KARADENZ TEKNK NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI TARH PROGRAMI

SMET NN'NN 1935 YILI TRABZON VE ERZURUM GEZS VE III. UMUM MFETTLK'N KURULMASI

YKSEK LSANS TEZ

Fatma NCE

TEMMUZ 2008 TRABZON

KARADENZ TEKNK NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI TARH PROGRAMI

SMET NN'NN 1935 YILI TRABZON VE ERZURUM GEZS VE III. UMUM MFETTLK'N KURULMASI

Fatma NCE

Karadeniz Teknik niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits'nce Bilim Uzman (Tarih) Unvan Verilmesi in Kabul Edilen Tez'dir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 04.07.2008 Tezin Szl Savunma Tarihi : 30.07.200828.01.1996

Tezin Danman Jri yesi Jri yesi

: Do. Dr. Mehmet OKUR : Prof. Dr. Mesut APA : Do. Dr. Hikmet KSZ

Enstit Mdr

: Prof. Dr. Osman PEHLVAN

TEMMUZ 2008 TRABZON

0. SUNU 00. nsz Bitirme Tezi olarak Hocam Yrd. Do. Dr. Murat Kkuurlunun ynlendirmesi ile smet nnnn 1935 Yl Trabzon ve Erzurum Gezisi ve III. Umumi Mfettilikin Kurulmas isimli yksek lisans tez konusunu aldm. Bu tezi almamzn iki temel amac vard: Birincisi, Bavekil smet nnnn dou gezisi srasnda Trabzon ve Erzurumun iinde bulunduu artlar detayl olarak ortaya koymak; ikincisi ise bu gezi srasnda tespit edilen sorunlar zmek amacyla kurulan nc Genel Mfettilik hakknda bilgi vermekti. Tez almam giri blmnden sonra ana blmden olumaktadr: Giri blmnde 1930larn ilk yarsnda Trkiyenin genel durumu ile ilgili bilgiler verildikten sonra blgenin genel durumu zerinde durulmu ve nc Umumi Mfettilik hakknda ksa bir bilgi verilmitir. Tezin birinci blmnde smet Paann Trabzonu ziyareti esnasnda kendisine bu blge ile ilgili sunulmu olan raporlara baklarak blgenin durumu incelenmeye allmtr. kinci blmde smet Paann Erzurumu ziyareti esnasnda bu vilayetin durumu ele alnmtr. Tezin nc ksmnda ise, III. Umumi Mfettilikin kurulu sebepleri, Kurulu aamas, Tahsin Uzer dnemi III. Umumi Mfettilikin durumu ve icraatlar, Tahsin Uzer sonras III. Umumi Mfettilik ve son olarak da III. Umumi Mfettilikin yrrlkten kaldrlmas anlatlmaktadr.

III

Beni bu konuya ynlendiren ve tez sresince yardmlarn esirgemeyen hocam Yrd. Do. Dr. Murat Kkuurluya ve yine tez sresince bana her trl destei veren hocam Do. Dr. Mehmet Okur ve sevgili babam Okt. Ylmaz nceye teekkr bir bor bilirim. Faydal olmas dilei ile Trabzon, Haziran 2008 Fatma NCE

IV

01. indekiler

Sayfa Nr. 0. SUNU....III 00. nsz...III 01. indekiler.V 02. zet..IX 03. Summary ......X GR.1 BRNC BLM 1. TRABZON VLAYET...5 10. Genel Bilgi.....5 11. smet nnnn Trabzonu Ziyareti.....8 12. smet nnye Trabzon le lgili Sunulan Rapor....9 120. Nfus Durumu...9 121. Salk leri10 122. Kltr Durumu.11 V

123. Ktphaneler....12 124. Yollarn ve Kprlerin Durumu.....12

125. Finans Durumu.....15 126. Belediyeler.....16 127. Tarm Durumu..16

128. Ziraat Kooperatifleri....18 129. Ekonomik Durum.....19 1210. Gvenlik Durumu...24 1211. Tapu leri..25 1212. nhisar daresi25 1213. Liman irketi.26 1214. Genlik Tekilat26

KNC BLM 2. ERZURUM VLAYET28 21. Genel Bilgi......28 22. smet nnnn Erzurumu Ziyareti......31 VI

23. smet nnye Erzurum le lgili Sunulan Rapor..32 230. Nfus Durumu......32 231. Asayi leri...36 232. skan leri.....37 233. Kltr leri...38 234. Salk leri....40 235. Nafia leri.....42 236. Finans leri...43 237. Ekin ve Ekonomi leri.....44

238. Madenler46 239. Orman leri..46 2310. Adliye leri.47 2311. Tapu, Evkaf ve nhisar leri.47 2312. Belediye leri..48 2313. Merkez Ticaret Odas ve Ticaret Durumu...49 2314 Halk Evleri...49

VII

NC BLM 3. III. UMUM MFETTLKN KURULUU .55 30. III. Umumi Mfettilikin Kurulu Gerekeleri..55 31. III. Umumi Mfettilikin Kurulmas ve Tahsin Uzer Dnemi..57 32. Tahsin Uzerin III. Umumi Mfettilik le lgili Hazrlam Olduu Rapor59 33. Tahsin Uzer Sonras III. Umumi Mfettilik ve III. Umumi Mfettilikin Yrrlkten Kaldrlmas..64 4. SONU....70

YARALANILAN KAYNAKLAR.77

ZGEM81

VIII

02. ZET

Cumhuriyetin ilk yllarnda Dou Anadolu ve Karadeniz Blgesi bir ok ekonomik ve sosyal problemler ile kar karya bulunmaktayd. smet nn de 1935 ylnda Atatrkn emri ile blgenin sorunlarn yerinde tespit edebilmek amac ile bu blgelere bir gezi dzenlemitir. Bu gezinin en nemli duraklar Trabzon ve Erzurumdur. Bu gezi ile birlikte, bu iki ehrin sorunlar bizzat Bavekil tarafndan tespit edilmi ve raporlatrlarak, zm nerileri ile birlikte Atatrke sunulmutur. Bu gezi sonrasnda blgenin sorunlarnn Ankaradan halledilemeyecei anlalm ve sorunlarn yerinde takip edilebilmesi amacyla I. Ve II. Umumi Mfettilik blgesi dnda kalan yerlerde III. Umumi Mfettiliin kurulmasna karar verilmitir. Erzurum merkez olmak zere, Ar, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gmhane ve Erzincan kapsayan bu umumi mfettilik bir nevi bugnk olaanst hal valilii konumundadr. Bu mfettilik 1948 ylna kadar fiilen grevini devam ettirmi1952 ylnda da tamamen ortadan kaldrlmtr.

ANAHTAR SZCKLER: smet nn, 1935 Gezisi, Trabzon, Erzurum, III. Umumi Mfettilik.

IX

03. SUMMARY

First years of the Republic, East Anatolia and Black Sea Regions were found face to face a lot of economic and social problems. In the nineteen thirty five, smet nn arranged a excursion these regions for determining regions problems with Atatrks command. Trabzon and Erzurum were the most important stands of this excursion. This two cities problems were determining by Prime Minister and were presented resolution advisory to Atatrk to be drawing a report. After this excursionist was understood not to get out from Ankara and was decided to be established III. General Inspectorship, were falling outside I, and II. General Inspectorships. This public inspectorships which includes Erzurum as a central of this, Ar, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gmhane and Erzuncan is like a extraordinary governorship which exists today. KEY WORDS: smet nn, 1935 journey, Trabzon, Erzurum, III. General Inspectorships.

GR Kurulu yllarnda Gen Trkiye Cumhuriyeti Devleti I. Dnya Sava ncesi yaanan felaketler, I.Dnya Savann ykm ve bunu takiben yaanan, milletin btn gcn ve varln harcad, Kurtulu Sava sebebiyle gten dm bir durumdayd. Bunun haricinde, bu gen Cumhuriyetin kuruluunu izleyen yllarda dnyada ba gsteren ekonomik buhranlar da lke kalknmas asndan birok sorunlara sebebiyet vermitir.1 Ekonomik bakmdan da lkenin da bamllktan kurtulmas kolay olmamtr. 1924 ylnda, Trkiyedeki yabanc sermaye 94 iletmenin denetimini elinde tutmaktayd. Bunlardan 7si demiryolu irketi, 6s maden iletmesi, 23 banka, 11i belediyelere ait imtiyazlar, 12si sna iletme ve 35i de ticari irketti. Bunlarn milliletirilmesi iin gerekli sermaye ise henz mevcut deildi.2 Bunun haricinde serbest mbadele koullar da gnn artlarndan dolay 1929 ylna kadar uzatlmt.3 Dolaysyla gen Trkiye cumhuriyeti hem ekonomik anlamda bir takm devrimler yapmak zorunda kald hem de toplumsal yapy dzenlemek iin urat. Btn bu inklaplar ve almalar zaman zaman halk ile hkmeti kar karya getirse bile baar ile uyguland. Bu dnemde, dnyadaki ekonomik buhranlar da yaplmaya allan btn bu almalara sekte vurmaktayd.4 Ayn zamanda lkede bu dnemlerde nemli salk problemleri ile de uralmaktayd. Bu dnemde baz hastalklar salgn halindeydi ve bu durum da ulusal boyutta ciddi skntlara sebebiyet vermekteydi
1 2

Afet nan, Devletilik lkesi ve Cumhuriyetin Birinci Sanayi Plan, Ankara 1972, s.1. Sait Agn, Atatrk Dneminde Dou Anadolu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say:50, c.XVII, Temmuz, 2001, s.1. 3 Stefanos Yerasimos, Az gelimilik srecinde Trkiye 2.Tanzimattan I. Dnya Savandan 1971e, Belge Yaynlar, stanbul 1989, s.16. 4 Agn, , a.g.m., s. 1.

lkenin genel durumu bu ekildeyken bizim konumuzu ilgilendiren Dou Anadolu Blgesinin durumu da pek i ac deildi. Bu dnemde Dou Anadolu Blgesi, lke ortalamasnn altnda bir sosyal ve ekonomik gelimilik dzeyinde idi. Ermeni katliam, Rus igali ve d tahrikli ayaklanmalar gibi nedenler ile pek ok ynden ypranan yrenin imar Trkiye Cumhuriyetine kalmt. Cumhuriyet hkmetleri yurdun tamamnda olduu gibi, Dou Anadolu Blgesinde de ciddi gayretlerin ierisine girmitir. Ancak bu gayretler elde olmayan birok sebepten dolay eitli engellerle karlamaktayd. zellikle uluslar aras lekteki ekonomik bunalmlar, ilk Cumhuriyet hkmetlerinin ierisinde bulunduklar iktisadi zorluklar ve Dou Anadolu Blgesinin kendisine zg durumlar yrenin kalknmasna dorudan etki yapan unsurlard.5 Bu unsurlara bir de inklplar sonucunda konumunu kaybeden baz kesimlerin neden olduu skntlar, emperyalistlerin de kkrtmas ile devlet glerini ta 1935ten 1940lara kadar uratran blgesel direniler de eklenebilir.6 Bu isyanlar lkenin ve zellikle de blgenin kalknmasnda ve ekonomik ynden gelimesinde nemli bir engel olmutur. Blgenin asayiini salamak ve bayndrlk hizmetleri gtrmek iin zel ve olaanst denekler uzun yllar blgeye tahsis edilmitir.7 Ayn zamanda blgenin corafi yaps da bata bayndrlk olmak zere buralarda yaplacak ileri hem zorlatryor, hem de pahallatryordu. Blge ile ilgili olarak hazrlanan raporlara bakldnda bu raporlarda, kn 8 ay hkm srdnden, Ankaradan gnderilen postann bir aydan nce buralara ulaamadndan, 40-50 yldr yol yaplamayan yrede yollar hayvanla kat etmek gerektiinden sz edilmektedir.8 Blgede toplumsal yapdan da kaynaklanan baz problemler bulunmaktayd. rnein Dou Anadoludaki sosyal yapnn feodal karakter tad, halkn hakim zmrelere bamllnn yalnz ekonomik ilikilerle snrl bulunmayp dini, airet dayanmas gibi

5 6

Agn, ,a.g.m.,s.3. Agn, ,a.g.m.,s.3. 7 Agn, a.g.m.,s.5. 8 Hseyin Koca, Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Politikalar, Umumi Mfettilikten Olaanst Hal Valiliine I,Mikro Yaynlar, Konya 1998 s.339.

nedenlerin bamllkta nemli rol oynad, doulu toprak aalarnn hlk, beylik gibi sfatlarla da konumlarn pekitirmilerdi.9 Nitekim blgeye gnderilen devlet memurlar ile yerel ileri gelenler arasnda cereyan eden sorunlar sosyal atmay ortaya koymaktadr. Memurlarca uygulanan kltrel ve sosyal yaam programlarnn blgede bat hayat tarznn kabul ettirilmeye allmasndan baka bir ey olmad, bu nedenle blge halk ile devletin byk masraflar yaparak yrede iskana alt gmenler arasnda da sosyal dayanma salanamad ve uzun yllar hkmetlerce destek verilmesine karn onlarn baka blgelere g etmesinin nlenemedii, bu tip uygulamalarn blge halkndan bazlarnn yllarca yeni kimlik aramalarna bahane olduu yolunda ileriki yllarda yneltilecek eletiriler blgede yaplmak istenen olumlu hamlelerin amacna tam anlam ile neden ulaamadn da bir ynyle aydnlatmaktadr. Bunlara bir de kamu grevlilerinin, aslnda her yerde grlebilen trden uygulama noksanlklar da eklenince olaylar istenmeyen boyutlara ulamtr.10 te dounun btn bu sorunlarnn yerinde incelenebilmesi iin Babakan smet nn 1935 ylnda Atatrkn emri ile Adana, Gaziantep, Elaz, Diyarbakr, Mardin, Bitlis, Tatvan, Van, Mu, Ar, Idr, Kars, Ardahan, Artvin, Rize, Trabzon, Erzurum, Giresun, Ordu ve Samsun illerini kapsayan bir gezi yapm11 ve 8 Austos gn Atatrke bir rapor sunmutur. te smet nnnn hazrlam olduu bu rapor gz nnde tutularak blgenin sorunlarnn Ankaradan halledilemeyecei anlalm ve merkezi Erzurum olmak zere bir Umumi Mfettilik kurulmasna karar verilmitir. 25.6.1927 tarih ve 1164 numaral kanunun birinci maddesine gre, Erzurum, Kars, Gmhane, oruh, Erzincan, Trabzon, Ar vilayetlerini iine almak zere bir Genel Mfettilik kurulmas hakkndaki 2/3199 numaral kararname ile III. Genel Mfettilik kurulmutur.12
9

Koca, a.g.e.,, s.5. Koca, a.g.e., s.5. 11 Sayg ztrk, Kasadaki Dosyalar, mit Yaynevi, Ankara 2005, s.11. 12 BCA, 030.18.1.2.57.70.15./5.
10

2/3200 numaral ve 23.8.1935 tarihli kararname ile de, III. Genel Mfetti olarak Erzurum Saylav Tahsin Uzer atanmtr.13 Mfettilik tekilat u kadrolardan olumaktayd: Genel mfetti, ba mavir, yabanc iler mdr, hususi kalem mdr, yaz ileri mdr, evrak ileri mdr, istatistik ileri mdr, asayi maviri ve muavini, emniyet maviri ve muavini ve 5 istihbarat memuru.14 Tahsin Uzerin III. Umumi Mfetti olarak grevi 3 Kasm 1939 tarihine kadar devam etmi, bu tarihten sonra salk nedenleri ile bu grevinden ayrlmak zorunda kalm ve bu ayrlmadan bir ay sonra da vefat etmitir. Tahsin Uzerden sonra III. Umumi Mfettilie 30 Haziran 1940 tarih ve 2/13838 sayl kararname ile, Dahiliye Vekaleti Mstear Nazif Ergin atanmtr. Cemil Koaka gre Nazif Erginden sonra Umumi Mfettilie baka bir atama yaplmamtr.15 Trkiye genelindeki genel mfettilik yaplanmas ise Demokrat Parti Dneminde (1952 ylnda) tamamen ortadan kardrlmtr. Diyarbakr Milletvekili Mustafa Remzi Bucak, Umumi Mfettilik Tekiline dair kanun ile ek ve tadillerinin yrrlkten kaldrlmas iin 24 Ocak 1952 tarihinde bir teklif vermi, Bu teklif 19 Haziran 1952 tarihli toplantda kabul edilerek, Genel Mfettilik Tekiline Dair Kanun ile ekleri tamamen yrrlkten kaldrlmtr.16

13 14

BCA, 030.18.1.2.57.70.16./7. TBMM Zabt Ceridesi, V/7, s.97. 15 Koca, a.g.m, s.160. 16 TBMM Tutanak Dergisi, IX/16, s.358.

BRNC BLM

1. TRABZON VLAYET

10. Genel Bilgi

Karadeniz sahili ile Zigana Dalar arasnda yer alan Trabzon, yzlm asndan az bir alan kapsamasna karn nfus ve ekonomi asndan Karadenizin en byk ehirlerinden birisidir. . Trabzon binlerce yl, Medler, Persler, Romallar, Bizansllar ve Kommenler gibi birok toplulua ev sahiplii yapm olan bir ehirdir. 1461 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilen bu ehir, o gnden bugne kadar bir Trk ehri olarak varln devam ettirmektedir. Milli Mcadele dneminde de lkesi iin canla bala alan bu ehir, tilaf Devletlerinin, Trkiyeyi paralama teebbslerine kar ilk tepkilerin verilmeye baland blgelerimizdendir. Mondros Mtarekesi sonras, blgede bir Pontus Devleti kurulmas iin faaliyete geildii gibi Bar Konferansnda,Ermenilerin de Trabzon zerindeki emelleri aa kmt. tilaf Devletleri gemileri ile Trabzon Limanna getirilen Rum ve Ermeni eteleri, yerli aznlklarn da destei ile Trk-slam ahalisine eziyete balamlard. O tarihlerde Trabzona ynelik tehditler sadece Rum ve Ermenilerin tehditleri olmayp ayn zamanda Rus igal dneminin rn olan Grclk cereyan da vard. Trabzon halknn Milli Mcadele yolunda attklar ilk nemli adm 10 Aralk 1918de stikbal Gazetesini karmalar olmutur. Faik Ahmet Barutu, arkada Mehmet Sait Ongan ile ibirlii yaparak bu gazeteyi kurmutur. Bu gazete Trabzonda Milli Mcadelenin gl sesi olmutur.17

17

Gnay alar, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ile Vilayet-i arkyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinin likileri, Trabzon 2008, s.180.

Trabzon halk bir taraftan basn yoluyla Milli Mcadeleye destek olmaya alrken, dier taraftan da yurdun dier kesimlerinde olduu gibi milli duygularla bir araya gelerek Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Trabzon ve Havalisi Milliye Cemiyeti, Trabzon- Rize Cemiyet-i Hayriyesi gibi bir ok cemiyet kurmulardr. Bunlar arasnda en ok faaliyet gsteren ise Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetidir. Mustafa Reit Tarakolu bu cemiyetin kuruluunu u ekilde anlatmaktadr: ttihat ve Terakki ubesi ileri gelenleri retmenler Derneinde geceleri yaptklar grmeler sonucunda Trabzonda siyasi bir cemiyet kurulmasn kararlatrdlar. Eypolu zzet Hac Saliholu Servet, Murathanolu Ziya, Barutuolu Hac Ahmet, Hatipolu Nuri, Lainolu Salih, Hac zzetolu Hasip, Hac Hamdiolu Hami, Hartamasolu Abdulbaki, Hatipolu Emin ve adlarn hatrlayamadm daha baz bey ve efendiler 15 ubat 1919 gn akam toplanp kurulmas kararlatrlm olan Muhafaza-i Hukuk Milliye Cemiyeti'nin ni-zamnamesini grp kabul ettiler, bir sonraki gn hkmete bavurup gerekli kanuni ilemlerini bitirdiler"18 Bu cemiyet, vilayetin siyasi olduu kadar sosyo-ekonomik gelecei ile ilgilenmeyi de kendisine vazife saymtr. 1. Dnya Sava sonrasnda Trabzon adeta harap olmutu. Her taraf pislik ierisinde bulunuyor, kuyular doldurulmu, emelern ou tahrip edilmi ve su yollar bozulmutu.19 Trabzon ve yresinde igal dolaysyla halk g eden kylerden eser bile kalmamt. Alk had safadayd. Kadnlar, ocuklar ile beraberplerden yiyecek aryorlard. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, btn bu sorunlara are bulabilmek amacyla bir rapor hazrlad. Bu rapor, cemiyetin 1. Trabzon Kongresinde ald karar uyarnca stanbula gnderdii Hacalizade smail, Eypzde mer Fevzi ve Hatipzde Emin Beylerden oluan heyetin imzasyla Sadaret makamna hitaben yazlarak, Hariciye Nezaretine teslim edildi. Bu raporda vilayet meseleleri Ticaret ve Ziraat, maret ve naat Meseleleri, Salk Meseleleri, Maarif Meselesi, Belediye dareleri ve Bteleri , Evkaf,

18 19

Nebahat Oran Arslan, Sivas Kongresi ve Trabzon, Trabzon 2008, s.130. Mehmet Okur, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Bilinmeyen Bir Raporu, Trk Dnyas Aratrmalar, say, 160, ubat 2006, s.85.

