GRT ADASINIOSMANL DARESNDEN AYRMA ABALAR: YUNAN sYANN TAKp EDEN DNEMDEK GELMELER (1821-1869)

Dr. Zekeriya TRKMEN*

GR
Stratejik adan son derece nemli bir konumda bulunan Girit Adas, teden beri Dou Akdeniz'e ve Adalar Denizine hakim olmak isteyen toplumlar tarafndan elde tutulmas gereken yerlerden biri olarak grlmtr. Doudan batya yaklak 240 km uzunlua, kuzeyden gneye 15-56 km genilie sahip olan Girit adas 8.261 km2 byklnde olup, arazisi ise olduka dalktr. Birbirinden kntlerle ayrlan da ktleleri aday boydan boya geer; bu ktlenin en yksek dalar ise, 2.400 m. yksekliindeki Akdalar ile 2.497 m. yksekliindeki de dalardr. Girit adas, dalk konumundan dolay isyan halinde bulunan asilere uzun sre gayr- nizami harp yapmalarna ortam salayacak bir durumdadp. Adalar Denizinde lkalarda kurulan yksek uygarln ilk beii olan Girit Adasp, elverili konumundan dolay Grek mitolojisinde "mutlular * Genelkurmay ATASE Bakanl, Atatrk Aratrma ve Eitim Merkezi. zturkmenpost@hotmail.com i. Anabrittanica Ansiklopedisi, "Girit", c. IX, s. 472. Kimi eserlerde adann evresinde bulunan irili ufakl adalar da ilave edildiinden Girit'in yz lm deiik rakamlarla ifade edilmitir. Girit adas, 23-26 derece dou meridyenleri ile 34-35 derece kuzey paralelleri arasnda bulunmaktadr. Girit adasnn konumu hakknda bilgi iin bk., Aye Nkhet Adyeke, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm (1896-1908), Ankara 2000, s. 7 vd. 2. Mithat In, Tarihte Girit ve Trkler, (Deniz Mecmuas tarih ilavesi), stanbul 1945, s. -s; ayrca bk., Cemal Tukin, "Girit", slam Ansiklopedisi (A), c. IV, stanbul 1977, s. 791; Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi, c.VII, Ankara 1983, s. 18. 3. Adalar Denizi tarihi hakknda ve zellikle Girit Adasnn ilkalardaki durumu hakknda geni bilgi iin bk., ArifMfit Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu

220

ZEKERY A TRKMEN

adas olarak tasvir edilerek derin izler brakm4; canl ve hareketli bir kltr hayat yaamtp.
LI

Girit, Adalar Denizinde Osmanl Devleti snrlarna en son katlan yerlerden biridif6. Yaklak 26 yl sren uzun bir kuatmadan sonra 6 Eyll 1669 tarihinde ada, Venedik idaresinden Osmanl idaresine gemitir. Burada da fetihten sonra, dier yerlerde olduu gibi, yerli halkn can ve mal gvenlii ile inan ve dil zgrl salanm; bilahare Girit, Anadolu'dan gnderilen Trkmenlerle enlendirilmitir? . Osmanl Devleti'nin zayflamas, ynetimdeki bozukluklarn artmasyla birlikte Girit adasnda da huzursuzluklar ba gstermitir. Girit adasndaki huzursuzluklarn kmasnda Fransz htilali'nden sonra gelien milliyetilik fikirleri olduu kadar, byk devletlerin kkrtmalar da etkili olmutur.
Yay., Ankara 1971; ayrca bk., Necdet Belen, Ege Denizi ve Ege Adalar, (Harp Akademileri Komutanl Yay.), stanbul 1995, s. 1-4L. 4. Necdet Belen, Ayl1l eser, s. 65. 5. Girit uygarlnn temelini atan topluluun etnik yapsn aratran bilim adamlar bunlarn Anadolu kavimleriyle akraba olduklarn tespit etmilerdir. Konuulan dilin de Anadolu kavimlerinin diline yakn olduu bilinen Girit Adas, M.. 1400 yarnda Yunanistan'dan gelen Akhalarn istilasna uram ve bu tarihten sonra Yunanllarn atalar kabul edilen toplumlarn etkisi balamtr. Bk., Mansel, ayl1l eser, s. 29-60. 6. Girit Adas eitli dnemlerde Osmanl donanmas tarafndan kuatlmsa da alnamamtr. LI. Selim devrinden, v. Murat devrine kadar geen srede Girit ile ilgili olarak meydana gelen olaylar, nihayet bu adann Osmanl idaresi altna alnmas zaruretini ortaya koymutur. Sultan brahim zamannda (1640- i648) Kzlaraas Snbl Aa olay Girit'in fethi olaynn grnrdeki sebebini tekil etti. Hanya Fatihi nvanl Silahtar Yusuf Paa komutasndaki ordu ve donanma ile 1645 yl ilkbaharnda balatlan sefer, 25 yl kadar srdkten sonra, Kprl Fazl Ahmet Paa zamannda 5 Eyll 1669 tarihinde yaplan bir anlama ile birka liman hari olmak zere Trklerin eline geti. i7 i5 ylnda adann Suda. Spinalunga ve Granbusa limanlar da alnp ey alet idaresi kuruldu. Hanya eyalet merkezi yapld. Girit Adasnn Osmanl idaresine geii ve meydana gelen gelimeler hakknda bilgi iin bk., Hseyin Kami Hanyav, Girit Tarihi, stanbul 1288; s. 204-304; Cemal Tukin, AYl1lma/wle, s. 794 vd.; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. , Ankara 1883, s. 328-342,414-421; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. m, Ankara 1972, s. 394-426. 7. Girit adasnn Osmanl idaresine girii ve gelimeler hakknda geni bilgi iin bk., Cemal Tukin, "Osmanl mparatorluunda Girit syanlar ve i 821 Ylna Kadar Girit". Bel/eren. Sy: 24, Ankara 1945. s. 136-206.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYRMA ABALAR

221

OSMANL DEVLET'NDEK RUMLARNIN YILDAK DURUMUNA GENEL BR BAK

xx.

YZ-

RumIar, Osmanl Devleti ierisinde hemen hemen her tarafa yaylm olup, youn olarak Mora, Teselya ve Ege adalarnda bulunuyorlard. Rum unsurlar arasndaki ortodoks kilisesi ve Rumca lisan ile ortak ba tesis edilmekte idi. Osmanl Devleti'ndeki RumIarn dier Hristiyan unsurlara gre ayrcalkl bir durumlar vard. Devlet hizmetleri gayr- mslim unsurlara kapal olduu halde, RumIara divan- hmayn tercmanl, Eflak-Bodan beylikleri gibi yksek ve gizlilii fazla olan grevler verilmekte idi. stanbul'un fethinden sonra Fener'de bulunan Rum patrikhanesine verilen ayrcalklar ise, RumIarn, zamanla btn ortodoks (Bulgar, Srp, Arnavut, Ulah vs) kiliselerinin yksek mevkilerini ele geirmesine frsat tand. Bylece RumIar, Balkanlarda yaayan dier Hristiyan unsurlara gre ncelikli ve ayrcalkl bir konuma ykselmi oldu8 te yandan, taradaki Rum halka da her alanda olduka geni haklar tannmt. Nitekim, RumIara adaletli bir ynetim uygulanm; geni mlkiyet hakk tannm; refah ve gvenlik ierisinde yaamalar salanmtr. XiX. Yzyln balarnda Osmanl lkesindeki RumIarn, Bat Avrupa lkelerinde yaayan etnik unsurlara oranla -Batl tarihiler tarafndan da akland zere- daha rahat ve huzur ierisinde varlklarn srdrdkleri bilinmektedir. yle ki RumIar, zaman ierisinde kapitlasyonlarn salad bir takm haklardan da yararlanmlar; zellikle deniz ticareti ile gelir dzeylerini daha da ykseltmilerdif9.
8. Bu konu hakkndaki yorumlar iin bk., Charles Seignobos, Tari/-i Siyasi, (ev. Ali Reat), d, stanbul 1324, s. 438 vd.; Bilal N. imir, Ege Sorunu-Belgeler (19121913), c. I, Ankara 1976, s. xxx-xxxv. 9. Rum tebaa, III. Selim dneminde (1789- i807) ticari hayatta mhim roller stlenmitir. Avrupa'da cereyan eden ihtilal savalar srasnda tarafsz kalan Osmanl Devleti karasularnda deniz ticaretini byk lde ellerine geiren Rumiar, kapitlasyonlarn salad haklardan da byk lde yararlanmlardr. Hatta ifte vatandalk statsn de elde ederek, zenginliklerini bir kat daha artrmlardr. 1816 ylna gelindiinde, Osmanl lkesindeki Rumiarn 600 gemiden mteekkil bir ticaret hacmine ulatklar grlr. Bk., Bilal N. imir, Ay eser, c. I, s. X-XV, XXX; Mithat In, Ay eser, s. 50.

