Prof. Dr.

Nazmiye ZG , Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesi Corafya Program

NSAN-KLTR-MEKAN, e-Ders 1.Hafta e-Ders Kitap Blm

1. HAFTA

GENEL ZET VE UYARI: Btnyle beeri corafyann ne olduu, eitli zellikleri ve kavramlar ile kltr corafyas zerinde geen yarylda durmutuk. Bu yarylda ise beeri corafyann insan ve meknla olan balantsn ele alacaz. Nfus corafyas da buna balang olacaktr. Dersi, ayn hafta ya da nitelere denk den Powerpoint sunularla birlikte izlemekte yarar olacaktr. 14 haftalk derslerimizin baz ksmlarn vize ve final snavlar dnda tutacaz ve bunu baln yannda yazl olarak belirteceiz. Derslerimizde, konular daha iyi anlayabilmeniz iin ok sayda alnt yer alacaktr. Bu alntlar da snav d tutulacaktr ama okumanzda kendi entelektel gelimeniz iin byk yarar vardr. Snava dahil olsun olmasn, Powerpointlerle kurulan balantlar iyice izlemeniz genel bir corafi gr oluturmanz ve entelektel bir temel kazanmanz iin byk yarar salayacaktr.

1-4 ARASINDAK NTELER KAPSAYAN BLM 1N ER (BALIKLARI) AAIDADIR:

BLM 1: NSAN VE MEKN: NFUS CORAFYASI

1.1. BEER CORAFYA VE NFUS CORAFYASI 1.1.1.SAYIMLAR 1.1.2. NFUS ARTII 1.2.GELME DEVRELER: DEMOGRAFK GE 1.2.1.NFUS ARTIIYLA LGL GRLER 1.3.NFUS DEMNDE ROL OYNAYAN HUSUSLAR: HAYAT DEKENLER 1.3.1.DOUMLAR 1.3.2.LMLER 1.3.3.LMLER ETKLEYEN FAKTRLER 1.4.NFUS SYASETLER 1.4.1.SYASET SEENEKLER 1.5.NFUSUN YA YAPISI 1.5.1.NFUSUN YALANMASI 1.6.NFUSUN CNSYET YAPISI 1.7.IRKLARIN MEKNSAL YAPISI 1.7.1.NSAN ETLLNN NEDENLER 1.7.2.NSANIN BYOLOJK VARYASYONU (SINAV DII) 1.7.3.NSAN LEMLER

1.1. BEER CORAFYA VE NFUS CORAFYASI

Rus astronot Sergey Krikalev, uzayda 313 gn kaldktan sonra, 25 Mart 1992de Yeryzne indiinde ayn gezegene geri dndn sanmt. Fiziksel zellikler (Kazakistan ovalar) ayn kalm; fakat siyasal ve kltrel corafi zellikler dramatik bir deiime uramt. Kazakistan artk bir Sovyet cumhuriyeti deildi; bamsz bir lke olmu, kendi ekonomik ve kltrel yaamn gelitirmekle meguld. Krikalevin astronot giysisinin ambleminde yer alan lke (Sovyetler Birlii devleti) gitmi, oturduu ehir Leningrad tarihi ad olan St Petersburgu geri almt. Krikalev uzaya frlatldktan sonra, S.S.C.B.nde Komnist Parti gcn kaybetmi, onu oluturan cumhuriyetler bamszlklarn ilan etmi ve S.S.C.B. zlmt.

Bergmandan (1995) yaplan bu alnt corafyann ne kadar abuk deiebileceini gstermektedir. S.S.C.B., dnya kara ktlelerinin altda biri zerinde merkezilemi bir ekonomik ve siyasal gce sahipti; yakn yllarn en grkemli olaylarndan birisini oluturan k ise dnyadaki kltrel, ekonomik ve siyasal faaliyetlerin yeniden haritalanmas anlamna geliyordu. Grld gibi, beeri corafya duraan deildir; olduu yerde kalmaz; nk inceleme konusu olan insanlar ve faaliyetlerinin dal srekli bir deiim iindedir. P.Vidal de la Blache insan btn corafyann esasn oluturur derken, corafyann da esasn bir cmleyle zetlemi oluyordu. Baz corafyaclar, ayn bakla insann arln insann kendisi hemen her corafi denklemde temel edir eklinde vurgularken, bazlar da corafyann ikili-dual (fiziki-beeri) karakterinin bir ksmn oluturan insann corafyadaki roln corafyac, insann ikili karakteriyle ilgilidir; ilki, evrenin bir eleman olarak ve ikincisi de evreyi deitirici olarak diye tanmlarlar. Gerekten de, yeryznde blgesel farkl grnmler ortaya kmasna neden olan elemanlarn banda insan topluluklar gelir. Corafyacnn nfusu incelemesindeki ama, bir bakma, yeryzndeki insan rtsnde var olan blgesel farkllklar ortaya koymaktr. Ancak, corafya, nfusun incelemesini eitli ynlerden yapar: Nfusun gelimesi ve eitli zelliklerinin dal yannda, nfus miktar ve zelliklerinin (demografik, ekonomik, toplumsal) meknsal biimleniinin aklanmas amacyla meknsal analizine gidilirken, gler, nfusun yaratt eitli sorunlar ve bunlarn zmne ilikin nerilere de yer verir. Bununla birlikte, dnya nfusunun yzde 90 hl dnya karalarnn yzde 20den daha az bir ksmnda toplanm bulunmaktadr. Bu yzde 20 iinde de insanlar belirli alanlar daha ok igal etmilerdir: (1)Dou in, Koreler ve Japonyann birlikte topland alan (1.6 milyara yakn); (2)Hindistan, Pakistan ve Bangladein birlikte oluturduu alan (1.6 milyardan fazla); ve (3)Atlas Okyanusundan Urallara kadar Avrupa (Rusya dnda 740