Mabet ve Medreseler Meselesi ile Asayi ve inzibat durumu olmak zere 7 ana balk altnda incelenmitir.20 Hariciye Nezareti 6 Mays 1919da Dahiliye Nezaretine gnderdii yazda, raporun bir suretini gndererek hkmlerden uygulanabileceklerin derhal fiiliyata geirilmesini istemitir. Dahiliye Nezareti de raporlar ile ilgileri dolaysyla Ticaret ve Ziraat, Nafia, Shhiye,Maarif ve Evkaf Nezaretleri ile Umum Jandarma Kumandanlna 11 Mays 1919da gnderdii yazda, Hariciye Nezaretinin yazsna atfta bulunarak her makamn kendisi ile ilgili hkmleri inceleyerek uygulanabileceklerin derhal ileme konulmasn talep etmitir.21 Ayn zamanda Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, kendileri ile ayn kaderi ve maksad paylaan Vilayet-i arkiye Mdafa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ile de irtibat kurmulardr. Ve gerek trabzonun gerekse de Erzurumun giriimleri ile bir kongre dzenlenmesine karar verilmitir. Kararlatrlan tarihten 10 gn sonra 23 Temmuz 1919da balayan Erzurum Kongresine, Trabzondan zzet Bey, Servet Bey ve mer Fevzi Beyler ile birlikte bir ok delege katlmtr. Trabzon, Erzunmdan sonra kongreye en fazla delege ile katlan vilayettir. Bylece Erzurum kongresi iin Trabzon hem toplant tarihinin belirlenmesi ve hem de delege katlm bakmndan etkili olmutur.22 Daha ilk gnlerden itibaren var gleri ile Mustafa Kemal Paaya ve Milli Mcadeleye yardmc olmaya alan Trabzonlular, Erzurum Kongresi Kararlaryla da olduka honut olmulardr. zellikle, Mustafa Kemal Paann blgenin Rum ve Ermeni aznlklara teslim edilmeyecei ynndeki beyanlar Trabzon halk efkrn coturmutur.23 Btn bir Milli Mcadele boyunca Atatrkn yannda olan bu ehrin 1935 ylndaki durumu tezimizin bu blmnn konusudur.

20 21

Okur, a.g.e., s.85. Okur, a.g.e.,s.85. 22 Arslan, a.g.e., s,130. 23 Arslan, a.g.e., s.130.

11. smet nnnn Trabzonu Ziyareti Bilindii zere smet nn 1935 ylnda Atatrkn emri ile bir dou gezisine kmtr. Bu gezi esnasnda urad ehirlerden birisi de Trabzondur. Trabzon halk, smet Paay byk bir coku ile karlamtr. nn, Trabzonlular ok neeli bulmutur. smet nn, bunun sebebinin o sene fndn ok olmasndan kaynaklandn sylemektedir. nn, Trabzonun eitli ky ve kasabalarndan gelen heyetleri Halk evi binasnda sabrla dinlemitir. Halk hastane ve okul istemektedir. Zaten Karadeniz boyunca da nn, numune hastanesi grmemitir. nn, bunu ok byk bir eksiklik olarak deerlendirmektedir.24 Trabzonlularn bir baka sorunu ise yoldur. nn bu soruna u ekilde deinmektedir: Samsundan Hopaya kadar yapmaya mecbur olduumuz sahil yolu, Trabzonda yeniden bir merkezleme yapacaktr. Her iskelede liman yapamayz. Trabzonda yaplacak liman, sahil yolu ile ve Erzurum irtibatyla Trabzonu daima enlendirecektir. Bu liman Samsuna nispetle, ok daha ucuzdur. Bugnk Trabzon-Erzurum yolu, transit iin yine en ok hazr ve ksa olandr. Bu yolun lara, heyelana, Zigana, Kop da geitlerine maruz olan gzergh vaka ok zayftr. Kn kapanmaktadr. Kurtarlmas mmkn deil gibidir. leride syleyeceim gibi Srmeneden Karadere boyunca Bayburta ve oradan Kopu dolaarak Tercan Ovasna inen bir gzergh istikbalde her mkl halletmeye msait grnyor. Bu gzergh imdilik tesviye olarak atrmak muvafk ve tabiatn tecrbe ile tespit etmek mnasip olacaktr.25 Trabzon halk nnye salk konusunda da ikayette bulunmular ve zellikle de frengi hastalndan yaknmlardr. nn bu konuda unlar sylemektedir: Ruslar nereye girdilerse yol getirmilerdir. Dalar yabandomuzu ile doldurmular ve insanlara frengi salmlardr.

24 25

Sayg ztrk, smet Paann Krt Raporu, Doan Yaynclk, stanbul 2008, s.48. ztrk, a.g.e.,s. 49.

nn bunun haricinde Trabzon halkn kan davalarna kar da uyard. Ve eer kan davalarna son verilmezse neler yapacaklarn da aka anlatt: Kan davalarndan dolay meydana gelen cinayetlerde, hakimler cinayet ileyenlerin ailelerini baka yerlere gnderme yolunda karar verirler. Bu iyi olmaz. Bu fikri Giresun ve Samsunda da syledim. Hemen bu sene kanuni tedbir almamz lazmdr. Vakalar hakikaten vahiyane trajedilerdir.26 12. smet nnye Trabzon le lgili Sunulan Rapor

120. Nfus Durumu smet nnnn 1935 ylndaki Trabzon seyahati esnasnda Trabzon valisinin smet Paaya, sunmu olduu rapora baklrsa o tarihte henz genel bir nfus saym yaplmamtr. Ancak, bu raporda 1927 ylnda yaplan deneme saym ve 1935 ylndaki kesin olmayan istatistik sonular karlatrlm ve yle bir sonu kartlmtr:1927 senesinde yaplan deneme saym esnasnda vilayetin 160.464 kadn, 132.1092u erkek olmak zere 292.573 nfusu olduu tesbit edilmitir. 1935 ylndaki resmi olmayan kaytlara bakldnda ise vilayet genelinde 233.709u kadn, 199.989u erkek olmak zere toplam 433.698 kii bulunmaktadr ki bu 2 oran karlatrdmzda 1927 ylndan 1935 ylna kadar geen sre zarfnda Vilayet genel nfusunda 141.125lik bir fazlalk olduu gze arpmaktadr. smet nn bu oalmann tabii oalmann yan sra 2330 ve 2576 sayl kanunlar ile yazm yaplan sakl nfusun kayt edilmi olmasndan ileri geldiini sylemektedir.27 Vilayet nfusunun oalmakta olduunu gsteren bu durum ksa bir sre sonra yaplan genel saymda da kendisini gsterecektir. Nitekim 1935 ylnda yaplan genel nfus saymna baklacak olursa; 1927den 1935 ylna kadar kadn nfusunda 33.701lik, erkek nfusunda 34.405lik ve toplam nfusta ise 68.106lk bir art grlmektedir.28

26 27

ztrk, a.g.e, s. 49. BCA, 030 10 65 433 4 / 2-3. 28 Genel Nfus Saym 1935, 20 lkterin 1925, Trabzon.

10

121. Salk leri smet nn 1935 Trabzon gezisi esnasnda salk ileriyle de yakndan ilgilenmitir. Bu konu ile ilgili smet nnye sunulan rapora bakldnda, Vilayette salk durumunun ok iyi olduunu ancak iklimi ok nemli olduundan dolay vilayette kemik hastalklarna ve zellikle de kemik veremine ska rastlandndan sz etmektedir. Mevsim hastalklarnn ara sra ba gsterebildiini ancak yaygn ve salgn halinde bir hastaln var olmadndan bahseden rapor, 850 kadar hastann da Frengi bakm altnda olduunu sylemektedir. Raporuna gre vilayet hastanesi 50 yatakldr.29 Bu hastanenin kadrosunda bir dahiliye, bir hariciye ve bir rntgen mtehass tabip ve bir eczac, bir idare memuru, bir etv memuru ve hemire vardr. Ayn zamanda rntgen mtehass Doktor Neet ve nisaniye mtehass Osman Dndarn hususi ve 10 yatakl hususi messeseleri vardr ki bunlar yalnzca harici hastalklara bakarlar.30 Rapordaki bilgilere gre bu vilayet hastanesi ihtiyalar karlamaktan ok uzaktr. nk, buraya sadece Trabzondan deil, oruh ve Gmhaneden de hastalar gelmektedir. Yatan 1300 hastann 300 komu vilayetlerden gelmilerdir. Rapora baklrsa hastanenin yllk tahsisat, 28.068 liradan ibarettir. Yine rapora gre, hastalarn okluu yatak saysnn artrlmasn gerekli klmaktadr. Ancak, bu ihtiyac bugn iin karlamak mmkn deildir. Vilayette ayrca birka ay nce alm olan bir verem sava dispanseri bulunmaktadr. Ve ald gnden itibaren burada 1000den fazla hasta muayene olmutur.31 Bu merkez hastanesi ve dispanserinin yan sra, Vakfkebirde, 5 yatakl bir dispanser bulunmaktadr. Bu dispanser hkmet tabibinin idaresinde olup bir shhiye memuru ve hademesi bulunmaktadr. Ayrca, Of ve Makada da 1 tabip,1 shhiye memuru ve 1 hademeden oluan 5 yatakl bir dispanser bulunmaktadr. Akaabat ve Srmenede ise 1 tane buu sand bulunmaktadr.32

29 30

BCA, , 030 10 65 433 4 / 3. Karadeniz Havzas imal Ksm, Tabii, Zirai, Beeri, Baytari, C.5, Ankara Genel Kurmay Matbaas, Ankara 1936, s. 120. 31 BCA, , 030 10 65 433 4 /.4. 32 Karadeniz Havzas imal Ksm, s.120-121.

11

122. Kltr Durumu smet nn 1935 ylndaki bu gezi esnasnda okullarn durumunu da tetkik etmitir. Ayn zamanda kendisine bu konu ile ilgili de bir rapor sunulmutur. Bu rapordan edindiimiz izlenimler yledir: Trabzonda o dnemde 510 mevcutlu bir erkek lisesi, 24 mevcutlu bir tecim okulu, 120 mevcutlu bir kz ve 273 mevcutlu bir de erkek ortaokulu vardr. 5 snfl 20, 4 snfl 1, 3 snfl 66, 2 snfl 3 ve 1 snfl 6 ki, hepsi 180 dershaneli, 96 ilkokul vardr.33 1934-1935 yllarna bakldnda merkezde 3 snfl 14, 5 snfl 8 ilkokul bulunmaktadr. Burada 2669 erkek ve 242 kz renim grmektedir. 1935-1936 ylnda ise, 3 snfl 13, 5 snfl 10 ilkokulun bulunduunu grmekteyiz ki, burada da 2896 erkek ve 1295 kz renci renim grmektedir. Akaabat kazasnda 1935-1936 yllar arasnda 3 snfl 14, 5 snfl 1 ilkokul bulunmaktadr. Burada 1107 erkek ve 122 kz renci renim grmektedir. Maka kazasnda 1935-1936 yllar arasnda 3 snfl 13, 5 snfl 1 ilkokul vardr. Burada ise 897 erkek ve 70 kz renci renim grmektedir. Of kazasnda 1935-1936 yllar arasnda 3 snfl 9,5 snfl 4 ilkokul vardr ki, burada da 1482 erkek ve 109 kz renci renim grmektedir.34 Bu raporda 1935 yl ierisinde ilkokullardan 102si kz olmak zere 467 kiinin mezun olduunu belirtmektedir. Ayrca, liseden 59, erkek ortaokulundan 38, kz ortaokulundan 15, orta tecim mektebinden ise 8 talebe mezun olmulardr. Raporda, kylerin ve evlerin birbirlerinden dank bulunular sebebiyle zellikle k aylarnda okullara rencileri toplamann ok zor olduunu belirtilmekte, bunun iin de 3 yldan beri 8 tane pansiyon ald sylenmektedir. Ve bu okullarn yatl hale getirilmesinin zaruretinden sz edilmektedir. Rapora gre ayrca okuma an geirmi
33 34

BCA, , 030 10 65 433 4 / 4. 15 Ylda Trabzon, Chp Trabzon Halkevi, Trabzon 1938, s.18.

12

yurttalar iin de mektebi olan kylerde her yl muallimler tarafndan Millet Dershanelerinin aldn ve bu dershanelerden imdiye kadar 1.042si kadn olmak zere 12.682 kiinin belge aldn sylemektedir. 35 Bunlarn haricinde Trabzonda ayrca 1 muallim mektebi ki, burada 8 kz ve 62 erkek renci renim grmektedir, bulunmaktadr. Ve 1 tane de 64 erkek rencinin renim grd ortaokul seviyesinde ticaret mektebi bulunmaktadr. Ticaret mekteplerinden mezun olanlar banka, irket ve ticarethane ve gmrk gibi resmi ve ticari messeselerde istihdam olunmaktadrlar. Muallim mekteplerinde ise lise ve tatbikat ksmlar vardr. Buradan mezun olanlar ilkokul retmenliklerinde grev almaktadrlar.36 123. Ktphaneler Trabzonda 1 tane Umumi Ktphane bulunmaktadr ki burada 1842 Trke, 512 Arapa, 10 Farsa ve 451 tane Garp lisanndan olmak zere toplam 2815 tane kitap bulunmaktadr.37 124. Yollarn ve Kprlerin:Durumu 1929 ylnda Trabzonu ilelerine ve dier blgelere balayan yollarn durumuna ksaca yle bir gz attmzda u bilgilere ularz: Trabzon-Erzurum aras yol toplam 68+750 kmdir. Bunun 43+939u salam, 11+786s tamir olunmakta 15+025inde ise henz tamire balanmamtr. Trabzon-Srmene-Of Rize arasndaki yol toplam 62+095 kmdir. Bu yolun salam ksm 24+100, tamire henz balanmam yani bozuk olan ksm ise 38+490 kmdir. Trabzon-Polathane- Vakfkebir-Giresun arasndaki yolun toplam uzunluu 59+230 kmdir ki bu yolun 10+200 kmsi salam, 49+030 kmsi ise bozuktur.38
35 36

BCA , 030 10 65 433 4 /5. Karadeniz Havzas imal Ksm, s.153. 37 Karadeniz Havzas imal Ksm, s. 154.

13

smet nnnn bu gezisi esnasnda edindii izlenimlere dayanarak Trabzondaki btn kazalarn vilayete, vilayetin de komu vilayetlere dzenli oselerle bal olduunu anlayabiliriz. Dzenli tkel oselerin 199 km olduunu syleyen smet nn bunlarn Gmhane, oruh ve Giresun vilayetlerine giden oseler olduunu belirtmektedir. smet nn btn kazalarn, nahiyenin ve baz kylerin bu oseler zerinde olduunu, nahiyeleri ve ksmen kyleri birbirine balayan yollardan yaz-k otomobil ilemesine elverili olanlarn 96 km olduunu, osesi bitirilmediinden dolay yalnz yazn zerlerinden otomobil gemesine elverili olanlarn da 124 km olduunu sylemektedir.39 Kylerin ounun birbirlerine ky yollar ile bal olduunu anlatan smet nn baz yollarn bozuk ve araba kamayacak diklikte olduunu belirterek bu yollarn iiler tarafndan tamirinin devam ettiini vurgulamaktadr. Ayrca, toporafik durum dolaysyla yamurlar abucak yollara inivermekte ve bu yzden de mevcut ose ve yollarda yl boyu onarma ve temizleme ilerinin olduu vurgulanmaktadr. smet nn vilayetin bir ucundan teki ucuna kadar uzanan yalnz deniz kys osesi zerinde 30a yakn dere ve akarsuyun varlndan sz etmektedir. 40 smet nnye gre Trabzonda kprlerin durumu i ac deildir. Mevcut kprlerden 59 tanesi krgir ve betondan yaplmtr. Bir de 15-16 bin liraya aatan yaplm olan kprler vardr ki, bunlar da derelerin srkleyip getirdii talar yznden sklmekte ve bu durum da hususi bteye ok zarar vermektedir. Seller yznden 9 derenin kprsnn olmadn belirten smet nn bunlarn ve aatan olanlarn tatan ve betondan yaplmasna hususi btenin durumunun elverili olmadn, bu bte ile ancak oselerin ve yanlarndaki hendeklerin btn yl boyu temizleme ve onarlmas ve zaman zaman yklan kpr ayaklarnn tamiri ilerinin yapldn vurgulamaktadr.41 Ayrca Trabzon ve Karadeniz iin nemi byk olan ran Transit Yoluna da smet nnnn sunmu olduu raporlarda yer verilmitir. Raporda anlatlanlara gemeden nce bu yol hakknda ksaca bilgi verelim. ran Transit Yolu ok eski bir yoldur ve eskiden bir
38 39

T.C. Devlet Yll, 1928-1929, Devlet Matbaas, stanbul 1929, s.570. BCA, 030 10 65 433 4 / 6-7. 40 BCA, 030 10 65 433 4 / 6-7.. 41 BCA, 030 10 65 433 4 / 6-7..

14

ucu Hindistana ve ine kadar uzanmaktadr. O memleketlerin btn mahsulleri bu yoldan tanmakta, Trabzondan gemilere yklenmekte ve ayn zamanda garptan deniz yolu ile gelen emtiann da develere yklenerek oralara gnderildii bilinmektedir. Ancak nce Svey Kanalnn almas ve daha sonra da 93 Harbinin kmas sonucu Ruslar, Trabzondan rana giden transit aknn kendi lkelerine evirmek iin Kafkas demiryollarn ve Batum Limann yaptlar. Bu demiryollar ve liman sayesinde Trabzondan Tebrize 45 gnde varlrken Batumdan Tebrize 6-8 gn arasnda varlmaya baland. I.Dnya Savana kadar bu durum byle devam etti. Umumi harpten sonra Iraka yerleen ngilizler, Musuldan birka kolla rana ulaan ticaret gzergahlar kurarken, Franszlar Beyruttan itibaren l aarak ve Irak geerek rana varan baka bir gzergah yaptlar. Fransa bundan sonra Trabzon-Tebriz arasndaki transit nakliyat iin Ankaraya ticaret nazrlarn gndermi ve hkmetten bir imtiyaz talep etmiler ancak Cumhuriyet Hkmeti bunu reddetmi ve kendisi bu konuyla ilgili almalara balamtr. nk, randan denize en yakn yol Trabzonda denize ulayordu. Ruslarn srf ran transiti iin yaptklar demiryolu Batumdan ran hududuna kadar toplam 1113 km iken Cumhuriyet Hkmetinin milyonlarca lira harcayarak yaptrd Transit Caddesi hududa 963 km yani Rusyadan 150 km daha ksayd. Ancak, yolun ok bozuk olmas sebebiyle Cumhuriyet Hkmeti 1931de yolun yapmna balyor ve 1934 senesine kadar da btn yolun kamyonetlerin saatte 20-25 km sratle gidebilecekleri hale gelmesini planlyor ve bunun iin de bteden 3,500.000 lira ayryordu.42 smet nn 1935 ylndaki Trabzon gezisi esnasnda bu yolun ok deerli bir yol olduunu yaplmasn Bayndrlk Bakanlnn zerine aldn, yolun vilayet snrlar ierisindeki ksmnn bittiini, daimi onarlma iinin de yine bakanln tahsisat ile yaplmakta olduunu ayrca hususi btenin de buna destek verdiini ve 30 kadar daimi ii ile de onarma iinin kuvvetlendirildiini anlatmaktadr. Bu yolun haricinde Bayburt yolunun da almas iin hazrlklar yapld ve bu yolun i vilayetlerimizi Karadenize balayan en ksa ve emin yol olduunu sylemektedir. Trabzon-Gmhane-Erzurum yolunun kn karla kapand halde bu yolun btn yl ak olabileceini, yaplp bitirilince Bayburt-Trabzon arasnn 120 kmye ineceini belirtmekte
42

Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, 29 terini evvel 1923-1929- 1 Terin 1933, arkmatbaas, Trabzon.