222

ZEKERY A TRKMEN

Osmanl Devleti snrlan ierisindeki RumIar, XIX'ncu yzylda ekonomik ve sosyal adan son derece iyi bir durumda idiler. Nitekim, bu durum ariv belgeleriyle de sabittir. Ancak, asrlarca kendilerine bu iyi frsatlar tanyan Osmanl Devleti zayflamaya baladktan sonra yabanc devletlerin telkinlerine ve yardm vaatlerine kaplarak harekete geip bal olduklar devlete kar isyan etmekten ekinmedilerlO Aslnda XIX ncu yzyl balarnda Osmanl Devleti'nin her alanda zayflam bir durumda bulunmas, Yunan isyannn balamas ve baanya ulamasnn en nemli nedenlerinden idi. Bu arada belirtmek gerekirse, Yunan isyann destekleyenlerin banda Rus arl geliyordu!. OSMANL DARESNE KARI GRT ADASNDA LK ISYANLAR VE BUNLARA KARI ALINAN TEDBRLER Girit Adas zerinde yaayan yerli halktan Hristiyanlara, kapitlasyonlar erevesinde baz imtiyazlar tannm, fakat zamanla bu imtiyazlardan kaynaklanan istekler tatmin edilmez bir hal almtr. zellikle ar . Petro zamannda iddetini gnden gne artran Rus tahrikleri, Fransz htilalinin uyandrd milliyetilik fikirlerinden kaynaklanan isyanlar, Osmanl idaresi altndaki Rum unsurunu aynlk cemiyetler altnda birleerek Trklerden ayrmaya sevk etmitir. te bu dnemde, Rumlan rgtleyerek syana hazrlayan kurulul2 Filiki Eterya (daha sonra Etniki Eterya adn ald) Cemiyeti oldu. 1814 ylnda Odesa'da kurulan Filiki Eterya Cemiyetininl3 amac, grnte Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Hristiyan unsurlarn eitim ve retimini gelitirmek, gerekte ise stanbul
LO. RumIarn, bal bulunduklar devletlerine kar isyanlarnn arka plannda scak denizlere inmek isteyen Rus arl olduu kadar, Balkanlar yoluyla Dou Akdeniz'e hakim olmak isteyen, ngiliz ve Franszlarn da rolleri olmutur. Nitekim, Rum syannda nemli bir rol stlenecek olan Etniki Eterya rgtnn kuruluu srasnda Rusya'nn nemli lde destek salamtr. i i. Aye Nkhet Adyeke, Ayn eser, s. 17. 12. Etniki Eterya Cemiyeti Nikolas Skouphas, Emmanuel Ksanthos ve Anastasyon akalof adl ikisi Rum, biri Bulgar tccar tarafndan Filiki Eterya adyla Odesa'da kurulmutur. i3. Asl ad Filiki Eterya olan cemiyet, i894 ylndan itibaren Etniki Eterya Cemiyeti olarak adlandrlmaya balanmtr.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYRMA ABALAR

223

bakent olmak zere Bizans mparatorluunu yeniden kurmakt. Cemiyetin bakan ise, Memleketeyn (Eflak-Budan) beylerinden olan Fenerli Konstantin psilanti'nin olu Aleksandr psilanti idi. Kurulan bu cemiyet, ayn zamanda el altndan Rus arl tarafndan da destekleniyordul4 Filiki Eterya Cemiyeti kurulduktan bir mddet sonra Mora yarmadasnda ve Adalar Denizinde faaliyetlerini youn bir ekilde srdrmeye balad. Cemiyetin kurulduu tarihlerde Yanya valisi bulunan Tepedelenli Ali Paas, kendi idaresi altnda bulunan Mora ve dolaylarnda RumIann syan haberini alnca, bunlar sert bir ekilde bastrd. RumIara gz atrmayan Tepedelenli Ali Paa, Rum asll Halet Efendininl6 entrikalan sonucu gzden dt ve grevden alnd. Bu durum, Tepedelenli Ali Paa'nn syan etmesine ve daha nceleri tenkil ettii Rumlarla elbirlii yapp devlete kar syan etmesine neden oldu. Bunun zerine, Mora yanmadasnda ve Ege adalannda bulunan Osmanl askerleri Tepedelenli Ali Paa zerine sevk edildi. Osmanl ordusunun Mora ve adalardan uzaklam olmassyan halinde olan Rum unsurunun rahat bir nefes almasn salad 17 Otorite boluunu ok iyi deerlendiren RumIar, bu durumu frsat bilerek yeniden ayaklandlar. Aslnda 1821 ylnda patlak veren Yunan isyannn arka plannda daha nce de belirtildii gibi Rusya yer alyordu. Aleksandr psilanti, ar'n desteini temin ederek, bir an Eflak-Budan'daki ortodoks halk kendi amalar dorultusunda kullanabileceini dnd~g.Fakat, dnd gereklemedi; Romenler bu syana katlmad. te yandan, Srp ve Bulgarlar da gerekli destei vermedi. Bilahare Rus ar da bir takm nedenlerden dolay psilanti'yi desteklemekten vaz getil9
14. Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih, stanbul 1944, s. 108-110. 15. Tepedelenli Ali Paa (1774-1822), devlete eitli hizmetlerde bulunmu ve 1788' de Yanya valisi olmutur. Dilmaya kylarna yerlemek isteyen Franszlara kar o yrede kan syanlar bastrmakta baarl oldu. 16. Halet Efendinin biyografisi hakknda bilgi iin bk., ahabettin Tekinda, "Halet Efendi", slam Ansiklopedisi, c. VIl, s. 123-125. 17. smail Hami Daniment, Ayn eser, c.IV, s. 103-104. i8. smail Hami Daniment, Ayn eser, c.IV, s. 04-106. 19. Edouard Driault, ark Meselesi, (ev. Nafiz), stanbul 1328, s. 152-153.

224

ZEKERY A TRKMEN

Osmanl ordusunun Tepedelenli Ali Paa syanyla urat bir srada, Etniki Eterya Cemiyetinin kkrtmalar sonucu, Girit Rumlar da Trk idaresine kar ayakland. XIX. yzylda Girit Adasndaki bu ilk syan hareketi 1821 yl Temmuz ay banda Isfakya ve Hanya sancann dalk kylerinde baladD Osmanl hkumeti, Mora ve Girit'te patlak veren bu isyan zerine Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm isternek zorunda kald. Devletin kendisinden talep ettii yardm konusuna olumlu bakan Kavalal M.ehmet Ali Paa, Mora ve Girit valilikleri kendisine verilmesi artyla bu syan bastrabileceini bildirdi. Bu srada askeri gc son derece tkenmi olan Osmanl Devleti, Msir valisinin taleplerini kabul etmek durumunda kald. Yaplan protokoln ardndan Mehmet Ali Paa, 9 Temmuz 1824 ylnda olu brahim Paa komutasnda 60 gemi ve 16.000 askerden oluan bir kuvveti Rodos zerinden Girit Adasna gnderdi. Girit adasndaki isyann bastrlmas uzunca bir zaman ald. 26 ubat 1825 tarihinde Mora'ya giren brahim Paa 1827 ylnda Atina'ya da girerek isyan bastrmaya muvaffak 01dU21

Girit ve Mora syannn Msr askeri tarafndan bastrlmas Mehmet Ali Paann gcn gstermi oldu. Nitekim, Mehmet Ali Paa gibi gl bir valinin bu srada Mora ve Girit Adasna yerleerek Dou Akdeniz'e hakim olmasn ne Rusya, ne de ngiltere karlarna uygun bulmuyordu. Bu durum Rus arl ile ngiltere'yi birbirine yaklatid. ki devlet arasnda yaplan 4 Nisan 1826 tarihli Petersburg Protokol ile, Mora RumIarnn Osmanl Devletine vergi ile bal zerk bir devlet olarak tekilatlanmalar, Mora ve Teselya'daki Trklerin snr d edilmeleri ilke olarak benimsendi22.Ayrca bu protokole gre, Ege adalarnn uzun vadede Yunanistan' a verilmesi ilke olarak kabul edildi. Bir sre sonra ngiltere
20. anizade Mehmet Ataullah, Tarih, c.IV, stanbul 1291, s. 198; Sleyman TevfikAbdullah Zht, Devlet-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi 1314. stanbul 1315, s. 69-71; ayrca bk., lorga, Osmanl Tarihi, (ev. Bekir Stk Baykal), c. V, Ankara 1948, s. 255; smail Hami Daniment, Ayn eser, c. LV, s. 111-112. 21. Charles Seignobos, Ayn eser, c. II, s. 445; ayrca bk., Fevzi Kurtolu, Yunan stiklal Harbi ve Navarin Muharebesi, c. i, stanbul 1944, s. 11 vd. 22. Edouard Driault, Ayn eser, s. 168; lorga,Ayn eser, c. V., s. 313-314.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYIRMA ABALAR

