar yeterince etkili politikalar gelitirememitir. I. Petro zamannda Ruslar svele yaptklar Byk Kuzey Savalarn (1700-1725) baaryla sonulandrp, Baltk blgesinde Estonya, Livonya gibi yerleri almlar, merkezi Moskovadan yeni kurulan ve ak denizlere ve bat uygarlna ulama noktas olan Petersburga tamlardr (Kohn, 1957, s. 10). Ayn zamanda Polonya ve sve, I. Petro zamannda Rusya iin bir tehlike olmaktan kmlardr. Rusyann en byk ar I. Petro (Kohn, 1957, s. 10) ile birlikte dou Avrupann en byk gc
684

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Rusya olmutur. I. Petro ilk defa Rusyann bir imparatorluk ve kendinin de imparator olduunu kabul etmi, I. Petronun arl ile birlikte bir arlk Rus imparatorluu domutur. Deli veya Byk Petronun gsterdii baarl almalar, Rusyann ulat g, Osmanl aznlklarnn bamszlk duygular iin yeni bir mit kayna olmu ve Osmanlya kar entrikalar balamtr. Eflak ve Bodann Rum beyi Serban Kontacuzenos (Bizans imparatorlar soyundan ve 1679dan 1688e kadar Memleketeynin beyi), Petro Iin kendini Yunan imparatoru yapma amacna scak bakm, damad Demetrius Kantemir ise 1710da Eflak ve Bodana be seilince Rusyann koruyuculuu altnda bamsz olmay istemitir (Mansel, 1995, s. 155). Petro Iin Rusyann genilemesine en nde gelen katklarndan birisinin, kendisine atfedilen bir vasiyetname brakm olmasdr. Bu vasiyetnamede Petro I, Ruslara Dnya hakimiyeti iin anahtar konumda olan stanbul ve Hindistann alnmasn vasiyet etmitir. Ruslarn srekli olarak dnyaya hakim olma abalar bu vasiyetnamenin doru olabileceini kantlamtr (Hopkirk, 1992, s. 20). lk defa 1812de Fransada M. Lesurn kitab Des Progrs de la Puissance Russeda baslan I. Petronun vasiyetnamesinin gerek olup olmad konusunda ciddi tereddtler olmasna ramen, vasiyetnameden I. Petronun Ruslardan istedii gelimeler tarihi sre ierisinde gereklemitir. Bu bakmdan Petro Iin vasiyetnamesinin doruluunu kabul etmek yerinde grnmektedir. Bu vasiyetnamede I. Petro: I. Avrupa davran ve geleneklerinin Rusyaya getirilmesi iin her eyin yaplmasn, bu uurda Avrupa saraylar ile iliki iinde olunmasn, Avrupann entelektelleri ile birlikte allmasn, II. Devletin srekli sava halinde tutulmasn, bunun da hem ordunun srekli olarak talimli olmas ve hem de halkn ilk iaretle savaa hazr olmas iin gerekli olduunu, III. Hkimiyetin Baltk ve Karadeniz boyunca geniletilmesini ve bunun iin ise; a. svee kar ngiltere, Danimarka ve Brandenburgun kskanlklarnn artrlmas gerektiini ve bu ekilde Rusyann blgeye hkim olmasnn salanmasn, b. Avusturya hanedan ile Trklerin Avrupadan atlmasnn salanmasn ve bu ama iin Karadenizde tersaneler ve donanma inasn, bu olunca da stanbula yrnmesini, c. Polonyada anarik ortam yaratlmasn, i ilerine karlmasn, kral seimine mdahale edilmesini ve sonunda igal edilmesini, d. ngiltere ile iyi ilikilere girilmesini, bu uurda ticar ilikilerin artrlmasn, bu yolla da ngiliz yardmnn salanarak gl bir donanmann yaplp Baltk ve Karadenizdeki Rus hkimiyetinin glendirilmesini, IV. Hindistan ticaretinin Dnya ticareti olduu gereinin akldan tutulmasn, bu ticareti elinde tutann ise Avrupann diktatr olduunu, bu uurda rann kmesi iin hibir frsatn karlmamas gerektiini, bu olunca da Basra krfezine yerleerek eski Baharat Yolunun tekrar canlandrlmasn,
685

Memet YETGN

V. Her zaman asker g veya entrikalar ile Avrupa gleri arasndaki mcadeleye katlmak gerektiini, bunun iin ise; a. Avusturyaya yanda grnp, onun zayflamas ve zellikle de Almanya ile Fransann arasnn ak olmasnn salanmasn, b. Her zaman Rus prensler iin Alman prenseslerden e seilmesini ve bu yolla da Almanya zerinde etkili olunmasn, VI. Kilisenin gcn kullanarak, Trkiye, Macaristan ve Polonyadaki Ortodokslar zerinde allmasn, bunlarn koruyucusu olunmasn ve bu yolla da Trkiyenin zapt edilmesini, Polonyann ise zayflatlarak Rus hkimiyetine alnmasn, VII. Bunlar olunca da, gizli ve hzl bir ekilde Avrupaya darbenin vurulmasn, bunun iin de Fransa ve Avusturyann birbirine dman edilmesini, VIII. Avrupada bu dmanlk devam edince Rusyann yardma arlacan, Rusyada Avrupa gleri iyice zayflaynca iki koldan, Karadeniz zerinden Tuna yoluyla ve Baltk zerinden Arkangel yoluyla, Asya ordularn Avrupa zerine salmasn, bu ordularn talya ve spanya dahil tm Avrupay talan ve yama etmesini, kalanlarn Sibiryaya g ettirilip topraa yerletirilmesini ve bylece tm Avrupa zerine Rus hkimiyetinin kurulmasn (An Indian Officer, 1894, -299-302) vasiyet etmitir. I. Petro sadece Avrupada sve ve Osmanl Devletlerine kar byk savalar yapmakla kalmam, batya yapt seyahatler srasnda edindii izlenimle, batnn zenginliklerinin mstemlekelerde, zellikle Hindistanda, gelen zenginliklerle mmkn olduunu grm, bu nedenle de Orta Asya ve Hindistana doru yaylmak istemitir. Hindistann zengin hazineleri yannda, Orta Asyada Amu Derya Irma deltasnda var olduuna inanlan altn madeninin dourduu zenginlik ryas, I. Petronun 1717de Hive zerine Kafkasya kkenli, Hristiyan olmu ve Elit askeri birliine dahil olan Prince Alexander Bekovich komutasnda bir Rus askeri birliini gndermesine yol amtr. Bekovichin komuta ettii g 4,000 yaya, atl ve topu asker, bir ksm Rus tccar ve 500 at ve deveden olumaktayd. Baz Trkmenlerin saldrlar ile corafyann ve iklimin verdii zorluklar aarak Hiveye varan Bekovich kuvvetlerini Kaan grnte dosta karlam, Hive ehrinde byle byk bir gc besleyemeyeceini belirterek, Ruslarn be guruba ayrlp komu kylere yerletirilmesini istemitir. Bu istei, onun hazrlad plandan habersiz olan Bekovich tarafndan uygun grlmtr. Ruslar guruplara ayrlnca zerlerine saldrlarak, Bekovich ve ikinci komutan Binba Frankenburg bata olmak zere byk ksm katledilmitir. Geride kalanlarn bir ksm esir edilerek kleletirilmi, ve ancak az bir ksm Rusyaya dnebilmitir. (Hopkirk, 1992, s. 17-19). Corafk engeller ve Hivelilerin baarl mcadelesi ile bu Rus seferi sonusuz kalmsa da, ileride Rusyann Orta Asya Trk topraklarn ele geirmesi iin bir balang tekil etmitir. Ruslar, I. Petro zamannda douda Hazar Denizi ile Trkistana hakim olmak istemilerdir. I. Petroe gre byk ve gl bir imparatorluun kurulmasnda Hazar Denizi ile Kazak bozkrlar anahtar blgelerdi. Buralara
686