15

ancak bu yolun talk ve engebelik yerlerden getii iin almalarn glkle ilerlediini vurgulamaktadr.43

125. Finans Durumu Trabzondaki 1923-1933 yllar arasndaki finansal durumu incelersek, Trabzonun en byk gelir kaynann tarm olduunu grrz. Senede 2-3 milyon lira fndktan, 1 milyon lira ttnden, 1.5 milyon lira da yumurta, ya, fasulye gibi toprak mahsullerinden gelmektedir. Ancak bu para Trabzonun hariten getirttii eylere yetmemektedir. Senede vasati 1.5 milyon un, msr, eker, kahve, ay, pirin ve dier yenecek maddelere veriliyor, dier 1.5 milyon da her eit mensucat, iplik, ksele ve dier giyinme eyas iin gidiyor. Bunlardan baka gaz, sabun gibi ihtiyalar ile imento,demir,sac, ivi ve cam gibi yap malzemeleri de 5.5 milyondan geri kalan 2.5 milyonu gtryor. 44 1923-1933 yllar arasnda sanayinin de ok snk olduunu grmekteyiz. Daha nceden ok verimli olan ve btn Karadeniz sahiline ihracat yaplan dericilik sanatnn artk bitmeye yz tuttuunu grmekteyiz. Trabzonun asl geim kayna topraktr. Ancak, yalnzca toprak halk geindirmeye yetmedii iin ticaret ve sanayiden de faydalanlmaktadr.45 1932 ylnda her eit vergi tutar tahakkuk eden 776.511 lira gelirden tahsil edilen 588.489 lira yani % 75 nisbetindeyken, 1933de tahakkuk eden 760.001 liradan tahsil edilen 548.750 lira yani %71e dtn grmekteyiz. 1934de tahakkuk eden 835.176 liradan tahsil edilen 569.069a yani %68e dmtr. Trabzon ithalat ve transit gmrnn gelirine baktmzdaysa 1931de 1.146.087 olan gelir 1932de 843.048,1933de 588.935, 1934 ise 424.837 lira olduunu grmekteyiz. randan Trabzona gelip darya giden transit eyas 1931de 244.950 lira deerinde 232.604 kg, 1932de 148.616 lira deerinde 83.654 kg, 1933de 869.611 lira deerinde

43 44

BCA, , 030 10 65 433 4 /8. Cumhuriyette Trabzon (1923-1933), Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, Trabzon, 1938 s.14-15. 45 Cumhuriyette Trabzon (1923-1933), s.14-15.

16

542.746 kg, 1934de ise 1411.989 lira deerinde 115.815 kgdr. Bu eyalar, pamuk, badem ii, zm, tatl ekirdek ve haldr. Dardan Trabzona gelip rana giden transit eyas ise 1931de 1.147.637 lira deerinde 751.440 kg, 1932de 1.192.723 lira deerinde 699.293 kg, 1933de 831.781 lira deerinde 542.777 kg, 1934de ise 539.849 lira deerinde 393.407 kgdr. Bu eyalar, ynl dokuma, pamuklu dokuma ve kadife, ipekli dokuma,demir, pirin ve hrdavattr.

126. Belediyeler Yllk 105.000 lira btesi olan Trabzon Belediyesinin son yldaki tahakkukat 181.400 ve tahsilat 102.000 liradr. Akaabat kazas 21190, Maka 2260,Of 15000, Vakfkebir 4950, Srmene 14640 lira zerinden yllk btelerini tanzim etmilerdir.46 127. Tarm Durumu 1934 ylndaki tarm durumuna bakmadan nce 1928-1929 ve 1932-1933 yllar arasndaki tarm durumunu gzden geirmemizde fayda vardr. Trabzon vilayeti dahilinde 1928-1929 yllar arasnda 34.300 dnn buday, 23000 dnm arpa, 500 dnm avdar, 364000 dnm msr, 14200 dnm fasulye, 4410 dnm patates, 230 dnm kendir, 35200 dnm ttn zeredilmitir. Ve bu zeriyattan toplam 4760000 kg buday, 3059000 kg arpa, 312000 kg avdar, 37310000 kg msr, 357200 kg patates, 9200 kg kendir, 2980000 kg ttn irad edildii gibi 1540175 fndk aacndan 9505000 kg fndk mahsul alnmtr.47 1932-1933 yllar arasnda ise Trabzon merkezden 600 ton buday, 42 ton arpa, 3800 ton msr alnrken Ofda 250 ton buday, 42 ton arpa, 32 ton arpa ve 8250 ton msr alnmtr. Vakfkebirde 800 ton buday, 190 ton arpa ve 600 ton da msr alnmtr. Srmenede 125 ton buday, 200 ton arpa ve 6550 ton msr alnrken Akaabatta 800 ton buday, 150 ton arpa ve 6500 ton msr, Makada ise 300 ton buday, 100 ton arpa ve 25000 ton msr alnmtr.
46 47

BCA, , 030 10 65 433 4 /12. T:C. Devlet Yll, s.368.

17

Ayrca, Trabzon merkez ve Of, Vakfkebir, Srmene, Akaabat ve Maka kazalarndan 1932-1933 yllar arasnda toplam 17000 ton fasulye, Trabzon merkez, Akaabat ve Maka kazalarndan toplam 901388 ton ttn ve 2730000 ton patates, ayrca Trabzon merkez ve kazalarndan toplam 10665 ton fndk istihsal edilmitir.48 Raporda sunulan bilgilere bakldnda Trabzondaki topran volkanik, ar,sert ve olduka da verimli olduunu grmekteyiz. Vilayetin da ksm orman ve allk, deniz kysna doru daha alaklarnda ekilip dikilebilen alanlar olduundan sz edilmektedir. Trabzonda tarma elverili saha vilayetin ancak %20si kadarken, orman ve allklar %21 nisbetinde, yaylak ve klak nisbeti ise %39dur. st taraf da dalk ve talktr. En nemli toprak rnleri bata fndk olmak zere msr, fasulye ve ttndr. Msr ve fasulyenin kapsad saha tarma elverili yerlerin %42sidir. Elde edilen msr Trabzonun ancak 7-8 aylk ihtiyacn karlayabilir. eitli fasulye trlerinin yetitirildii Trabzonda baz seneler fasulye ihracat 400.000 kg aar ve yabanc illere de gnderilir. Ttn yalnzca Akaabat, Maka ve merkez kazasnn baz alak yerlerinde yetiir. Kalitesi ok deildir. Ancak nikotin oran ok yksektir. Bu sebeple sigara atlyelerinde baka baka ttnlerden yaplan harmanlarda Trabzon ttn aranmaktadr. Ekim sahas 9001600 hektar arasndadr. retimi de 1.6 milyon kg arasndadr. Bununla beraber ttn sahas gittike azalmaktadr. Bunun sebebi ise fiyatnn kendisine verilen emee dememesidir. 49 Vilayet topraklar en ok meyvecilie elverilidir. Her eit meyve ve hatta tropikal olanlar dahi yetitirilmektedir. Ayrca kaliteleri ok yksek olmasa dahi d pazarlara elma ihracat yaplmaktadr. Btn masraf yllk 1500 lira olan vilayet fidanl yerli ve Avrupann en deerli eitlerinden elde edilen kalemlerle alanarak halka bedava fidan datlmaktadr. Ve imdiye kadar 7000 kadar al fidan datlmtr.

48 49

Karadeniz Havzas imal Ksm, s.108. BCA, 030 10 65 433 4 /13.

18

Ayrca deniz kylarnda baz yerlerde 30-40 bin kadar zeytin aac bulunmaktadr ki bunlarn gerek tanesi
50

ve

gerekse

de

ya

ancak

Trabzonun

ihtiyalarn

karlayabilmektedir.

Trabzonun en byk tarm kayna fndktr. Akaabat kazas istisna olmak zere dier kazalarda fndk bahesi olmayan ifti yok gibidir. Sahas 30.000 hektardr. Trabzon halk da son yllarda fnda byk bir nem gstermitir. Buna n vermek iin de 1933 senesinden itibaren hkmete imar mcadelesine giriilmitir. Ve bu mcadeleden de nemli sonular elde edilmitir. 1934 ylndaki fndk rekoltesi ortalama bir hesapla 12.000.000 kgdr. 1934 yl ierisinde Ekinlere ve aalara tebelle olan hastalklar ve zararl bcekler istasyonu ad ile Tarm Bakanlnca modern bir messese almas iin bir giriimde bulunulmutur. Raporda bulunan bilgilere bakldnda btn ihtiyalar karlayacak bir ereve ierisinde bir Fndk Enstitsnn kurulmas da istenmektedir.51

128. Ziraat Kooperatifleri 1930 ylnda kurulan Zirai Kredi Kooparatiflerinden bu yl ierisinde Trabzon snrlar ierisinde 16 tane bulunmaktadr. Bu kooparatifin 2118 orta bulunmaktadr ki bu ortaklar 1933 senesine kadar 148,661 lira sermaye demiler, kooparatifler kasasna mevduat olarak 90.585 lira yatrmlar, kooparatiflere ana bankaclk yapan Ziraat Bankas kooparatiflere 413.626 lira dn para vermi ve 1931 senesinden 1933 senesine kadar kooparatifler ortaklarna 626.629 lira dn para vermilerdir.52 1934 ylna gelindiinde ise Trabzonda 19u merkez kylerinde, 1i Ofta, 2si Akaabatta ve dier ikisi de Vakfkebirde olmak zere toplam 24 tane Zirai Kredi Kooperatifi bulunmaktadr. 1930-1931 yllar ierisinde kurulan bu kooperatiflerin ortaklar 1934 senesinde raporda sunulan bilgilere baklacak olursa 2510 kiidir.

50 51

BCA, 030 10 65 433 4 /.16. BCA , 030 10 65 433 4 / 17. 52 Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, s.33.

19

Kapitalleri: Yklenilen: 561.769, Alnan: 175.388 liradr. Yedek kapitalleri ise 27.413 liradr. Bu kooperatiflerin hepsi 1935 yl ierisinde ilek bir halde bulunmaktadr. Ancak toprak rnlerinin o gnk fiyatlarnn kurulma dnemindeki fiyatlardan ok aa ve dk olmas sebebi ile ortaklarnn finansal durumu sarslm ve yklendikleri hisse senetlerini deyemeyecek bir hale gelmiler bu yzden de ancak borlandklar parann faizini verebilmilerdir. 1935 yl ierisinde bu kooperatiflerin beklenen ve kurumlarna temel olan amac gerekletirmekten henz uzak bir grnm arz etmektedirler.53

129. Ekonomik Durum 1923-1933 yllar arasnda Trabzonun 4.630 km murabba olan btn toprann ancak %18i yani yalnzca 830.5 km murabba topra kazmaya, apalamaya ve bir eyler yetitirmeye elverilidir. I. Dnya sava ncesinde bu kadar dar bir toprak parasnda o kadar insan geinemeyince halk karada ve denizde ticarete, kyl ile pazarlar arasnda ayak alveriine ve her nevi kk sanatlara koyulmutur. Bunlar da bulamayan geinme btesindeki a kapamak iin taraya i aramaya gitmitir. Trabzonun teden beri geinme kaynaklarndan birisi de tarada almaktr. Trabzon kyls yaz sonu toprandan alabildiini aldktan sonra senenin kalan yarsnda taraya gidip orada alarak geinirdi. Ancak I. Dnya Savandan sonra artk kyl eski gibi almaya yabanc lkelere gidememektedir. Gidenler de ancak Trkiyenin sahil ehirlerine ve en bata da Zonguldaka gitmekte fakat elleri bo veya boa yakn olarak dnmektedirler. Nitekim, harpten nce darya giden iilerin blgeye tadklar para blge iktisadiyatna, pek gze batmasa da, hi de azmsanmayacak bir gelir salamaktayd. Bu gelir blgenin iktisadi varlnn bel kemiklerinden birisiydi. Ancak I. Dnya Sava ile birlikte bu kaynak kurumutur. Bu sebeple blge insan da var gcyle toprana eilip almaya koyulmutur. Bundan dolay da 1923-1933 yllar arasnda Trabzonun en byk geim kayna tarm olmutur. blgeye senede ortalama 3 milyon lira fndktan, 1 milyon lira ttnden ve 1.5 milyon lira da yumurta, ya ve faslye gibi yine asl toprak mahsullerinden

53

BCA, , 030 10 65 433 4 /17.

20

geliyordu. Fakat bu para da blgenin dardan getirttii ihra mallarn demeye bile yetmiyordu.54 Daha nceden blgede ok gelimi olan sanayi de 1929-1933 yllar arasnda olduka snktr. Ancak evlerde el tezgahlarnda dokunan bezlerin yine sahil ve dahil vilayetlere ihrac, makine mamulleri karsnda azalmsa da bsbtn bitmemitir. Ayn zamanda mobilyaclk , ayakkabclk gibi Trabzonda yaplan kk sanatlarn istihsallerinden de dahil vilayetlere ihracat yaplmaktadr.55 smet nnye sunulan rapordaki bilgilere baklacak olursa, Asya ktasnn btn gney ksmnn 2000 yllk ve ok ilek bir iskelesi olmak gibi deerli bir tarihi olan Trabzon, kendinin ve arkasnda bulunan geni hinterlandnn zamanla zayflamas ve yerini bakalarna kaptrmas yznden eski parlakln kaybetmitir. 56 Trabzon toprak bakmndan dardr. Trabzonda 4 nfusa ancak 1 hektar ekilip biilebilmektedir ki, bu da vilayetin toprak darln kolayca isbat eder. Bu yzden Trabzon hibir zaman bir tarm memleketi olamamtr. Rapordaki bilgilere baklacak olursa, Vilayetin erkek nfusunun %40 Rusyaya gider,7-8 ay alr ve cebleri dolgun olarak dnerlerdi. Ancak sava bu kapy kapam ve bundan sonraki ii akn Zonguldak, zmit, Samsun ve stanbul gibi yerlere yaplmaya balanmtr. 57 1934-1935 yllar arasnda Trabzonun gerek tarm ve gerekse ekonomi alannda en deerli varl fndktr. 1927de 11.823.000 kg fndktan vilayete 3.341.000 lira girmitir. 1928de 8.332.000 kg fndktan vilayete 3.147.000 lira girmitir. 1929da 2.940.000 kg fndktan vilayete 4.223.000 lira girmitir. 1930da 15.749.000 kg fndktan vilayete 4.223.000 lira girmitir.
54 55

Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, s.12. Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, s. 12-13-14. 56 BCA, , 030 10 65 433 4 / 18. 57 BCA, , 030 10 65 433 4 /19.

21

1931de 9.762.000 kg fndktan vilayete 2.625.000 lira girmitir. 1932de 16.579.000 kg fndktan vilayete 255.0000 lira girmitir. 1933de 10.571.000 kg fndkta vilayete 2357.0000 lira girmitir. 1934de 9.885.000 kg fndktan vilayete 2.097.000 lira girmitir. Grld zere aslnda fndk miktarlarnda ve blgeye getirdii kazan anlamnda bir d sz konusudur. Ancak, yine de 1934-1935 yllar ierisinde fndn deeri blge asndan yksektir.58 Rapordaki bilgilerde fndn yabanc memleketlere satcln yapan tecimerlerin btn kapitallerinin 1935 yl ierisinde 150.000 ile 200.000 lira arasnda olduunu dolaysyla bu kadar kk bir kapitalle 5 milyon liralk bir rn d piyasalarda kymetlendirmek imkanszdr. Bunun iin tecimerlerin byk bir ounluu kk bir avans karlnda kendilerine emanet diye iftinin brakt fnd, onun haberi olmadan satp sermayeye evirmektedir. Birden piyasaya haddinden fazla mal sunumu demek olan bu hal fndn deerini de baltalamaktadr. Raporda fndk ile ilgili bu ekilde bilgi verildikten sonra, ulusal rnlerimiz hakknda Cumhuriyet hkmetinin almakta olduu rasyonel tedbirlerin fndk hakknda da aynen tatbiki ile mmkn olaca vurgulanmaktadr.59 Ayn zamanda blgeye gelir getiren bir dier kaynak da ran Transitidir. Ancak bu transit ii de siyasal bir i olmakla beraber Trabzon piyasasnn baaramayaca bir kapitale, Ulusal banka kapitallerine dayanan bir i olduundan menfaatler elde etmek amacyla gelimesi ve genilemesi daha ziyade her 2 taraf memurlarndan mrekkep bir komisyonun yapaca tetkikler ile verecekleri karara baldr. Gerek bu transitin dirilmesi ve gerekse de Trabzonun ok geni olan hinterlandnn gelimesi iin bir dalga krana iddetle ihtiya vardr. Ayrca, koyun ve sr gibi davarlarn
58 59

BCA, 030 10 65 433 4 /20. BCA, 030 10 65 433 4 /20.

22

etiyle, ya, yumurta, peynir, kavurma ve pastrma gibi scaa dayanamayan maddelerin muhafazas ilerini geni ve emniyetli bir sahada karlamak zere Trabzon merkezinde frigorifik tertibatl bir souk hava mahzenine de acilen ihtiya vardr.60 Rapordaki bilgilere gre, Trabzonun en belirgin vasf nfusun okluu ve oka artmasdr. Onun iindir ki, fndk ve ttn gibi deerli rnlerinin dolgun bir para salad ve Trk olmayan unsurlarn da topra intikal eylemi olduu halde yine de vilayette topra olmayan nfus %10-15 raddesindedir. Nfusun bu okluu karsnda alnmas gereken en iyi tedbir, buradan her yl 20-30 bin nfusu Anadolunun yurtlandrlmasna lzum grlen, topra geni ve verimli lkelerine g ettirilmesidir. Bylece hem o vilayetlerin bayndrlna doru gidilmi olacaktr. Hem de Trabzonun yakndan duymakta olduu darlk olduka hafifletilecektir. Fabrika olarak Trabzonda bir makarna ve sabun ile 15 tane fndk fabrikas, bir balkya ve bir de elektrik fabrikas vardr.61 Trabzona elektrik ehre 35 kilometre mesafede bulunan Viserada bulunan bir akarsu sayesinde gelmitir. Elektrik. Viserada bulunan bu akarsudan Trabzona 32,200 metre uzunluundaki hava hatlar zerinden gelmektedir. Bu bakr teller de, fabrikadan ehre kadar yerine gre demir ve yerine gre de ahap olmak zere 512 tane direin omzuna yklenmitir. 1926 ylnda ilk elektrik fabrikas 160 bin lira ile ie balamtr. 1927de Viseradaki fabrika binasnn inaat biterek direklerin dikilmesine balanm, 1928de sermaye 350 bin liraya karlarak hatlar ekilmi ve Trabzona kadar tesisat ikmal olunmu, 1929da yine ilave sermaye ile ehir tesisat da ikmal olunarak 1929 ortalarnda Trabzon nura kavumutur. 1933 ylna gelindiinde elektirikten hz alarak ileyen 65 atelye bulunmaktadr. Bunlarn sarfettikleri elektrik kuvveti ortalama 80 bin kilovat saattir.
60 61

BCA, 030 10 65 433 4 / 21. BCA, 030 10 65 433 4 /24.