225

ve Rusya, Fransa'y da yanlarna ekerek 6 Temmuz 1827' de Londra Antlamasn imza ederek Yunanistan meselesini tekrar gndeme getirdiler. Avrupa' da meydana gelen bu gelimelerden birka ay sonra, belirtilen devletlerin destei ile Akdeniz' e inen Rus donanmas, ngiliz ve Fransz donanmas ile birleerek, 20 Ekim l827'de Navarin'de zincirlenmi bulunan Osmanl donanmasn, yaplan ani bir basknla yakt. Nitekim Osmanl donanmas Navarin basknnda 3.5 saatlik bir zaman iinde 57 gemi ve 8.000 asker zayi etmitin. Bu olaylar bir mddet sonra Osmanl Devleti ile Rusya'nn tekrar bir savaa girmesine sebep olmutu. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan 14 Eyll 1829 tarihli Edirne antlamas ile ortaya kan Yunanistan'n hukuki bakmdan resmen domas, Rusya, ngiltere ve Fransa arasnda yaplan 3 ubat 1830 tarihli Londra protokol ile gereklemitir. Bu durum daha sonra Osmanl Devletine bildirilmi ve 24 Nisan 1830 tarihli bir nota ile Yunanistan'n bamszl kabul edilmitir. Geri Osmanl Devleti'nin zlme dneminde kurulmu olan Yunanistan, elinde bulundurduu kaynaklara, askeri ve ekonomik gcne gvenerek henz Osmanl Devletiyle boy lebilecek dzeyde deildi. Bu yzden Yunanistan, Osmanl topraklarnda -zellikle Girit ve Teselya'da- propaganda ve kkrtmalara girimesine ramen, kuruluunu izleyen uzunca bir dnemde Osmanl Devletine kar savaamamtr. Ama yine de XIX. Yzylda milletleraras sistemin byk devletlerinin kendi aralarndaki dengeler ve Balkanlardaki topluluklarn bamszlk mcadeleleri Yunanistan iin gerekli frsat yaratt. Nitekim, Yunanistan, ilk topraklarn Osmanl Devletine kar savamadan geniletmekte idi24.Yunanistan'n Mora yarmadasnda kurulmu olan ngiliz, Rus ve Fransz yanls partiler aracl ile bu genileme politikasn yrtt de bir gerekti25.Bat dnyasnn rnesans hareketinde ilham kayna olan Yu23. smail Hami Daniment, Ayn eser, 24. kr S. Grel, Tarihsel Boyutlar Ankara 1993, s. 31. 25. Ali Haydar Emir, 1866-1869 Girit Batrd, 321 numaral Deniz Mecmuas Tarih c.IY, s. 112. iinde Trk-Yunan ilikileri (1821-1993), ihtilali: Gansz Hasan Bey Arkadiyi Nasl ksm ilavesi, stanbul 1931, s. 1-2.

226

ZEKERY A TRKMEN

nan kltr ve medeniyeti, XiX. yzylda da basn yayn yoluyla Avrupa devletlerinin sempatisini byk lde kazanmt. te bu sempati XIX'ncu yzyln ilk eyreinde yle bir hale geldi ki, Avrupa devletleri Yunanistan'n snrlarn geniletrnek iin ellerinden geleni yapmaya balad. Nitekim, 1832 yl Mays aynda ngiltere, Fransa ve Rusya bir araya gelerek Kuzey Sporat adalar ile Eriboz adasnn Yunanistan' a verilmesini kabul ederek snrlarnn genilemesine imkan tandlar26 Yunan bamszlnn onaylanmasn mteakip harekete geen Girit RumIar, adann Yunanistan'a balanmasn iin byk devletler nezdinde ellerinden gelen gayreti gstermeye baladlar. Nitekim, Londra protokolyle Girit adasnn Yunanistan'a balanmas mmkn olmaynca adadaki Rumlar yeniden isyan ettiler27 1831 ylnda isyann bastrlmas grevi, yine Girit valiliinin uhdesine verilmesi kayd ile Mehmet Ali Paaya verildi. Mehmet Ali Paa, Girit RumIarn ksa srede itaat altna ald8 Bir sre sonra Mehmet Ali Paa, Osmanl Devleti'ne karsyan etti. Byk devletlerin araya girmesi ile Msr sorunu bir lde zmlendi. Kavalal Mehmet Ali Paa, 15 Temmuz 1840'da imzalanan Londra Antlamasn mteakiben kendisine fazla bir menfaat salamayacan anlad Girit Adasnda fazla kalmak istemedi ve bir sre sonra da blgeden tamamen ekildi29 Bunun zerine ada, eyalet eklinde yeni bir dzenlemeye tabi tutularak dorudan merkeze baland ve idaresi de daha nceleri Girit muhafzl yapm olan Mustafa Naili Paaya brakldpo. Girit bu tarihten Islahat Fermannn ilanna kadar olan geen srede Osmanl donanmasnn erzakn salayan bir blge konumunda idi.
26. Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, Ankara 1973, s. 107. 27. Mithat In, Tarihte Girit ve Trkler, stanbul 1945, s. 50 vd. 28. Iorga, Ay eser, s. 360. 29. Cemal Tukin,Ayn makale, A, c.lV, s. 796. 30. Kamil Paa, Tarih-i Siyasi, c. III, stanbul 1327, s. 121, 149; Cemal Tukin, "Ayn makale", A, c.IV, s. 796; ayrca bk., inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa sya (1831-1841), Ankara 1945, s. 28 vd.; Mustafa Naili Paa hakknda bilgi iin bk., bnlemin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul 940, s. 74 vd.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYRMA ABALAR

227

ISLAHAT FERMANNN NEMDE GRT MESELES

LANINDAN

SONRAK

D-

Krm Sava srasnda genellikle tarafsz bir lke pozisyonu sergilerneye dikkat gsteren Yunan krall, buna ramen, menfaatleri neyi gerektiriyorsa o tarafa ynelmeyi politikasna uygun bulmu; zaman zaman ngiltere, Rusya ve Fransa saflarnda yer almtr. Islahat Ferman hkmleri btn Osmanl lkesi genelinde uygulamaya konulduu gibi, Girit adasnda da uyguland. Fermann gayr- mslim vatandalara salad- haklara ramen, Girit RumIarnn bundan pek memnun kalmadklar grld. Girit bunalmn devaml krkleyen ve bir yerde Megali dea fikri dorultusunda topraklarn geniletmeyi dnen Yunanistan, Islahat Fermannn ilanndan sonra da ilgisini youn olarak Girit adasna yneltti. Osmanl hkumeti adada huzuru salamak amacyla 26 Mays 1858 tarihinde bir takm dzenlemeler yapt. Vergi konusunda hafifletici bir takm tedbirler aldp. Bu arada Yunanistan'da da bir takm gelimeler oldu. 30 Mart 1863 tarihinde Yunan krallna ngiltere' nin destei ile i. Yorgi getirildi32 ngiltere'nin de desteini alan Yunanllarn hesaplarna gre bu defa ilhak sras Girit adasnda idi. Sporatlar ve Eriboz adasn daha nce byk devletler nezdinde yaptklar propagandalarla elde eden Yunanllar, Mora yarmadasndaki komiteleri Girit adasna gndererek buradaki Rum halk tahrik ederek maksatlarna ulamay umuyorlard. Yunanllar bu maksatla, her tarafta, Girit adasn ilhak iin yardm ve gnll toplamaya baladlar. Bu arada i. Yorgi'nin Rus arnn kz Grandes Olga ile evlenecei sylentilerinden hareketle Girit adasnn eyiz olarak Yunanistan'a verilecei dedikodular ortaya atld. Rusya'nn Hanya konsolosu Dendirinof da bu srada Girit RumIarn kkrtmaya balad. Nitekim, bu srada Rusya'nn da amac Girit adasnda byk bir kargaa 3 I. Aye Nkhet Adyeke, Ayn eser, s. 20. 32. i. Yorgi aslnda Danmarka kralnn olu olup asl ad George'dur.

228

ZEKERY A TRKMEN

karmak idi33.Hatta, Rusya Hariciye Nazr Prens Gorchakof, Osmanl Devleti'nin zaten Girit adasnn idaresini daha nce Msr'a verdiini hatrlatarak, imdi ise Yunanistan'a vermesinde bir mahzur olmadn belirtmekte idi34. Osmanl hkOmeti tarafndan Girit Adas, dorudan merkeze balannca, bir mddet sonra eitli nedenlerle yerli Rumlar syanlar karmaya baladI35. Bu syanlar karsnda Osmanl Devleti, blgede ald bir takm tedbirlerle otoriteyi tesis etmeye alt. Ancak, ngiltere'nin de n ayak olmas ile, 1864 ylnda Yedi Ada'nn36 Yunanistan'a verilmesi zerine37,Rumlarla meskOn bulunan btn adalar ele geirmek isteyen Yunanistan, Girit Adasna tahriki papaz ve retmenler gndermeye balad. Adaya gelen papazlann kkrtmasyla 1866 ylnda sfakya'da patlak veren bu syan, ksa srede btn adaya yaylarak ok daha geni lde bir ayaklanma hareketine dnt38. Daha nce Yunanistan'a destek veren ngiltere, bu isyan srasnda Osmanl Devleti'nin toprak btnlnn korunmasndan yana olduunu aklayarak RumIar hayal krklna urattI39.Isyann balad tarihlerde, Girit adasna takviye g sevk edecek olan Osmanl donanmasnn durumu ise
33. Bilgi iin bk., Mehmet Salahi, Girit Meselesi 1866-1889 (Yay. Hz. Mnir Aktepe), stanbul 1967, s. 5; Ali Haydar Emir, 1866-1869 Girit ihtilali: Gamsz Hasan Bey Erkadiyi Nasl Batrd, stanbul 1931, s. 4; Ayrca bk. Mahmut Celalettin Paa, Mir'at- Hakikat (Yay. Hz. smet Mirolu), stanbul 1983, s. 38. 34. Enver Ziya Kara, Ayu eser, c.VII, s. 29. 35. Charles Seignobos, Ayn eser, c.II, s. 36. Yedi Ada olarak adlandrlan adalar; nceleri Venedik devletinin kontrolnde iken, daha sonra Franszlarn eline gemi, i815 ylnda da ngilizlerin denetimine girmitir. ngilizler bu adalara yerletikten sonra zel bir ynetim kurmulardr. Bu durum, Yunan bamszl iin nemli bir rnek tekil etmitir. Bu adalar; Aya Mavra, Korfu, Zanta, Kefalonya, Pakso, Antipakso ve Serigo adalardr. 37. Mahmut Celalettin Paa, Ayn eser, s. 38. 38. 1866 Girit syan hakknda Mahmut Celalettin Paa tarafndan hazrlanm olan Girit ihtilali Tarihi 1282-1285 adl eserde olduka geni bilgi bulmak mmkndr. stanbul niversitesi, Eski Eserler Ktphanesi Trke Yazmalar blm 4150 numarada bulunan eser, i 866 syanndan balayp mer Fevzi Paann i869 ylnda Girit valiliine tayinine kadar geen sreyi iine almakta olup 78 varaktan ibarettir. Ayrca bk., Sleyman Tevfik-Abdullah Zht, Ayn eser, s. 72. 39. Bilal imir, "Girit Meselesi zerine Bir Yunan Eseri", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Sy: 39, stanbul, Aralk 1970, s. 40.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AyRMA