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

hakim olunursa Hindistan ve in ticaretine de hakim olmak iin byk admlar atlm olurdu. I. Petro, Hint ticaretine sahip olan devletin Avrupay yneteceine ve dnya ticaretini kontrol edeceine inanmt (Hamilton, 1909, s. 62). Dahas, batdaki devletler Hint ve in ticareti, yani doudaki kurduklar zengin mstemlekeler ile ileri ve gl devletler haline gelmilerdi. Rusyann da byk ve gl bir devlet olmas iin douda geni mstemlekeler kurmas gerekmekteydi (Donnelly, 1975, s. 207-208). Bu dncelerle hareket eden Petro I, gerek szde vasiyetnamesi ve gerekse de hayatnda uygulad politikalarla Rusyann yaylmacl iin nemli admlar atmtr. Scak Sulara Ulama Amac: Byk Devletler Aras Mstemleke Yar Avrupa yaylmaclnn temel sebeplerinden birisi, igal edilebilir ve koloniletirilebilir grlen geri kalm yerlerin kazanmnda gsterilen yartr. Ruslarda kendilerine zge olan yaylmaclk yannda, Avrupada hakim olan ve corafi keiflerle balam bulunan yeni yerler bulmak ve buralarda hakimiyet tesis ederek, yerli zenginlikleri smrmek yarna girmilerdir. Bu yarta Ruslar en fazla Trkleri ve batda komu bulunduklar Polonyallar, svelileri, Estonyallar ve dier komularn tehdit etmilerdir. Ruslarn uluslararasndaki geleneksel siyaseti scak sulara ulamak olarak tanmlanan siyasetleridir. Bu amala Baltk Denizi, Karadeniz, stanbul boaz, Basra, Hint Okyanusu ve Pasifie ulamak hep Ruslarn takip ettii siyasetlerin temelinde yer etmitir. III. Ivan ve IV. vann kuzeyde sve, Polonya ve Rus knezliklerine kar savalarnda Baltk denizine kma amac yer etmitir. Bu scak sulara kma amac, I. Petronun aktif d politikas, gemicilie verdii ar deer ve batdaki smrge devletlerinde grd zenginlik nedeniyle daha da ateli bir hal alm, bu siyasetin kazanlmas iin ar sve ve Osmanllar ile uzun yllar savalar yaparken, Orta Asya ve Kafkaslara da asker seferler yaplmasn emretmitir. sve ile balayan sava 1700den 1725e kadar srm, Ruslarn Baltkdan salam sler, rnein Estonia, Livonia, Cornelia ve baz Baltk adalar, elde etmesiyle sonulanmtr. Bu deniz kysnda kurduu Petersburg ehri Rusyann yeni merkezi olmutur. Bylece Baltk zerinde scak denizlere ulama gereklemitir. Ayn siyaseti Karadeniz, Basra, Hint Okyanusu ve Pasifik iin de izleyen Ruslar, buralara ulamak iin Trk topraklarn igal etmek zorunda kalmlardr. Ekonominin kalbinin att yerler olan Akdeniz ve Hint Okyanusu, Rus yaylmacl iin olduka ekici bir hedef haline gelmitir. Ruslar, scak sulara inme amacn gerekletirmek iin yollar zerindeki gsz devletlere ard arkas kesilmeyen saldrlarda bulunmular, bu saldrlardan da en fazla Osmanl Devleti ve Trkistan Trk hanlklar zarar grmtr. I. Petro (1689-1725) ve II. Katerina (1762-1796) Trklere kar sava aka dile getirmi ve korkulan dmanlar olmulardr. II. Katerina Trklerin Avrupa ve stanbuldan karlarak Bizansn yeniden kurulmas iin almtr (Hopkirk, 1992, s. 21). Ruslarn gneye doru yaylmasnda zellikle rahatsz olan, doudaki zengin mstemleke ticaretinden kazandnn tehlikeye dmesinden korkan ngilizler, Ruslara kar etin bir rekabete girmilerdir. Ruslarn asker ve insan gc de
687

Memet YETGN

dikkate alndnda, hemen hemen tm bat Avrupa lkelerizellikle de Fransa ve ngiltereRuslardan ciddi rahatszlklar duymulardr. Osmanl Devletini tamamyla Rus hkimiyetine girmesini engelleyen batl byk devletlerin destei olmu, bu destek zellikle 1853-1856 Krm Harbinde ngiltere, Fransa ve Piomentenin aktif olarak Osmanl yannda savaa girmesiyle kendini gstermitir. Her ne kadar Ruslar, Baltk ve Pasifik zerinden scak sulara ulamlarsa da, Trk Boazlar, Basra ve Hint Okyanusuna ulaamamlardr. On dokuzuncu asr boyunca devam eden Byk Oyun (Great Game) veya Viktorya Dnemi Souk Sava (The Victorian Cold War), ki ngiltere ile Rusya arasndaki emperyalist mcadeleyi simgelemekteydi, Ruslarn byk toprak paralarOrta Asya gibikazanmlarna yol am, ancak scak denizlere ulamalarn engellemitir. Bununla birlikte General Skobelevin de dedii gibi, Ruslarn Orta Asyada glenmesi, ngilizlerin Hindistanda zayflamas anlamna geldii gibi, Avrupa politikasnda da Rus isteklerine boyun een bir konuma gelmelerini amalamtr (Colquhoun, 1900, s. 202). Bir anlamda, Byk devletlerin mstemleke topraklar kazanmlar, onlarn kendi arasnda bir prestij kazanm ve byklk yar eklinde ortaya kmtr. Ruslar bu prestiji ve bykl kazanmak bahanesiyle de geni Trk topraklarn ele geirdikleri gibi, balangta buralarda byk ykmlar meydana getirmilerdir. Yalanc Avrupac Myth: Dnyay Medenletirme Dncesi On beinci asr sonlarna doru Portekiz ve spanya ile Avrupa Byk Corafi keiflerle yaylma hareketlerine balarken, on altnc yzyl ortalarndan itibaren Rusya, gney ve douya doru Trk topraklar zerinde yaylmaclk hareketlerine balamtr. Bu yaylmada kifler, misyonerler, maceraperestler, tacirler, gmemler ve asker gler nemli roller oynamtr. Yaylmacln en nemli zelliklerinden birisi, daha balangta Avrupalnn Avrupac etniklik ile kendi dorularn ve eilimlerini zorla dier toplumlara alama gayreti nemli yer tutmutur (Sherman, 1994, s. 2). Avrupal byk devletlerin yaylmacl, Avrupann asker, moral ve ticar glerinin srekli bir ekilde ynelimlerinin bir sonucu olmutur (Chirol, 1903, s. 5). Kendi karlarn dnen, zorlayclk ve kendin beenmilik ilkeleri ile hareket eden Avrupann, dnyann geri kalm yerlerini medeniletirme fikrine inand grlmtr. Dnyann en gzel yerlerini koloniletiren, en verimli topraklarn sahiplenen, deerli yer alt ve st madenlerini ele geiren, igal ettii yerlerdeki insanlar ar alma koullarna iten, yerli halktan ar vergiler alan ve hatt kleletiren Avrupalnn, yaylmacl medeniletirme olarak grmesi yanl bir yaklamdr ki, bu gn Avrupann mstemlekesi olmu hibir lke veya toplum, muasr milletler ierisinde n sralarda yer almamaktadr. Avrupallarn kendi kltr ve gcn stn grerek yapt yaylmacla kar iddetli tepkiler gsterilmesi, onlarn dnyay medeniletirme iddialarn sonusuz brakan nemli gstergelerdendir. Avrupann Avrupal olmayan ve geri kalm toplumlar hkimiyetleri altna almalar, Avrupal (white) toplumlarn biroklar tarafndan Tanr tarafndan
688

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

izilen kader (manifest destiny) olarak grlmtr. Onlara kendi beyinlerinde bir eit stnlk ve bu stnlkle yeni ve modern Avrupa medenyetini yayma hakknn tannmlk iddiasn dourmutu. Bu yeni medenyeti yaymak Avrupal iin zor olsa dahi, bir eit kader olarak grlmtr. Bu duygu Rudyard Kiplingin The White Mans Burden (Beyaz Adamn ilesi) adl kitabnda canl olarak vurgulanmtr (Sherman, 1994, s. 227). Rudyard Kipling (1865-1936) The White Mans Burden balkl iirini 1899da Amerikann Filipinleri ilhk yldnmnde yazmtr. Bu iir ile Kipling, Avrupallarn keifler ve smrgeler ile kurduklar byk imparatorluklarda asl fedakrl yapan taraf olduunu, medeniyeti geri kalm blgelere tamak sorumluluk ve grevini yklendiini belirtmitir. iirin ilk drt msras yledir:
Take up the White Mans burden Send forth the best ye breed Go, bind your sons to exile To serve your captives need. Beyaz adamn ilesine sarl leri gnder nesliyin en iyilerini Git ve evlatlarn srgnlerde tut Esir ettiklerinin ihtiyalarna servis iin.