23

ehrin geceleri aydnlatlmas itibariyle aydnlatmaktadr.

irketin 90 adet 250 mumluk meccani

lambasndan baka Belediyenin 700 lambas da ehri en izbe kelerine kadar

Trabzonun ehre ilk elektrik gelen tarih olan 1929 senesinin 4-5 aynda 121,900 kilovat saat olan sarfiyat, 1930 ylnda 991,500 kilovata, 1931 ylnda 1,019,500 kilovata, 1932de 942,000 kilovata inmi fakat bu miktar 1933 ylnda tekrar ykselmitir.62 Balk ya fabrikasna da ksaca gz atmak da fayda vardr. Trabzon ok eski dnemlerden itibaren kysnda yaad denizin olanaklarndan bir hayli istifade etmitir. zelliklede yalar karlan Yunus bal avcl ve yan karma ii deniz ilerinin en devaml ve krl taraf idi. Ancak bu i ok basit ve ilkel yntemlerle yaplmaktayd. Avlanan balklardan basit kazanlarda ancak %10 orannda bir ya karlabilmekte geri kalan ise atlmaktayd. Halbuki o atlan paralarn ierisinde daha %40-50 orannda ya bulunmaktayd. Bu durum mteebbis bir Trk balkyacsnn gznden kamam ve Yunus balklarndan ya istihsali ve ihrac iin 10,000 sermaye ile Deflin Limitet irketi ni kurmutur. irket daha kurulmadan nce fabrikann alet ve kazanlar Avrupaya sipari edilmi ve bir yandan da Deirmenderedeki fabrikann tesisat ikmal edilerek irketin tekilinden 1-2 ay sonra faaliyete geilmitir. Fabrika kurulmadan nce senede ortalama 150,000 kilo olan balkya, istihsal ve ihracat fabrika sayesinde daha birinci sene 460,000 kiloya knca irket 1932de sermayesini 50,000 liraya kararak iine daha da genilik vermitir. Cumhuriyetin yapm olduu Tevik-i Sanayi Kanunundan da ok yerinde istifade eden fabrika tam anlamyla asri bir messesedir.63 Yunus balkl ve balkyacl haricinde Trabzonda her yl ok miktarda hamsi bal avcl da yaplmaktadr. Bu balklar hem halkn deerli bir yiyeceidir. Hem de tarlalar iin gbre olarak da kullanlmaktadr. Rapordaki bilgilere gre Trabzondaki kimyevi gbre sarfiyat ok fazladr. Ve ylda 300-600 ton derecesindedir. Buna karn mevcut hamsi balnn avlanmas ve gbre olarak kullanlmas gelii gzel bir ekildedir. Bunlar dzene koyarak balky ve iftiyi korumak ve yabanc memleketlere kimyevi
62 63

Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, s.51. Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, s.63.

24

gbre karl olarak btn yurdumuzdan kan paray ieride alkoymak iin deerli bir hazine olan bu balklardan faydalanmak mmkndr. Bunun iinde bunlar kurutup toz haline getirecek kk bir fabrikaya ihtiya duyulmaktadr.64 1210. Gvenlik Durumu Raporda gvenlik durumu anlatlrken her ay Dahiliye Vekaletine sunulan istatistiklerden alnarak Emniyet leri Umum Mdrl tarafndan yaplan grafikler gz nnde tutulmutur. Bu grafiklere gre, Cumhuriyet Hkmetinin kurulduu gne kadar grlen soygunlar, basknlar ve silah atma gibi vs sularn son yllarda bsbtn ortadan kalkt gzlemlenmektedir. Bu grafikte mevcut vilayetler iinde Trabzonun aadan 6. olarak yer ald gze arpmaktadr. Aylk sular cetvellerinde gzken vakalar arasnda en mhim yeri kaaklk, kz karma ve adam vurma gibi sular tutmaktadr. 65 Kaaklk ii ile ilgilenenler birka sene evvel hkmet kuvvetleri ile arpa arpa ttnlerini i vilayetlere geirmeye muvaffak olurlarm. Ancak 1918 numaral Kaaklk Kanununun karlmasndan sonra ve idari tedbirlerin de alnmasyla birlikte artk bu insanlar eskisi gibi hareket edemez hale gelmilerdir. Ayn zamanda elinde bulunan ttnn, nhisar Umum Mdrlnce alnmas ve halkn elinde ttnn kalmamas da ttn kaakln nlemitir. Rapora gre ttn kaakl konusunda Akaabatn Sera ve Kalanima dereleri arasndaki blge halk gze arpmaktadr.66 Bir dier nemli vaka olan kz karma olay ise, raporda verilen bilgilere baklrsa, ou kere ekilecek topran darl sebebiyle, birka dnm tarlas olan bir kz elde etmekten baka bir ama tamamaktadr. Kz karldktan sonra velisinin rzas alnr. Ergin olan kz da Zabtaya veya Mdde-i Umumiyeye getirilerek kendi istei ile katn sylerse kanuni takibat da bu surette durur. Bu vakalarn nlenmesi iin Trabzon Vali Vekili Talat Demiray dank olan kylerin bir araya toplanmas ve bu suretle de sosyal hayatn ykseltilmesi gerektiini sylemektedir.67

64 65

BCA, 030 10 65 433 4 / 24. BCA, 030 10 65 433 4 / 25. 66 BCA, 030 10 65 433 4 /25. 67 BCA, 030 10 65 433 4 /27.

25

Vilayetteki oran yksek bir baka su ise, adam vurma hadisesidir. Ekme ve rn toplama zamanlarnda bir apalk yer veya be kilo fndk iin birbirlerini ldrenler olduu gibi bir de nne bir trl geilemeyen kan davalar sz konusudur. alma maksadyla len ve ldrlenlerin ounluu genellikle 12-25 ya arasndaki kiilerdir. Bu sularn bu yataki kiilere ilettirilmesindeki ama yaa kk olmalar dolaysyla kanunun penesinden kolayca kurtulabilmeleridir. Bu kan davalarnn nne ancak katilin baka bir ehirdeki hapis evine ve yaknlarnn da baka bir ehre g ettirilmesi ile geilebilir.68

1211. Tapu leri Son 1934 yl ierisinde alm-satm ve intikal muamelesi olarak 802.500 lira deerinde 8.011 muamele vuku bulmutur. Ayrca, 392.285lira deerinde 385 ipotek muamelesi olmu ve 189.302 lira deerinde 165 muamele de ipotekten zlmtr. Gayri Menkullerin %90 tapuya baldr. Geri kalan % 10u da nahiyelerde tapu memurlar bulundurmak ve intikal muamelelerinde kolaylk gsterebilmek suretiyle tapuya balanmas salanabilecektir. Vilayetteki arazi darl yznden doan baz uygunsuz hallerin ve arazi grltlerinin maliyece yaplacak yazm ilerinin tapu ile birlikte ifas ve bu suretle birbirini tutmayan vergi ve tapu kaytlarnn dzeltilmesi ve kadastroya balanmas ile ortadan kalkaca umulmaktadr.69 1212. nhisar daresi Rapordaki bilgilere gre, tuz esnafa 4 kurua satlmakta, esnafta bunu kilosu 5 kurua halka satmaktadr. Tuz fiyatlar o yllar ierisinde dmtr. Rapora gre 1934 ylndan birka yl evveline kadar birok kyl fiyatnn yksek olmas dolaysyla hayvanlarna tuz verememekteymi. Ancak fiyatlar dtkten sonra satlarn %10-20 orannda artt

68 69

BCA, 030 10 65 433 4 / 28. BCA, 030 10 65 433 4 / 30.

26

grlmtr. Genel olarak baklacak olursa, idarenin satlar ihtisas mahkemeleri kurulduktan sonra hep ykselmitir.70 1213. Liman irketi Trabzon liman yllk faaliyeti 40-50 bin ton olan Karadenizin mhim bir limandr. Ancak, buna ramen liman ileri, ykleme ve boaltma ilemlerinin hepsi kendi hesaplarna hareket eden maunaclar, kayklar veya bunlarn bir kann tekil ettikleri guruplarn elindeydi. Bu durum liman ilerinde intizama, srate ve emniyete bir set tekil etmekteydi. Tccar, liman ileri iin karsnda her husus iin muhatap ve mesul bir heyet bulamaz, bu yzden de daima ihtilaflar kar, uzar ve iler geri kalrd. Bu durum da gstermekteydi ki, Trabzonda acilen bir liman irketine ihtiya vard. Bu durumu fark eden birka alakadar hemen ie giritiler. Cumhuriyet Hkmeti de Trabzonda bir liman irketinin teekkln hararetle destekledi. Ve 1926 ylnda Trabzon Liman leri nhisar Trk Anonim irketi resmen teekkl ederek liman ilerini eline ald.71 Trabzon limannda tahmil ve tahliye ilerini grmek zere 50.000 kapital zerinden kurulan bu ulusal anonim, 1934-1935 ylna gelindiinde 200 ton eyay ekme kuvvetini tayan 3 motor beheri, 10 tondan 15 tona kadar hacmi istiabisinde 48 tane apar ve bunlar gerektiinde onarmak ve yenilerini yapabilmek zere de bir atlyesi vardr. Bu irketin kadrosu 117 kiidir. Raporda sunulan bilgilere bakldnda bu irket kurulmasnda ama edindii abukluk, gvenlik ve ucuzluk gibi esaslar ierisinde yryerek memleketin ticaret sahas iin ok faydal olmutur.72 1214. Genlik Tekilat Trabzonda Trkiye dman Cemiyetleri ittifakna dahil, 4 vilayet merkezinde olmak zere 6 spor kulb vardr. yeleri 700 geen bu kulpler beden tekemmlatna yarayan sporlardan geri kalmamakla beraber en ok da futbol sahasnda uramakta ve zaman
70 71

BCA, 030 10 65 433 4 / 31. 15 Ylda Trabzon, s. 68-69. 72 BCA, , 030 10 65 433 4 /33.

27

zaman da konferanslar, msamereler ve piyesler tertip ederek hem kendi kulpleri ve hem de halkevi iinde ve ayca da memleket ktphanesinde fikri gelimeleri kovalamaktadr.73

73

BCA, 030 10 65 433 4 / 33.

KNC BLM

2. ERZURUM VLAYET

21. Genel Bilgi Dou Anadolu Blgesinin Erzurum-Kars blmnde yer alan bu ehir, kuzeyde Dumlu ve gneyde de Palandken dalar ile evrilidir. Erzurum, iinden geen tarihi pek Yolu ve verimli ovalar ile tarih boyunca yerleim alan olarak ok nemli bir rol oynamtr. Tarihin ilk dnemlerinden itibaren nemli bir yerleim merkezi olan Erzurum, , 1517 ylnda Osmanl hkimiyetine girmitir. Osmanl Devletinin en nemli ticari ve askeri merkezlerinden biri olan Erzurum, 1828-1829 ve 1877-1878 Osmanl-Rus savalarnda ve Birinci Dnya Savanda Rus igaline uram,. I. Dnya sava sonrasnda ise batl devletler tarafndan kurulmas dnlen Byk Ermenistan snrlar ierisinde dnlm ancak, blge halknn kararl duruu ve mcadelesi ile milli mcadelenin merkezi haline gelmi, btn lkenin kaderine yn veren bir kongreye (Erzurum Kongresi) ev sahiplii yapmtr. Mustafa Kemal Paa, 3 Temmuz 1919 gn Erzurumlularn samimi gsterileri arasnda Erzuruma gelmi, Milli Mcadelenin temellerini burada atm ve sine-i millete de bu ehirde dnmtr. Mustafa Kemal Paa, Kazm Karabekirin de yannda olduu bir akam daha nce duymu olduu bir haberin doru olup olmadn renmek iin 8-9 Temmuz gecesi stanbul ile konumu ve bakatip Fuat Beyden grevine son verildiini renmitir. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa askerlikten istifa ederek sine-i millete dnmtr.

29

Mustafa Kemal Paa, bundan sonra

Erzurumda Vali Mnir Bey, Mirliva Kzm

Karabekir Paa, eski Bitlis Valisi Mazhar Mfit Bey, Rauf Bey, eski zmit Mutasarrf Sreyya Bey, Kurmay Bakan Kzm Bey, Kurmay Hsrev Bey ve Doktor Refik Bey ile bir toplant yapm ve bu toplant srasnda unlar sylemitir: Millete nder olacaklarn her ne pahasna olursa olsun amatan dnmemeleri, lkede barnabilecekleri son noktada son nefeslerini verinceye kadar bu ama uruna fedakrla devam edeceklerine daha iin banda karar vermeleri gerekir. Kalplerinde bu gc duymayanlarn teebbse gememeleri elbette daha iyi olur. nk byle bir durumda hem kendilerini hem de ulusu aldatm olurlar. Bir de sz konusu grev, resmi makam ve niformaya snarak el altndan yaplamaz. Byle bir tutum bir lye kadar srdrlebilir. Ama artk o dnem gemitir. Aka ortaya kmak ve milletin haklar adna yksek sesle barmak ve btn ulusun bu sese katlmasn salamak gerekir. Benim grevden alndma ve her trl sonula kar karya bulunduuma phe yoktur. Benimle aktan aa ibirlii yapmak, o sonular imdiden kabullenmek demektir. Bundan baka, sz konusu ettiimiz durumun istedii adam daha bir ok bakmlardan da ben olacakmm gibi bir iddia sz konusu deildir. Yalnz herhalde bu lke ocuklarndan birinin ortaya atlmas zorunlu olmutur. Benden baka bir arkada da dnlebilir. Yeterki o arkada bugnk durumun gerektirdii yolda yrmeyi kabul etsin.74 Mustafa Kemal Atatrkn askerlikten ayrlmasndan sonra btn Erzurum halk ve Vilyet-i arkiye Mdafa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi bu byk komutana,byk bir destek vermilerdir. Cemiyet, 10 Temmuz 1919 tarihli yazsnda Mustafa Kemale cemiyetin bana gemesini ve Ynetim Kurulu Bakanln kabul etmesini teklif etmilerdir. Cemiyet 5 kiilik bir de Ynetim Kurulu semitir. Bu 5 kii: Raif Efendi, Emekli Binba Kzm Bey, Albayrak Gazetesi Mdr Necati Bey ve Cevat Dursunoludur. 75

74 75

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, c.I, MEB yaynlar, Ankara 2001,s.31. Mustafa Kemal Atatrk, a.g.e., s.44.

30

Mustafa Kemal Paann bakanla seilmesinden sonra, 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum kongresi toplanm ve bu kongre tz gereince Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, Raif Efendi, zzet Bey, Servet Bey,eyh Fevzi Efendi, Bekir Sami Bey, Sadullah Efendi ve Hac Musa Beyi Heyet-i Temsiliye olarak semitir.76 Kongrede lkenin kaderine yn veren ok nemli kararlar alnmtr. Bunlar: 1- Milli snrlar ierisinde vatan bir btndr, bunlar birbirinden ayrlamaz. 2- Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar ve Osmanl hkmetinin dalmas halinde millet topyekun kendisini savunacak ve direnecektir. 3- stanbul Hkmeti, vatan koruma ve istiklali elde etme gcn gsteremedii taktirde bu gayeyi gerekletirmek iin geici bir hkmet kurulacaktr. 4- Kuvayyi Milliyeyi tek kuvvet olarak tanmak ve milli iradeyi hakim klmak esastr. 5- Hristiyan aznlklara siyasi hakimiyet ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez. 6- Manda ve himaye kabul olunmaz.77 Sonu olarak, Mustafa Kemal Atatrk, milli snrlar ierisindeki vatann kurtarlmas iin ilk admlar Erzurumda atmtr. Atatrk, kongre sonrasnda Mazhar Mfit Kansuya Erzurum halk ile ilgili olarak unlar sylemitir: Erzurumda ve kongrede grdm samimiyet,mertlik ve fedakarlk, azim ve iman beni ok cesaretlendirdi. lkemi kurtarmak yolundaki cesaretimi artrd. u halde, ihtirassz, yalnz vatan ve lkenin kurtarlmasn ama edinen insanlar olarak alyoruz.Allah koruyucumuzdur.kesinlikle baaracaz. Tezimizin bu blmnde, Milli Mcadeleni adeta kalbi olan bu ehrin 1935 ylndaki durumu ve Erzurumdaki mevcut sosyo-ekonomik skntlar, Babakan smet nnnn 1935 Dou Gezisi srasnda kendisine sunulan raporlar etrafnda incelenecektir. .

76 77

Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz,Emre Yaynlar,stanbul 2005,s.73-74. Mustafa Kemal Atatrk, a.g.e.,s45-46.

31

22. smet nnnn Erzurumu Ziyareti Bavekil smet nnnn Eyll 1934te dou gezisine kaca Erzurum halk tarafndan haber alndnda, Erzurumda hummal hazrlk faaliyetleri balamtr.78 Bavekil smet nnnn Erzuruma geleceinin haber alnmas zerine, Erzurumdaki her daire, kendi alanyla ilgili raporlar hazrlamaya balamtr.79 Varlk Gazetesi, Bavekilin eylln ilk haftasnda geleceini duyurmutur. Fakat stanbul gazetelerinin belirttiine gre, Bavekil, biraz rahatsz olduundan seyahatini birka gn ertelemitir. Erzurumda Bavekili karlama hazrlklarn yapmak iin bir komisyon kurulmutur. Buna gre Bavekil 1.000 atl ile karlanacak ve ehre giriinde belediye tarafndan kendisine, Erzurumun yerli mamullerinden hazrlanm hediyeler takdim edilecektir. Ayn zamanda, Halk Frkas, Belediye, Ticaret ve Sanayi Odas ve Ziraat Odas, Bavekile sunulmak zere, halkn dilek ve ihtiyalarn tespit etmilerdir.80 smet nn, 18 Temmuz 1935te saat 17.50de byk bir karlama treni ile Kars Kapsndan Erzuruma girmitir. Beraberinde Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Genel Mfetti Abidin zmen, Genel Jandarma Komutan General Akbaydoan, nc Ordu Mfettii General Sait Urbay, Erzurum Mebusu Tahsin Uzer, Gaziantep Mebusu Bekir Kaleli, Kalemi Mahsus Mdr Vedit Uzgren ve Refik Kocamaz ile Doktor B. zgi gibi kiiler bulunmaktadr.81 Erzuruma ilk geliinde, ehri harap bir halde grd iin mteessir olan Babakan,82 bu tarihi ehrin imar iin plan, su ve kanalizasyon iinde Erzurumu da n plandaki ehirlerarasna koyduracan, burasn arkn Ankaras yapmak istediklerini belirtmitir.83 Babakan belediyede verilen izahat dinledikten sonra, kendisine Belediye bakan tarafndan bir kitap sunulmutur. Babakan, kab krmz kurdele ile balanm ve zerinde
78 79 80 81 82 83

Erzurum, 3 Eyll 1934, Pazartesi. Varlk, 27 Austos 1934, Pazartesi. Varlk, 10 Eyll 1934, Pazartesi. Ayn Tarihi, Say: 20, s.10; Erzurum, 18 Temmuz 1935, Perembe. Bkz: Ahmet Demirel,smet nn Defterler, I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001, s.175. Varlk, 25 Temmuz 1935, Perembe.

32

Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnnden Dilekleri yazlan yaldzla baslm olan bu kitab aarak gzden geirmi ve hakknda sorular sorarak bilgi almtr.84 nnye gre Erzurumun n nemli ihtiyalar; plan, su tesisat, yap malzemeleri ve demiryolunun bir an nce balanmasdr. Memur ve subaylara lojman yaplmas da nemli zorunluluklardandr. unsurlarndandr.
85

Erzurumda

kmr

yaklmas

da

balca

medeniyet

nn, 1935 Erzurum ziyaretinde Erzurum Kalesi ile de ayrca ilgilenmitir. 150den fazla Rus topu, kn alt yedi ay kar altnda olduu gibi braklyor, yazn tekrar ortaya kyordu. Bu toplarn bu durumdan kurtarlmas gerektiini raporunda belirten nn bu durumla ilgili unlar sylemekteydi: Bunun iin elli bin liralk sundurma yaplacak. Bu kadar himmetlerden Erzurum Kalesi mahrumdur. Cephaneliklerin eskiliinden infilak tehlikesi de vardr86 23. smet nnye Erzurum le lgili Sunulan Rapor

230. Nfus Durumu Rapora gre, 1935 ylnda Erzurum merkezde 5710 hane bulunmaktadr. Erzurum merkezin nfusu 30886dr. Merkeze bal ky adedi ise 32dir ve bu kylerin umum hane adedi 6919, nfusu ise 37.170dir. Ilca kynde merkez hane adedi 85,merkezin nfusu 359, Ilcaya bal ky adedi 40, umum hane adedi 2859, umum nfusu ise 13.140dr.87 Akale kynde merkezde, toplam hane adedi 310, merkez nfusu 1550, Akaleye bal ky adedi 46, bu kylerin umum hane adedi 3351 ve kylerin umum nfusu ise 20.939dur.
84 85

Varlk, 25 Temmuz 1935, Perembe. ztrk, Kasadaki Dosyalar, s.66. 86 ztrk, a.g.e, s.66. 87 BCA, 030 10 65 433 1/1.