ABALAR

229

pek iler ac deildi; genelde ahap gemilerden oluan donanma, an teknolojisi ile donatlamamt40 1866 ylnda patlak veren Girit ihtilalinin reisi Hac Mihal adl bir Rum idi. Yllarca alarak aday bir kvlcmla infilak edecek barut deposu haline getirmiti. Hac Mihal, syan srasnda Girit RumIanna ynelik olarak yaymlad beyannamede, adadaki btn Rumlan syana davet ediyor; silahn alp kendilerine katlmayan Rumlan ise aileleriyle birlikte ldrlecei tehdidini savuruyordu. te yandan Rusya da bu syan byk lde destekliyordu. Btn bu olaylann, Hekim smail Paann valilii dneminde olmas ise son derece dndrc idi. nk, uzun yllar Girit adasnda vali olarak grev yapan bir kiinin bu olaylardan haberdar olmamas mmkn deildir. Paann ihmali yznden Girit Rumiarnn syankar tutum ve davranlar zamannda hkfimete bildirilememiti. Hekim smail Paa, ancak 1866 yl Nisan aynda gnderdii bir yaz ile durumun nezaketinden bahs ederek, Girit adasnda karakol grevini icra etmek iin bir byk, kk gemi gnderilmesini istemiti. Halbuki bu srada, sadece istenilen bu gemiler deil, Kaptan Derya Moral brahim Paa btn donanmay gndermi olsa, son derece genileyen syann durdurulmas mmkn deildi. Alt (1860) yldan beri Girit'te vali olarak bulunan Hekim smail Paann gevek tutumu, RumIara istedikleri frsat tanmt41 1866 yl Mays ay banda Hanya'ya yakn Omeleor yaylasnda toplanan asiler, isteklerini 10 madde halinde sralayarak hkfimet yetkililerine bildirdiler. Bu istekler arasnda vergilerin okluu, adaletin ilemedii, halka bask yapld vs. eklinde ikayetler dile
40. Bu srada Osmanl donanmasnda 4 adet uskurlu ahap kalyon, 5 adet uskurlu ahap frkateyn, 14 adet uskurlu ahap korvet olmak zere toplam 23 harp gemisi ile 25 nakliye gemisi ve 16 ihtiyat vapuru bulunuyordu. Bk., Ali Haydar Emir, Ay eser, s. 4-5. 41. zmirli bir Rum dnmesi olan Hekim smail Paa, askeri tbbiyeden mezun olduktan sonra, eitli grevlerde bulunmu; Abdlmecit dneminde ehzadeleri snnet ettis:nden batabiplie ykselmitir. Ksa srede padiahn beenisini kazanm; 1847 ylnda vezir rtbesiyle Yanya valiliine atanmtr. Daha sonra Nafia nazr olan Paa, Abdlaziz devrinde 1860 ylnda Girit valisi olmu; alt yl bu grevde kalmtr. Hekim smail Paann valilii srasnda Girit rumiar daha rahat bir otam bulmular; 1866 ylnda byk bir ayaklanma karmlardr.

230

ZEKERY A TRKMEN

getiriliyordu. Vali Hekim smail Paann bu durum hakknda devlet merkezine gnderdii yazya 1866 yl Mays ortalarnda cevap yazan Sadrazam Mtercim Rt Paa, asilere kar gereken tedbirin alnmasn ve geni apl bir slahat yaplmasn istiyordu42. Aslnda asilerin lideri Hac Mihal'in amac, Trk idaresinin yapaca slahat beklemek deil, adann tamamen Yunanistan'a katlmasn salamak yolunda idi43. Girit adasnda bu hareketlenmeler olurken, Avrupa kamuoyunda da bir takm haberler yaylyordu. Nitekim, bu hususta ngiltere'de kan dedikodular da kamuoyunu byk lde etkilemekte idi. Girit adasnda nne geilmesi imkansz bir syan kacana dair haberler, 1866 yl ilkbaharndan itibaren ngiliz Hariciye Nazr Lord Clarendon'a iletilmeye balanmt. Lord Clarendon, bunun zerine ngiltere'nin resmi politikasn yazl olarak aklama gereini hissetmiti. Bu srada, ngiltere'nin Girit konsolosu Charles Dickson ise Londra'ya gnderdii raporlarda; Girit RumIarnn, vergi adaletsizlii ve idari sistemin ilemeyiinden ikayeti olduklarn yazyordu44. Dickson'a gre, Girit RumIar bunun dnda ayrca, ahsi hrriyetin garanti altna alnmasn, imar faaliyetlerine devam edilmesini, nahiyelerde okul ve hastahanelerin almasn istiyorlard45. Dickson dier taraftan da Girit'te meydana gelen gelimeleri Osmanl hkfimetine de aktaryordu. Nitekim, Dickson 14 Mays 1866 tarihli bir raporu ile, Girit adasna Yunanllarn kaak olarak silah ydklar dair stanbul' daki elisi vastasyla Hariciye Nazr Mehmet Emin Ali Paa, Ali Paa'y bilgilendirmekte idi. Ali
42. Ali Haydar Emir, Ayn eser, s. 7-8. 43. Girit olaylar srasnda Ali Paa ile beraber Franszca katiplik grevi ile adaya giden Charles Mismer tarafsz bir gzle syan deerlendirmitir. Buna gre, en ileri gelen asiler, devlet hazinesine kar taahhtlerinden kurtulmak isteyen aar mltezimleri idi. Borlu hristiyanlar, mslman alacakllarn adadan terke zorlayarak onlardan kurtulacaklard. Fakir rumlar ise, Trklerden kalacak topraklar almay hayal ediyorlard. Nitekim, bu srada adada bulunan yabanc lkelerin zellikle Rus konsolosunun tahriki de etkili olmakta idi. Bk., Ali Haydar Emir, Aym eser, s. 8. 44. Kenneth Boume, "ngiltere ve Girit lsyan 1866-1869," (ev. Yulu Tekin Kurat), Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakiiltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, c. lll, Ankara 1963, s. 251-252. 45. Enver Ziya Kara, Ayn eser, c.VIl, s. 20.

GRT ADASINI OSMANLI DARESNDEN

AYIRMA ABALARI

231

Paa, Yunanistan'n Osmanl Devletine ynelik bu eylemini ngiltere'nin stanbul konsolosu Lord Lyons'a ikayet etti. Paa ikayetinde, adadaki RumIann ekavetinden, Yunanistan'n saldrgan tutumundan bahsetmekte idi. Osmanl bakentinde bunlar olurken, Yunan bykelisi ise, meslektalarn Osmanl Devleti aleyhine kkrtmaya alyordu. Dier taraftan Yunan Dileri Bakan Deliyani ise, bu srada Avrupa devletlerini Girit adasna mdahale etmeye davet ediyordu. Olaylarn boyutunun Osmanl Devleti aleyhine deimeye baladn gren Hariciye Nazr Mehmet Emin Ali Paa, Yunanistan'n hami devletlerine mracaat ederek memnuniyetsizliini dile getirerek Avrupa kamuoyunu bilgilendirmeye ve Yunanistan'n bu konudaki taleplerinin haksz olduunu anlatmaya alt46 1866 GRT SYANI VE OSMANL DEVLETNN ALDlGI TEDBRLER Girit asileri, sfakya sancana bal Apokoron kazasnda 1866 yl Haziran aynda syan ettiler. Apokoron kalesi bilahare as lerin merkezi oldu. Yunanistan'dan gelen 60 kadar ete reisi Apokoron'daki asilerin bana geti. Trklerin kyleri yaklp yamaland. Bu olaylar zerine Msr hidivi smail Paaya mracaat eden Osmanl hkmeti, Girit adasna kuvvet gndermesini istedi. Msr'dan gnderilen Ferik ahin Paa kuvvetiyle Girit komutan Ferik Osman Paa kuvveti birleerek Apokoron kalesine yrd. Girit asileri bu kuvvetler karsnda geri ekildiler; fakat syan bir sre sonra btn adaya yayld. Bu durum karsnda Rusya, ngiltere ve Fransa harp gemilerini Girit nlerine sevk etti. Asilere kar yrtlen tenkil hareketinde Trk kuvvetlerinin birlikte hareket etmemesi, asflere byk frsat tand. Girit RumIarnn isyan gerekelerine bakldnda unlar yer alyordu: Rumca eitim veren okullarn almas, yeni limanlarn yaplmas, ziraat bankas kurulmas, vergilerin indirilmesi vb. Bu istekler, Yunanistan'a arka kan baz Avrupa devletleri tarafndan da destekleniyordu. Osmanl hkmeti tarafndan isteklerinin yapl46. Kenneth Bourne. Ayl1l makale, s. 253-254.