Buna gre beyaz adam yeni Avrupa medenyetinin yaylmas iin alan havarilerdi. Ruslarda Avrupadan etkilenerek bu The white mans burden anlayn, Trk topraklar zerinde yaylmalar iin nemli bir sebep olarak grmlerdir. Her ne kadar Avrupallar zaman zaman Ruslar barbar, yar-barbar, Asyal, ve doulu gibi, Avrupal olmayan toplumlar iin kullandklar kavramlarla tanmlamlarsa da, Ruslar kendileri de Asyadaki istillarnda, Avrupalnn stnlk anlayn sergilemilerdir. Htt bunlardan slavclar (Islavophiles) Rusyay Avrupann da tesinde meden ve byk bir g olarak grmlerdir. slavclar Avrupa emperyalizminin kleci ve vurdumduymaz yapt baka toplumlar, Rus yaylmaclnn zgr kldn savunmulardr. Rusyann yaylmasn bir eit kar konulmaz tarihi kader olarak kabul eden slavclar kendi amalarn evrensel ve insancl olarak kabul etme gayreti iinde olmulardr (Kohn, 1957, s. 46). Ruslar kendilerine komu Trk topluluklarn, zellikle gebe olanlarn, kendi snrlar iin tehlikeli saym, bu topluluklara gvensizliklerini her frsatta dile getirmi ve bu topraklarn zapt edilmesi gerektiini vurgulamlardr. Bir gebe kavmin kendilerine balanmasn, dierlerini de balamak iin bir gelime kabul etmi, gemite her hangi bir tarihte gebe kavimler tarafndan kendilerinden istenen yardm meru bir zemin kabul ederek, bu kavimlerin topraklarn zaptetmek istemilerdir (Togan, 1942-1947, s. 240). Bu gerekleri vurgulayan Rus dileri bakan Gorchakovun 1864te yaynlad ve d temsilciliklerine gnderdii bir bildiriye gre; a. Rusya Asyada yar vahi (half-savage) ve hibir sosyal organizasyonu olmayan gebe toplumlarla karlamtr, b. Bu toplumlarn yerleik olmayan hareketli yaantlar, onlarn en az istenen komular olmasna yol am, bunun iin de Rusya, her meden millet gibi, snrlarnn gvenliini salamak iin ve salkl ticari ilikiler iin bu toplumlar zerine hkimiyet hakkn kullanmtr,

689

Memet YETGN

c. Bu toplumlarn aknlarn ve yamalarn nlemek zorunluluundan dolay bu toplumlar boyunduruk altna alnmtr. d. Medenyetin ve ahlaki gcn farknda olmayan bu Asyal toplumlar iin sayg sadece ak ve somut gce gsterilmektedir, e. Rus devleti bu saldrgan toplumlara kar korumak iin kaleler ina etmi ve onlar zerinde zorla hkimiyet kurmutur. Ancak daha uzaktaki gebeler devletin gvenliini tehdit etmeye devam etmitir. Bu durumda devlet ya davasndan vazgeecekti ya da daha ileriye giderek yeni barbar lkeler ele geirecekti. f. Bu durum ayn koullarda olan her devlet iin ayndr. Birleik Devletler Amerikada, Fransa Cezayirde, ngiltere Hindistanda bu gereklilikten dolay ilerlemek zorunda kalmtr. Asl zorluk nerede durulmasnda yatmaktadr. g. Ayn durum Rus imparatorluu iin de Siri Derya boylarnda kendin gstermi ve Rus gleri burada gvenlii salamak iin hareket etmilerdir. h. Rus imparatoru yeni topraklar zaptetme dncesinden ziyade, ynettii topraklarn gvenliini garanti etmek, sosyal organizasyonlarn, ticaretini, iyiliini ve meden durumunu gelitirmek dncesi tamaktadr (An Indian Officer, 1894, s. 302-308). Gorchakovun talimatnamesi ile Kiplingin white mens burden anlay arasnda paralellikler bulunmaktadr. Her ikisi de, Avrupal emperyalist glerin toprak kazanm, ticar ve ekonomik karlar edinmi ve dnyadaki byk devlet olama ihtiraslarn gz ard ederek, geri kalm ve zayf toplumlar hatal bulmakta, onlarn bamszlna son verilmesini ve zenginliklerinin smrlmesini medenyetin yaylmas olarak alglamaktadr. Din Sebepler (Ortodoksluk) Rus Knezi Vladimirin Ortodoksluu semesinde (988) ekonomik, ticar, Bizans hileleri yannda tek dinn birletirici rol ve zellikle kneze kazandrd prestijin nemli yeri vardr. Vladimir Hristiyanl semekle hem bir Bizans prensesi, Anna Parphyregenita, ile evlenmi ve hem de krallk ile din birletiren caesaropapism anlayn kendinde bulmutur. Bu prestijle Rus knezi, hem krallk ilerine ve hem de din ilere hkim olmu, bu iki gle de sarslmaz bir konuma ykselmitir. Ruslarn Trk ve Mslman topraklar zerinde ilerlemesi sadece Rus hanedannn askeri uralar olmayp, bir eit Hal karakteri tamaktadr. Ama sadece toprak kazanm deil, ayn zamanda dinn (Ortodoksluk) yeniden inasdr. Ruslar Ortodoksluun ampiyonluu ve Rus din duygularnn sesi olmular ve slendikleri bu rolle Trklere kar mcadelenin liderliini yapmlardr (Seton-Watson, 1988, s. 4-5). Moskova Patrii Nikon zamannda (1660lar) kiliseden yenilik yaplmasna gidilmi, Ortodoksluk mezhebine uymayan ve ancak asrlardr allagelmi inan ve ibadetler deitirilmeye allm, buna ise binlerce Rus kar kmtr. Bu uygulama ile Ruslar eski inananlar (old believers) ve yeni inananlar (new believers) diye ikiye blnm, eski inananlar bask ve katliamlardan kurtulabilmek iin Sibiryaya g emitir. Bu gler yznden Sibiryann etnik yaps ve nfsu olduka deimitir.
690