milyon). Dnya nfusunun yardan fazlasnn yaad bu birinci derecedeki nfus toplanma alanlar yannda, 602 milyon nfusuyla Gneydou Asya ve A.B.D. ile Kanadann dousu da 220 milyon nfusla ikinci derecedeki nfus toplanma alanlarn oluturmaktadrlar. (Powerpoint Sunu 1: ekil 1) Dnyada nfusun en ok topland bu be alana ek olarak, bat Afrikann baz kesimleri ile Gney Amerikann dou ve bat kylar boyunca baz ksmlar da olduka youn nfusludurlar. Buna karlk, dnya karalarnn yardan fazlas km2de 1den az nfus younluuna sahiptir. Gerekten de dnyadaki ortalama younluk 51 olarak veriliyorsa da, yeryznn artc derecede byk bir oran yerleilmemi durumdadr: Asyann orta ve kuzey kesimleri, Kuzey Amerikann kuzey ve bat i kesimleri ile Gney Amerika, Afrika ve Avustralyann orta kesimlerindeki geni alanlar botur. Bu tr geni bo alanlara sahip lkelerin nfuslar da azdr. rnein A.B.D. (Alaska ve Hawai hari) byklnde yzlm olan Avustralyann 22 milyon nfusu A.B.D.nin onda birinden bile daha azdr. Afrika lkesi ad, Nijer ve Mali alan bakmndan Gney Korenin 39 misli byklkteyken, hepsinin toplam nfusu Gney Kore nfusunun ancak yarsna yaklamaktadr. 1.1.1.Saymlar Nfusun incelenmesiyle uraan corafyaclarn imdiye kadar karlatklar en byk glklerden birisi, dnyann farkl lke ve blgelerine ilikin nfus verilerinin gerek elde edilebilirlik gerekse nitelik bakmndan birbirinden ok farkl olmasdr. Nfusla ilgili bilgiler genellikle saymlarla toplanr. Genellikle denilmesinin nedeni, baz gelimi lkelerde yllarca saym yaplmadan nfus kaytlar yoluyla, doumlar ve lmler, evlenme ve boanmalar gibi hayati verilerin gn gnne izlenebilmesidir. nsanlar ok eski zamanlardan beri nfus saym yapma giriimlerinde bulunmularsa da, modern saymlar olduka yenidir. Eski saymlardan ok aznn gnmze aktarlm olmasnn yan sra, zamanmzda bile birok lkede var olan ve saymlara kar zellikle askere alma, vergiler vb. korkularla domu olan gvensizlik genellikle krallar, hkmdarlar tarafndan dzenlenen eski saymlarn deerini azaltmtr. Bunun yannda, gemii M..4000lere kadar gittii sanlan eski saymlardan (rnein eski in ve Babilde yaplanlar) bugn elde bir ey de kalmam gibidir. lki M..435 ylnda yapld ve sonra, sava zamanlar hari, her be ylda bir tekrarland sanlan Roma saymlar hari tutulursa, modern saymlar, Fransz ve

ngilizlerin smrgelerinde yaptklar saymlarla balamtr: 1665de Kanadada yaplan Saym yalnzca nfusu saymak iin yaplan belki de ilk saymd. lk periyodik saymlar ise, gnmzde nfusla ilgili en doru bilgilerin toplanmasnda nde gelen skandinav lkelerinden svete 1748de, Danimarkada 1769da yaplmaya balanmtr. A.B.D.nde ilk saym 1709da yaplmt.
lk Saym Ummada 1880lerde bulunan kil tabletlerde her evde ka kii yaad, kanal ve benzeri gibi topografik zellikler yaknnda yerleik her bir hane halknn konumu, yaamlarn kazanmak iin nelerle uratklar gibi bilgiler elde edilmiti. Bunlardan Ummann sanlandan iki misli daha byk olduu ortaya karlmtr. Bilgi kalitesi asndan nfus hakknda en stn kaytlar ise M..2000 ile M..1700 yllar arasnda Mezopotamya ehir-devleti Nippurda tutulanlardr. Her aileye ait bilgiler son derece ayrntldr; hatta byk ailelerin hangi evlerde yaadklar, hangilerinde uyuduklar, ne piirdikleri ve ne yedikleri bile kaytlara geirilmitir. Arkeolojik deliller Fratn orta kesimlerindeki Mari Krallnda M..1840da byk bir saym gerekletirildiini de gstermektedir. Kral Hammurabinin byk rakibi kral Zimri Lim, ordusuna adam toplamak iin yaptrd saymda byk glklerle karlam, be kez ky yneticilerine yazd halde, kimsenin kayt yaptrmaya gelmediinden yaknmt. Bunun zerine Terka Valisi hapishaneden bir mahkmun bann kesilerek Hutnum ve Appan arasndaki btn kasabalarda dolatrlmasn ve erkeklerin korkutularak hemencecik saym iin kaytlarnn yaptrlmasnn salanmasn nermiti. Bir tr ile blmlerine gre yaplan saymda, rnein Kirdahat ilesinde 2700 erkee kayt yaptrmalar iin bedava bira ve ekmek datlmt. Toplanan bilgiler sk bir kontrol altnda kutulara konularak mhrlenmiti ve ancak tanklar huzurunda alabilecekti. Bu saymda nfusun etnik yaps hakknda birok bilgi elde edilmiti. Eski Mezopotamyadan kalan belki de en iyi demografik veriler ise M..878de Asur mparatorluunun yeni bakentinin al amacyla toplananlardr. mparator II. Aurnasipal, Kalhu ehrinin al kutlamalar iin lkenin her tarafndan 69,574 konuk armt bunlarn 16,000i zgr yurttalard ve byk bir olaslkla da kleler arlmamt. Yine kaytlarda bu kutlamalarda 14,000 koyun ve 10,000 f bira tketildii, misafir bana iki buuk ie iki dt yazmaktadr.

ekil 20: M.. 2000de Mezopotamya.