33

Ovacka bal kilise Kynn merkez hane adedi 90, merkez nfusu 411, ky adedi 36, bu kylerin umum hane adedi 1738 ve kylerin umum nfusu ise 10.319dur. Dumluya bal Hins Kynn merkez hane adedi 77, merkezin nfusu 367, ky addei 18 bu kylerdeki umum hane adedi 1097 ve kylerin umum nfusu ise 5.964dr.88 Hasan Kynn merkez hane adedi 826, merkez nfusu 3650, ky adedi 61, bu kylerin umum hane adedi 3849 ve umum nfusu ise 20.785dir. Pasini Suflaya bal Zanzak Kynn merkez hane adedi 42, merkezin nfusu 224, ky adedi 39, umum hane addei 1429 ve umum nfusu ise 8965dir. Arasa bal Veli Baba Kynn merkez hane adedi 71, merkezin nfusu 254, ky adedi 46, umum hane adedi 1583,umum nfusu ise 8307dir.89 Kara Yazya bal ollu Kynn merkez hane adedi 129, merkezinin nfusu 748, ky adedi 45, umum hane adedi 794 umum nfusu ise 4864dr. oban Dedeye bal Emre Kynn merkez hane adedi 117,merkezin nfusu 502, ky adedi 29, umum hane adedi 1231 ve umum nfusu ise 7884dr.90 Merkez Tortumun merkez hane adedi 255, merkezin nfusu 1343, ky adedi 33, umum hane adedi 2297 ve umum nfusu ise 9706dr. Kishaxa bal Kisha Kynn merkez hane adedi 346, merkez nfusu 1820ky adedi 15 umum hane adedi 2797 ve umum nfusu ise 13185dir. Azorta bal Azort Kynn merkez hane adedi 239, merkez nfsu 1239, ky adedi 14, umum hane adedi 1568 ve umum nfusu 7392dir.91
88 89

BCA, 030 10 65 433 1/.1. BCA, 030 10 65 433 1/.1. 90 BCA, 030 10 65 433 1/.1. 91 BCA, 030 10 65 433 1/.1.

34

Marmana bal d Kynn merkez hane adedi 476, merkez nfusu 2352, ky adedi 39, umum hane adedi 2134 ve bu kylerin umum nfusu ise 13945dir. spirin merkez hane adedi 241i merkez nfusu 1298, ky adedi 71, bu kylere ait umum hane adedi 3686 ve bu kylerin umum nfusu ise 14161dir. Hunuta bal Hunut Kynn merkez hane adedi 393, merkez nfusu 2523, ky adedi 18 bu kylerin umum hane adedi 1574 ve bu kylerin umum nfusu 6546dr.92 Krka bal Krk Kynn merkez hane adedi 71, merkezin nfusu 476, ky adedi 26, bu kylere bal umum hane adedi 1215 ve bu kylerin umum nfusu ise 6154dr. Norkaha bal Norkah Kynn merkez hane adedi 75, merkezin nfusu 208 ky adedi 26, bu kylerin umum hane adedi 1543, kylerin umum nfusu ise 14532dir. Merkez dem Kynn merkez hane adedi 498, merkez nfusu 2676, ky adedi 47, bu kylere bal umum hane addei 4652 ve bu kylerin nfusu da 228241dir. Erkinise bal Erkinis Kynn merkez hane adedi 156, merkezin nfusu 886, ky adedi 12, bu kylerin umum hane adedi 1515 ve bu kylerin umum nfusu ise 5872dir.93 Takesene bal Takesen Kynn merkez hane adedi 5, merkez nfusu 306, ky adedi 29, bu kylere bal umum hane adedi 303 ve bu kylere bal umum nfusu ise, 4761dir. Gksuya bal Kskanl Kynn merkez hane adedi 39, merkezin nfsuu 168, ky adedi 24, bu kylere bal umum hane adedi 475, bu kylerin umum nfusu ise 2783dr. Halil avua bal Toraman Kynn merkez hane adedi 31, merkezin nfusu 168, ky adedi 31, bu kylerin umum hane adedi 686 ve bu kylerin umum nfusu ise 3943dr.
92 93

BCA, 030 10 65 433 1/.1. BCA, 030 10 65 433 1/.1.

35

Kara obana bal Kara Kpr Kynn merkez hane adedi 38, merkezin umum nfusu 308, ky adedi 27, bu kylerin umum hane adedi 740 ve umum nfuslar ise 4156dr. Sylemeze bal Hadi mer Kynn merkez hane adedi 42, merkezin umum nfusu, 164, ky adedi 26, bu kylerin umum hane adedi 637 ve bu kylerin umum nfusu ise 3022dir.94 Merkez Mamahatunun merkez hane adedi 883, merkezin genel nfusu 1282, ky adedi 71, bu kylerin umum hane adedi 3164 ve bu kylerin umum nfusu ise 17896dr. Glverene bal Glveren Kynn umum hane adedi 79, merkezin umum nfusu 347, ky adedi 25, bu kylerin umum hane adedi 1193 ve kylerin umum nfusu ise 1583dr. Kara Kulak bal Kara Kulak Kynn merkez hane adedi 167, merkez nfusu 801, ky adedi 21, kylerin hane adedi 994 ve bu kylerin umum nfuslar ise 5175dir. Mansa bal Mans Kynn merkez hane adedi 167, merkez nfusu 1012, ky adedi 29, bu kylerin umum hane adedi 1896 ve bu kylerin umum nfusu ise 10057dir. Merkez at Kynn umum hane adedi 22, merkezin umum nfusu 127, ky adedi 39, kylerin umum hane adedi 2171 ve bu kylerin umum nfusu ise 10195dir.95 Gkolana bal Keelan Kynn merkez hane adedi 20, merkezin nfusu 144, ky adedi 29, bu kylerin umum hane adedi 667 ve kylerin umum nfusu da 4596dr. Merkez Oltunun umum hane adedi 253, merkezin umum nfusu 2196, ky adedi 42, bu kylerin umum hane adedi 2303 ve bu kylerin umum nfusu ise 15397dir.

94 95

BCA, 030 10 65 433 1/.2. BCA, 030 10 65 433 1/.2.

36

Olura bal Olur Kynn merkez hane adedi 64, merkezin umum nfusu 309, ky adedi 46, bu kylerin umum hane adedi 1732 ve kylerin umum nfusu ise 11270dir. Pitkire bal Narman Kynn umum hane adedi 75, merkezin umum nfusu 225, ky adedi 19, kylerin umum hane adedi 883 ve kylerin umum hane adedi ise 5541dir.96 Kosora bal Kosor Kynn umum hane adedi 31, merkezin umum nfusu 371, ky adedi 35, bu kylerin umum hane adedleri 1373 ve umum nfuslar da 10539dur. Kmrlye bal Dlgh Kynn merkez hane adedi 13, merkezin nfusu 110, ky adedi 32, kylerin umum hane adedi 793 ve umum nfusu ise 5713dr. 1935 ylnda yaplan nfus saym sonularna gre Erzurumun btn merkezlerinin hane adedi 12117, merkezlerin nfusu 64428, toplam ky adetleri1266, bu kylerin toplam hane adetleri 70583 ve bu kylerin umum nfuslar ise 386528dir.97 231. Asayi leri Rapordaki bilgilere gre, 1934 ylnn ilk 6 ay ierisinde 18 ete faaliyeti meydana gelmitir. Ve yaplan nemli takibler neticesinde aki Seidhann yeeni ile Haydaranl Hseyinin etesinden 2 kii l ve dier akilerden Pisiklili Abdullah Karkanl, Reid, Hsn, Mehmet, Sdk, Necmeddin, Mahmut, Ali, dier Necmettin ve bunlarn 3 arkadalar diri olarak ele geirilmi ve 2. alt ay iinde de ete reislerinden Feyzullah ve iki arkada ile Caferolu Hasan etesinden birinin l, Sleyman, Bedih, Hamza, Halid, Akif, Veli, Zeynel, Bahri, Ali, Abdlmecid adlarnda erirlerin de sa olarak ele geirilmesi neticesinde 1935 senesi ilk 6 ay ierisinde vilayette bu gibi asayie messir olaylarn nne geilmitir.98 1935 senesinin ikinci 6 ay ierinde ise, orikli Caferolu Hasan etesi ile at mntkasnda bir atma yaanm ve Hasann kardei Hseyin bu atma srasnda ldrlmtr. orikli Hasan etesi 30/06/1935 gecesi ahveled Dandan Erzurum96 97

BCA, 030 10 65 433 1/.2. BCA, 030 10 65 433 1/.2. 98 BCA, 030 10 65 433 1/3.

37

Hasankale transit yoluna gitmiler ve Karsdan gelen bir kamyonet yolcularn soymular ve 150 lira paray ve bir takm eyalar da gasb ederek kamlardr. 1935 senesi ierisinde, ekavet,baskn ve soygun gibi bir hadiseye rastlanmamtr. 99 Rapordaki bilgilere gre, 1934-1935 yllar ierisinde hayvan hrszl olduka azalmtr. 1934 ylnn ilk alt ay ierisinde 15 ttn, 4 kt, 7 akmak ve ta olmak zere toplam 26, 1935 senesinin birinci 6 ay zarfnda ise 10 ttn, 12 kt, 7 akmak ve ta olmak zere toplam 29 kaaklk vakas meydana gelmitir.100 232. skan leri Rapordaki bilgilere gre, Erzurmun, Yusufeli, Oltu,Tortum,spir kazalar evreleri ile Merkez kazas Erzuruma bal Ovack nahiyesinin toprann ok dar ve bir ok yerin de dalk ve talk bulunmas dolaysyla iskan vaziyetleri iyi deildir. Topran bu ekilde bulunmas yznden burann halk hizmetkrlk ve obanlk yapmaktadrlar. Buna karn, Erzuruma bal, Dumlu, Ilca, Akale nahiyeleri evreleri ile Hasankale, Hns,at ve Tercan kazalar otlu ve sulu yaylaklara malik bulunmaktadr. Ayn zamanda bu yerler, Kars, Ar,Van, Mu ve Diyarbekir vilayetlerinin gzergahlar olmas nedeniyle de nemli bir yere sahiptir. Bu blgeler hayvanclk ve zellikle de arclk iin ok msaid sahalardr. Rapora gre bu blgelere, k artlarndan anlar yz bin nfus iskan edilebilir.101 Rapora gre, Hns, Pasinler, Dumlu nahiyesi ve Tercandaki toplam 884 aileden 700 ksur Yugoslavya ve Revan muhaciri ile Of seylabzedeleri bulunmaktadr. Bu kiilere devlet tarafndan toprak ve oturma yeri verilmitir. Ancak Hns ve Pasinlerdeki 752 aileden 5450 ksur nfus Revan muhaciri bulunmalar dolaysyla bunlar iskan edilmemileridir.102

99

BCA, 030 10 65 433 1/3. BCA, 030 10 65 433 1/3. 101 BCA, 030 10 65 433 1/ 4. 102 BCA,. 030 10 65 433 1/5.
100

38

233. Kltr leri smet nn, Erzuruma geldiinde Erzurumlular smet nnden bir kz koleji, bir teknik okul, Oltu ilesinde bir ortaokul ve Erzurumda bir blge mzesi kurulmasn istemilerdir. Erzurumda kzlarn yetitirilmesi iin sadece bir ortaokul vardr. Ortaokul bittikten sonra kzlarn kendilerini yetitirebilecekleri herhangi bir eitim kurumu bulunmamaktadr. Ayn zamanda Erzuruma komu olan illerde de ortarenimin zerinde kzlar yetitirecek bir eitim kurumu yoktur. Bu yzden aileler kzlarn ilkokuldan sonra ortaokula gndermemektedirler. Bunun iin, Erzurumlular, smet nnden bir kz koleji almasn istemilerdir. Bu kz kolejinde isteyenler, lise renimi greceklerdir. Hayat iin yetimek isteyenlere ise, kz sanat dallar, ev idaresi ve ocuk bakmn reten blmler alacaktr.103 Erzurumlularn ikinci istekleri ise, Erzurumda bir teknik okulun almasdr. Erzurumlular, zel btenin yetersizlii dolaysyla byle bir okulun zel bteden meydana getirilmesinin mmkn olmadn, zaten bu durumu ok iyi kavram olan Cumhuriyet Hkmetinin bunlar bir elden idare etmek iin1934-1935 yl ierisinde bunlar devlet btesine aldn, Erzurumda da devlet btesinden bir teknik okulun almasn istemektedirler ve bu kurumun da Hasankalede kurulmasn istemektedirler. nk burada 9 yl nce yatl okul olarak yaptrlm olan ve ta ksmlar hazr iki okul kona bulunmaktadr. Erzurumlulara gre, kk bir masrafla burada atlye yeri ayr ve okuma yeri ayr olmak zere 2 deerli kurum meydana getirilebilir. Erzurumlular bu okulda dabaat, tesviyecilik, demircilik, marangozluk, talk ve betonarmecilik gibi blmlerin almasn istemektedirler.104 Erzurumlularn baka bir istekleri ise, Oltu ilesinde bir ortaokulun kurulmasdr. Oltu ilesinin nfusu, 48460dr. retim anda 9579 ocuk vardr. Bu ilenin merkezinde 5 snfl bir ilkokul bulunmaktadr. rtl Kynde de yine 5 snfl bir ilkokul vardr.
103

Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, Varlk Matbaas, Erzurum 1935, s.1. 104 Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.2.

39

Bunlardan baka Oltu kylerinin 9 tanesinde 3 snfl, 9 ilkokul vardr. 1934-1935 yllarnda Oltu ilkokullarna 280 kz ve 511 erkek olmak zere 791 ocuk devam etmitir. Oltu halk retme ilerine ok heveslidir. Ancak ilenin corafi durumu gerei, bu ilkokullar bitiren ocuklar, Erzuruma gelemedikleri gibi komular olan Kars okuluna da gidememektedirler. Bu nedenle Oltuda alacak olan bir ortaokul, yalnz Oltu ilkokullarndan kacak olan ocuklara deil ayn zamanda Tortum ve Yusufeli ileleri ilkokullarndan kacak olan ocuklara da eitim imkan verecektir.105 Erzurumlular ayn zamanda bir blge mzesinin kurulmasn da istemektedirler. Erzurumda bulunan ifte Minareler Medresesi o dnemlerde devlet tarafndan 13224 liraya onarlmtr. Ve burasnn bir mze olmasna karar verilmitir. Ancak, Erzurumlulara gre bu mzenin yalnz Erzurumu deil Bayazt, Erzincan, Kars ve Bayburt il ve ilelerini de kapsamas gerekmektedir. nk bu il ve ilelerin hepsi ayn tarihi hadiselere sahne olmu diyarlar olduu iin herhangi bir tarihi eserin bir parasnn Erzincanda o bir parasnn Bayburt veya Erzurumda bulunmas imkanldr. Para para hallerinde bir anlam olmayan ve ancak toplu bir hale getirildikleri zaman tarihi bir hadiseyi veya tarihi bir eseri tamamlayan bu gibi eserlerin bir yerde toplanmalarnda tam bir anlam olaca iin ve ayn zamanda sz geen illerin hepsinde de ayr ayr mzeler kurulmasna para yetitirmek ok zor olduundan Erzurumda kurulacak olan bir mzenin, Gmhane, Erzincan, Kars ve Bayazt illeri iin bir blge mzesi olmasnn Kltr Bakanlnca kabul edilmesi ve bunun iin de bir miktar tahsisat verilmesi istenmektedir.106 Raporda verilen bilgilere baktmzda ise, vilayette bir lise, bir erkek muallim ve bir kz orta ve Muvazene-i Hususiyeye dahil 17 tam devreli ve 79 birinci devreli olmak zere hl faaliyette bulunan 96 ilkokul bulunmaktadr. 1935 ylnda lisenin 24 muallimi, 537 okuru ve 20 mezunu, erkek mualliminin 10 muallimi,99 okuru, 24 mezunu, kz Ortaokulunun 8 muallimi, 79 okuru, 11 mezunu, tam devreli 17 ilkokulun 99 muallimi, 3373 okuru, 282 mezunu ve bir devreli 79 ilkokulun 80 muallimi, 3462 okuru ve 425 mezunu bulunmaktadr.107

105 106

Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri. s. 2. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.2. 107 BCA, 030 10 65 433 1/.5.

40

Bu bilgilere gre, genel muallim btn 221, okur btn 7750 ve mezun toplam da 762dir. Rapora gre, vilayette resmi bir ktphane bulunmamaktadr. Sadece, gazi isimli ilkokulda 100 ciltten ibaret, Kltr Bakanl tarafndan gnderilmi olan bir kitap bulunmaktadr. Muallimler hep bundan istifade etmektedirler. Erzurumda ilim oca nam verilen Necat adl bir vatandan kitap dkkannda ou Arap harfleri ile baslm 2000den fazla kitap bulunmaktadr. Necati bunlar halka, cret ile okumaya verir.108 Rapora gre, Erzurumda ayrca lhanilerden kalma bir saat kulesi, 750 ylnda yaplm Saltiklerden kalma Ulu Camii, yine lhanilerden kalma Yakutiye Medrese ve Camii ve ifte Minareler ile Kmbetler bulunmaktadr. Yakutiye Camisi askeri kla bahesindedir. inde Bilko adl bir Trk kumandan, Kmbetlerde 640 ylnda inkraz bulunan Almircak ailesinden Melik Davut, Kardei ve amcas Behram ve Ulu Camii yaknndaki bir kmbette de Ebu shak gmldr. Dervi Aa Camisinin yaknndaki bir kmbette ise, Berki gmldr.109

1935 senesinde resmi okullar haricinde Erzurum merkezinde 6 ve her kaza merkezinde birer halk dershanesi ve rtl Ky ile Narman ve Akalede birer millet dershanesi alm, buralarda okuyup yazma bilmeyenlere eitim verilmitir. Bu faaliyet 3 ay devam ettirilmitir. Ve Erzurum Halkevi de buna destek vermitir.110 234. Salk leri Erzurumlularn, salk konusunda smet nnden en byk istekleri Numune Hastanesinin geniletilmesidir. Bu hastane 1925 ylnda kurulmutur. Hastanede i, d, rntgen, laboratuar, gz, kulak, kuduz gibi 6 servis bran bulunmaktadr. Ancak, bu hastane blge halknn ihtiyalarn karlayamamaktadr. Hastane her mracaat edeni yatrmaya imkan bulamamaktadr. Genel bteden idare edilen bu hastanenin yatak
108 109

BCA, 030 10 65 433 1/.6. BCA, 030 10 65 433 1/6. 110 BCA, 030 10 65 433 1/7.