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Ortodoksluk Rus yaylmaclnda nemli bir etken olmutur. Daha Osmanlnn stanbulu fethinin ilk yllarn takip eden yllarda, Rus Ortodokslar stanbula hac olmak ve buradaki Ortodoks kilise ve kalntlarn ziyarete gelmeye balamlardr. Ortodoks Patrikliinin gc, Grcistandan Rusyaya kadar kabul edilmitir. Kuds, Antakya ve skenderiye patrikleri sk sk stanbulda bulumulardr. rnein 1704te drt patrik birlikte stanbulda Easter Gnn kutlamlardr (Mansel, 1995, s. 50). Rusyann Osmanl topraklar zerindeki arzular her zaman devam etmitir. Bu balamda 1774 Kk Kaynarca Anlamas tarihi bir dnm noktas olmutur. Bu anlamann VII. maddesi gerekte ve ilk ekliyle Ortodoks tebaann Padiah tarafndan korunmas ilkesini iermi ise de, bu madde Ruslar tarafndan deitirilerek geniletilmi ve Rusyann Ortodokslar zerinde koruyuculuk hakkn ierdii eklinde yorumlanmtr (Schoroeder, 1994, s. 22). Bu yolla Ruslar srekli olarak Osmanl iilerine kararak, Osmanl Devletini zayflatma, paralama ve ykma politikas izlemilerdir. Bunun en nemli rneklerinden birisi ar I. Alexander (1801-1825) zamannda yaanmtr. Alexander Iin 1812de igalci Napoleon Bonapartn Grande Armesini yenip Avrupada tekrar mutlakyet sistemlerini oluturduktan sonra Avrupadaki anlamazlklarn Hristiyan kardelii yoluyla zmlenmesi amacyla Avusturya ve Prusya ile birlikte Kutsal ttifakn (Holy Alliance) kurulmasna almas, ayn zamanda ise Kafkaslarda ve Balkanlarda Mslmanlara kar tam bir din banazlkla hareket etmesi (Schoroeder, 1994, s. 23; Kohn, 1957, s. 15), Ruslarn iki yzl bir siyaset izlemelerini gstermitir. Din banazlktan dolay Ruslar igal ettikleri Trk ve Mslman yurtlarnda daha fazla katliamc siyasetler izlemilerdir. ar I. Nicholas (1824-1855) Avrupaya kar mutlakyetiliin ve snrlarn korunmas fikrinin gl savunucusu olurken, Osmanl Ortodokslarn koruma ve htt stanbuldaki Patrikliin Rus ynetimince idaresini ileri srm, Osmanl Devletini paralama siyasetine ciddiyetle sarlmtr. 1853de zel elisi Prince Alexander Menshikovu gndererek Kutsal Yerler meselesini alevlendirmi, gerekte ise Boazlara hkim olmak ve Osmanl Devletini Rusyann koruyuculuu altna drmek istemitir. Bu isteini gerekletirmek iin planlar yaparken, ngilizlere Osmanl Devletinin paylamn nermi, Osmanlnn Avrupann Hasta Adam olduunu syleyerek, Dou Meselesine yeni bir kavram kazandrmtr (Mansel, 1995, s. 268). Amalarn gerekletirmek iin Krm Harbine giden ar I. Nicholas, ngiliz, Fransz, Sardunya ve Osmanl mttefik ordularna yenilerek, Osmanlnn paylam tasarsn bir baka bahara ertelemek zorunda kalmtr. Osmanl tebaas olan Ortodokslarn Rusyadan yardm alarak bamsz olma emelleri 1814te hzl gelien bir Karadeniz ehri olan Odessada Philiki Etairia (Dostlar Dernei)nn kurulmasyla gizli bir rgt ii olmaya balamtr. Dernein amac Osmanl mparatorluunu ykmak ve kutsal ve perian vatan zgrletirmekti. rgt Odessadaki iflas eden veya etmek zere olan Yunan tccarlarca kurulmu, bu tccarlar dier Yunanllar da kandrarak, rgtn arkasnda ar ve arn bir Rum asll dileri bakan Kont Kapodistriasn
691

Memet YETGN

bulunduunu sylemilerdir. ye says hzla artan rgte 1816da kaak olan Alexander Mavrocardato, Eflak ve Bodann Rum Fenerli beyleri soyundan, katlm ve 1818de de rgtn merkezi stanbula tanarak tccar Emmanuel Xanthosun evi yaplmtr. Her ne kadar stanbul merkez yaplmsa da, stanbulun Osmanll ve birok Fenerli Rumun tabilie ihanetsizlii nedeniyle rgt Memleketeyn ve Morada rgtlenmeye balamtr. 1820de arn yaveri olan Rum asll dengesiz, romantik ve zavall Alexander psilantinin rgtn bana gemesiyle birok ey deimitir. Nisan 1821de Alexander psilantinin liderliinde Memleketeynde ayaklanma km, ancak halknn Trklerden ok Fenerli Rumlara dman olduu blgede bir baar elde edilememitir (Akin, 1997, s. 105; Mansel, 1995, s. 240-242; Seton-Watson, 1988, s. 179-182). Bununla birlikte, ayaklanma Moraya sram ve tam bir Yunan ayaklanmasna dnmtr. Yine Avrupann jandarmalna soyunmu olan Rus ar I. Nicholas (18251855), Avrupada meydana gelebilecek devrimci, milliyeti ve mutlakyet kart hareketler iin Avusturya ve Prusya ile birlikte hareket ederek bu tr hareketleri snrlamak ve kkn kazmak politikas izlerken, Osmanl Devletine kar ykc, paralayc ve topraklarn igal edici bir siyaset izlemitir (Kohn, 1957, s. 23). Balkanlarda slav ve Ortodoks Osmanl tebaasn kkrtrken, Avusturya ve Rusyaya kar ayaklanan Macar ve Polonya milliyetilerini ar bir ekilde cezalandrmtr (1848). I. Nicholas zamannda 1828-29 Osmanl-Rus sava sonunda imzalanan Edirne Anlamasyla Yunanllar bamsz olurken, Ruslar Kafkaslarda rana kar baarl savalar sonunda 1828de imzaladklar Trkmenay anlamasyla Nahivan, Azerbaycan ve evresine tam hkimiyetlik salamlardr. lk defa 1853te ngiliz elisi Sir Hamilton Seymourla konumasnda The sick man of Europe (Avrupann hasta adam) diye adlandrd Osmanl Devletini paralamak gerektiini, Trklerin Avrupadan karlarak Rus koruyuculuunda Balkanl slav devletleri kurulmasn ve Msr ile Giritin ngilizler tarafndan ele geirilebilecei tasla zerinde teklifte bulunan I. Nicholas, Osmanl Devletini ortadan kaldrmaya azmetmitir (Seton-Watson, 1988, s. 319). ngilterenin Osmanl toprak btnln koruma kararll karsnda yalnz kalan ar, hasta adam ecelinden nce ldrmek istemi ve dnd plan tek bana uygulamaya koymak istemitir. Ancak Krm Savanda (1853-1856) Fransa ve ngiltereyi Osmanl Devleti ile birlikte karsnda bulunca bu plan sonusuz kalmtr. Rusyann Rus olmayan toplumlar arn mutlak otoritesi, Ortodoksluk inanc ve Rus milliyetilii altnda birletirme abas III. Alexander (1881-1994) devrinde resmi bir politika eklini alm ve II. Nicholas zamannda (1894-1917) ise bu politika devam etmitir. Bu devrin ve arn fikir hocas ve yakn arkada olan ve Moskova niversitesinde anayasa profesr olarak alm ve Kutsal Meclis bakanl yapm olan Kostantin Pobyedonostsev (1827-1907), Rus mutlakyeti, Ortodoksluk ve Rus milliyetiliinin Rus imparatorluunun temeli olduuna gnlden inanm ve batllamaya kar gelerek, Rus imparatorluu iindeki tm toplumlar bu unsur altnda birletirmeyi
692