232

ZEKERY A TRKMEN

madn gren RumIar, kendi kendilerine bir hkumet kurduklarn ve Yunanistan'a balandklarn ilan ettiler. Bu durum karsnda Osmanl Devleti, Avrupa devletleri nezdinde bir takm teebbslerde bulundu. Zamann Hariciye Nazr Mehmet Emin Ali Paa, 22 Austos 1866 tarihinde Londra, Paris, Viyana, Berlin, Petersburg ve Floransa'da bulunan Osmanl sefirlerine hitaben yazd mektuplarda, Girit'te meydana gelen olaylarn sebeplerini aklayarak, devletler nezdinde yapacaklar giriimlerin nemini vurguluyordu. Ali Paa, bu mektuplarnda Girit RumIarnn ar isteklerde bulunduklarn, Yunanistan'n bunlar her bakmdan desteklediini; Trklerin RumIara kar kt muamelede bulunduklar yolunda propagandalar yaptklarn ve bu menfi propagandalarn etkili olduunu belirterek uyank olmalarn ve gerekli tedbirleri almalarn istiyordu47 Aslnda Osmanl idarecileri, Girit hadisesi sebebiyle devletin korkun bir duruma dtn fark etmiti. htilali bastrmak iin gereken ordu ve donanmann zamannda hazrlanamay isyann bymesine neden oldu. Dier taraftan Yunanistan'dan adaya ekya ve malzeme nakli ise devam etti48. Girit valilii srasnda olaylarn bu derece bymesinde bir yerde idari ynden ihmali grlen Hekim smail Paa 2 Eyll 1866 tarihinde grevden alnd. Yerine Mustafa Naili Paa49 vali olarak atand. Osmanl hkumeti, Mustafa Naili Paann vali olarak tayin edilmesi konusunu ilgili devletlere izah etmek zere Londra, Paris, Berlin, Viyana, Sen Petersburg ve Floransa'daki temsilcilerine talimat gnderdi. Gnderilen talimatnamede Mustafa Naili Paann, Girit adasnda huzuru salamak, Yunanllarn Avrupa kamuoyunda ortaya attklar iftiralar ortadan kaldrmak, Girit'te katl edilen masum halkn mal ve canlarn kurtarmak amacyla grevlendirildii belirtiliyordu. Girit meselesini meclislerinde gren ngiltere kraliesi ile Fransa imparatoru ise, Girit'in Yunanistan'a verilmesinden ok, adaya muhtar bir eyalet statsn n tannmasnn uygun
47. Nezoret-i Umur- Horiciye Muhorrerat- Resmiye Nizoml1ome-i Cedid der Hokk- Girit, stanbul 1284, s. 2-4; ayrca bk., Mehmet Salahi, Ay11leser, s. 5-8. 48. Mahmut Celalettin Paa, Ay eser, s. 39. 49. Mustafa Naili Paa uzun yllar Girit adasnda grev yapt iin Giritli lakabyla tarihe gemitir.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYRMA ABALAR

233

olacan ifade ediyorlard. Fakat bu srada Girit asfleri adann tamamnn Yunanistan'a ilhakndan yana idilerso. 11 Eyll 1866 tarihinde adaya ulaan yeni vali, Girit asilerine ynelik bir beyanname yaymlad. Mustafa Naili Paa, syandan vazgetikleri takdirde ekyann afvedileceini bildirdi. Fakat, bunun pek etkisi olmads. Bu srada Yunan gazeteleri ise, Girit adasnn batan baa ele geirildiini yazmakta idi. Mustafa Naili Paann bu iyimser tavrlarna ramen, Girit Rumlar itaat etmeyince, Osmanl Devleti isyan sona erdirmek zere daha sert hareket etmek mecburiyetinde olduunu anlad. Mustafa N aili Paa stanbul' a arld ve yerine mer Ltfi Paa gnderildis2. mer Ltfi Paa, Karada isyannn bastrlmasnda baar kazanm, gayr-i nizarnf harbi bilen biri idi. Bir sre sonra Osmanl hkumeti, Girit asilerinin yaplan teklifleri kabul etmediklerini grnce, 1866 Ekim ayndan itibaren iddet tedbirlerine bavurmay uygun grd. Kuvvetlerini Girit adasnda ikiye ayran Paa, ekiyann byk bir blmn Lasiti denilen yerde yenilgiye uratp datt; dalan asiler dalk blgelerde tutunabildiler. Meydana gelen bu yeni durum karsnda adada bulunan asi Rumlar dalara, ehir ve kasabal Rumlar da sahillere gidip burada bulduklar yabanc gemilerle Yunanistan'a g etmeye baladlar. Bu gelimeler adada grevli Fransa ve Rusya konsoloslarnn harekete gemesine ve as rumiar saldrya uram zavall insanlar olarak gstermeye alarak onlar himayeye kalkmalarna neden oldu. Hatta; bu gelimeler Avrupa' da gnll tekilatlarn kurulup Girit adasndaki RumIara yardma gelmelerine dahi zemin hazrlamt. Rusya, bu srada daha da ileriye giderek Girit RumIarna para ve silah gndermeye de balamt. Btn bu kt propagandalara ramen, Osmanl hkumeti adaya Hariciye Nezareti memurlarndan Kostaki Efendi ve Doktor Sava Efendi ile birlikte bir yardm heyeti gndererek muhta olan ailelere gerekli yardmlarda bulunmaya gayret gstermitirs3.
50. Enver Ziya Kara, Ay eser, c.VII, s. 24-27. 5 I. smail Hami Daniment, Ay eser, c.IV, s. 210-211. 52. lorga, Ay eser, c.V, s. 559. 53. Nezaret-i Umur- Hariciye Muharrerat-l Resmiye Nizamnameoi Hakk- Girit, s. 12.

Cedid der

234

ZEKERY A TRKMEN

Osmanl Devletinin bu iyi niyetine karlk, asileri destekleyen Fransa, yaplan ileri beenmemi ve Rusya'nn da desteini alarak Girit RumIarnn ikayet ve isteklerini renmek ve yerinde incelemede bulunmak zere adaya milletleraras bir heyetin gnderilmesini teklif etmiti. Hatta Fransa, bu srada ii daha da ileriye gtrerek adann Yunanistan'a balanmasn ya da muhtar bir idare kurulmas hususunda Girit halknn oyuna mracaat edilmesini de teklif etmi; bu durumu Osmanl hkumetine de bildirmitis4. Ancak, ngiltere ve Avusturya'nn bu teklife ho bakmamalar zerine Fransa, Osmanl hkumetine yapt teklifi deitirmek ve yeni bir dzenleme yapmak durumunda kald. Fransa buna gre; Girit adasna milletleraras bir komisyon gnderilmesini, bu komisyonun adaya Osmanl Devleti tarafndan gnderilen heyetle birlikte giderek almalara balamasn, Babali'nin asilerle mtareke yapmasn istemekte idi. Fransa'nn teklifine Rusya'nn yannda Avusturya, Prusya ve talya da katlm; fakat, Osmanl Devleti bunlar iilerine bir mdahale olarak yorumlam ve iddetle reddetmi; sadece ksa sreli bir mtarekeye olumlu baktn bildirmitiss. K mevsimi boyunca Ekim 1866'dan Ocak 1867 tarihine kadar Osmanl donanmas Girit adasna malzeme ve takviye g sevk etmekle megul oldus6. Osmanl Devleti, Girit gibi stratejik adan nemli bir adann elden kmasn kabul edemezdi. Ancak, 8 Ocak 1867'de ngiltere ve Fransa Hariciye Vekilleri Osmanl hkumetine bir nota gndererek Girit'e muhtariyet verilmesi fikrinde olduklarn akladlar. yle bir hal ald ki, bu devletler bir sre sonra daha da ileri giderek, Girit'in Osmanl Devletinden ayrlmas ve Yunanistan'n Epir ve Teselya'y da iine alan tabii hudutlara kavumas gerektii ileri srdler. ayet Osmanl Devleti bu durumu kabul etmezse Girit' e hristiyan bir vali atanmasn ve Lbnan rneine uygun kark bir idare meclisinin oluturulmasn istedilers7.
54. Bu konu hakknda daha geni bilgi iin bk., Girit, stanbul 1328, s. 47-55; ayrca bk., Kenneth Bourne, Ayn makale, s. 254-266. 55. Kenneth Bourne, Ayn makale, s. 264 vd. 56. Ali Haydar Emir, Ayn eser, s. 11. 57. Kenneth Bourne, Ayn makale, s. 256-259. Lbnan' da meydana gelen karklklar zerine Osmanl Devleti, i4 Eyll i845'te Lbnan Nizamnamesini yaymlayarak bl-

