I.

SYAS NKILPLAR (SALTANATIN KALDIRILMASI, CUMHURYETN LANI, HALFELN KALDIRILMASI

Cumhuriyetin lann Hazrlayan Gelimeler ve Saltanatn Kaldrlmas Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devleti yklm ve lke topraklarnn nemli ksmlar tilaf Devletlerinin igaline uramt. Bu gelimelere kar Anadolunun eitli kesimlerinde yer yer tepki ve direni hareketleri meydana gelirken, M. Kemal Paa 19 Mays 1919da blgede asayii salamak maksadyla 9. Ktaat mfettii olarak Samsunda karaya ayak bast. Bundan sonra Anadoludaki sz konusu hareketleri birletirmek ve lkeyi iinde bulunduu durumdan kurtarmak iin almalara balad. Bu amala 21-22 Haziran 1919da Amasyada yaynlanan Tamimden sonra srasyla Erzurum (23 Temmuz-7 Austos 1919) ve Sivas(4-11 Eyll 1919)ta Kongreler dzenlendi. Kongrelerde, alnan kararlar uygulamak zere Heyet-i Temsiliye oluturuldu. te btn bu gelimelerde milli mcadele ve kongreler dneminde n plana kan en nemli husus Kuvay- Milliyeyi mil ve irade-i milliyeyi hakim klmak esastr dncesiydi. Ayn dnceleri ieren Misak- Millinin Son Osmanl Mebusan Meclisinde 28 Ocak 1920de kabulnden sonra, 16 Mart 1920de stanbulun igali, Anadolunun stanbuldan kopmasna yol amt. Bu gelimeler zerine 23 Nisan 1920de Ankarada yeni bir Meclis ald. Halkn setii temsilcilerden oluan ve Trkiyeyi zafere ulatran bu Milli Meclis, kendisinin stnde baka bir kuvveti tanmayan, olaanst yetkilere sahip bir Meclisti. Bu meclise dayal olarak yrtlen Milli Mcadelenin baaryla sonulanmas zerine Lozanda toplanacak konferansa TBMM temsilcisi ile birlikte stanbuldan da temsilcilerin arlmas, Milli Mcadeleye gereken destei vermeyen Saltanatn kaldrlmasna vesile oluturdu ve 1 Kasm 1922de Saltanat kaldrld. Saltanatn kaldrld gn TBMMnde uzun bir konuma yapan M. Kemal Paa, burada geni olarak tarihten rnekler vererek saltanat ve hilafet hakkndaki grlerini ortaya koymu ve zetle unlar sylemitir: ...imdi efendiler, makam- hilafet mahfuz olarak onun yannda hakimiyet ve saltanat milliye makam ki, -Trkiye Byk Millet Meclisidir- elbette yan yana durur... bugnk Trkiye Devletini temsil eden Trkiye Byk Millet Meclisidir...Milletin saltanat ve hakimiyet makam yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisidir.... grld gibi bu karar ile yalnzca saltanat kaldrlmtr. Bu ekilde padiahlk yetkilerini kaybeden Sultan Vahdeddinin zerinde sadece halifelik grevi kalmtr. Bu gelimenin arkasndan Vahdeddinin 17 Kasm 1922de ngilizlerin yardmyla stanbuldan ayrlmas zerine TBMM, Veliahd Abdlmecidi halife seti (18 Kasm 1922). Ankarann Bakent Oluu Saltanatn kaldrlmas sonrasnda gerekleen nemli gelimelerden biri Yeni Trkiye Devletinin bakentinin belirlenmesidir. Milli Mcadele dneminde M.Kemal Paann 27 Aralk 1919da Ankaraya gelerek Heyeti Temsiliyenin almalarn yrtt bir direni merkezi olarak belirlemesi ve 23 Nisan 1920de TBMMnin almas ile yeni Hkmetin de merkezi oluyordu. Milli Mcadele hareketinin baaryla sonulanmas zerine imzalanan Lozan Antlamas sonras balayan yeni dnemde, smet Paa ve arkadalarnn Meclise verdikleri yasa teklifi ile Ankara, 13. Ekim 1923te, yeni devletin bakenti olarak kabul edildi. Ankarann bakent seilmesinde pek ok etkenden sz edilebilir. Bunlardan biri Anadolunun ortasnda olmas, dieri ise karayolu ve demiryolunun ulat stratejik zellikler tamasdr. Ayrca Milli Mcadeleye