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

amalamtr. Koyu bir ceasaropapist ve geleneki olan Pobyedonostseve gre reaya veya halk vurdumduymaz, anlay kt ve tembel olduundan, gcn Tanrdan alan ve her devrin yetitirdii az saydaki ahlakl, bilgili, insancl ve sorumluluk sahibi kimsenin yardmyla beslenen bir mutlak otorite tarafndan ynetilmeliydi. Neredeyse yar nfsunun Rus ve Ortodoks olmad bir imparatorlukta, Pobyedonostsev Rus milliyetiliini ve Ortodoksluu manevi ve kltrel kurumlarn kayna yapmay planlamtr. Polonya, Litvanya, Ukrayna dilleri yasaklanrken, Yahudilere kar saldrlar (pogroms) yaplm ve belli yerlerde (gettolar) yaamaya zorlanmlardr (Adams, 1965, s. 42-43; Kohn, 1957, s. 50-52). Kazaklar (The Cossacks) Trke bir kelime olan kazak ad daha ziyade zgrlne dkn, kanun ve nizam tanmayan, kurulu sistem ierisinde yer almak istemeyen kiiler iin kullanlmtr. Rus Kazaklar, aslen Trk olan Kazakistan Kazaklarndan ayrdr. Bu Rus kazaklar (the Cossacks) daha ziyade Rusyann gney u blgelerinde, zellikle Dinyeper nehrinin elale kesimiyle, Don nehri orta mecralarnda yaayan, aslen kendilerini Ruslardan farkl bir etnik gurup olarak gren, daha ziyade Rus, Leh, Trk ve Tatar gibi guruplarn birlemesinden oluan bir toplumdur. Altn Ordu Devleti ve yerine kurulan hanlklar zamannda hanlar ve Trk beyler arasnda kan savalarda ve karklklarda zarar gren birok TrkTatar Moskovadan snma talebinde bulunmu, bunlarn ou da Kazaklarn lideri olmutur. Kazak topluluklar, dolaysyla, hem Rusya ve hem de Trk hanlklarndan ve htt Polonya krallndaki bask ve zulmden kaan kyl, asil ve dier insanlar iin birer snma yerleri olmutur (nalck, 1994, s. 426427). Batda Dinyeper nehri zerinde yaayanlarna Zaporog, z veya Ukrayna Kazaklar, douda Don zerindekilere de Don Kazaklar denmitir. ounlukla Ortodoks mezhebinden olan Kazaklar, Moskovann ykselmesiyle Rus arlarnn idaresine girmiler, Krm Tatarlarnn Rus ilerine yaptklar aknlara benzer, onlar da Trk topraklarna aknlar yapmlardr. Ancak bu Kazaklar, zellikle z Kazaklar, ki Baraba, Sarkam ve Potkal diye guruba ayrlmt, zaman zaman Leh ve Rus topraklarna da saldrmaktan ve geimlerini yama ve apuldan kazanmaktan geri durmamlardr (Uzunarl, 1988, s. 111). lkel sosyal ve siyas yapya sahip olan Kazaklar, yama, talan ve katliamlarn, ksacas, savan her trlsn herkese kar srdrmlerdir (Seton-Watson, 1988, s. 7). IV. vann 1552de Kazan ve 1556da Astrakan Trk hanlklarn ele geirmesiyle dil (Volga) vadisine tam hkimiyet kazanmas, Ruslarn ilk defa olarak Urallar gerisindeki Trk yurduna yaklamasna yol am, Urallar blgesinde zengin topraklara sahip olan ve aslen Trk olan Stragonov ailesi de bu tarihten (1580) itibaren ardan yardm isteyerek Sibiryay ele geirmek istediini belirtmitir (Dobson, 1890, v). ar, Stragonov ailesine blgede geni topraklar bahetmitir. Bu ailenin tevikiyle Irmak (Yermak) Timosevich adndan bir Rus Kaza, etrafna toplad kyl, avc, maceraperest ve arn zulmnden kaan kimselerden oluan askeri gc ile Urallar gemi, Km
693

Memet YETGN

Han birok defa yenmi ve Sibiryay igale balamtr. gal ettii topraklar da arn himayesine sokmutur. IV. Ivan henz Ruslar tarafndan iyice bilinmeyen Sibiryadaki Trk topraklarnn Rus Kazaklar tarafndan ele geirilmesinden oka memnun kalmtr (An Indian Officer, 1894, s. 10-11). Yermaktan sora blgeye dzenli Rus birlikleri gnderilerek ve birok askeri kaleler ina ettirilerek, Ruslarn bu tarafta ilerlemesi srekli hale getirilmitir. Seyrek bir nfsa ve ilkel hayat tarzna sahip olan Sibiryann Trk halk Rus yaylmaclna kar koyabilecek gte olmadndan (Seton-Watson, 1988, s. 6), Ruslar durdurmak mmkn olmamtr. Bylece Asyadaki Trk topraklar zerinde de yaylmaya balayan Ruslar, zaman zaman Kalmuklar ile Kazaklar arasndaki kanl mcadelelerden faydalanarak, zaman zaman Trk hanlklar ve beylikleri ierisinde atmalar kararak ve hemen her zaman da askeri yaylmaclk siyaseti izleyerek, kendilerine bir Avrasya imparatorluu kurmaya balamlardr. Rus arlar adna ve kendi yamaclk ve ekyalk kltrlerine uygun olarak hareket eden Kazaklar, ilk defa 1559da liderleri Dimitrash komutasnda Azak kalesini almaya kalkm (nalck, 1973, 39) ve on yedinci asrda ise Osmanl Devletinin gven krizinden faydalanarak Tuna ve Don zerinden Karadenize almlar ve htt Ukrayna Kazaklar, Zaporoglar, 1624te stanbula gelerek Yenikye saldrm ve burasn yamalamlardr (Mansel, 1995, s. 137). Bu Kazak saldrlar, Trk gl eklinde olan Karadenizde emniyeti tamamyla bozmu, Osmanllar da zaman zaman donanmay buraya gndererek yakalanan Kazaklar imh ederek Karadenizin gvenliini salamaya almlardr (Uzunarl, 1988, 110-111). Rus Kazaklarna kar Osmanllar birok nlemler yannda, kuzey snrlarnda birok beylerbeylilikler, rnein on altnc asrn sonlarna doru z beylerbeylilii, kurmak zorunda kalmlardr (nalck, 1973, s. 104). Rus Kazaklarnn kaypak siyasetleri zama zaman Rusyay da zor durumda brakm, 1708de sve kral XII. Charles Ukraynay alp Rusya zerine yrynce, Ukraynann Kazak Hetman saac Mazepa svelilerle birlikte hareket etmi, bundan dolay da Petro I Kazaklarn Hetman seimini yasaklayarak balarna atamayla resmi grevliler getirmeye balamtr (SetonWatson, 1988, s. 9). Kazaklarn Trk topraklarna aknlar ve buna engel olmayarak bilakis destekleyen Ruslarn Osmanl iin birok siyas ve asker sorunlarn kmasna yol amtr. 1768-1774 Osmanl-Rus harbi de Kazaklarn tecavzlerine kar stanbuldaki Rus elisinin hapsedilmesi nedeniyle km (Seton-Watson, 1988, s. 45) ve Osmanl tarihinin en byk yenilgilerinden birisini oluturmutur. Rus Kazaklar her zaman Rus gcnn ncleri, Ruslarn doudaki snrlarnn koruyucular ve genileticileri olmulardr. Bu durumdan dolay onlarn yaam yeri her zaman snrlar veya bu snrlarn yaknlar olmutur. Snrlar uzayp, geniledike Rus Kazaklar da hep birlikte ileri hareket etmilerdir (Dobson, 1890, s. 62-63). Aileleri ile birlikte snrlarda yaayan Rus Kazaklar, Rus imparatorluunun snrlarn koruduklar gibi, Rus ordularnn ncleri gibi grevler slenmilerdir. Bir bakma Osmanl Devletinin
694

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Balkanlarda ilerlemesi devresindeki Aknclarn rollerine benzer roller oynamlardr. Blgesinde Ezici Rus Nfusu Gerek Kiev Rusyas dneminde ve gerekse de Moskova prenslii zamannda slavlarn blgelerinde kmsenemeyecek saylarda olduklar grlmektedir. slav nfsun fazlal, kendilerine hkim olan toplumlar aralarnda asimile etmede kolaylklar salamtr. Bunu en ak rnei skandinavyal Varegler ile Bulgar Trkleridir ki her iki toplum da zaman ierisinde slavlamtr. nceleri hkim unsuru asimile eden Ruslar, Moskova prensliinin Trk devlet geleneinden esinlenerek merkeziyeti bir siyaset izlemesi ve ynetilen toplumdan hkim topluma gemesi sonuncunda, ele geirdii toplumlar asimile etmitir. Rus nfsunun kalabalkl baka milletleri hkimiyet altna almada ve yabanc topraklar Ruslatrmada kullanlmtr. Rus Nfusunun Gsterdii Tarihi Seyir
Yl 16.yy. Sonu 1725 1762 1796 1815 1851 1897 Toplam Nfs 15,000,000 13,000,000 19,000,000 36,000,000 45,000,000 67,000,000 129,000,000 Aklama Yaklak Rakam I. Petronun ld Yl (Yaklak Rakam) II. Katerinann Tahta kt Yl (Yaklak Rakam) II. Katerinann ld Yl (Yaklak Rakam) Yaklak Rakam Yaklak Rakam Bu Resmi Saym Sonucuna Gre: Ruslar 55,000,000 Ukraynallar 22,000,000 Beyaz Ruslar 6,000,000 Polonyallar 8,000,000 Baltk Halklar 4,000,000 Grc, Ermeni ve dier Kafkasyallar 3,000,000 Trk-Tatarlar 4,000,000 Almanlar 2,000,000 Yahudiler 5,000,000 Finliler 3,000,000 I. Dnya Sava ncesi (Yaklak Rakam) Nfstaki bu dn sebepleri: I. Dnya Sava, 1917 Devrimi, Sivil Sava, 1921-1922 Ktlk Yllar, 1917-1922 Byk Gler ve nemli Topraklarn Kayb.