GRT ADASINI OSMANLI DARESNDEN

AYIRMA ABALARI

235

Bir mddet sonra dengeleri kendi lehine evirmeye alan ngiltere, Girit meselesine daha farkl bir gzle bakmaya balad. Aslnda ngiltere'ye gre, Svey Kanalnn inas yaknda tamamlannca, Hindistan yolu zerinde bir istasyon haline gelecei dnlen Girit adasnn nemi bir kat daha artacakt. Girit'in denetiminin bu bakmdan ngiltere' de olmas ngiliz karlan asndan da nemli idi. ngiliz Hariciye Nazr Stanley, bu srada yapt bir aklamada Yunanistan' a gvenilemeyeceini belirtiyordu58 ngiltere Yunanistan' bu ekilde deerlendirirken; Rusya, Fransa'y da yanna alarak, Osmanl topraklarnda yaayan hristiyanlar lehine slahat yaplmas iin isteklerde bulundu; ngiltere ise tarafsz kalmay yeledi. Rusya ve Fransa, Avusturya, Prusya ve talya'y da yanlarna ekerek Girit'e zerklik verilmesini, ya da Yunanistan'a balanmasn istediler59 Girit Adas hakknda ileri srlen bu fikirler ve meydana gelen gelimeler karsnda Ali Paa, 26 Aralk 1866 tarihinde byk devletlere mracaat ederek, Yunanistan' desteklemeyeceklerine dair aklamada bulunmalarn istedi. Halbuki ayni tarihlerde Yunan hkumeti de kar ataa geerek Girit'in kendi snrlarna ilhak edilmesi iin abalyordu. Yunanistan' bu dnemde desteklemeye gayret gsteren Rus Hariciye Nazr Prens Gorchakof ise, 1867 yl Ocak aynda verdii beyanlarla, Osmanl Devleti'nin Girit Adasn kaybettiini aklyor; RumIara ise son derece ihtiyatl davranmalann tavsiye ediyordu60 Avrupa kamuoyunda Trklere kar olumsuz tepkilere ramen, bu srada gerek sadrazam Mehmet Emin Ali Paa, gerekse hariciye
gedeki hristiyan Araplara yar zerk bir stat tanmt. Bu nizamnameye 1861 ylnda bir takm ilaveler yaplarak, verilen haklar daha da geniletildii gibi, Lbnan valilerinin hristiyan aslllardan seilmesi ilkesi de benimsenmi oldu. Bk., smail Hami Daniment, Ayl1l eser, c. IV, s. 132-135, 195-196. 58. ngiliz Hariciye Nazr Lord Stanley; Yunanistan'n hami devletlere kar tavr taknmasnn ardndan olduka manal olan u szleri sylyordu: "Kimse Trklere fazla gvell/11iyor.fakat o eski Yunan hayranl artk lmtr ve tekrar canlandrlamaz. Yunanistan'n ngiliz mantnda brakt intiba, denmemi borlar ve ticari hileler olduundan. otuz sene evvelki sempatilerin yeniden uyanmas imkanszdr. ", Bk., Kenneth Boume, Ayl1l makale, s. 260. 59. Mahmut Celalettin Paa, Ayl1l eser. s. 39. 60. Kenneth Bourne, Ayl1l makale, s. 255-256.

236

ZEKERY A TRKMEN

nazn Keecizilde Fuat Paa gibi nde gelen bir ksm devlet ricali, Girit'teki slahat ilerini Osmanl Devleti 'nin kendi bana yapabileceine inanyordu. Bu maksatla Ali Paa, meseleyi zmlernek zere Girit adasna gitmeye karar verdi61.Aslnda Ali Paa, Girit adasna yeni bir idare tarz gtryor ve bununla hem asileri kazanmay, hem de byk devletlerin muhtemel mdahalelerini nlerneyi mit ediyordu. Paa, Osmanl Devletinde olduu gibi, Avrupa diplomatlar arasnda da byk bir otorite sahibi idi. Ali Paa, Girit' e hareketinden nce mer Ltfi Paa'ya askeri harekat durdurmasn, 45 gnlk bir mtareke ilan etmesini, bu sre zarfnda silahlarn brakan asfler iin af ilan etmesini emretti. Bu genel aftan Girit aslerine yardm iin gelenler de yararlanabilecekti. Ali Paa, 2 Ekim 1867 tarihinde Sultaniye vapuru ile stanbul' dan Girit' e hareket etti. Beraberinde damad Selahattin Bey, Ticaret Nazn Kabuli Paa, Rauf Paa, Kara Todori, Kostaki ve Safa Efendilerle Murat Bey, Hoca Mecit Efendi ve Franszca tercman Charles Mismer bulunuyordu. Ali Paa, 3 Ekim 1867'de Girit adasna ulat ve Kandiya limannda trenle karland. Ayn gn ada halkna Girit slahat konusunda padiahn fermann yaymlad62. Dnemin padiah Abdlaziz, Ali Paann Girit olaylar hakknda gndermi olduu layihay mteakip63,30 Eyll 1867 (2 C.ahir 1284) tarihli fermana bal bir de nizamname yaymlad64. 3 Ekim 1867 (4 C.ahir 1284) tarihinde Girit'e varan Ali Paa, ilknce bahse konu fermann ada halkna salad haklar aklad, daha sonra da nizamnamede belirtilen maddeleri uygulamaya koydu. 1 Ekim 1867 tarihli fermana bal nizamnameye gre65,Girit adasnn mlki' idaresi padiah tarafndan atanacak bir valiye, kalelerin muhafazas da bir komutana verilecekti. Ancak, gerektiinde
61. bnlemin Mahmut Kemal nal. Osmanl Devrinde SO/1Sadrazamlar, s. 22 vd.; Mahmut Celaleddin Paa, Mir'at- Hakikat, (Yay. Hz. smet Mirolu), stanbul 1983, s.
41.

62. Enver Ziya Kara, Ayn eser, c.VIl, s. 28 vd. 63. Layiha metni iin bk., Mahmut Celalettin Paa, Girit ihtilali Tarihi, stanbul niversitesi Eski Eserler Ktphanesi, Trke Yazmalar blm nr: 4150; ayrca bk., Mahmut Celalettin Paa, Mirat- Hakikat, s. 42 64. Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul 1985, s. 185 vd. 65. Girit nizannarnesi hakknda bk., Dstur, Birinci Teltip, c. i, s. 652 vd.

GRT ADASINI OSMANLI iDARESiNDEN

AYIRMA ABALARI

237

padiahn iradesi alnarak valilik hizmeti kumandanlk grevi ile birletirilebilecekti. Valilerin yannda, biri mslman, dieri Hristiyan olmak zere padiah tarafndan tayin edilmi iki mavir bulunacakt. Bu arada Girit adas gerei kadar sancaklara ayrlacak66 ve bu sancaklara padiah tarafndan atanacak olan mutasamflarn yars mslman, yars hristiyan olacakt. Mslman mutasarrflara hristiyan, hristiyan mutasarrflara mslman muavin verilecekti. Sancaklar da kazalara ayrlacak, her kazaya bir kaymakam ile, ayni dinden olmayan bir muavin atanacakt. Mlki idarecilerin nezdinde birer idare meclisi olacakt. Vilayet idare meclisine vali bakanlk edecekti. Yine nizamnameye gre, idare meclisinin reisIeri ise vali, mutasamf ve kaymakamlar olacakt. Bu meclis; iki mavir, adliye mfettii, metropolid, defterdar, mektupular ve halk tarafndan seilen mslman, hristiyan yelerden teekkl edecekti. Halk karma olan sancaklarn idare meclisleri de kark olacakt. Ayrca, vilayet, sancak ve kaza merkezlerinde cinayet ve hukuk mahkemeleri kurulacak, mahkemelerin mslman ve hristiyan yelerini halk seecekti. Halk tamamen hristiyan olan yerlerde yelerin tamam hristiyan olacakt67 te yandan vilayet merkezinde, sancak ve kazalarda davalarn grlmesi iin birer deavi meclisi kurulacak ve meclislerin yeleri de yar yarya her iki toplumdan seilecekti. Ancak ahalisi srf hristiyan olan yerlerde yelerin tamam hristiyan olacakt. Mslmanlar arasnda meydana gelecek davalar, er'iye mahkemelerinde grlecekti. Ayrca her kyde bir ihtiyar meclisi olacak, sancaklarda ise, islam ve hristiyanlar iin ayr ayr birer ihtiyar meclisi kurulacakt.
66. Yaplan dzenlemeye gre Girit adas Kandiya, Hanya, Resmo, sfakya ve Laid olmak zere be sancak merkezi ve 20 kazaya ayrld. Bk., Nezaret-i Unur- Hariciye Muharrerat- Resmiye Nizamnane-i Cedid der Hakk- Girit, s. 13. 67. Bu srada (1868 yl) Girit adasnn nfusu ise, sadece erkekler 55.000 kii civarnda olduu, toplam nfusun ise i20 binden fazla olmas gerektii tahmin edilmekte idi. Girit adasndaki nfusun 15.000'j mslman, 35.000 hristiyan idi. Bk., Enver Ziya Kara, Ayn eser, c.VII, s. i8; te yandan bu srada Girit adasnn nfusunun bir baka yazara gre ise, 200.000 civarnda olduu belirtilmektedir. Buna gre adadaki mslmanlarn says 40.000 civarndadr. Karlatrnz, Mithat In, Ayn eser, s. 5.