Byk Britanyada ilk saym 1801de yaplm; fakat ulusal dzenli saymlar 1871de balamtr; Rusyada ise 1897de. Ondokuzuncu yzyl iinde, dzensiz de olsa, dnya lkelerinin ounda geni kapsaml saymlar yapld grlmektedir. Osmanl

mparatorluunda da ksmi olarak 1831de yaplm; dier nfus belirleme giriimlerinde olduu gibi, bu saymda da asker olabilecek erkek nfus nem tam ve kadnlar saylmamt. Ancak, Trkiyede dzenli modern saymlara Cumhuriyetle birlikte, 1927de balanmtr. Nfus olaylarnn tmnn izlenemedii dnyann ou lkesinde nfusla ilgili bilgileri toplamak iin birinci derecede bavurulan yntem olan nfus saymlarn Birlemi Milletler yle tanmlamaktadr: Belirli bir zamanda bir lke ya da lkenin iyi tanmlanm blgesindeki tm kiilere ilikin demografik, ekonomik, toplumsal verilerin toplanma, deerlendirme, analiz edilme ve yaynlama ilemlerinin tm. Bu ilemler, gnmzde, baz lkelerde 5, bazlarnda 10 ylda bir dzenli aralklarla gerekletirilirken, bazlarnda da dzensiz aralklarla yaplmaktadr. Gnmzde gelien teknoloji Birlemi Milletlerin dnya lkelerinin nfus geliim seyri hakknda en doru tahminleri yapabilmesini mmkn klmtr. Birlemi Milletler her dakika dnya nfusunun eritii miktar nfus saati halinde izlemektedir. Bununla birlikte, nfus saymlaryla ilgili olarak hl ok sayda sorunla karlalmaktadr. Bunlarn banda baz yerlerdeki nfusun hi saylmamas baz yerlerde de ift saylmann dourduu hatalar ve snrlamalar gelir. zellikle seimler ya da bir idari nitenin daha yksek bir statye karlaca durumlarda, kastl olarak abartl nfus miktarlar verilebilmektedir. Baz yerlerde askeri mdahaleler bile olabilmektedir. rnein, Nijeryada 1991 ylnda nfus 89 milyon olarak saylmt. Fakat bu lkedeki ok eitli etnik gruplarn yaad 30 eyalet (ya da il) arasnda, federal hkmetten alabilecekleri paray dengelemek iin nfus saylaryla oynanm ve uluslararas ajanslarn tahminlerinden 25 milyon kii daha az saylmt; ounlukta olan grubun belirlenememesi iin de kabile ve dinle ilgili sorular kaldrlmt. Saymlarla ilgili sorunlar arasnda yaplaca bildirilen yl aralklarnn bozulmas olduka nemlidir. Savalar yznden bozulma yannda (rnein Fransada olduu gibi), ekonomik ve siyasal nedenlerle de bu aralklar bozulabilmektedir. rnein Rusyada yirminci yzylda ancak be kez saym yaplabilmitir. inde 1953e kadar modern anlamda saym yaplamamt -ikincisi 1964de yapld. Dnya nfusunun bete birini oluturan bir lkedeki saymn yalnzca o lkeyi deil, tm dnyay ilgilendirmesi doaldr. Ancak, 1982de yaplan nc saymda 1 milyarn zerindeki nfusun saylabilmesi iin de 15 milyon kiinin grev yapmas gerekmiti.

Saym aralklarnn deimesi lkemizi de olumsuz etkilemitir. lk saymn 1927de yapld, 1935den 1990a kadar da her be ylda bir srdrld saymlarn aralklar 10 yla karlmtr. Fakat zellikle lke ii hareketliliin (glerin) en ok artt 1990l yllarn ilk yarsna ait bilgilerin olmamas, semen says ve seim blgelerinin saptanmasnda meydana gelen belirsizlik, 1997de ok dar kapsaml sorularla da olsa bir saym yaplmas zorunluluunu dourmutu. Gerek bir saym 2000 ylnda yapld ama yaplan saym yalnzca insanlarn saylmasndan teye gidemeyip nfusun demografik ve ekonomik birok zelliini ortaya koyamad gibi, ayn zamanda da, saym blgeleri iinde hayali nfus alanlar, mahalleler yaratlmasyla yanl sonular verdi. Bylece de, i glerin, ehirleme olgusunun ve bunlarn sonucu olarak da toplumsal, ekonomik ve meknsal deiimlerin en youn biimde yaand 1990dan sonraki dnem iinde meydana gelen deiimlerle ilgili bilgileri izleme olanandan yeniden yoksun kalnmtr. Saym aralklarndaki deiiklikler uluslararas karlatrmalar zorlatrrken, nfus saymlarnn yapl yntemlerinin deitirilmesi de nfusa ait verilerin kullanmnda sorunlar yaratmaktadr. rnein ngilterede bireyler daha nce saym esnasnda bulunduu yerde saylrlarken (de facto), uzun bir sreden beri de A.B.D.ndeki gibi devaml ikametghlarnn bulunduu yerde saylmaktadrlar (de jure). Trkiyede de daha nce bireyler ilan edilen sokaa kma yasa srasnda nerede bulunuyorlarsa orada saylyorlard (de facto). 2000 ylnda bu yntemin de jure olarak deitirilecei ve devaml ikametgha gre saym yaplaca konusunda gvence verilmise de, bunda baarl olunamam ve yine eski yntem kullanlmtr. Birinci yntemde (de facto) bir gn iinde saylamadan atlanm birok yer ya da hane kalabilirken, ikinci yntemde (de jure) de datlan bilgilerin geri toplanmasnda sorunlarla karlalmaktadr; rnein A.B.D.de 1990 saymnda Amerikal ailelerinin te biri datlan formlar geri vermemilerdi. Saymlarda karlalan eitli glkler arasnda, eitli snflandrmalarda (rnein faal nfus ya da allan i gruplarndaki nfus) ya gruplarnn farkl alnmas; ehir ve kr tanmlarnn lkelere gre, hatta ayn lke iinde deiik yasa ve kurulularca deiik alnmas; i alanlarnn farkl snflandrlmas gibi sorunlar vardr. Bunlarn aynlatrlarak dnya apnda karlatrmalarnn mmkn klnmas yolunda Birlemi Milletlerin youn abalar sryorsa da, hl birok konuda birlik salanamamtr. Bunun yannda, bir nfus saymndan dierine idari birimlerin snrlarnn deimesi de (yeni iller, yeni ileler ayrm gibi) gemi kaldrmaktadr. yllarla karlatrmay zorlatrmakta, hatta bazen tamamen ortadan