1913 1929

175,000,000 146,980,460

Ruslar sahip olduklar byk saydaki insan kaynaklarn yaylmac hedefler iin kullanmaktan ekinmedikleri gibi, bu kaynaklar srekli olarak ilerlemenin motoru haline getirmilerdir. Birok ksr dnglerine ramenzayf
695

Memet YETGN

komutanlar, hkmet bozukluklar, usuz bucaksz geni imparatorluktaki geri kalm ulam artlarRuslar bir konuda hep ansl olmulardr ki bu da insan saysdr. Dillona gre, Ruslarn 1850de nfuslar 68.000.000 idi. 1890da bu say 126.000.000a kmt. Bu hzl nfus art, Rusyaya yeni yerler ele geirmede byk avantajlar salamtr. Ruslar, her hangi bir Avrupa devletinin sahip olamayaca oranda askere sahip olmulardr (Dillon, 1895, s. 621). Rus askerleri her zorluu gsleyecek ekilde yetitirilirlerdi ve sonuta Rusyada hayat ucuz idi (Colquhoun, 1900, s. 204). nsann bol ve ucuz olduu yaylmac bir lke, evresindeki lkelerden de teknik ve teknolojiden ksmen ileride olunca, yaylmacln bir eref, an ve zenginlik olduu devirlerde byk toprak kazanmlar iin gerekli en nemli bir g kaynana sahip olmutu. Rus Nfusunun Karakteri (Serfler, Boyarlar, ve Hanedan) lk kuruluundan itibaren Rus kyleri commune denilen ve yallardan oluan bir meclis tarafndan ynetilmekte ve kyn topraklar, meralar ve ormanlklar ortak zenginlik kayna kabul edilmekteydi. Rus knezleri sonralar zengin ve asil bir gurup olan boyarlar yanlarna almlar ve bu boyarlar ile hanedana mensup prensler Rus aristokrasisini oluturmutur. Boyarlar ve prensler ayn zamanda zengin toprak sahipleri olmulardr. Kylnn serflemesi iin yaplan ilk byk adm III. van zamannda atlm, ar kylnn iki haftalk Aziz George gnleri dnda yaad topra terk etmesini yasaklamtr. Daha sonra, zellikle IV. Ivan (1530-1584) zamannda yaplan kanuni deiikliklerle, boyarlar ar adna kyly ynetmek, vergi ve asker toplamak yetkisine kavumutur ki bu 1861de kaldrlna kadar devam edecek serflk kurumunu dourmutur. 1598de Tatar soyundan Boris Gudanov, Rurik hanedanndan kimse kalmadndan kendin, birazda rvetin yardmyla, Zemski Sobor tarafndan ar setirmi ve bundan sonra byk kyl ayaklanmalar, kuraklk ve d saldrlarla lke felaket yllarna srklenmitir. Bu felaket yllar 1613de Micheal Romanovun yeni tsar (ar) seilmesiyle son bulmutur. Romanovlar da Rurik hanedan gibi merkeziyetilie devam etmi, 1649da kan bir kanunla kesin mutlakyet prensibi kabul edilmi ve boyarlarn dahi ara hizmet etmesi ilkesi benimsenmitir. Yzde 85i kyl olan Ruslar, serflk messesi ile hanedann elinde istenildii gibi kullanlan bir g haline gelmilerdir. zgrlk ve eitlilik gl merkezi otoriteye kurban edilmi ve bu da Rusyaya dou ve batdan yaylma ve ulalmas zor yerlerin zaptna yardmc olmutur (Kohn, 1957, s. 10). Eski bir Trk-Mool ananesi olan devlete hizmet etme anlayndan yola kan I. Petro imparatorluktaki herkesin devlete daha iyi hizmet etmesini salamak iin 14 soyluluk derecesi (Table of Ranks) belirlemi ve bu derecelerin alma ve hizmet karl alnmas ve ilerlenmesi ilkesini benimsemitir. Sekiz ve yukarsndaki derecelere sahip olanlarn soylular snfndan saylmas prensibi kabul edilmitir. Derecelendirilerek verilen soyluluktaki ama, arn mutlak otoritesini kullanabilmesine olanak salamakt. Zaten soyluluun arn bir ikram ve grevin bir gereklilii olduundan, soylu olanlar daha ziyade devlete ve ara bal olmulardr (Seton-Watson, 1988, 15).
696

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

zgr ve erefli bir yaantdan ziyade, Rus mutlakyetinin kurban olan geni halk ktleleri, yine yol vermez Rus merkezi otoritesinin ynlendirmesi, vergilendirmesi, kle konumunda serf olarak braklmas ve zorla altrlmas sonucunda, Ruslar ok byk ordulara ve yaylmaclkta kullanacaklar saysz insan gcne sahip olmulardr. Ar merkeziyetik ile elindeki insan gcn yaylmaclk amalar iin kullanan Rusya, kendi toplumlarnn ekonomik ve fikri kalknmasn gz ard etmi, bu da 1825te kan Decemberists ayaklanma ile balayan ve 1917de Bolevik ihtilaline kadar devam eden ve daha ziyade toplumdaki rahatszlklara farkl zmler arayan militan entelektel ayaklanmalara yol amtr. Bu konuda batclarn nde gelen isimlerinden Alexander Herzen (1812-1870)in kitab My Past and Thoughts Rusyann 1830 ve 40l yllar iin nemli bilgiler vermitir (Kohn, 1957, s. 21). 1861e kadar serf olan geni Rus kylleri, kraliyeti mutlak otoritenin ve zengin aristokratlarn elinde ilenecek bir hammadde gibi kullanlm, bu kullanmda topran ilenmesi, vergi toplanmas ve askerlik yaplmas bata gelen grevler olmutur. Bu durum Rusyaya her an hazr byk bir insan gc sunmutur. Aristokrat aileleri saysz serfe sahip olmutur. Bunlardan Trk kknden gelen Yusupov ailesi malikane ve mlkleri zerinde 285,000 serfe sahip byk ve zengin bir aile olarak Rus monarknn hizmetinde bulunmutur. II. Alexander (1855-1881)n 1861de serfl ilga etmesiyle, serbest kalan kyl ya bu serbestliin bedeli olarak alt topra devletten satn almak iin uzun yllar devlete almak ve bylece de topraa bal kleliini srdrmek zorunda kalm veya daha seyrek nfslu Trk topraklarna g ederek buralardaki demografik yaplarn deimesine yol amlardr. Volga vadisi, Kazak lkesi, Pasifie ve inin Amur vadisine kadar olan yerlere byk Rus gleri gereklemitir. Dahas, Rus hkmeti, zellikle Petro Stolypinin babakanl zamannda (1906-1911), birok zirai yenilikler yapmak, kylye kk toprak paralar datarak hanedanla olan balln salamay amalamtr (Black, 1965, s. 91). Stolypinin toprak reformlarndan en nemlilerinden biri, kylleri ky meclislerinden (village communes) kurtararak, serbeste tarlasn ileyen zgr kyller oluturmak olmutur. te yandan her yl nfs artna paralel olarak artan 1,625,000 yeni kyl iin topraklara ihtiya olduundan, geni devlet arazileri kylye datlmak zere toprak bankasnda toplanmtr. Ancak kalabalk nfsa daha fazla toprak ihtiyac her zaman hissedilmitir. Bu ihtiyac gidermek iin yz binlerce Rus kyls Sibirya ve Trkistana yerletirilmitir (Strakhovsky, 1965, s. 63). Bu Ruslar, Trkistann etnik yapsnn deiiminde gnmze kadar etkisini srdren nemli bir rol oynamlardr. Pan-slavizm Panslavizm (slav birlikilii) fikri, Rusyada batc (westerners) ile slavc (Islavophils) guruplarn atmas sonunda ortaya km, batclarn bat Avrupa, daha dorusu Germano-Latin, medenyetini stn grme ve Rusyay batllatrma almalarna kar, slavclar Bizans-Rus medenyetini nde tutmulardr. Panslavizm de bu ikincilerin on dokuzuncu asrda milliyetiliin
697