41

kadrosu 90dr ve buna ek olarak da hastanenin yan banda 20 yatakl Doum ve ocuk Bakm Evi de bulunmaktadr.111 Vilayette 1935 yl ierisinde zel bteden, arbaylkda 20 yatakl bir Verem Dispanseri almtr. Burann almasndaki ama, srf Numune Hastanesinin ykn azaltarak hi olmazsa hekimliin muhtelif servisleri olmayan komu illerden Ar, Kars,Mu, Erzincan ve Gmhane vilayetlerinden gelen hastalarn yatak bulmalarna frsat vermektedir. Ancak bu dispanser de istenilen sonucu verememitir.112 Ayn zamanda Elaziz Akl Hastanesinin kk ve Erzuruma uzak olmas ve stanbulda da her daim bo yatak bulunmamasndan dolay bir akl hastanesine de ihtiya vardr. Erzurumlular bu hastanenin kadrosunun 6 vilayetin ihtiyacna gre 180e kartlmasn ve ayrca da bu hastanenin bir ksmnn da akl hastanesine tahsis edilmesini istemektedirler. Erzurumlular, btn bunlarn devlet btesine ne kadar getirisi olacan da hesaplamlar ve yle bir sonu kartmlardr: Arz klnan bu iler devlet btesine 1. sene iin inaat masraf olarak 70 bin ve takip eden seneler iinde 20 bin liraya ml olacaktr. Hastanenin yaknnda bo bir arsa vardr. Ve bu arsa belediyenindir. Bunu da iftiharla Salk Bakanlna terke amadeyiz.113 Rapordaki bilgilere baktmzdaysa Erzurumda 82 parasz, 8 paral olmak zere toplam 90 yatakl bir Numune Hastanesi, 10 kadn ve 10 ocuk olmak zere 20 yatakl bir Kadn ve ocuk Bakmevi ve zel muhasebeye ait Zhrevi Hastanesi, belediyeye ait bir dispanser olmak zere 4 shhi messese vardr. Numune Hastanesi, kuduz, rntgen, harici, gz, kulak, boaz, burun ve labaratuar servislerinden olumaktadr. 1934 yl iindeki faaliyeti, 1200 hastaneye yatrlan, 3047 labaratuar, 1673 rntgen, 1182 muhtelif ubelerden ameliyatlar, 14556 poliklinik mesaisinden ibarettir. Doum ve ocuk Bakm Evinin faaliyetlerine baktmzdaysa, 12 ocuk yatrlma suretiyle tedavi, 83 kadn ameliyat ve tedavi, 607 kadn ve 4090 ocuk ayakta tedavi edilmek gibi mesaide bulunulmutur. zel muhasebeye ait Zhrevi Hastanesi, 1934 ylnda ald iin, hasta yatrlmam yalnz 608 hastann 3 seri tedavileri ayakta yaplmtr. Belediye

111 112

Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.4-5. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.4-5. 113 Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s. 4-5.

42

Dispanserinde 321 hasta yatrlarak tedavi edilmi ve 515 hasta poliklinikte tedavi edilmitir.114 Hasankalede Umumi Muvazeneye ait mevcut muayene evi 1934 ylnda 60 hasta yatrlmak suretiyle ve 380 hasta poliklinikte ayakta tedavi edilmitir. Tortumdaki Umumi Muvazeneye ait, 10 yatakl muayene evi isedoktor

bulunmadndan dolay faal deildir. Oltudaki Umumi muvazeneye ait muayene ve tedavi evi, 1934 yl ortasna kadar 840 hasta poliklinikte ayakta tedavi olmutur. Tercandaki yine Umumi Muvazeneye ait muayene ve tedavi evinde 30 kiiye ufak ameliyatlar yaplm ve 1480 hasta poliklinikte baklmtr. spirde Umumi muvazeneye ait, muayene ve tedavi evinde 1934 ylnn 3 ay ierisinde 380 hastaya baklm, hkmet doktoru askere gittiinden faaliyeti durmutur.115 Bunlardan baka vilayette salk messesesi yoktur. Rapordaki bilgilere gre, 1934 ylnda, Erzurumda Oltu kazas ile Tortumun 1-2 kynde andemik bir ekilde, 60 tifo vakas ve 7 bin kiiye kark tifo as yaplmtr. Kara sinein bolluu ve lamlarn iptidai olmas bu hastala mhim bir amildir.116 235. Nafia leri Rapordaki bilgilere gre, vilayet mntkasnda 1195 km yol vardr. Erzurum-Trabzon arasndaki yolun toplam 82+500 kmdir ki, bu yolun 39+686 kmsi muntazam ose, 43+314 kmsi tamire muhta oseden meydana gelmektedir. Erzurum- Hasanbayezit yolunun toplam uzunluu 120+225 kmdir. Bu yolun 102 kmsi muntazam, 18+225 kmsi de tamire muhtatr. Horasan-Sarkam yolunun toplam uzunluu 25+400 kmdir. Bu yolun tamam muntazamdr. Karabyk-Tercan-Erzincan yolunun toplam uzunluu 91+347
114 115

BCA, 030 10 65 433 1/7. BCA, 030 10 65 433 1/ 7-8. 116 BCA, 030 10 65 433 1/8.

43

kmdir. Muntazam ksm 42+425, tamire muhta ksm ise 12+986, imalat sinaiyesi yaplm tesviye turabiyeli ksm ise 5+936 kmdir. Hasankale- Hns- Mu yolunun toplam uzunluu 121+166 kmdir. Muntazam kaldrm ve oseler 24+627 kmdir. Tamire muhta ksm 30+891- 7+167 ve toplam 38+055 kmdir. malat sinaiyesi yaplm tesviyei turabiyeli ksm 37+297 ve ham yol yani araba yolu ise 3+188 kmdir.117 Erzurum-Tortum-Ahpisr yolu 104+070 km toplamdan meydana gelmektedir. Bu yolun 30 kmsi tamiri yaplm, 74+076 kmsinin ise imalat sinaiyesi yaplm tesviye-i turabiyelidir. Ahpisr-Oltu-Kars yolunun toplam 117+377 kmdir. Bu yolun 74+371 kmsi muntazam, 40+506kmsi imalat sinaiyesi yaplm tesviye-i turabiyeli ve 2+500 kmsi ise imalat- sinaiyesi yaplmam tesviye-i turabiyelidir. Erzurum-spir-Rize yolunun toplam 119+344 kmdir ki, bu yolun 4+340 kmsi tamire muhta, 2+455 kmsi imalat sinaiyesi tesviye-i turabiyeli, 82+273 kmsi imalat sinaiyesi yaplmam tesviye-i turabiyelidir. 118 spir- Bayburt yolunun toplam 60+788 kmden olumaktadr. Bu yolun 3+542 kmsi tamire muhta, 2+706 kmsi imalat sinaiyesi yaplm tesviye-i turabiyeli, 39+270 kmsi imalat sinaiyesi yaplmam tesviye-i turabiyeli ve 15+270 kmsi de ham yoldur. Tortumspir aras yolun toplam 85+704 kmden olumaktadr ki, bu yolun 85+704 kmsi de imalat sinaiyesi yaplmam tesviye-i turabiyelidir. Ahpisr- Yusufeli yolu ise 96 kmden olumakta, bunun 91+599 kmsi imalat sinaiyesi yaplmam tesviye-i turabiyeli ve 4+471 kmsi ise ham yoldur.119

236. Finans leri Rapora gre vilayetin 1934 senesi Muvazene-i Umumiye Varidat Tahakkukat 838971 lira, masraflar da 1308831 liradr. 1934 senesi vergilerinin tahsilat nisbeti %57dir. 1932-1933-1934 seneleri tahsilat nisbeti vasatisi de %52dir.

117 118

BCA, 030 10 65 433 1/ 43. BCA, 030 10 65 433 1/43. 119 BCA, 030 10 65 433 1/43.

44

Rapora gre nceki senelerden 1934 senesine 1617000 lira bakiye devredilmitir. Bu bakiyenin sebebi ise genel savata kuyudatn ziyana uramas ve tevziatn ihtiyar heyetlerince yaplmasndan dolay bundaki isabetsizlikler yzndendir.120 237. Ekin Ve Ekonomi leri Rapordaki bilgilere gre vilayette esasl hayvan hastal olmadndan doum miktar fazlalamtr. Ve bunun yan sra hayvan yetitirme hevesi de fazladr. Ariv belgelerine gre, 1935 senesinde sadece merkezde 671 aygr, 1449 ksrak, 1183 tay, 476 merkep, 10 katr, 568 boa, 16005 inek, 10410 kz, 11292 dana,23748 koyun, 724 ko, 14845 burma kuzu, 400 teke, 6846 kei, 5256 olak, 123 manda desi, 576 manda kz, 525 manda inei, 396 malak ve 216 tane de deve bulunmaktadr. Merkez ilelerindeki hayvanlarn toplam mevcudu ise 808700dr.121 Hayvan ayn zamanda Erzurum iin nemli bir ihra maldr. Bu hayvanlarn bir ksm Ruslara ve Halepli tccarlara verilir ve harice satlr. Bir ksm da stanbula satlmaktadr. 1934 senesinde Ruslar tarafndan Erzuruma 1,339,522 liralk mal sokulmu, buna karn 753,525 liralk mal almlardr. Ruslar ile ticaret meselesi bu tarihlerde Erzurumlu tccarlar aleyhinedir. 1934 senesinde Rusyadan 55262 liralk mazot, 190275 liralk gaz, 963894 liralk manifatura, 117756 liralk benzin, 136746 liralk 1. putluk gaz, 11456 liralk 3. putluk gaz, 3219 liralk 3. putluk mazot, 1199 liralk motor ya, 1150 liralk Saruhan Nefti, 4147 liralk makine ya, 1612 liralk 1. putluk makine ya, 8599 liralk ay bardaklar, 2794 liralk lamba iesi, 1851 liralk ay tabaklar, 2372 liralk diki makineleri, 6635 liralk pencere camlar, 1956 liralk demir krek, 5770 liralk koton, 695 liralk yemek tabaklar, 13451 liralk kola lastikleri, 715 liralk siyah sa, 446 liralk demir yaba, 315 liralk st makineleri, 275 liralk muamba, 600 liralk kahve fincanlar, 2632 liralk at trnaklar, 3188 liralk ot bime makineleri, 159 liralk bileme makineleri, 50 liralk savurma makinesi ve 240 liralk da dier sair ihtiyalar olmak zere toplam 1,539,522 liralk bir ithalat taplmtr.122

120 121

BCA, 030 10 65 433 1/9. BCA, 030 10 65 433 1/ 55. 122 Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.6.

45

Buna karn 1934 senesinde 300000 koyun, 55000 koyun, 47000 sr, 420 manda, 3 milyon yumurta187000 kilo koyun ve kei derisi, 122000 kilo sr derisi, 175000 kilo yn, 168000 kilo i ya, 30000 kilo ya barsak, 255000 kilo pastrma, 165000 kilo kavurma, 30000 kilo sucuk, 160000 kilo sade ya, 850000 kilo peynir, 47387 ton buday, 24203 ton arpa istihsal edilmitir. Bunlardan 30583 ba koyun, 760 ba kei, 1250 ba sr, 25 at bir ester, 28 merkep ile 33387 liralk sansar derisi ve 80 kilo tuzlu barsak Trkiye haricine ve 105215 ba koyun ve 1388 ba kei, 10187 sr, 95 manda ile 41750 koyun ve kei derisi, 60764 kilo sr derisi, 102050 yn, 450 kilo kei kl, 44370 kilo i ya, 1050 kilo tuzlu barsak, 185950 kilo pastrma, 48270 kilo kavurma, 1790 kilo ya, 245 kilo peynir, 57830 adet yumurta, 2800 ton buday, 1800 ton arpa iki at, 14750 liralk sansar ve tilki derisi ve 1100 liralk sobac ve tenekeci mamulat Trkiye dahiline ihra edilmitir.123 Yukarda da belirtildii zere ithalat ve ihracat miktarlar arasnda bu kadar bariz farklarn mevcut olmasnn sebebi ise Trk tccarnn maln satmak istedii zaman bir alcya mukabil kendisi gibi binlerce satc ile kar karya kalmaktadr. smet nn, Erzuruma gittiinde Tecim ve Endstri odasnn hazrlam olduu raporda da bu durumdan sz edilmekte ve buna bir are bulunmas istenilmektedir.124 Ariv belgelerine gre, vilayette 1935 senesinde 5 un fabrikas ve 2 tane de dabahane vardr. Bunlar, Erzurumun iinde ve yaknndadr. Un fabrikasnn birisinde 20 ve 40, birinde 10-8, birinde 15, birisinde de 20 bargr kymetinde motr vardr. Bir de motrsz olan su dolab vardr. Ekin durumuna gelince, rapordaki bilgilere gre 1935 ylnda, Erzurumun merkez kazasnn ovasna den doludan mahsul zedelenmitir. Tercan kazasnda ise, o yl ierisinde yeterince yamur yamadndan dolay ekinler verimli deildir. Dier kazalarda ekin durumlar iyidir. Rapora gre erime zamanna kadar bir afet olmazsa geen senelerde idrak olunan mahsulden daha fazla ekinlerin verimli olaca tahmin edilmektedir.125

123 124

BCA, 030 10 65 433 1/ 12. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.6. 125 BCA, 030 10 65 433 1/.13.

46

238. Madenler Rapordaki bilgilere gre, vilayet evresinde mhim miktarda maden bulunmaktadr. Tercann Nalifi nahiyesinin Polik karyesinde petrol, Tercann Varnik karyesinde kmr, Yusufelinin Drt Kilise hududunda bakr, kurun, inko ve demir bulunmaktadr. Yusufelinin, Moshorunkezdan blgesinde demir ve bakr, yine Yusufelinin Nilo karyesinde bakr, inko, demir ve kurun, Hudu Sfla karyesinde bakr ve inko, Kiyonar ve Pengerek Paket karyesinde bakr ve inko, Oltunun Havkas Danda siyah kehribar, Nefsi Erzurumun Az Ak karyesinde kmr, yine Nefsi Erzurumun Kkrtl karyesinde lignit, Hasankalenin kasaba dahilinde mazot, kmr ve petrol, Hnsn Divan Hseyin ve Katranl blgesinde petrol, Kilise Deresi blgesinde kmr, Tortumun Otha mevkiinde siyah kehribar, Tortumun amldere blgesinde kmr, spirin Vank karyesinde gm, Mesans, Kahreki, Ekikrek ve Salaor blgelerinde bakr, Karahan ve Fansi blgelerinde kmr, Kirik blgesinde ise petrol madenleri bulunmaktadr.126 Burada nemli olan, Erzurumun ok yaknnda Deve Boynunda, kavurma ukurunda Pasinlerin Krtabazda, Maslahatda, Narmann Hanegi kynde, dde, Tercanda ve Oltuda bulunan linyit kmrleri ve Yusufelinin Gngez kynde bulunan antrasit olduu sylenen kmr madenleridir.127 Gnden gne tahrip gren ve miktar eksile eksile bir gn hi kalmamas tabi olan ormanlarn tahripten kurtarlarak, bunun yakacak iin sarf edilen mhim miktar yerine bilhassa kmr madenlerinin harur kudreti en fazla olanlarnn kullanlmas, hele de k sert ve uzun olan Erzurum iin ok nemlidir.128 239. Orman leri Vilayet evresinde Oltu kazasnda 85000 hektarlk kknar, am; demde 12000 hektarlk am ve kknar; Tercanda 10000, atta 6000, Akalede 2000 hektarlk mee, Hasankalede 5000 hektarlk kavak ve mee olarak 120000 hektar orman vardr. Ancak bu ormanlardan hazine istedii gibi istifade edememektedir. nk, buralarda az maala bir
126 127

BCA, 030 10 65 433 1/.15. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.3. 128 BCA, 030 10 65 433 1/.15.

47

takm tahsilsiz memurlar kullanlmaktadr ki bunlar da msamaha ve msaade ile menfaat temini suretiyle sk sk deimekte ve hemen ekserisi fenalk yaptklar iin cezaya arptrlmaktadrlar. Netice itibariyle tahrip edilen ormanlara kar hazine lazm olan istifadeyi bulamamaktadr.129 2310. Adliye leri Erzurumda ar ceza, asliye ceza, asliye hukuk ve sulh mahkemeleri bulunmaktadr. Ayn zamanda sorgu hakimi de bulunmaktadr. Erzurum mahkemelerinde Ar Cezada 146, Asliye Cezada 174, Asliye Hukukta 398, Sulh Cezada 714, Sulh Hukukta 371, Yusufeli mahkemesinde sorgu hakimi olmayan 34, Tortum mahkemesinde 55, Tercan mahkemesinde 178, Oltu mahkemesinde 200, Hasankale mahkemesinde 211 spir mahkemesinde 200 dava evi bulunmaktadr. Erzurum mahkemelerinde mahkum ve mevkuf 281, Yusufelinde 4, Tortumda 18, Tercanda 8, Oltuda 13, Hasankalede 30, Hnsta 10, spirde 7 kiiden ibarettir.130 2311. Tapu, Evkaf ve nhisar leri Rapordaki bilgilere gre, tapu ilerinin durumu pek iyi deildir. nk, halkn gayri menkul mallarnn hasatsan tarla, ayr ve mera gibi bir ksm mallarnn bugnk sahipleri adna hemen hemen kaytlar yok gibidir. Bazen ana baba itibariyle evvelki ecdadlar zerine olan kaytlara msteniden tasarruf etmekte ve halen zerlerine geirmemilerdir. Bu yzden tahsildarlar vergi alrlarken bazen bakalarnn ellerinde olan gayr menkul mallarn vergileri de muamele yaptrmamaktan dolay eski sahiplerinden ve onlarn vereselerinden almaktadrlar. Buda ihtilaflara ve hkmete devaml mracaatlara neden olmaktadr.131 Evkaf ilerine gelince raporda verilen bilgilere gre vilayetin evkaf olduka iyi durumdadr. Yllk varidat 37852 lira 12 kuru ve masarifi de 37391 lira 1 kurutur. dare

129 130

BCA, 030 10 65 433 1/.15. BCA, 030 10 65 433 1/.16. 131 BCA, 030 10 65 433 1/.16.

48

kadrosu 1 mdr ve 1 muhasib, birisi 1. katip olmak zere 2 katip, 1 veznedar, 1 tahakkuk ve tahsil memuru, iki tahsildar, 1 avukat ve bir de odacdan ibarettir.132 Vilayet evresinde muntazam tekilatl bir nhisarlar Ba Mdrl mevcuttur. 1934 senesinde Erzurum, Tercan,Akale, Oltu,Tortum, Hasankale, Hns ve spirde toplam 122342 kilo 290 kuru ttnden 337746 lira 59 kuru gelir elde edilmitir. Yine ayn blgelerden 76142 lira 91 kuru mskirattan gelir elde edilmitir. Erzurum, Oltu, sar Kaya, Narman,bar, Akale, Tatos, Vartik, Krmz, Mhlis, gender, Kara Gl ve Kzlca olmak zere toplam 13 blgeden 5267211 kilo mskirattan 315693 lira 79 kuruluk bir gelir elde edilmitir.133 2312. Belediye leri Erzurum Belediyesi 1935 varidat btesi birinci fasldan 6300, ikinci fasldan 15700, nc fasldan 2200, drdnc fasldan 2850, beinci fasldan 150, altnc fasldan 18500, yedinci fasldan 2700, sekizinci fasldan 500, dokuzuncu fasldan 100, onuncu fasldan 200, on birinci fasldan 7000, on ikinci fasldan 100 ki, varidat tutar buna mukabil tahsisatta birinci fasldan 1890, ikinci fasldan 1884, nc fasldan 7890, drdnc fasldan 2184, beinci fasldan 600, altnc fasldan 5304 lira ve yedinci fasldan 1674 lira 50 kuru, sekizinci fasldan 930, dokuzuncu fasldan 2856, onuncu fasldan 950, on birinci fasldan 120, on ikinci fasldan 54, on nc fasldan 195, on drdnc fasldan 180, on beinci fasldan 50, on altnc fasldan 1700, on yedinci fasldan 19000, on sekizinci fasldan 1620, on dokuzuncu fasldan 250, yirminci fasldan 12000, yirmi birinci fasldan 3800, yirmi ikinci fasldan 432, yirmi nc fasldan 6770, yirmi drdnc fasldan 400, yirmi beinci fasldan 7400, yirmi altnc fasldan 100, yirmi yedinci fasldan 100, yirmi sekizinci fasldan 480, yirmi dokuzuncu fasldan 15000 lira ve otuzuncu fasldan 6396 lira 50 kuru, otuz birinci fasldan 60, otuz ikinci fasldan 200, otuz nc fasldan 300, otuz drdnc fasldan 2200, otuz beinci fasldan 1500, otuz altnc fasldan 700, otuz yedinci fasldan 2500, otuz sekizinci fasldan 3000, otuz dokuzuncu fasldan 300 liraki tahsisat da 6300 liradr.134

132 133

. BCA, 030 10 65 433 1/17. BCA, 030 10 65 433 1/17. 134 BCA, 030 10 65 433 1/18.