Nfus saymlarnda sorulan sorularn o lkenin toplumsal, meknsal ve ekonomik yapsn tmyle ortaya koymas dnlen sorular olmas gerektii halde, saymdan sayma sorulan sorularn deitirilmesi ve bazen siyasal amala baz sorularn kaldrlmas, zellikle toplumsal yapnn belirlenmesini engellemektedir. Baz lkelerde etnik yapyla, baz lkelerde dinle, baz lkelerde gelirlerle ilgili sorular sorulamamaktadr. 1.1.2. Nfus Art Gemile ilgili nfus bilgileri, doal olarak, kaba tahminlerden olumakta ve gemite uygulanan ekonomik faaliyet trne ve bunun besleyebilecei nfus miktarna, yerleilmi alanlarn zellik ve uzantlaryla ilgili arkeolojik delillere dayandrlmakta; daha doru kabul edilebilecek tahminler ise ancak iki yzyllk gemii olan saymlar yoluyla yaplabilmektedir. Dnya nfusuyla ilgili daha yakn saylabilecek zamanlar (Hristiyanln balangc) iin yaplan tahminler Roma mparatorluunun kaytlarna dayanmaktadr. M.S.30 yllarnda Roma mparatorluunun esirler dahil nfusunun 55 milyon olduu bilinmektedir. mparatorluun Avrupa ktasnda yaayan 23 milyon dolayndaki nfusunun dnda, 10 milyon daha nfus olduu varsaymndan yrnerek, Avrupada 35 milyon dolaynda nfus bulunduu yolunda tahminler yaplmtr. Roma mparatorluunun uzantsnn Afrikaya doru yaylmas nedeniyle, bu kta iin de yaplan tahminler ancak 1 milyona yaklaan bir nfus kitlesinin yaad eklindedir. inde 60 milyon dolaynda olduu sanlan nfustan hareketle (Hindistan iin bilgi yok) Asyann dier ksmlarnda da 100 milyonun altnda nfus yaad hesaplanmtr. Amerikalarda ve Okyanusyada ise byk nfus kitleleri yaamyordu. zetle, Hristiyanln balarnda yeryznde yaklak olarak 250 milyona yakn bir nfus bulunduu ve bunun da byk ksmnn Gneydou Asyada yaad sylenebilir. Dnya nfusu hakknda bundan sonraki 1600 yl iin yaplan tahminler ok eitli ve elikilidir. Fakat 1650 ylndan sonraki gelime seyrini izlemek, bilgi daha fazla olduu iin, daha kolaylamaktadr. Sz konusu ylda 500 milyon olduu bilinen dnya nfusunun iki misli olmas iin 1650 yl gemi olduu grlmektedir. Yine bu tarihten sonra, keifler ve icatlarn ilerlemesi ve yeni birok yerin Avrupallar tarafndan yerleilmesiyle, hem nfusla ilgili toplanan bilgiler artm hem de nfusun kendisi daha hzl bir gelime srecine girmiti. (Powerpoint Sunu 1: ekil 2).