Memet YETGN

etkisiyle gelitirdikleri bir harekettir. slavlarn sosyal, kltrel ve siyas ynleriyle ilgilenen baz ileri gelenler Ocak 1858de resmi olarak da onaylanan Moskova slav Yardmlama Komitesi (the Moscow Islavonic Benevolent Committee)ni kurmulardr. Kurucular arasnda van Aksakov, Konstantine Aksakov, Khomyakov, Samarin ve Katkov gibi slavclar bulunuyordu. Komitenin amac Osmanl ynetimi altndaki slavlarn kltrel ve din ihtiyalarn karlamakt. zel kurumlar ve Eitim Bakanlnca finanse edilen komite, birok slav rencinin Moskovada eitimini salamtr. Ayn komitenin benzeri 1868de St. Petrosburgda alm ve nemli yelerinden birisi de Kont N. P. gnatiyev olmutur. Sonralar 1869da Kiev ve 1870de Odessada komitenin yeni ubeleri almtr. Komitenin bu drt merkezinde eitilen Srp, Bulgar ve Hrvat gibi slav rencilerin says az olmakla birlikte, bunlarn lkelerinde meydana getirdikleri etki byk olmutur. rnein, Bulgar entelektelleri zerinde, Bulgaristann zerklik kazanmasnda ve bamsz bir devlet olmasnda ve htt bamsz olduktan sonraki fikir hayatnda, komitece retilen slavlk fikirlerin byk etkileri grlmtr. Belki de komitenin en nemli etkisi, Rus hkmetini slav davasna ekmek olmutur (Seton-Watson, 1988, s. 446-447). slavclarn devam eklinde kan panslavclar, Rusyada, Rusyann byk aabeylii altnda ar milliyeti tek bir slav devleti hayal ederken, dier slavlar bir ailenin eit yeleri olmak istemilerdir. Panslav hareketinin en nemli zelliklerinden birisi, gelecekte Avrupada bir Avrupa-Rusya, bir baka deyile German-Rus, atmasnn kanlmaz olduu fikrine ynelik hazrlklar yapmak olmutur. slav birlikileri bu atmada Rusya ve slavlarn zaferle kacana inanmlardr (Kohn, 1957, s. 45). On dokuzuncu asrda 93 Harbinde Osmanlya kar ve 1881de Gk Tepede Trkmenlere kar savam ve 20,000i akn Trkmeni katletmi olan nl Rus generali M. D. Skobelev, Pariste Gk Tepe zaferi yldnm sebebiyle bir gurup Srbistanl renciye hitaben yapt konumada, gelecekte Almanlarla Ruslar arasnda bir lm kalm sava olacan ve bunun iin hazrlkl olunmasn belirtmitir ki bu Prusya ile Rusya arasnda diplomatik krize yol amtr (The Times, 18, 20 ubat 1882). Panislav hareket ncelikle Avrupadaki Pangerman harekete bir cevap olarak domutur. ncelikli hedefleri arasnda da Alman ynetimi altnda bulunan slavlar zgrletirmek olmutur. Ancak, Panislav hareketi zayf Osmanl zerinde daha byk ykmlara yol amtr. slav birlikilii fikirlerinin savunucularndan nl Rus yazar Dostoevski 1876da yle yazmt, Onu demeye gerek olmakszn, yaknda veya ksa sre sonara stanbul bizim olacak (Mansel, 1995, s. 300). Ayn fikri tm kalbiyle tasdik eden Nocolai Danilevski (1822-1885), 1869da bastrd kitab Russia and Europe, an Inquary into the Cultural and Political Relations of the Slav World and of the Germano-Latin World ve General R. A. Fadeyev Opinion on the Eastern Question (1870) adl kitaplarnda derinlemesine aklamlardr. Danilevskiye gre modern Avrupa medenyeti daim olmayacak, yeni doan slav medenyeti onun yerini alacakt. Ona gre, Rusya yol gsterici bir dnya gc idi ve bu gcnn farkna varmal ve kaderin izdii yolda ilerlemeliydi. Danilevski Rusyann
698

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

kaderi olarak Baltkdan Adriyatie uzanan topraklarda tek bir slav devleti kurmak olduunu savunmutu (Kohn, 1957, s. 45). Fadeyev ise Ruslar ile dier slavlar arasnda ortak karlar ve duygular bulunduunu, Avrupann slav davasna kar olduunu ve bu davann kazanlmas iin ise askeri hareketin kanlmaz olduunu belirtmiti. Her ne kadar Panislavlk Ruslar dndaki slavlar arasnda Rus hkimiyetinin kendi zerlerine kurulmas eklinde alglam ve bu hareketi pek tasvip etmemilerse de, hareketin savunucular Avusturya ve Osmanl idaresindeki slavlar zgrletirmeyi kutsal bir grev kabul etmilerdir (Seton-Watson, 1988, s. 449). Panislavistler 1870lerde yine ar bir slav-birlikisi olan Kont Nicolai gnatiev (1832-1908), ki bu kimse stanbulda 1864ten itibaren Rus elisi olarak uzun yllar bulunmutu, liderliinde stanbulun ve Boazlarn Rusya tarafndan kontrol edilmesini ana hedefleri olarak semilerdir. gnatiev Osmanl Devletindeki Hristiyanlarn, zellikle Bulgarlarn, Rus yanls olmasna ve devlete kar ayaklanmasna almtr. 1875te ki Bosna-Hersek ayaklanmalarnn kmasnda panislavclarn ve zellikle de gizli Srp rgt The United Serbian Youth (Birleik Srp Genlii)un nemli etkileri olmutur. Dahas, gnatiev, panislavla destek olarak grd Ortodoksluu da siyas emellerine alet etmi, Ortodoksluk mezhebine kar olan Protestan Ermeni ve Katolik Bulgarlar karm veya hapsetmitir. Bulgarlar devlete kar kkrtmakla kalmam, Bulgar, Srp, Yunan ve Romenler arasnda Osmanl aleyhtar bir ittifak kurulmasna almtr (Mansel, 1957, s. 300). Padiah Abdlazizin destekledii sadrazamlardan olan Mahmud Nedim Paann 1870lerde ki Rus yanls siyasetinden de faydalanan gnatiev, Osmanl Devletinde blc ve zararl hareketleri iin elverili bir ortam bulabilmitir (Shaw, 1983, s. 199-201). Panslavistler Bosna-Hersek ve Bulgar ayaklanmalarnn kmasnda en nemli etken olurken, Rusyadan binlerce ajan ve gnllnn Osmanl Devletine gelip ykc propagandalar yapmasna yardmc olmulardr. Hatt Rus hkmeti profesyonel askerlerin Trklere kar Srp, Bulgar ve Karadallar yannda savamalar iin gnll olarak yazlmalarna izin vermitir. gnatievin stanbul ve Petersburgdaki entrikalarna, birok panislavist Rus komutann ve ajannn Balkanlarda, Srplar, Kardallar ve Bulgarlar arsnda, bu halklar Osmanl Devletine kar kkrtmalar, 93 Harbinin kmasnda nemli sebeplerden birisini tekil etmitir. Rus entrikalarnn en bariz olanlarndan birisi, Takenti zapt eden ve Takent Aslan olarak bilinen nl Rus generali Charnieavin 1876de Rus gnllleri ile birlikte Osmanlya kar savaan Srp ordularna komuta etmesidir. Yine raporlar gstermitir ki 1876daki Bulgar ayaklanmasnda binlerce Rus ajannn rol olmutur. Dahas, bu sava srasnda panislavist Danilevskinin fikirleri, Rus milliyetilerinin Trk aleyhtar gsterilerinde ska kullanlmtr (Kohn, 1957, s. 46-47). Bylece 1860larda panislavist akmn domasyla, Ruslar Ortodoksluk kisvesi altnda Trk topraklarnda yaptklar entrika ve ykc hareketlerine, milliyeti bir yaklam ekleyerek, Osmanl slav toplumlarn devlete kar kkrtmlar, bunda da olduka baar kazanmlardr.
699