49

2313. Merkez Ticaret Odas ve Ticaret Durumu Rapordaki bilgilere gre, vilayet evresinde yalnz Erzurumda Ticaret ve Sanayi odas bulunmaktadr.135 smet nnnn Erzurumu ziyareti esnasnda Ticaret ve Sanayi Odas da smet nnye bir rapor sunmular ve durumlarn izah etmilerdir. Ticaret ve Sanayi Odasnn sunmu olduu bu rapora gre, vilayet dahilindeki hayvan satlar Ruslara, Halepli tccarlara ve stanbula giden mallar olmak zere 3 kesime yaplmaktadr. Ancak 1934 senesinde Erzuruma Ruslar tarafndan 1.339.522 liralk mal sokulmasna ramen o sene Ruslar tarafndan 753.525 liralk mal alnmtr. 136 Halepli tccarlara gelince bu tccarlar mal bizzat grp almak istemektedirler. Hayvanat srleri ise memnu mntka dahilinde bulunan yaylalarda bulunduundan Halepliler oralara gidememektedirler. Srlerin saatlerce uzak ve Hayvanatn mevsim dolaysyla bulunmasna msait olmayan mahallerde gsterilmesi hem mkil ve hem de hayvandan et zaiyatn mucip olacandan bu satlardaki vaziyet Halep tecimerini daha ziyade celbe mani olmaktr. Halbuki vilayetin senelerce evvel hayvan ihra mahallinden mhim bir mevki Halep ve Suriye idi. Bilhassa buralardan alclarn memleketimize gelmesi Rusyann balant fiyatlarnn ykselmesine sebep tekil edeceinden memnu mntka meselesinde iktisadiyatn mtazarrir olmayaca bir ekil dnlmesi istenilmektedir.137

2314. Halk Evleri Rapordaki bilgilere gre, Dil, Tarih, Edebiyat Komitesi derleme ilerinde alm ve Dil Kurultayna da bir mmessillerini gndermilerdir. Gzel sanatlar ise komite azasnn yokluundan dolay ve yksek bir bilgiye sahip olamadklar iin inkiaf edememitir. Raporda, Halk Evinin salonunun msait olmamasndan dolay burada herhangi bir eyin sergilenemediinden yaknlmaktadr. Erzurumda spor da bir trl canlanmamtr.

135 136

BCA, 030 10 65 433 1/20. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.6. 137 Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, s.6.

50

Trkn grenek sporu olan binicilik himaye edilmektedir, cirit oyunlar da Sipahi Oca ile alma ortakl ile tekilatlandrlmas iin allmaktadr.138 Rapora gre Erzurum Halk Evinde itimai yardm ubesi en iyi alan bir ubedir. Bu kurulu sayesinde fakirlerin parasz muayeneleri yaplm ve yine parasz ilalar verilmitir. Sadece bununla da yetinilmemi, lisedeki fakir ocuklarn eksik kitaplar 80 lira harcanarak tamamlanmtr. Ankara ve stanbul niversitelerinde okuyan fakir ocuklarn da himayesine allmtr. Ayrca, Erzurumda ei grlmemi bir snnet dn yaplm ve 500 ocuun snneti yaplarak, kendilerine birer antar ve tekke verildii gibi 24 hususi adrda 24 saat misafir edilerek kendilerine sabah, le ve akam yemekleri verilmitir.139 Bunlarn haricinde bu itimai yardm ubesi 1935 ylnda alm olduu bir kararla memlekette dilencilii kaldrmak iin de almalar balatmtr. Bunun iin de bu ubede alanlar tarafndan mahalleler birer birer taranm ve hakiki yoksullar yazlmtr. Komite bu ite her mahallede bir yardm kolu yapmaya karar vermitir.140 Rapora gre, Halk dershaneleri ve kurslar iin ise, bu komitede alan muallimler tarafndan ok byk bir gayret ve alaka gsterilmektedir. Bu kurslar, 2 snfl olmak zere, ilk tahsillerini bitirenlere mahsus medeni bilgilerini ykseltmek iin alan bu kursa, 119 talebe gece dershanelerine gelmi ve 80 kii msabakaya girmi ve muvaffak olan 65 kiiye Halk Evi salonunda merasimle vesika verilmitir.141 Halk evlerinin Ktphane ve neriyat ubeleri en iyi alan ubelerdir. Bu ube memlekette bir tek bitilik olmadna bunun iin ilk i olarak bitilik amay zerine alm ve 500 kiiden biti istenilmitir. Bu suretle uyandrlan alaka zerine bir ok biti gelmitir. Bu ubenin neriyat ksmn ise Varlk Gazetesinde ba yazar olan Rahmi Bey idare etmektedir. Burada gnn icablarna gre yazlar yazlmaktadr. 142

138 139

BCA, 030 10 65 433 1/.22. BCA, 030 10 65 433 1/.22. 140 BCA, 030 10 65 433 1/.22. 141 BCA, 030 10 65 433 1/.23. 142 BCA, 030 10 65 433 1/.23.

51

Kycler ubesine bakldnda ise, rapora gre, kyl bir varlk gsterememitir. Kyllerden mracaat edenlere ilerinde
143

yol

gstermek,

hasta

ve

fakirlerine

mracaatlarnda yardm etmekle kalmtr.

Rapora gre, vilayet merkezi olan Erzurumda, bir Trk Hava Kurumu, bir ocuk Esirgeme Kurumu ve bir de Kzlay Kurumu vardr. Erzurum, Ilca, Akale, Ovack ve Dumlu nahiye merkezlerinde birer ubesi bulunmaktadr. Hava Kurumunun, Erzurumdaki kadrosu, bir bakan, bir bakan vekili, bir muhasib, bir fahr murakib ile 5 aza ve bir odacdan, ubelerin kadrolar da birer bakan ve drder azadan olumaktadr. Bunlarn 1930dan 1935 ylna kadar 135012 lira 45 kuru mevcudundan 134566 lira 55 kuru genel merkeze gnderilen ile yapt masraf olup 936 liralk kymetli evrak mevcut bulunmaktadr.144 Rapordaki bilgilere gre, 1935 ylnda blgede u ilerin yaplmas planlanmaktadr: Eer umumi bteden tediye emri verilirse, Erzurumda hkmet kona tamir, btn dairelere ait olmak zere bir evrak mahzeni yeniden ina edilecek, bir inhisarlar idaresi yaplacak, hususi bteden bir Numune Evi yaplacak, Belediye btelerinden Oltu kazas belediyesince bir mezbaha yaplacak, ime su yollar tamir edilecek, Pazar yerinde kapan yaptrlacak, kasaba evresindeki menfez, kpr ve yollar tamir edilecek, harabiyete yz tutan kasaba ierisindeki kpr esasl surette tamir edilecek, ek ve ayak yaptrlacaktr.145 spir Belediyesince iki akar maaza ve bir eme yaptrlacak, eski belediye akarlar tamir edilecek, kasaba lam ve kprleri tamir edilecektir. Tercan Belediyesince ime suyu getirilecektir. Hasankale Belediyesince, kaldrm yaplacak, bir kpr yaplacak, Cumhuriyet Meydan geniletilecek, su yollar ve emeler ina edilecek, baheler slah edilecektir. Tortum Belediyesince, bir belediye binas ve kpr yannda bir rhtm yaplacaktr.
143 144

BCA, 030 10 65 433 1/.23. BCA, 030 10 65 433 1/. 24. 145 BCA, 030 10 65 433 1/.26.

52

Hns Belediyesince, baz akarlar tamir edilecek, baz yeni akarlar ve kasaba ierisindeki yollar ile birka menfez ve mezbaha yaplacaktr. Ersis Belediyesince, su yollar, kpr ve belediye daireleri tamir edilecektir. dem Belediyesince, Pazar yeri yaplacak ve su yollar tamir edilecektir.146 Rapora gre, Erzurum ehrinin imar, tanzim ve tezyini iin Hususi dare ile Belediyenin birlikte tesis ettikleri mar birlii tarafndan 1935 ylnda yaplmas planlanan iler ise u ekildedir: Atatrkn heykelinin ve kaidesinin inas Yaplmakta olan asri ve fenni mezbahann ikmali iin inasna devam ehrin kadostro haritasnn tanzimine devam Asr mezarlk inas Baz istimlaklar yaplmas Stadyum yerinin istimlak ve tesviyesi Elektrik projesinin tanzimi Bahelerin gerekli tanzim ve teciri Pasinler kazasnn su yollarnn tamiredilmesi.147

123456789-

Rapordaki bilgilere gre, ilde zel bteden yardm yaplmak sureti ile, halk tarafndan yaplacak okul kuralar ise u ekildedir: Merkeze bal kylerde, dasor Ky, Ortuzu Ky ve midim Ky; Ilca Nahiyesinde, Ilca, Emrecik Ky, Mrdlk Ky, Tiktir Ky; Dumlu Nahiyesinde, Tufan Ky, Kzlkilise Ky, Arzt Ky; Akale Nahiyesinde, Ergemansur Ky; Pasinler Kazasnda, Hertev Ky, gender Ky, Irbr Ky, Azab Ky; spir Kazasnda, Norgh Nahiyesi, Vercins Ky, Kn Ky, Kilens Ky, Karako Ky; Trecan Kazasnda, iftlik Ky, Vartik Ky, Tolos Ky, Piris Ky ve Sarkaya; Hns Kazasnda, Baky Ky, Mirseyid Ky, Takesen Ky ve Sylemez Ky; Oltu
146 147

BCA, 030 10 65 433 1/.26-27. BCA, 030 10 65 433 1/.27.

53

Kazasnda, rtl ve Ersinek Kyleri; Tortum Kazasnda, Aha Ky, dk Ky, Kisha Nahiyesi, Haho Ky ve Liskav Ky. Ayrca, Yusufeli Kazasnda, Sargl Kynde okul, zel bteden yardm gzetilmeksizin halk tarafndan yaplmaktadr.148 Bunlarn haricinde ilde 1935 senesinde okullar ile ilgili dier bilgilere baktmzdaysa; Merkeze bal, Cumhuriyet Okulu 108 liralk bir keifle pazarla konulmu, Yoncalk ve Dumlupnar Okul yapsnn onartlmas iin, Nafiadan keif istenilmi, Palandken Okulu, 1934 btesi tahsisat ile onartlm, noksan 1935 btesindeki tahsisattan ikmal edilmek zere Nafiadan alnan 106 liralk keif muameleye konulmu, Veysi Efendi, smet Paa ve alayan Okullar onartlmtr.149 Pasinler Kazasnn, Pasinler Merkez Okulunun onartlma kefi Nafiadan istenilmitir. spir Kazasna bal, spir Merkez Okul kura iin ise, 1035 btesine konulan 2768 liralk tahsisatta bu okulun onartlma ii, eksiltilmeye konulmutur. Bunlarn haricinde, Hns ve Tercan Merkez okul yaplarnn onartlmas iin Nafiadan keif istenilmi, Oltu Merkez Okul yapsnn onartlmas da pazarla konulmutur.150 Btn bu bilgileri bir rapor halinde smet Paaya sunan Erzurum Valisi, raporunun sonunda u istekleri sralamtr: 1- Adliye Tekilatnn cra Dairesinin vaziyeti zayf, kadrosu da bu ii istenilen abuklukta yapamayacak durumda olduu iin, cra Dairesinin abukluunu, intizamn hakkn sratle temini iin, cra Dairesinin kuvvetlendirilmesi; 2- Valilerin nizam vekilleri olmas lazm gelen mektupularn hemen hepsinin denecek derecede ekseriyeti valinin bulunmad zamanlarda bir idari kudret gsterecek bir halde olduu kabul edildikten sonra bunlarn yerine kaim olmak ve hem kalemde yaz ilerini vazifeleri arasnda lazm vech ile takip ve tedvir ettirmek ve hem de valinin yapaca btn kanunlar ile verilmi btn ileri yapabilmek zere vilayete bir vali muavini verilmesi,

148 149

BCA, 030 10 65 433 1/ 28. BCA, 030 10 65 433 1/.30. 150 BCA, 030 10 65 433 1/.30.

54

3- Vilayetin Maarif ve bilhassa ina ve tamir ileri gibi umurun ok olduundan Maarif Mdrne mmknse bir muavin verilmesi.151

151

BCA, 030 10 65 433 1/.31.

NC BLM 3. III. UMUM MFETTLKN KURULUU 30. III. Umumi Mfettilikin Kurulu Gerekeleri smet nnnn 1935 dou gezisinden sonra hkmet tarafndan alnan nemli kararlardan bir tanesi de merkezi Erzurum olmak zere III. Genel Mfettilikin kurulmasdr. III. Genel Mfettilik Dou Anadolunun siyasi, idari ve ekonomik yapsnda nemli deiikliklere neden olan bir kurulutur. 1935 ylnda blgeyi batan baa gezen ve inceleyen smet nn dounun meselelerinin Ankaradan halledilemeyeceini dnerek dou illerinin kalknmas ve gvenli bir hale gelmesi iin I. Genel Mfettilikin dnda kalan blgelerde yeni bir genel mfettiliin kurulmas gerektiini belirtmitir.152 Bunun iinde u nerilerde bulunmutur: 1. dare meseleleri: Dou illeri iin esas idare ekli genel mfettilik olacaktr. Tefti, hudut ve iskan meseleleri, birka vilayeti ilgilendiren ekonomi ve ulam programlar ve yer yer zel adliye rejimi, geni yetkilerle donatlacak ve yaygn bir tekilata sahip olacak genel mfettilik eliyle idare edilecektir. Genel mfettiler, btn muamelatn merkezi olacak ve btn memurlar nihai olarak genel mfettie bal olacaktr.

152

Demirel, a.g.e,,I s. 172.

56

2. Genel mfettilikten baka, merkezi Erzurum olan ve Erzurum, Erzincan, Ar, Kars, Artvin, Rize, Trabzon ve Gmhane vilayetlerini kapsayacak olan 3. Genel Mfettilik kurulmaldr. Bu tekilatn derhal kurulmas lazmdr. Genel mfettiler, asayi, iskan ve program konularnda bakanlklarn yegane muhataplar olacaktr. Genel mfettilerin mdahale edemeyecekleri i olmayacaktr. Genel mfettiliklerde yeterli derecede kabiliyetli fen heyetleri ve bu heyet ierisinde kuvvetli bir su mhendis heyeti bulunacaktr. Genel mfettiliklerde bilhassa bir iskan ileri merkezi bulunacaktr. Genel mfettiliklerde her ne sebeple olursa olsun, hibir idari makam bo kalmayacak, bunun iin gerekirse genel mfetti emrinde vilayetler maiyetine tevzi edilmi halde maiyet memurlar bulunacaktr. 1. ve 3. Genel Mfettiliklerde merkezden giden subay ve memurlara mesken inasn devlet yapacaktr. Genel mfettiliklerde mali ilerin hzl bir ekilde halledilmesi iin mali heyetler bulunacaktr. Btn mali iler bu suretle kesin olarak halledilecektir.153 nnnn gnlnde, Genel mfettilie verilmesi gereken yetkiler konusunda zetle u ifadeleri kullanmtr: Genel mfettiliin asayi konusunda sorumlu olmas ve raporlarn genel mfettilikte toplandktan sonra buradan merkeze gndelik olarak verilmesi. Memurlara iten el ektirme veya vekalet emrine alma yetkilerinin genel mfettilie verilmesi. (Vekiller Heyetinin yapabildiini genel mfettiin yapabilmesi). Valilerin deitirme yetkisi olan memurlar konusunda genel mfettiliin

emredebilmesi.
153

ztrk, Kasadaki Dosyalar, s.72-74.

57

zel idareler konusunda genel mfettiin dncelerinin esas alnmas.(Vekiller Heyetine bu gr bildirilmeden aksinin karar altna alnamamas). Mecidiye para iinde oluu gibi vekaletlerin mhim ilerini genel mfettilie vermeleri.154 nnye gre, douyu sorunsuz ve hatta verimli bir hale getirmek iin idari alanda atlmas gereken nemli admlar vardr. Bu admlarn banda, Erzurum ve evresinde bir genel mfettilik kurulmas gelmektedir. Bu genel mfettilik, normal bir idari tekilat olmayp, birok yetki ve sorumluluu zerinde toplayan kuvvetli bir idari mekanizma olmaldr. nn, raporunda bu hususu yle belirtmektedir: Genel mfettilik dou illeri iin esas idare yekli olacaktr. Mtemadi tefti lzumu, hudut meseleleri, iskan meseleleri, birka vilayeti alakadar eden ekonomi ve muvasala programlar ve yer yer zel adliye rejimini geni salahiyetli geni tekilatl genel mfettiler temin edebilir. Genel mfettiler btn muamelatn merkezi ve btn memurlarn da mukadderatna kati olarak hakim olacaklardr. I. Genel Mfettilikten baka merkezi Erzurum olacak olan III. Genel Mfettilik tekil olunmaldr. Bu mfettilik kapsamna Ar, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gmhane, Erzincan ve Erzurum vilayetleri alnmaldr. Bu teekkl derhal kurmak lazmdr. 155 31. III. Umumi Mfettilikin Kurulmas ve Tahsin Uzer Dnemi smet nnnn bu gezisinden ve sunmu olduu rapordan sonra III. Genel Mfettiliin kurulmas meselesi ciddi bir ekilde gndeme gelmi ve gereken hukuki dzenlemeler hzla yerine getirilmitir. III. Umumi Mfettilik kurulmasna ilikin kararnamenin zerinde herhangi bir tarih bulunmamaktadr. BCA arivlerindeki bu

154 155

Demirel, a.g.e., I, s.175-176. ztrk, smet Paann Krt Raporu, s.7.

58

konuyla ilgili bir belgede 23 Austos 1935 tarihli olduuna ilikin bir not dlmtr. Resmi bir yaynda ise mfettiliin kurulu tarihi olarak 6 Eyll 1935 tarihi verilmitir.156 2/3/199 sayl kararnameye gre, 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 numaral kanunun birinci maddesi mucibince ve Erzurum, Kars, Gmhane, oruh, Erzincan, Trabzon ve Ar illerini ihtiva etmek zere, III. Bir Umumi Mfettilik kurulmas tensip edilmiti. Kararname, Dahiliye Vekaleti tarafndan uygulanacakt.157 III. Umumi Mfettilike aid tekilat kadrosu da, 7 Aralk 1935 tarih ve 2/3465 sayl kararname ile onaylanmt. 23 Aralk 1935 tarih ve 2/3736 sayl kararname ile de, III. Umumi Mfettilikin 1935 ylna aid harcamalarna karlk 54.760 tl denek ngrlmtr.158 Btn bu dzenlemeler yapldktan sonra III. Umumi Mfettilike 23 Austos 1935 tarih ve 2/3200 sayl kararname ile Konya Milletvekili Tahsin Uzer atanmtr.159 Hasan Tahsin Uzer, 1878de Selanikte domu, stanbul dadisini bitirdikten sonra 1897de Mlkiye mektebinden mezun olarak eitli devlet hizmetlerinde bulunmutur. I. Dnya Savann en hareketli gnlerinde Erzurum Valilii yaparak nemli hizmetlerde bulunmu ve Erzurum, Van, Suriye valilikleri nedeniyle blgeyi yakndan tanyan bir devlet adam olmutur.160 III. Genel Mfettilikin kurulmas ile ilgili kanunda mfettilik merkezi ak olarak Erzurum olarak belirlenmitir. Buna ramen Dahiliye Vekaleti tarafndan merkezin Erzurum olduu Tahsin Uzere tebli edilmi ve btn maa ve masraflar da Erzuruma gnderilmitir. Ayrca Erzurumda mfettilik binalar yaplmak zere 1.000.000 liradan fazla tahsisat veren kanun kartlm ve bu tahsisatla Erzurumda yeni bir mahalle oluturulmutur.161

156 157

Abidin zmen, Genel Mfettilikler Hakknda Bir Dnce, dare Dergisi, 1947, s. 84, 109-110. Koak, a.g.e, s. 156. 158 Koak, a.g.e.,s. 156. 159 Koak, a.g.e., s. 159. 160 ileri Bakanl Arivi, Hasan Tahsin Uzer Sicil Dosyas, Sicil No: 1222; Mehur Valiler, s.515-516. 161 ileri Bakanl Arivi, Hasan Tahsin Uzer Sicil Dosyas, s.515-516.