.1

238

ZEKERY A TRKMEN

Adann mali ileri vilayette defterdar, sancaklarda muhasebeciler, kazalarda da mal mdrleri tarafndan yrtlecekti. Yaz ileri ise iki dilde (Trke ve Rumca olarak) yrtlecekti. Girit vilayetinde bunlarn dnda bir de umumi meclis bulunacakt. Bu meclise her kazadan, halkn seecei iki ye itirak edecekti. Ahalisi yalnz islam veya hristiyan olan kazalarn yeleri mslman veya hristiyan olaca gibi, kark olan kazalarda eit ye seilecekti68 Meclis, ylda bir defa toplanacak ve Girit adasn ilgilendiren u ileri grp karara balayacakt: *Adann yol ve kprlerine bakmak, *Kredi sandklar kurmak, *Adann ticaret, sanayi ve ziraat ilerini dzenlemek, *Eitim ilerini yrtmek, *Adann gelirlerinden bir ksmn slahat ileri iin tahsis edilmesini salamak69 Girit adasnda bu hkmler dairesinde verilmek istenen nizam, 1856 Islahat Fermannn ekline ve ruhuna uygun idi. Asiler lehinde yabanc mdahaleye de artk yer brakmamakta idi. Buna ramen, asilerin tekil ettikleri geici hkumet, bu program reddetti. Bunun zerine stanbul'daki hkumet erkan byk devletlere bu konuda verilecek cevab hazrlamakla urat ve bir sre sonra bunu Ali Paa'ya bildirdi. Buna gre, asilerin teklifi ya reddedilecek, ya da byk devletlerle grlerek bir uyuma salanacakt. Hatta hkumet yeleri, devletin mali sknt ierisinde bulunduunu ileri srerek byk devletlerin Girit adasnda tefti isteklerine olumlu baklmas ynnde gr bildirince Ali Paa bunu reddetti. Ali Paa bundan baka, byk devletlerin adada yapmak istedikleri referandum teklifini de kabul etmedi. Nitekim, Abdlaziz de Ali Paa ile ayni gr paylatn Fransz elisi Msy Bourree'ye bildirmiti7o
68. Nezare!-i Umur- Hariciye Muharrera!- Resmiye Nizamname-i Hakk- Girit. s. 13-18. 69. Nezare!-i Umur- Hariciye Muharrera!- Resmiye Nizamname-i Hakk- Girit, s. 20-21. 70. Enver Ziya Kara, Ayn eser, c.VII, s. 31-33.

Cedid der Cedid der

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AyRMA

ABALAR

239

Ali Paa, ayrca 20 Ocak 1868 (25 Ramazan 1284) tarihli fermana ait meclis-i umumi hkmlerinin adada uygulanmas konusunda da yetkili klnd7!. Bunun ardndan Girit adasnda siyas, askeri, idari ve mali' tedbirler uygulamaya konuldun. Blgede almalara balayan Ali Paa, yapt incelemelerin sonunda, isyan olaylarnn kuvvet zoruyla bastrlm olsa dahi, Girit'te Osmanl hakimiyetini devam ettirmenin g bir i olduunu anlam ve adaya muhtariyet verilmesi hususunda devlet idarecileriyle gr alveriinde bulunmutur73 Olaylarn bu derece kritik bir merhalede olduunu anlayan Osmanl idarecileri ve padiah yeni bir takm dzenlemeler yapmak iin harekete geti. Girit adasnn huzura kavumasn arzu eden Abdlaziz, tarafndan gnderilmi olan ve biraz evvel bahsedilen birinci fermanda, Mart 1284/1868 senesinden itibaren adann iki senelik aar vergisinin tamamnn afv edildii; mteakip iki seneye ait verginin de yarsnn alnmayaca, dier yarsnn da adadaki imar ve slahat ileriyle ilgili yaplan harcamalara ayrlaca belirtilmekte idi. Bundan baka Girit' deki mslman halkn askerlikten muaf tutulduu mddete, hristiyanlarn da askerlik bedeli vergisinden muaf olduklar, dier birtakm hususlarda da iyiletirmeler yaplaca aklanmakta idi74 Sadrazam Ali Paa, 4 Ekim 1867 tarihinden 28 ubat 1868 (5 Zilkade 1284) tarihine kadar Girit Adasnda kalarak adada huzurun
71. Girit'teki bu yeni dzenlemeler hakknda yaynlanm olan nizamname1erin metni iin bk., Nezaret-i Vmur- Hariciye Muharrerat- Resmiye Nizamname-i Cedid der Hakk- Girit, s. 28 vd.; Vecihi, Musavver Tarih-i Harp, stanbul 1315, s. 41 vd.; ayrca bk., Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.VIII, Ankara 1962, s. 118. 72. smail Hami Daniment, Ayn eser, c.V, s. 224. 73. Mahmut Celalettin Paa, Ayn eser, s. 42. 74. Il. Abdlhamit dneminde Girit adasna birka defa memuren giden ve daha sonra Girit Meselesi hakknda bir risale kaleme alan Mehmet Salahi Beyeserinde Osmanl idarecileri tarafndan 1868 ylnda Girit rumiarna verilen geni hak ve imtiyazlar tenkit ettii grlr. Mehmet Salahi Bey'e gre, "...ahalinin isti'dad ve kabiliyeti derece-i kafiyede msait bulunup bulunmad tedkk edilmeyerek bir takm imtiyazat- vasi'a i'ta ve gya bu are-i vahi ve tedbir-i sakm ile cezirede ate-i fitne ve ihtilal teskin ve itfa olunmutu ..." Bk., Mehmet Salahi, Ayn eser, s. 31. Mehmet Salahi Bey'in tercme-i hali iin bk., M. Mnir Aktepe, "Mehmet Salahi Bey ve Mecmuas Hakknda Baz Notlar", Tarih Dergisi, stanbul 1965, c.xV/20, s. 55-72; Girit rumiarna verilen haklara dair bk., Iorga, Ayn eser, c. V, s. 560 vd.

__

240

ZEKERY A TRKMEN

tesisine alt. Mehmet Emin Ali Paa, 28 ubat 1868 ylnda Girit adasn Hseyin Avni Paaya brakarak stanbul' a dnd. Osmanl Devleti 3-4 bin civarnda bulunan asilere kar blgede 55 tabur kadar bir kuvvet bulunduruyordu. Nitekim bu kuvvet, asilerin elli misli nispetinde idi. Fakat ekya araziyi ok iyi tandndan baarl olabiliyordu. Ali Paann adadan ayrlmasndan sonra, Girit'le ilgili slahat programnn uygulanmas Mir Hseyin Avni Paaya kald. Hseyin Avni Paa dneminde, Girit asileri belirtilen slahat ferman hkmlerinin uygulanmas neticesinde devlete ballklarn bildirmekten baka are bulamamlar; asilerin says bylece gnden gne azalmtr. Osmanl donanmasnn Girit adas ve Yunanistan sahillerini abluka altna almas asilerin lojistik desteini byk lde kesmi, fakat syan alevi Girit'in yksek dalarnda yine yer yer devam etmitir. Girit adasnda grev yapm Osmanl ricalinden biri olan Mehmet Salahi Bey'e gre, Ali Paa tarafndan adada tesis edilmeye allan idare, hristiyan halk bsbtn Yunanistan'a yaklatrm; Trkleri ise aciz bir duruma drmt75 Girit adasnda uygulamaya konulan slahat projesi kapsamnda Rum ahali ocuklarnn eitimine daha fazla nem vermeye balamtr. Eitim iin Yunanistan'a gnderilen genler bilahare adaya gelerek memuriyete balamlardr. Nitekim bu durum zamanla yle bir hale gelmitir ki, adada memur olarak grev yapan rumIarn byk bir blm Yunanistan'da eitim grm kiilerden teekkl etmitir. Bu ise, yakn bir gelecekte Girit'in Osmanl idaresinden ayrlmasna nemli bir sebep tekil edecekti. Mehmet Salahi Bey gibi, dnemin baz devlet ricalinden Ali Paa tarafndan Girit adasnda uygulamaya konulan slahat kararlar tenkit edilmiti. Aslnda Ali Paann bu icraatna bakldnda, Girit'e uluslar aras bir heyet gnderip referandum yaptrmak isteyen Avrupa devletlerinin mdahalesi nlenmi; Girit RumIarnn byk bir ksm tatmin edildiinden isyan mevz kalm; yeni idare esaslar Avrupa kamuoyunu da byk lde memnun etmi;
75. Mehmet Salahi Bey, Aylll eser, s. 31-32.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AYRMA ABALAR