destek vermesi de dikkate deerdir. Esasnda siyasi bir karar olan bu tavr ile yeni ynetimin kimlii ve eskisinden farkll da ortaya konmu oluyordu. Bylece Ankarann bakent olmasyla gerek yurt iine, gerekse yurt dna saltanat ynetimine dnlmeyecei ve btn yetkilerin Trkiyenin kalbi olan Ankarada topland yolunda ciddi bir mesaj verilmi oluyordu. Bir baka ifadeyle Ankara stanbula hakim duruma gelmi oluyordu. Cumhuriyetin lan Lozan Bar Antlamasnn imzalanmasndan sonra dikkatler i politikaya evrildi. Siyasi alanda mcadelenin balad bu dnemdeki en nemli gelime devletin rejiminin adnn konmasdr. Bu mesele de yaanan bir hkmet bunalm sonucunda zmlenecektir. Nitekim 27 Ekim 1923te istifa eden Fethi (Okyar) Beyin banda bulunduu hkmetin yerine yenisinin kurulamamas sonucunda hkmet bunalmnn yaanmas, Meclis Bakannn yetkilerinin ise bu ii zmekte yetersiz kalmas devlet bakanna olan ihtiyac ortaya karyordu. Zira, Anayasaya gre vekiller Mecliste teker teker oylanp ounluun salanmasyla seiliyordu. Bu bunalm hi bir vekilin ounluu salayamamasndan kaynaklanmt. Hkmet bunalmnn meclis hkmeti sistemi nedeniyle alamamas, kabine sistemine gemek, dolaysyla da Cumhuriyeti ilan etmek iin uygun bir siyasal ortam yaratt. Bu durum karsnda 28 Ekim akam M. Kemal Paa ankaya kknde yemek esnasnda kendi grne yakn arkadalarna; Yarn Cumhuriyet ilan edeceiz diyerek fikrini belirttikten sonra, 1921 tarihli Anayasada yaplacak deiikliklerle ilgili nerge hazrland. Bu nerge unlar ieriyordu: Hakimiyet kaytsz artsz milletindir. dare ekli, halkn kendi kaderini kendisinin tayin edecei temeline dayanr. Devletin hkmet ekli Cumhuriyettir. Trkiye Devletinin dini slam dinidir. Resmi dili Trkedir. Bakenti Ankaradr. Trkiye Devleti T.B.M.M. tarafndan ynetilir. Trkiye Cumhurbakan, T.B.M.M. genel kurulunca kendi yeleri arasdan seilir. Trkiye Cumhurbakan devletin de bakandr. Gerektiinde Meclise ve Bakanlar Kuruluna bakanlk eder. Babakan, Cumhurbakan tarafndan Meclis yeleri arasndan seilir. Hazrlanan bu nerge ertesi gn yani 29 Ekim 1923te Mecliste kabul edilmesiyle Cumhuriyet ilan edildi. Bu deiikliklerle rejimin ad konmu ve Cumhurbakanl seimine gidilerek Mustafa Kemal Paa Cumhurbakan seilmitir. smet Paa ise hkmeti kurmakla grevlendirilerek Cumhuriyetin ilk babakan sfatn kazanmtr. Cumhuriyet Trk milletinin karakterine uygun en iyi hkmet ekli olarak tercih edilmitir. Yeni rejimin kurucusu M. Kemal Atatrk, Cumhuriyetin resmen ilanndan nce Viyanada yaynlanan Neue Freie Press gazetesine verdii bir demecinde bu konudaki grn, Trkiyenin adndan baka her eyiyle bir Cumhuriyet olduunu, Anayasann kapsad hkmlerden ilkinin egemenliin millete ait olduu, ikincisinin ise, halkn yalnz Byk Millet Meclisi tarafndan temsil edildii eklinde dile getirir. Yine 1 Nisan 1923te seimin yenilenmesi hakkndaki karar dolaysyla TBMMnde syledii bir nutkunda konu ile ilgili kanaatlerini Yeni Trkiye Devletinin ruhu bnyan hakimiyet-i milliyedir. Milletin bilakayd- art hakimiyetidir... Trkiye Devletinde ve Trkiye Devletini kuran Trkiye halknda tcidar yoktur!.. Btn cihan bilmelidir ki, artk bu devletin ve bu milletin banda hibir kuvvet yoktur, hi bir makam yoktur. Yalnz bir kuvvet vardr. O da hakimiyet-i milliyedir.... eklinde aklar. Grld gibi milli egemenlik kavram zerinde srarla duran Atatrk demokrasi konusuna da deinerek kurduu cumhuriyetin demokratik olmasn ister ve bu konuda : Malumdur ki, Trkiye Cumhuriyeti demokrasi esasna mstenit bir devlettir..Demokrasi ise, esas itibaryle, siyasi mahiyettedir, fikridir, ferdidir, msavatperverdir diyen Atatrk bir baka yerde ise, ...demokrasi prensibinin, en asri ve mantki tatbikini temin eden hkmet ekli Cumhuriyettir...Cumhuriyette