Gerekten de dnya nfusu, 1800de, 150 ylda, neredeyse iki misline (906 milyon) yaklamt. Bu sre iinde art, geni apta, eitli koullarn iyileme sreci iinde olduu Avrupa ktasnda meydana gelmiti. 1650 ylnda dnya nfusunun yzde 18.3n oluturan Avrupa ktas nfusu, 1850de bu payn yzde 22.7ye (266 milyon) karmt. 1940da dnya nfusunun yzde 25ine erimi olan Avrupa ktas nfusu, savalar ve daha sonra doumlardaki azalmalar nedeniyle 1950de yzde 23.3e geriledi. Bundan sonraki nfus bymesi artk Gelimekte Olan Dnyada meydana gelecektir. Ancak, bu tr istatistikler ok farkl demografik rejimleri olan lkelerdeki nfus deiimlerinin etkilerinden ortaya karlan kresel ortalamalar vermektedirler. Bu ortalamalar dnya leinde nfusun hzla arttna iaret ettikleri halde, ne dnya nfusunun deien yaam koullar hakknda ne de nfus artnn kayglanlacak bir neden mi, yoksa teknolojik, ekonomik ve toplumsal bakmlardan insan baarsnn bir delili olarak m grlecei konusunda bir ey sylemektedirler. 1.2.GELME DEVRELER: DEMOGRAFK GE Dnya nfusunun ilk kez 1 milyar 1850lere doru getii ve o yl 1 milyar 171 milyona ulat sanlmaktadr. 2 milyar gemesi de 1930larda geekleti; yani, yalnzca 80 ylda iki misline eriti. Dnya nfusuna tekrar 1 milyar eklenmesi iin bu kez 30 yl gemesi gerekirken, drdnc milyar yalnzca 14 ylda, 1974de eklendi ve 5 milyar rakam ise 1987de (13 ylda) ald. Mutlak saylarla, halen saatte 10,000, gnde 250,000 ve ylda 90,000,000 dolaynda art gsteren dnya nfusu 12 Ekim 1999da (Day of 6 billion deniliyor) 6 milyar snrn, 2011in tam sonunda da 7 milyar gemitir (Powerpoint Sunu 1: ekil 2ye baknz). Ancak, dnya nfus artnn sonsuza kadar ve srekli bu eilimde kalaca da beklenmemektedir. 1950ler ve 1960larda ykselen dnya ortalama nfus art hz, 19651970 arasnda yzde 2.1 ile zirveye varm ve daha sonra da dmeye balamt. 1990larn ortasnda yzde 1.5e kadar indii hesaplanan bu art hz, eer bu ekilde dmesini srdrrse gelecek 20 ylda tekrar bir azalma daha gsterecektir. 2015 ylna kadar dnya nfus artnn yzde 94nn gelimekte olan lkelerde meydana gelecei bekleniyorsa da, imdi gelimi lkelerin yaad dk art oranlar gelimekte olan lkelere de yaylm olacak ve bu lkeler de daha istikrarl bir nfus bymesini deneyeceklerdir. (Powerpoint Sunu 1: ekil 3)

Demografik dng ya da demografik gei olarak adlandrlan bu tr nfus gelime aamalar (1.Yarylda Ekonomik Corafyaya Giri dersinde, Kalknma konusunda da deinilmiti), baz Avrupa lkelerinin deneyimlerine dayandrlarak, drt devre halinde ayrt edilir ve bu drt devrenin gnmzdeki rnekleri de ekilde gsterilmitir (Powerpoint Sunu 1: ekil 4):
(1) Yksek duraanlk dnemi: Sanayi ncesi, tarmn ve geleneksel yaam tarzlarnn egemen olduu toplumlarn iinde bulunduu nfus geliim aamasdr. Eitim azl, erken evlenmeler ve tbbi yetersizlikler yznden yksek dourganlk (doumlar), yksek lm oranlar ve deiken nfusla kendini gsterir ama uzun dnemli byme azdr. (2) lk yaylma aamas: Yksek dourganlk ve azalan lmlerle ayrt edilir. Sanayileme ile birlikte toplum yava yava modernlemeye balar; bu arada gda arznn ve salk koullarnn dzelmesi nfus artna katkda bulunduundan, doum oranlarnn yksekliiyle birlikte toplam nfusta byk artlar grlr. (3) Ge yaylma aamas: Dourganlkta azalma belirmekle birlikte, lm oranlarnn da dmesi sonucu olarak nfus art nemini korumaktadr. Sanayileme ve modernlemeyle tarmda daha az igcne ihtiya duyulmasyla ehirlere doru gler balar. Geleneklerden uzaklama, eitim dzeyinin ykselmesi ve daha az ocuk sahibi olma arzusuyla, nfusun saysal art srd halde, hz bir nceki dneme gre azalmtr. (4) Dk duraanlk dnemi ise, dk dourganlk-dk lm oranlar ve ok dk nfus art oranyla kendini belli eden dnemdir. Toplumun tamamen modernlemesi ve sanayilemesinde olgunlua eriilmesine toplumsal ve ekonomik kalknmann da elik etmesi, demografik geiin tamamlanmasn glendirir. Artk ok az insan dorudan tarmla urarken, nfusun te ikiden fazlas ehirsel alanlarda yaamaktadr. Btn yaama koullar toplumun byk ksm iin dzelmitir; eitime herkes erimitir ve kadnlarn byk ksm ev dnda ilerde almaya yneldiinden, annelii ertelemekte ya da hi ocuk istememektedir. Sonu olarak da, doum oranlar neredeyse lm oranlar dzeyine dmtr ve toplam nfustaki art ya ok azdr ya da hi yoktur. Bu aamada, baz toplumlarda sfr nfus art meydana gelebilir. Bu gelime seyri, Avrupann byk ksmnda, Baltk cumhuriyetlerinde, Rusya, Kanada, A.B.D., Japonya, Avustralya ve Yeni Zelandada meydana gelmitir; bu lkelerden bazlar gler yoluyla nfus saylarn korumaya almaktadrlar. Gelimekte olan lkelerde de bu devrelerin yirmibirinci yzyln ilk yars dolmadan tamamlanmas beklenmektedir.

Nfus art, gerek zamana gerekse mekna gre byk deiiklikler gsterir. Saysal bakmdan yukardaki gelimeleri douran art hznn, meknsal bakmdan da ayn yerlerde meydana geldii sylenemez. Tarih iinde art, nceleri Avrupa ktasnda daha fazla olurken, imdi, dnyann baka alanlarna kaymtr. rnein 1650de dnya nfusunun yalnzca yzde 0.2sinin (1 milyon kii) yaad Kuzey Amerika, nce Avrupadan, sonra dnyann her tarafndan gelen gmenlerle nfuslanm ve 1900de 80 milyonu aan bir nfus miktarna erimiti. imdi ise 350 milyon dolaynda bir nfusa sahip bulunmaktadr. Buna karlk,