241

Yunan propagandas tavsatlm ve en nemlisi isyann baanya ulama ans ortadan kalkmtf76 Nitekim, Osmanl Devletinde knt iaretlerinin balad ve byk devletlerin daimi mdahalelerinin olduu bir dnemde rk bir imparatorlua gnden gne ktleen kaderi ierisinde bundan fazla bir ey yapmak mmkn deildi. Ali Paa'y dnemin airi Namk Kemal ve Ziya Paalar da tenkit etmilerdir. Aslnda Ali Paa, Girit'i bahane edip btn hristiyanlann hamisi kesilen Rusya'nn tezini de, Girit slahatn uygulamaya koyarak suya drmt77. Osmanl Devleti'nin Ali Paa araclyla Girit adasnda yapmak istedii slahat, gizli emeller peinde koan ve Rusya'nn destei ile Girit'i kendine balamak isteyen Yunanistan'n menfaatlerine aykr dmekte idi. Yunanistan bu defa da Rusya'nn tevik ve desteini salayarak Girit adasn ilhak iin aktan aa silahlandrmaya balam; Yunan bavekili Girit'in ilhakndan baka are olmadn sylemiti. Nitekim, Ali Paa, Girit asilerinin Yunanistan' dan destek grdkleri mddete silahlanmaya devam edeceklerini ve adada terr havas estireceklerini biliyordu. Ksa bir sre sonra iki devlet arasndaki ilikiler yine gerginleti. Bunun zerine Osmanl Devleti Atina'daki bykelisi Fotiyadi Efendi'yi geri ard. Trk limanlar Yunan gemilerine kapatld gibi, Yunan tebaas snr d edildi. 2 Aralk 1868 tarihinde Osmanl Devleti ile Yunanistan arasndaki ilikiler kopma noktasna geldi. Osmanl Devleti tarafndan 11 Aralk 1868 tarihinde Yunanistan'a sert bir ltimatom verilerek, devletlerarasnda yaplan anlamalara sadk kalmas, Girit asilerini desteklememesi istenmitir. Osmanl hkumeti bunun iin Yunanistan'a sekiz gn mhlet tanmtr. Neredeyse scak bir atmann kmas ise an meselesi haline gelmitir. Rusya'nn desteini salayan Yunanistan, bu kez Osmanl Devleti
76. Fransa impatarotu III. Napoleon, Osmanl sadrazam Mehmet Emin Ali Paa'ya hayran olduunu vurgulamaktan geri kalmamtr. Hatta, Ali Paa gibi bir hariciye nazr b,:labilsem diye hayfland kaydedilir. te yandan Sultan Abdlaziz ise, her defasnda, Allah bu adam bamzdan kaldrmasn temennisinde bulunarak Ali Paa'ya duyduu takdir hislerini aklamaktan geri kalmamtr. Bk., smail Hami Daniment, Ayn eser, c. V, s.235. 77. smail Hami Daniment, Ayn eser, c.IV, s. 225-228.

242

ZEKERY A TRKMEN

ile pazarla girimeye kalkmtrn. Avrupa devletleri bu hususta Rusya'y uyarnca, Rusya Yunanllara destek kmaktan vaz gemitir. Trk-Yunan anlamazln grmek zere, bu srada Prusya'nn teklifi ve 2 Ocak 1869 tarihinde Fransa kral III. Napoleon 'un daveti zerine 9 Ocak 1869 tarihinde toplanan konferans muhtemel bir atmann nlenmesine gayret sarf etmitir. Fransa, Rusya, ngiltere, talya, Prusya, Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda cereyan eden konferansta Osmanl Devleti'nin hakl olduu belirtildikten sonra, Yunanistan'a 28 Ocak 1869 tarihinde verilen iddetli bir nota ile, muhtemel bir atmann nne geilmi 01du79 Bylece, Girit isyan ile bu isyann sebep olduu muhtemel bir Trk- Yunan sava da nlenmi oldu. Bu konferans takip eden dnemde Osmanl Devleti, Ali Paa tarafndan yaymlanm olan nizamname uyarnca Girit adasndaki slahat gerekletirmeye alt. te yandan yaplan bu konferansta, alnan kararlar gerei, Yunanistan, Osmanl Devleti ile snr olduu blgelerde ete tekilat kurmayacak ve hibir zaman silahla donatlm gemilerini, Trk karasularndan geirip Trk limanlarna gndermek suretiyle Rum reayay Trkler aleyhine isyana sevk etmeyecekti. Babali her ihtimale karlk Girit adasnda 6.000 kiilik bir kuvvet bulundurmaya gayret gsterdi. Girit isyan srasnda meydana gelen olaylar ve Osmanl hkmetinin tavrn Osmanl kamuoyu znt ile takip ederken, Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri ise trl nedenlerle devlet ricalinin acziyet ierisinde bulunduklarn ilan ettilerso. Kamuoyu Girit isyan
78. Enver Ziya Kara, Ay eser, c.VII, s. 35. 79. Kenneth Boume, Ay makale, s. 271; ayrca bk., Iorga, Ay eser, c.V, s. 56 ivd. 80. Hatta, Ziya Paa Sultan Abdlaziz'e Londra seyahati esnasnda sunduu mehur layihasnda (Ziya Paa, Sultan Abdlaziz' e Layiha, stanbul 1327) Girit meselesinden dolay Osmanl Devleti 'nin iinde bulunduu kt durumu gzler nne sermeye alt. te yandan Ziya Paa yazd bir iirinde de Ali Paa'y Girit meselesinden dolay acizlikle sularken unlar yazyordu: Sadr- Ali zamane ne yapard acaba? Kprl-zade u hengdmede sa olsa idi. Kapc-zade ile fark budur kim Kprl'nn, Birisi almt dieri verdi Girit'i. Bk., Ziya Paa, Layiha; Enver Ziya Kara, Ay eser, c.VIl, s. 37-38.

GRT ADASINIOSMANL

DARESNDEN

AyRMA

ABALAR

243

karsnda devletin zor durumda kalmasndan dolay padiah ve Ali Paay sorumlu tuttu. Fakat padiah aktan aa tenkit edilemediinden btn su Ali Paaya ykleniyordu. Asilerin Girit adasndaki hakimiyetini sona erdiren Ali Paa olmasna ramen, Rumlarla ittifak yapt eklinde sylentiler yaylmtr. Haliyle btn bu tenkitlerde duygularn n plana kt bir gerekti. Nitekim, ordusu zayf, maliyesi km bir devletin sadrazam olan Ali Paa, devletin menfaatine yaplabilecek her trl faaliyeti baaryla sonulandrmt. Osmanl hkumeti, mali ve idari bakmdan Girit adas halkna son derece msamahakar davranm olmasna ramen, Girit RumIan vaziyetten yine de memnun kalmadlars. Nitekim, alnan bu tedbirlere ve Girit Adasndaki yerli RumIara tannan yeni haklara ramen, adadaki anlamazlklar bir trl sonulandrlamad. Rumlar ile Trkler arasndaki atmalar devam etti; Girit'i Trk idaresinden ayrp Yunanistan'a balamak amacyla radikal partiler kuruldu. Osmanl Devleti'nin eitli cephelerde girdii savalan frsat bilen Girit RumIan harekete gemekten geri kalmayp frsatlar deerlendirmeye altlar. unu belirtmemiz gerekirse, 1868 Girit nizamnamesi adann Trk idaresinden k tarihi olan 1912 ylna kadar eitli tadillerle de olsa uygulamada kalmtr.

SONU
Girit adas, Akdeniz'in Adalar Denizi ile kesitii yerde, stratejik konumu itibariyle son derece nemli bir blgededir. Osmanl Devleti'nin Venediklilerden ald bu ada, 1821 Yunan isyanndan sonra kurulan Yunan devletinin her zaman ilgi alanna girmitir. Girit adasn ilhak etmek iin her trl yola bavuran Yunanistan, 1866 ylnda byk apl bir isyan kartarak adann Osmanl idaresinden ayrlmas iin bir kampanya balatarak geni apl bir harekete girimitir. Bu srada Osmanl hkmetinin banda bulunan Mehmet Emin Ali Paann stn gayretleri ile Osmanl Devleti, Avrupa devletleri nezdinde balatt diplomatik giriimler baarl so81. Hseyin Nesimi-Mehmet Behet, Girit Hailesi, Hanya 1313, c. ll, s. 6 vd; ayrca bk., Hseyin Hfz, Girit Vekayi'i, 1326, s. 9.

244

ZEKERY A TRKMEN

nu vermi ve Girit adasndaki hakimiyet haklarn byk devletlere de onaylatmt. te yandan 1866 syan ile Girit RumIanna tannan geni haklar, yakn bir gelecekte onlarn zerk bir statye brnmelerine de zemin hazrlamtr. Dier taraftan Girit RumIarnn Osmanl-Rus Savan frsat bilerek yeniden harekete gemeleri zerine, Osmanl Devleti adada yeni bir uygulamay gndeme getirmitir. 12 Ekim 1878'de Halepa Szlemesi yaplmtr. Bu szleme ile Girit valisinin hristiyan olmas ve 5 yl iin byk devletlerin onayyla tayin edilmesi kararlatrld. Girit genel meclisinin ye says49 hristiyan, 31 mslman olmak zere 80 kii olarak belirlendi. Meclisin yetkileri geniletildi. Adada toplanan verginin adann imarna harcanmas konusunda ilkeler benimsendi. lk vali Fotiyadi Paa, Girit mahkemelerine bamszlk kazandracak bir zel nizamname hazrlad ve bunu Osmanl hkumetine de kabul ettirdi. Bir mddet sonra yeniden harekete geen RumIar, Girit adasn adeta bir barut sna dndrme gayretine giritiler. 1889 ylnda gerekletirilen dzenlemeler de bir sonu vermedi ve 1896 ylnda Girit adasnda yeniden bir bunalm baladsz. Bu bunalm 1897 ylnda kan Osmanl-Yunan savann da asl sebepleri arasnda yer ald.

82. Geni bilgi iin bk., Aye Nkhet Adyeke, Ay11l eser, s. 40 vd.