son sz, millet tarafndan mntehap meclistedir. Millet namna her trl kanunlar o yapar diyerek cumhuriyet ve demokrasiye ilikin fikirlerini aklamtr. Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit (Yaln) ise Cumhuriyetin ilanndan sonra yazd bir yazsnda: Anadoluda Byk Millet Meclisi vatann kaderine fiilen hakim olmaya balad dakikadan beri Trkiyede Cumhuriyet kurulmutu... Atlan toplar bize yeni bir ey retmiyor, yeni bir deiiklik yapmyor. Yalnz ortaya km bir hali tespit ediyor.diyerek ayn konuya dikkatleri eker. Yeni devletin idare ekli olarak kabul edilen Cumhuriyet daha sonra kabul edilen 1924 Anayasasnda Devletin ekli cumhuriyettir ifadesiyle Cumhuriyet devlet ekli olarak kesin hkm haline getirilir. Bu hkm sonraki tm anayasalarda aynen korunmasnn yannda, bu hkmn herhangi bir Anayasa deiiklii ile deitirilemeyecei ve deitirilmesinin dahi teklif edilemeyecei hkme balanr. Halifeliin Kaldrlmas Cumhuriyetin ilan sonras gerekletirilen inklplarla rejimin yerlemesini nleyecek her trl engel ortadan kaldrld. Bu konuda atlan en nemli adm 3 Mart 1924te kabul edilen kanunlarla oldu. Bunlardan birisi Halifelii kaldran kanundur. Bilindii gibi halife Hz.Muhammedin lmnden sonra Onun yerine geen kiiye verilen isimdir. Drt halife dneminden sonra (632-661) halifelik hanedan sistemine dnm ve srasyla Emeviler (656-750) ve Abbasilere (751-1258)e gemitir. Tarihte birden fazla kullanld dnemlere de rastlanan halifeliin, Yavuz Sultan Selimin Msr fethi (1517) ile Osmanllara getii kabul edilir. 1774 Kk Kaynarca Antlamasnda, II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde ve Birinci Dnya Sava srasnda siyaset meselesi olarak kullanlan halifeliin pek fazla etkisi grlmez. Milli Mcadele sonrasnda niter milli bir devlet olarak kurulan Trkiye Cumhuriyetine kar olan gruplarn destekledii Halife, ayn zamanda baz d gruplar tarafndan da ilgi topluyordu. Gerek Halife Abdulmecitin kendisini n plana kartan davranlar ve devletin iki bal gibi gzkmesi, gerekse Hindistandaki smailiye tarikatnn liderleri olan Aa Han ile Emir Alinin Babakan smet Paaya yolladklar mektupta halifeye olan ballklarnn ifade edilmesi, Trkiyenin i ilerine mdahale olarak grldnden tepki toplad. Btn bu gelimeler halifeliin kaldrlmasna zemin hazrlad. Bu konuda daha nce Atatrkn, deiik evrelerin tepkilerini lmek maksadyla basn, niversite ve ordu nezdinde giriimlerde bulunduu grlr. Bunlardan biri 4-5 ubatta zmirde hkmet yanls baz gazeteciler ve niversite mensuplaryla yapt grmesi, dieri ise 15-20 ubat 1924 tarihleri arasnda zmirde dzenlenen Harp Oyunlar dolaysyla komutanlarla yapt grmedir. Burada Atatrk, i ve d politikada takip edilecek yol hakknda komutanlarn onayn almay gerekli grmt. Halifeliin kaldrlmas iin hazrlanan kanun teklifinde:Trkiye Cumhuriyetinin iinde Halifelik Makamnn varl sebebiyle Trkiye i ve d politikasn iki bal olmaktan kurtaramad... deniliyordu. Halifelik yetkilerinin Esasen hkmet ve cumhuriyet anlam ve kavramnn iinde mevcut bulunduu gerekesinden hareketle Halifelik Makamn kaldran maddenin grlmesi Mecliste tartmalara yol at. Tartmalar sonrasnda halifenin grevlerinin Cumhuriyet idaresi altnda yerine getirilebilecei vurgulandktan sonra yaplan oylama sonucunda halifelik kaldrld. Bu dncelerden hareketle kendisine ortak kabul etmeyen Cumhuriyet ynetimi, 3 Martta Halifelii kaldran, 431 sayl kanun ile Osmanl hanedanna mensup kiiler yurt dna karld. Halifeliin tarihe kart bu kanunla birlikte kabul edilen dier bir kanunla eriye ve Evkaf Vekaleti kaldrld ve bu vekaletin ilerini grmek zere Diyanet leri Bakanl ile Vakflar Genel Mdrl kuruldu.

Bu Blmle lgili Okuma Kitaplar ve Makaleler:

Atatrk, Nutuk, Cilt:I, stanbul 1969 Atatrk, Nutuk, cilt: II, stanbul 1970 Atatrkn Sylev ve Demeleri (ASD), cilt:I, stanbul 1945 Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti, Ankara 1971 Bilal N.imir, Ankara... Ankara Bir Bakentin Douu, Ankara 1988 Nurettin Trsan (Derleyen), Ankarann Bakent Oluu, stanbul 1981. Anl een, Atatrk ve Cumhuriyet, Ankara 1981. Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1980 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, cilt:1, Ankara 1966 Lord Kinross, Atatrk. Bir Milletin Yeniden Douu, eviren: Necdet Sander, Sander yayn, stanbul 1984 A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu yayn, Ankara 1969 A. Afetinan, M. Kemal Atatrkten Yazdklarm, Kltr Bakanl yayn, Ankara 1981 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Ankara 1981 Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara 1972 Mahmut Gololu, Halifelik Ne di? Nasl Alnd? Niin Kaldrld?, Ankara 1973 Seil Akgn, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik, Ankara (tarihsiz).