gnmzde Avrupa ktas, daha sonra deinilecek olan, nfusta bir yalanma ve azalma sorunu yaamaktadr. Dnyada nfus artn tahmin etmede en nemli gstergelerden birisi olan yetikin kadn bana den ocuk says halen ortalama olarak 2.54dr; gelimi lkelerde bu say 1.60a inerken, gelimekte olanlarda 2.73e ve az gelimilerde de 4.60a kmaktadr. Avrupa lkelerinde bu oran daha dk, 1.45; Dou Avrupada ise en dktr, 1.29. Dnyada Avrupa lkeleri gibi sfr nfus art oranna yaklaan ve bir lkede nfusu ayn dzeyde srdrmek iin gerekli kadn bana den ocuk says 2.06dr. Bu deerin altnda bir deerde ocuk bulunan demografik rejimlere sahip yaklak 60 kadar lke (ok az nfuslular dnda) bulunmaktadr; hatta bunlarn 40 kadarnn doal art oranlar yzde 0.2den bile daha azdr. Bu lkelerin toplam nfuslar gittike azalacaktr. (Powerpoint Sunu 1: ekil 5) Bunun yannda, daha nceleri nfus art hz olduka dk dzeyde kalan, rnein Afrika gibi baz alanlar, yzde 3den daha byk bir oranda, ok hzl bir nfus byme sreci iine girmilerdir. Yzde 3n anlam, bu nfusun 24 ylda iki misli olmas demektir. Bu lkelerin yer ald blgelerde doum yapabilir kadn bana ocuk says rnein Dou Afrikada 5.21, Bat Afrikada 5.25, Orta Afrikada da 5.99dr. Bunlardan bazlarnda nfus art hz olaanst yksektir ki bu lkelerden Afganistan dndakiler Sahra ve Sahra-alt Afrikada yer almaktadrlar. Sz konusu iki grup arasnda birok gelimekte olan Asya ve Latin Amerika lkeleriyle Trkiye gibi dierlerine gre daha gelimi lkeler bulunmaktadr. Dnya nfusunun yakn zamanl saylabilecek art hznda sanayileme ve btnyle ekonomik gelime yannda, bir lde bunlarn sonucu olan, yaama ve beslenme koullarndaki iyilemeler, lmlerin azalmas vb. gibi etkenlerin rol byk olmutur. zellikle 1750-1850 arasnda gerekleen Sanayi Devrimi, nfusun artn olduu kadar, daln da etkilemiti. Art zerindeki etkisi, yeni i alanlar ama, sanayiye hammadde temin eden ve mamul maddelerin datmn salayan dier ekonomik sektrlerde de i alanlar ortaya karma, i gvenlii ve gelir art salama yoluyla olmutu. Sanayi, ayrca, daha nce geni apta geim tr olarak srdrlen tarm faaliyetlerinin ticarilemesini salam; krsal alanlardaki gelir artna da katkda bulunmutu. 1.2.1.Nfus Artyla lgili Grler Yzyllardan beri insanlar nfus art dzeyiyle ilgili kayglarn belirtmi, bilim adamlar da nfus sorununa dikkat harcamlardr. rnein Plato kendi ideal ehir-devleti iin optimum bir nfus bykl belirlemi ve Aristo da nfus artn yavalatmak, yoksulluu snrlamak

iin baz doum kontrol lleri nermiti. Plato ve Aristodan beri bu konu tekrar tekrar tartlmtr. Bazlarna gre nfus artna ilikin teori ve yorumlar biyolojik, kltrel ve ekonomik olmak zere e ayrmak mmkndr. Biyolojik teoriler nfus art zerindeki etkilerin hayvan ve bitkilerin artn dzenleyenlerle temelde ayn olduu grndedirler. Kltrel teoriler tek bana demografik gelime ile ilgilenirler ve insann oalmasn yine kendisinin etkiledii kansndadrlar. Bunlara gre, rnein, ileri lkelerde doum oranlarndaki d insanlarn kendi saysal gelimesini kontrol etmedeki yeteneinin ak bir delilidir. Ekonomik teoriler ise olaya geim kaynaklar-insan says ilikisi asndan bakmaktadrlar. 1.2.1.1.Thomas Robert Malthus Ekonomik teoriler arasnda en tannan ve en ok tartlan Thomas Robert Malthus tarafndan 1789da yazlan An Essay on the Principle of Population as It Affects the Future Improvement of Societynin ilk basksnda ne srlen teoridir. Yazar, be yl sonra teorisinde deiiklik yapmsa da, esas grn korumutur. Yaam boyunca (1766-1834) Malthusn alma alan papaz yardmclndan balayp tarih, klsik diller, matematik ve siyasal ekonomi profesrlne kadar deiik alanlarda olmutur. Nfusa ilgisinden sonra, insanlarn evrelerine ve gda arzna nasl uyum salayacaklarn gzlemlemek iin Avrupada geni seyahatler yapan Malthusn ne srd teori iki ilkeye dayanmaktayd:
(1) Herhangi bir kontrol olmazsa, nfus, potansiyel olarak geometrik oranda byyecek ve her yirmibe ylda bir iki misline varacaktr; (2) En uygun koullar altnda bile araziden elde edilen retim en ok aritmetik oranda artacaktr.

Yani, herhangi bir kontrol olmadnda, nfus 1,2,4,8,16 gibi (geometrik) katlarla artarken geim kaynaklar 1,2,3,4,5 (aritmetik) olarak art gsterecektir. Eer zaman aralklar 25 yl olarak alnrsa, bir yzylda nfusun gda maddeleri retimine oran 16ya 5 olacaktr. Ortaya kan sonu da, Malthuse gre, kitlesel ktlk olacakt; ta ki nfus art kontrol altna alnncaya ve geri kalanlar elde edilebilen gda arzyla destekleninceye kadar. Malthusn Essaysi ktnda Avrupada Sanayi Devrimi henz balyordu, zenginlik az sayda kiinin elinde toplanmt, tarmsal koullar topluma egemendi, ekonomik iyileme olana ok snrl, alk ve yoksulluk ok yaygnd. Malthus evreleyen bu koullar gz nne alndnda vard sonular daha anlalabilir olacaktr.