Memet YETGN

Sonular slavlar asrlar boyu Karpatlardan Finlandiyaya uzanan dz ve rmaklarla dolu ormanlk blgedeki topraklarnda dank boy ve airetler eklinde rgtlenmi ilkel bir toplum iken, kendilerinden medenyete daha ileride olan kuzey ve batda skandinavyal ve German toplumlarla, gney ve douda ise Trk ve Fin-Ugor kavimlerle iliki iinde olmulardr. Bu ilikiler ounlukla dosta olmamtr. lk defa 862 ylnda skandinavya kkenli Vikingler (Varegler-Varangians-Routsi) liderliinde, nce Novgorod ehrinde, ve sonra da Kievin alnmasyla Kiev merkezli ilk Rus devleti kurulmutur. Kievi bir kltr ve ticaret merkezi haline getiren Ruslar, Trk Hazar Hanl ve Kumanlarn basklarnda kalmlar, 1237den itibaren de Batu Han liderliindeki Mool saldrlarna uram ve bir Trk-Mool devleti olan Altn Ordu hkimiyetine girmilerdir. Ancak, Ruslar, on beinci asrda III. van (1462-1505) zamannda Altn Ordu boyunduruundan kurtularak (1480), slav olmayan Baltk blgesi, Kuzey Karadeniz (Det-i Kpak) ve dil (Volga) blgelerini igale balamlar ve bu tarihten itibaren durmadan yaylan ve evre lke ve blgeleri ele geiren bir yaylmac devlet eklini almlardr. Rus yaylmacl 1979da Afganistann igaline kadar srmtr. Ruslarn Trk topraklar zerinde yaylmasnda, dmanlk ve atmalara dayal tarihi srecin ve on beinci asrdan itibaren ise bu srecin Ruslar lehine dnmesinin, 988de Ortodoksluu seen Ruslarn din motiflerle bir eit Hal ruhu kazanmasnn, Mool istilas srasnda (1237-1240) Ruslara yaplan zulmlerin Ruslar tarafndan canl hatralar olarak yaatlmasnn, Trk toplumlarnn daha ziyade dank boylar halinde gebe bir yaay yaamasnn ve bu sebeple de modern zamanlarn gerektirdii teknik, ekonomik ve entelektel zenginlikten yoksun olmasnn, I. Petro (1682-1725) zamannda Rusyann batllamas iin yaplan yeniliklerin Rusyay dinamik ve atlgan klmasnn, Rus mutlakyetini kabul eden sve, Alman ve Trk ileri gelenlerinin arlarn hizmetinde nemli iler yapmasnn, kalabalk Rus kylsnn monarkn ve boyarlarn elinde byk bir g olarak kullanlmasnn ve panislavizm ile Ruslarn son devirlerdeki milliyetilik akmlarn baaryla takip etmelerinin nemli etkileri olmutur. Geni Trk topraklarn zapt edip baarl bir ekilde islavlatran Ruslar, Dnyann en byk topraklarna sahip bir devlet olmulardr. Kazandklar ve elde tuttuklar ve tutmaya devam ettikleri topraklar itibariyle son asrlarn yaylmac ve mstemlekeci milletleri ierisinde Ruslar en az ngilizler kadar baarl olmulardr. ngilizlerin ABD, Gney Afrika, Yeni Zellanda, Avusturalya ve Kanadasna karlk, Ruslar Kuzey Karadeniz, Volga vadisi, Urallar, Sibirya, Kafkaslar ve Orta Asyada nemli blgeleri ellerine geirmilerdir.

700

Ruslarin Trk Topraklari zerinde Yayilmasinin Sebepleri zerine Bazi Dnceler

Kaynaka Adams, Arthur E., Pobedonostsev: Preserve the Autocratic System and Its Institutions, Imperial Russia After 1861: Peaceful Modernization of Revolution? editr Arthur E. Adams, Dallas: D. C. Heath and Company, 1965. Akin, Sina (ed.), Trkiye Tarihi: Osmanl Devleti , 1600-1908, 3. cilt, stanbul: Cem Yaynevi, 1997. Ata, A.M., Rusya Tarihi: Trkler ve Komularyla Mnasebetleri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1952. An Indian Officer, Russias March towards India, vol. 2, London: Samson Low, Marston & Company, 1894. Bennigsen, Alexander and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide, London: C. Hurst & Company, 1985. Bennigsen, Alexandre ve Marie Broxup, The Islamic Threat to the Soviet State, New York: St. Martins Press, 1983. Black, Cyril E., No Political Alternative to Autocracy Had Adequate Support, Imperial Russia After 1861: Peaceful Modernization of Revolution? Editr Arthur E. Adams. Dallas: D. C. Heath and Company, 1965. Blerzy, H., Les Revolutions de LAsie Centrale, Revue des Deux Mondes, tome 50 (1874): 127-154. Burnaby, Fred, A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia, New York: Harper & Brothers, Publishers, 1883. Chirol, Valentine, The Middle Eastern Question or Some Political Problems on Indian Defense, New York: E.P. Dutton and Company, 1903. Colquhoun, Archibald R., Russia Against India: the Struggle for Asia, London: Harper & Brothers, Publishers, 1900. Dillon, E. J., Our Foreign Policy, The Contemporary Review (JulyDecember 1895): 609-631. Dobson, George, Russias Railway Advance into Central Asia: Notes of a Journey from St. Petersburg to Samarkand, London: W.H. Allen, 1890. Donnelly, Alton S., Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers, vol. XVII, No.2&3 (Summer and Fall 1975): 202-217. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, Trkesi Ali Read, stanbul: Kakns, 1999. Hayit, Baymirza, Sovyetler Birliindeki Trkln ve slmn Baz Meseleleri, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1987. Hamilton, Angus, Problems of the Middle East, London: Eveleigh Nash, 1909. Hopkirk, Peter, The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia, London: Kodansha International, 1992. nalck, Halil, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600, London: Weidenfeld and Nicoolson, 1973. nalck, Halil ve Donald Quataert (ed.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Cambridge: University Press, 1994. Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul: Boazii Yaynlar, 1988.
701

Memet YETGN

Kohn, Hans, Basic History of Modern Russia: Political, Cultural, and Social Trends, New York: D. Van Nostrand Company, 1957. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1993. Mansel, Philip, Constantinople: City of the Worlds Desire, 1453-1924. London: John Murray, 1995. Rice, David Talbot (ed.), The Dawn of European Civilization: the Dark Ages, New York: McGraw-Hill Book Company, 1965. Seton-Watson, Hugh, The Russian Empire, 1801-1917, Oxford: Oxford University Press, 1988. Sherman, Dennis, A. Tom Grunfeld, Gerald Markowitz, David Rosner ve Linda Heywood, World Civilizations: Sources, Images, and Interpretations, cilt 2, London: McGraw-Hill, 1994. Schoroeder, Paul W., The Transformation of European Politics, 17631848, Oxford: Clarendon Press, 1994. Shaw, Stanford J. ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Turkiye, cilt 2, eviren Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1983. Strakhovsky, Leonid I., Stolypin: To Save the Crown Suppress Revolutionaries and Create Individual Peasant Landowners. Imperial Russia after 1861: Peaceful Modernization of Revolution? Editr Arthur E. Adams. Dallas: D. C. Heath and Company, 1965. Togan, A. Zeki Velidi, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul: Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri, 1942-1947. The Times of London, ubat 18, 20, 1882. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi: II. Selimin Tahta kndan 1699 Karlofa Anlamasna Kadar, cilt 3, ksm 1, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988. Witte, Sergei, Save Russia by Rapid and Forceful Industrialization, Imperial Russia after 1861: Peaceful Modernization or Revolution? Editr Arthur E. Adams, Dallas: D. C. Heath and Company, 1965. Yemelianova Galina, Russia and Islam: A Historical Survey, Palgrave, 2002.

702