Nfusta gemite rastlanan eitlilikleri aklamak iin, Malthus, aralarnda savalar, ktlklar ve salgn hastalklarn da bulunduu ok sayda nfus art kontrollerine iaret ediyordu. Bu kontroller dnya nfus toplamn gda retimiyle ayn izgiye getirme grevini grmekteydiler. Eer toplum gelecekte olumsuz kontroller olarak adlandrlan, doa yasalarndan kan bu tr kontrollerden kanmak istiyorsa, gnll olarak baz ltleri art orann yavalatmaya uygulamas gerekirdi. Kitabnn 1803deki bir basksnda Malthus insanlarn ar nfuslanma sorununu tanmlama becerisine sahip olduu ve art orann gnll yavalatacan ileri sryordu. Doum oranlarn drmek iin de, Malthus, koruyucu nlemler olarak evliliklerin geciktirilmesini ve evlilik ii doum kontroln neriyordu. Malthus, daha fazla nfus artnn kanlmaz bir ekilde yaam standartlarn dreceini vurgulayarak kaynaklara ve var olmas gereken teknolojik dzeye ilikin bir optimum nfusa iaret etmitir. Sanayi Devrimi geliip yaygnlatka, ondokuzuncu yzyl boyunca ve yirminci yzyl balarnda Avrupada nfus art hznda dme oldu ve Malthusn fikirleri terk edildi. Daha sonraki nesiller boyunca tarmda salanan teknolojik ve endstriyel gelimeler sonucunda gda retiminde meydana gelen artlar hesaba katamamasndan dolay Malthusn vard sonularn tartmal olduu ileri srlmeye baland. Bundan baka, nfus artnn geometrik oranda gelitii grnn de, Avrupada, ondan sonraki dnemde doum oranlarndaki azalmayla ters dt de grlyordu. Bununla birlikte, dnya nfus artnda gzlenen II. Dnya Savandan sonraki alarm verici gelimeler, Malthusn fikirlerinin yeniden canlanmasna yol amtr. Onun fikirlerinin temelde bugn artrdn ve ufak tefek deiikliklerle ada dnyaya uygulanabileceini iddia edenler, imdiki nfus artnn devam etmesine izin verilirse korkun sonular doacana inanmaktadrlar. Bu dnce ekolne de NeoMalthusian-Yeni Malthusler denilmektedir. Bu akm, 1990larda zirve noktasna varm, 1993de akademik destek de kazanmtr: Bu balamda 58 ulusal akademi, yaynladklar mterek bildiride u sonuca varyorlard: Yerkrenin toplumsal, ekonomik ve evresel sorunlarnn zmnde nihai baarnn istikrarl bir dnya nfusuna kavumadan elde edilemeyeceine inanyoruz. Hedef, ocuklarmzn yaam sreleri boyunca sfr nfus art olmaldr.

1.2.1.2.Karl Marx Modern sosyalist ve komnist teorinin gelimesinde byk rol olan Alman toplum felsefecisi Karl Marx (1818-1883), nfus art zerine arpc bir ekilde farkl bir bak as getirmiti. Marx, nfus artn yoksulluun ve insann ektii skntlarn balca kayna deil, tersine potansiyel olarak bir stnlk kazandran olgu olduu eklinde yorumlamt. Yoksulluk sorununun sulusu, ona gre, kapitalist sistemdeki kusurlard; emein ktye kullanlmas ve kaynaklarn (arazi, sermaye vb.) eitsiz dalm kapitalist toplumun sahip olduu zelliklerdi. zm ise, Marxa gre, bu kaynaklarn ve ekonomik retimden elde edilen kazanlarn halk arasnda eit paylamn amalayan sosyalizmi benimsemekti. Sosyalist bir toplumda nfus artnn ekonomik mallarn retimini daha da arttraca ve bylece toplumun yelerine daha iyi bir yaam standard salayaca sonucuna varyordu. Marxn fikirlerinin ok iyi uygulandn sylemek mmkn deildir. imdi hepsi eski olarak anlan sosyalist lkelerin kapitalist lkelerle karlatrlmasndan da grlecei gibi, sosyalizmin stn bir yaam standard getirdii sylenemez. Yirminci yzyln en byk iki sosyalist devleti olan eski Sovyetler Birlii ve in Halk Cumhuriyeti, Marxn fikirlerine ilgin yorumlar getirmilerdir: ilk balarda nfus artyla ilgili olarak benimsedikleri fikirleri, daha sonra, her iki lkedeki yneticiler de aile planlamas siyasetlerini benimseyerek ve doum kontrol tekniklerinin kullanmn savunarak, deitirmilerdir. Daha da tesi, Marxn ekonomik siyasetleri de 1980lerden itibaren eski Sovyetler Birliinde terk edilmitir; inde bile artk kapitalist grler benimsenmitir. 1.2.1.3.Ester Boserup Danimarkal tannm tarm ekonomisti Ester Boserup (1910-1999) 1965de The Conditions of Agricultural Growth: The Economics of Agrarian Change under Population Pressure adl kitabnda nfusla ilgili bir baka gr ortaya koyuyordu. Malthus gda arznn nfus byklyle snrl olduunu dnrken, Boserup, bir sanayi ncesi toplumda nfusta meydana gelebilecek herhangi bir artn tarmsal teknolojilerdeki deiimi tevik edeceini, bylece de daha fazla gda maddesi retileceini ileri srmekteydi. Ona gre nfus art tarmsal deiimin nedenidir, sonucu deil; ve balca deiim de arazi kullanlnn younlamasdr. Nfus art, bylece, tarmsal kalknmann meydana gelmesini mmkn klacaktr. Boserup, kullanlan tarm teknikleriyle arazi kullanl sistemleri arasnda yakn iliki bulunduu grndeydi. Ayrca, nfus artmadka yeni tekniklerin uygulanmasyla retimin

younlamasnda da herhangi bir art olmayacan dnyordu. Eer nfus belirli bir noktada fazla artm ve artk kullanlacak baka arazi kalmamsa, nfus bana tketimi ayn dzeyde srdrmek iin nadas sresinin ksaltlmas gerekecektir. Bu ise topran bereketini ve iftinin verimini drecektir. Nfus artnn gsterdii bu tr durumlarda yeni teknikler avantajl olacak ve bu yzden de uygulanacaktr. Nfus art da, bylece, tarmsal kalknma ve gda maddeleri arznn artmasna yol aacaktr. Ona gre ne zaman gda arznda bir skma olsa mutlaka bir mdahaleyle ya da bir gelime yaanarak bu durumdan kurtulunacaktr. (Powerpoint Sunu 1: ekil 6) Baz bakmlardan Boserupn teorisi tartmaya aktr. Bununla birlikte, Malthusnkne kart bir tez olarak nfus artnn kalknmay zorunlu hale getirmesi temel tezi, zellikle gelimi Bat Avrupa lkelerinin de rneklendirdii gibi, baz geerliliklere de sahip bulunmaktadr. 1.2.1.4.Baka Grler: Bymenin Snrlar Modeli 1968 yl Nisan aynda on lkeden bilim adamlar, eitimciler, ekonomistler, sanayiciler ile ulusal ve uluslararas devlet grevlilerinden oluan otuz kiilik bir grup Romada Lincel Akademisinde toplandlar. Daha sonra Roma Klub adn alan bu topluluun amalar iinde yaadmz dnya sisteminin deiik ve birbirine bal doal, ekonomik, toplumsal ve siyasal elerine kar daha derin bir anlay salamak ve dikkate sunmakt. Roma Klubnn birka oturum sren ilk toplants nsanl Tehdit Eden Sorunlar Projesi adn tayan bir projeye girime kararyla sonuland. Amac, tm insanl huzursuz klan bolluk iindeki yoksulluk, evre bozulmas, kontrolsz ehirleme ve benzeri sorunlar incelemekti. Proje, 1974de Bernde yaplan toplantlarda kesin eklini ald. Dnyada ekonomik bymeyi belirleyen ve snrlayan nfus, tarmsal retim, doal kaynaklar, sanayi retimi ile evre bozulma ve kirlenmesi eklindeki be temel hususun, aralarndaki etkileimlerin denetim altna alnmamas halinde, insan sistemini Dnyann snrlarna doru gtrecei, onun tama kapasitesini doyma noktasna ulatraca zerinde durularak hazrlanan rapor, 1972de The Limits to Growth-Bymenin Snrlar adyla yaynland (Trkesi: Tosun ve di. 1978). Yukarda sralanan be temel enin hepsi gittike artmaktadr; bu art matematikilerin stel byme dedikleri ekilde olur. Aratrclar, stel bymenin neden sabit bir snra eritiini aklamak iin bir Fransz bilmecesini hatrlatmaktadrlar: stnde bir tek nilferin yetitii bir havuzda nilferler her gn bir kat kadar bysn. Bitki kendi haline brakld

takdirde 30 gnde havuzun tm yzeyini kaplayacaktr. Bylece de havuzdaki tm dier canllarn yaama olanan ortadan kaldracaktr. Nilferlerin kaplad alann bykl uzun sre gze az grnr; bu nedenle havuzun yarsn kaplayncaya kadar insan bitkiyi koparmay dnemez. Bu byme eilimine gre nilferler havuzun yar yzeyini hangi gn kaplayacaktr sorusunun cevab yirmidokuzuncu gndr. Artk havuzu kurtarmak iin bir gn kalmtr. Bu benzetme, bir olayn stel artnn sabit bir snra yaklatka aniden vuku bulacan aka vurgulamaktadr. Ayn zamanda da dzeltici hareketlerin yaplabilecei ok ksa bir zamann kaldn da gstermektedir. Bymenin Snrlarnda ileri srlen fikirler, genelde, Malthusn n tahminlerini dikkat ekici bir ekilde hatrlatmaktadr. Burada da nemli snrlamalar vardr: rnein, bu model dnyann farkl ksmlar arasnda nelerin meydana gelmekte olduunu ortaya koyamayan bir dnya modelidir. Ele alnan temel hususlarn meknsal dalm ihmal edilmitir. rnein, insanlar (nfus) ve kaynaklar meknda her zaman denk dmemektedir. Her ne kadar model bir stel art vurguluyorsa da, yeni kaynaklar kefedilme orann da gz nne almamaktadr bunlarn da yakn zamanlarda nemli oranlarda arttklar dnlmektedir. Bu tr eletiriler ve Bymenin Snrlarnn ktmser grnn yaratt dnya apndaki etki ve tepkilerin altnda Roma Kulb bir ikinci rapor daha yaynlad. Bu aratrma, birincisinin savunduu bymeyi durdurma ya da bymeme yerine, organik byme ya da farkllamaya dayanan byme yaklamn benimsemitir. Blgesel farkllk ve eitsizlikleri dikkate alan Dnm Noktasnda nsanlk (Mesarovic ve Pestel 1978) adl bu rapor, dnyann sorunlarnn geici deil, devaml olduunu ve ancak kresel sistem dikkate alnarak bu sorunlara zm getirilebileceini, gerekten gerekli olann geni bir btnleme anlay olduu zerinde durmaktadr.