59

Genel Mfetti Tahsin Uzer, blge valiliklerine gnderdii 15 Eyll 1935 tarihli telgrafnda, bu greve tayin edilmesi ve amalarn u ekilde ifade etmitir: Mfettilie tayin edildim. Babakann dou seyahatlerinde grd eksiklikleri tamamlamak mfettiliin programn tekil eder. Atatkn ilk kurtulu sesini ykselttii ve iittirdii ark memleketlerinde en kk mesai ve muvaffakiyetimizin devlet hayatiyetindeki ok canl ve verimli birer eser olacan ve ite bu noktada ak ve iman birliiyle arkn kalknmasna btn varlmz art etmemiz lazm geleceini programmzn ilk balangc olarak beyan ederim...162 III. Genel Mfettilik tekilat u kadrolardan oluturulmutur: Genel mfetti, ba mavir, yabanc iler mdr, hususi kalem mdr, yaz ileri mdr, evrak ileri mdr, istatistik ileri mdr, asayi maviri ve muavini, emniyet maviri ve muavini ve 5 istihbarat memuru.163 32. Tahsin Uzerin III. Umumi Mfettilik le lgili Hazrlam Olduu Rapor III. Umumi Mfettiliin kurulmasndan bir mddet sonra Tahsin Uzer tarafndan bu mntkadaki durum tahkik edilmi ve bu konu ile ilgili bir rapor hazrlanmtr. imdi ksaca bu raporu inceleyelim. Tahsin Uzer, bu tahkikat srasnda smet nnnn ark dolamasnn mutlak bir sevin ve dopdolu bir umutla karlandn belirtmitir. Bu durumu her yerde, her vesile ile grdn belirten Uzer, memurlarn vazifelerinde ok dikkatli ve halka kar daha efkatli davrandklarn belirtmitir. Tahsin Uzere gre, bu tarihi seyahat dou illeri idaresini kolaylatrmtr. Tarm Bakanlarnn mtahassslar ile beraber arkta yaptklar gezi, halk ile ifti ile candan temasa gemeleri ok iyi bir tesir braktn belirtmitir. ark demiryollarna Erzurum cihetinden de balanmas karar, adeta bir asayi, bir emniyet meselesi mana ve mahiyetinde halk ok sevindirmitir, Tahsin Uzere gre.164

162 163

Erzurum, 19 Eyll 1935, Perembe, s.2; Varlk, 19 Eyll 1935, Perembe, s.1 TBMM Zabt Ceridesi, V/7, s.97. 164 BCA, 490 01 648 151 1/1.

60

Bu tetkikat esnasnda Tahsin Uzerin yannda Shhiye Vekaletinden, Dr. Fuat, ktisattan Saffet ve Maliyeden mfetti Esat bulunmaktadr. Uzer, tahkikatta bulunaca vilayetlere gitmeden nce kaymakamlarn ve nahiye mdrlerinin vilayet merkezde bulunmalarn ve vilayetin durumuna aid raporlar hazrlamalarn bildirdii iin bu geziden ok iyi neticeler alnmtr. Tahsin Uzer, dou diyarnda dolaan herkesin iki ana kuvvetin hibir yerde, hibir ekilde deimediini kranla grdn belirtmektedir. Bunlar: 1- Halkta, orduda Atatrke kar ak, iman ve sevgi. 2- Byk Milletin byk ordusu. Tahsin Uzer, esasta bu iki kuvvete dayanan ark emniyetinin tam bir intizam arz eden jandarma mevcudiyeti ile de azami muvaffakiyet yolunda yrmekte olduunu belirtmektedir.165 Dou vilayetlerinde asayi asndan bir problemin olmadn belirten Tahsin Uzer sadece Osmanl ve arlk idaresinin yetitirdii bir takm tredilerin olduunu ve bunlarn baz huzursuzluklar karttn belirtmektedir. Ve halknda bunlardan mustarip olduunu ayrca vurgulamaktadr. Tahsin Uzer, btn idari, beldi, iktisadi teekkllerdeki mevkileri bunlarn doldurduunu ve Cumhuriyet ruhu ile Cumhuriyet kltr ile memleket mukadderatna karmak isteyen Cumhuriyet evlatlarnn bu engeller karsnda mustarip olduklarn belirtmektedir.166 Uzer, bu insanlarn 25 aileden mrekkep olduunu, bunlarn Kars vilayetinde, Erzurum ve Posof kazalarnda hem hkmete hem de iftiye ok byk gaileler atklarn belirterek bu 25 ailenin Trakyaya gnderilmelerini ve zaptettikleri arazinin de istimlakiyle iftiye datlmasn istemektedir.167 Uzer, hususi varidata dayanan mahalli teebbslerde baz vilayetlerde az ok himmet ve muvafakiyet, bazlarnda da neticesiz gayrete ahit olduunu belirtmekte ve yle demektedir:

165 166

BCA, 490 01 648 151 1/2-3. BCA, 490 01 648 151 1/.3. 167 BCA, 490 01 648 151 1/.4.

61

Valilerin inkiaf yolunda muvaffakiyet ls vilayetin hususi geliridir. Hususi idarelerin maa gibi, daimi mesarifi yer yer tahsilatlarnn yzde otuzu derecesindedir. Hususi btelerinin tetkiki neticesinde esasen pek az olan gelirlerinin yksek daimi masraflar ktktan sonra adeta bir serpitirme halinde savrulduunu, devaml, faydal, canl eserler meydana getirmek imkann bulamadklarn grdm te bundan dolay Uzer, sekiz vilayetin bir vilayet halinde tutularak, btenin de ona gre tertibinin ok isabetli olacan belirtmektedir.168 Uzer, btn valiler ve Umumi Meclis azalar vekillerinin hazr olduu halde dou ili iin 5 senelik bir program ve ona gre de bir bte yaplarak seneler taksimi ve her vilayette yaplacak ilerin sraya konularak deimez idari bir prensip olarak takip ve tatbikinin ark vilayetleri iin baarl bir yol olacan belirtmektedir.169 Uzer, mfettilik mntkasndaki valilerin yksek seciyeli, alkan, vazife ve mesuliyetlerini kavram kiiler olduunu ve bunlarn vilayet ilerinde, bilhassa da kltr, bayndrlk alannda ve yol yapmnda taktire deer muvaffakiyetler gsterdiklerini sylemektedir. Kaymakamlar arasnda ise, yksek tahsil grm, lke sever ve ateli gen unsurlar ounlukta olmakla birlikte baz kazalarda da hibir mevcudiyet gsteremeyerek, memleketi her manas ile geri brakan unsurlarn da var olduunu belirten Uzer, Kaymakamlarn ve bilhassa da Nahiye Mdrlerinin giyini tarzlarnn ok deiik ve fena olduunu ve bunlara niforma giydirilmesi ve birer at verilmesi gerektiini sylemektedir.170 Uzer bundan sonra Nahiye mdrleri hakknda bilgi vermekte ve unlar sylemektedir: Erzurum Ilca Nahiye mdrnden maada ne yksek, ne de lise tahsili gren nahiye mdr yoktur

168 169

BCA, 490 01 648 151 1/.4. BCA, 490 01 648 151 1/5. 170 BCA, 490 01 648 151 1/.6.

62

stanbulda ve dier baz byk memleketlerde mukayyitlik ve odaclk gibi en kk hizmetler peinde koan nice lise mezunlarnn dou illerinde bir nahiye mdrlne gitmemesinin artc olduunu belirten Uzer, genlerin douya kar bu alakaszlndan yaknmakta ve bu durumun ortadan kaldrlabilmesi iin yksek tahsil grm meslek erbabnn muayyen bir zaman iin dou illerinde mecburi hizmete tabi tutulmasna dair bir kanun kartlmasn istemektedir.171 skan ilerine de temas eden Uzer, III. Umumi Mfettilik mntkasnda 400000 mtegayyib ehastan metruk ve dank bir ok arazinin var olduunu, bu vaziyetten dolay bilhassa Erzincan ovasnn bo olduunu, Karadeniz sahilinde ise halkn pek mtekasif olduunu, of kazasnda 100.000 nfusun olduunu, fakat buna karlk ziraate elverili arazinin ok az olduunu, halkn ihtiyalarn ancak fndkla grebildiini, Srmene, Pazar ve dier kazalar ahalisinin de ayn vaziyette olduunu ayrca Kars vilayetinin Posof kazas halknn da yaamak hususunda mkil mevkide olduunu belirtmekte ve III. Umumi Mfettilikin iskan ilerinde alaca vaziyetin, bu mtekasif yerlerdeki halkn, Erzincan ovasna ve dahilde metruk bo araziye yerletirilmesi gerektiini sylemektedir.172 Salk ilerine deinen Uzer, bu konunun tehlike arz ettiini belirtmektedir. rnein, Rizede stma hastalnn, Erzincanda trahom hastalnn yaygn olduunu, Ardahan, Posof, ldr ve Kars merkez kazalarnda 1500 frengili kayd olduu ve bunun iin de Ardahan merkez olmak zere bir frengi hastanesinin kurulmas gerektiini, Erzurumda vilayet dahilinde mhim bir yekun tutan Trahum ve frengi iin ciddi tedbirler almak zamannn geldiini, Oltuda 3000, Tortumda 1250, Erzurumda 1240 frengili hasta varsa da bu saynn daha fazla olduunu ve bu vaziyet karsnda III. Umumi Mfettilik mntkasnda frengi, trahom, verem ve stma hastalklarna kar ok esasl shhat ve mcadele tekilatna lzum olduunu belirtmekte ve Trabzon Valisi ve Dr.. Fuat ile yapt tetkikat neticesinde Trabzonda 150 yatakl bir verem hastanesi tesisine karar verildiini sylemektedir.173 Nafia ileri hakknda bilgi veren Uzer, III. Umumi Mfettilik mntkasn tekil eden vilayetlerde gze arpan nafia ilerinin ancak hkmete devlet btesi ile grleceini ve
171 172

BCA, 490 01 648 151 1/ 6. BCA, 490 01 648 151 1/9. 173 BCA, 490 01 648 151 1/10-12.

63

baarlabileceini belirtmektedir. Nafia ilerini temin edecek mtehassslarn kafi gelmemesi durumunda ise, Avrupadan fen adamlarnn getirilmesini isteyen Uzer, Trabzon elektrik enerjisinin ihtiyatan ok fazla olduunu, bunun iin Of, Srmene, Rize, Pazar ve Hopann bu menbadan alnacak kudretle tenvirinin dnldn sylemekte, ve bu maksatla da btn tesisatn 200.000 lira ile vcuda gelebilecei hesaplanarak Trabzon irketi ile mzakereye giriildiini belirtmektedir. Bu dncenin fiili alana geebilmesi iin de tekniki anlamda rehber ve yardm istemektedir.174 Uzer, nafia ile ilgili bilgilerine bundan sonra da devam etmektedir. Uzerin raporuna gre, Erzurum ve Kars ime sularnn merkezce yaplacann halk arasnda duyulmasnn byk bir sevin yaratmtr. Idra 20 km mesafede bulunan bir menbadan getirilecek olan bu suyun 30.000 lira masrafnn da temin edildii ve bu ie Nafia Vekaletince planlar tamamlannca balanaca belirtilmektedir.175 ran transit iine de deinen Uzer, smet nnnn gezisi esnasnda, ran tccar ve kervanlarnn asrlarca takip ettikleri ran transit yolunun tarihi ve tabii istikametine evrilmesi iin Trabzon limannn yaplmasn ve ayn zamanda da natamam kalan yol paralarnn bitirilmesini emir buyurduklarn sylemekte, kendisinin gezisi esnasnda da bu yolun Gmhane Hadrak ve Tahir Elekirt ksmlarn canl faaliyette bulduunu, Velibaba Boaz osasnn iyi bir suretle bitirildiini grdn, Elekirtten Karakseye kadar olan 40 kmlik yolun mteahhitlere verilmi olduundan, gelecek yaz ortalarnda Trabzondan Grcbulaka kadar btn anlatmaktadr.176 ran Transit iinin 25 sene boyunca ertelendiini belirten Uzer, bu kadar uzun bir sreden sonra bu iin tekrar ele alnmasnn ve Trabzon Limannn yapl haberlerinin dou illerinde Cumhuriyet Hkmetine kar kran hisleri uyandrdn belirtmektedir.177 Tahsin Uzerin raporunda deindii nemli konulardan bir tanesi de Maarif meselesidir. Uzer, smet nnnn gezisi esnasnda, Babakann urad her yerde en
174 175

ran transit

yolunun

bitmi olacan

BCA, 490 01 648 151 1/13. BCA, 490 01 648 151 1/14. 176 BCA, 490 01 648 151 1/ 14. 177 BCA, 490 01 648 151 1/14.

64

nce ve en ileri srlen dilein mektep ve maarif olduu, zellikle de Moskof arlk idaresinden tekrar Trkiyeye geen memleketlerde bu talebin adeta bir yalvar haline geldiini, hemen her kaza merkezinin bir orta mektep ve her byk kyn de bir ilk mektep istediklerini, kendisinin gezisi srasnda da ayn dileklerin tekrarlandn, Dou ili liselerinde tahsillerini bitiren genlerin biroklarnn Ankara ve stanbula gidemeyerek bu durumu kendisine yanstrlarken duyduu znty belirtmektedir.178 Uzere gre, o yl btn Karadeniz sahilinde 75.000 ton fndk bulunmaktadr. Bu fndn te biri Trabzon ve Rize vilayetlerinden alnmtr. Uzere gre bu fndn kilosu vasati 20 kurua satldna gre, asgari 15 milyon lira bir buuk milyon nfusun cebine girecektir. Bu byk parann mevcut kooperatiflerin kuvvetlenmesine ve henz kooperatif tekilat yaplmayan yerlerde ihdasna yaramas iin ktisat Vekaletinin ve Ziraat Bankasnn teebbsatta bulunmasnn faydal olacan belirtmektedir.179 III. Umumi Mfettilik dairelerinden de bahseden Uzer, Erzurumun imdiki binasnn ve mesken vaziyetinin bycek bir yekuna varan memurlarn almasna ve yaamasna msait olmadn, bilhassa mfettilik brolarn nerelere yerletireceini ve ne yolda altracan imdiden dnmeye baladn ve bu konuda vali konann mfettilik dairesi yaplarak vazifeye balanlmasnn ilk dncesi olduunu, ilkbaharda inaata balanlmak zere imdiden malzeme tedarikine balanlmas ve nihayet 6 aya sabilen inaat mevsiminde kifayet edecek kadar bina ve mesken meydana getirilmesi iin 1935 senesi iin 300.000 lira tahsisat konulmasn istemektedir.180 33. Tahsin Uzer Sonras III. Umumi Mfettilik ve III. Umumi Mfettilikin Yrrlkten Kaldrlmas Tahsin Uzerin III. Umumi Mfetti olarak grevi 3 Kasm 1939 tarihine kadar devam etmi, bu tarihten sonra salk nedenleri ile bu grevinden ayrlmak zorunda kalm ve bu ayrlmadan bir ay sonra da vefat etmitir.

178 179

BCA, 490 01 648 151 1/17. BCA, 490 01 648 151 1/22. 180 BCA, 490 01 648 151 1/28.

65

Tahsin Uzerden sonra III. Umumi Mfettilike 30 Haziran 1940 tarih ve 2/13838 sayl kararname ile, Dahiliye Vekaleti Mstear Nazif Ergin atanmtr. Cemil Koaka gre Nazif Erginden sonra Umumi Mfettilike baka bir atama yaplmamtr.181 III. Umumi Mfettilike yaplan dier atamalara bakacak olursak, III. Umumi Mfettilik Ba Mavirliine, 9 Ocak 1936 tarih ve 2/3846 kararname ile Giresun valisi Yahya Sezai Uzer atanmtr. Yahya Sezai Uzerden sonra bu greve 29 aralk 1936 tarih ve 2/5763 sayl kararname ile anakkale Valisi Nizamettin Ataker atanr. 10 ubat 1943 tarih ve 2/19436 sayl kararname ile de Tokat eski valisi Hasan faiz Ergun III. Umumi Mfettilik grevine getirilmitir.182 Ayrca 5 ubat 1936 ylnda 11954 sayl kararname ile birlikte Saadettin Bey Shhi Mavirlie, Dr. Halit Barboros Bey, yine 5 ubat 1936 ylnda 11955 sayl kararname ile birlikte Shhi Mavirlie, 16 ubat 1936 ylnda 11977 sayl kararname ile Mustafa Reit Bey Mavirlie, 2 Mart 1936 tarih ve 12025 sayl kararname ile Mehmet Nuri, Nafia Mavirliine, Reat Atala 25 Nisan 1936 tarih ve 12128 sayl kararname ile birlikte Ziraat Mavirliine, Cahit Orta 29 Aralk 1937 tarih ve 13548 sayl kararname ile Yaz leri Mdrlne, Bahri Kata 16 Eyll 1938 tarih ve 14224 sayl kararname ile Emniyet Mavirliine, Ekrem Sanvar 16 Eyll 1938 tarih ve 14224 sayl kararname ile birlikte Asayi Mavir Yardmclna, 16 Eyll 1938 tarih ve 14224 sayl kararname ile birlikte Bahri Doanay Asayi Mavirliine, Kemal Kayal 16 Eyll 1938 tarih ve 14224 sayl kararname ile, Emniyet Mavir Yardmclna, 24 Mart 1939 tarih ve 14733 sayl kararname ile Remzi Saka ktisat Mavirliine, 16 Kasm 11939 tarih ve 15403 sayl kararname ile Nazm Kiper Maliye Mavirliine, Zekeriya Erku 19 Haziran 1940 tarih ve 15868 sayl kararname ile birlikte, Emniyet Mavir Yardmclna, ekip Yurdakul 22 Austos 1940 tarih ve 16007 sayl kararname ile Hususi Kalem Mdrlne, 1 Temmuz 1941 tarih ve 16651 sayl kararname ile Zekeriya Erku Mavir Yardmclna, Murat Uras 9 Nisan 1942 tarih ve 17243 sayl kararname ile Maarif Mavirliine, 4 Temmuz 1942 tarih ve 17452 sayl kararname ile birlikte de smail Hakk Ayalgil Mali Mavirlie atanmtr.183

181 182

Koak, a.g.e, s. 160. Koak, a.g.e, s. 160. 183 Koak, a.g.e, s. 298.

66

Tahsin Uzerden sonra III. Umumi Mfettilike getirilen Nazif Ergin dnemi, III. Umumi Mfettilik asndan Tahsin Uzer dnemi kadar parlak gememitir. Bunun nedenleri muhtemelen, Tahsin Uzer gibi deneyimli ve alkan bir genel mfettiin yerine gemesi, Uzer dneminde mfettilik mntkasnda ok byk ilerin yaplm olmas ve ok partili hayata geite CHPnin rn olan genel mfettiliklere kar baz tepkilerin ortaya kmaya balamasdr.184 1940larn ortalarndan itibaren, III. Umumi Mfettilikle ilgili baz problemler kmaya balamtr. Mfettiliin ismini ve yetkilerini kullanan baz devlet grevlileri halk istismar etmeye balaynca bu konu ile ilgili ikayetler de oalmaya balamtr. rnein, bu konu ile ilgili olarak Yukar Yoncalk Mahallesinden Nihat Atacan isimli bir vatandan CHP Genel Sekreterliine gnderdii 22 Eyll 1943 tarihli bir yaz, halkn ne ekilde smrldnn en byk gstergesidir: Be seneden beri memleketimizde mesai yapan III. Umumi Mfettilikin son gnlerde yrekler acs bir hal alan asayi mavirinin zulm ve istibdadndan bizleri kurtarmak zere aadaki vaziyet yazlmtr. Mfettiliin asayi maviri Bahri Doanay, askeri tekat olup gece gndz sarho gezmekte ve kumar oynamaktadr. Bahrinin adam vardr. Yzbalktan metrut (kovulmu) Hakk, Yzbalktan metrut Tevfik, Nahiye Mdrlnden hrszlk yznden tart edilmi Halis. Bahri Bey parasz kald zaman bu adamlarndan herhangi birini bir otelcinin, sermaye sahibi ev sahibinin, bir kahvecinin yanna gndererek ondan bir miktar para alr. Eer para alnamazsa, ertesi gn bir rapor tutularak bu iyeri kapatlr. Bugn umum mfettiin srf kendi ahs iin, Mavir Bahri ve adamlar tarafndan sadece Pasinler ve Akale Kylerinden 600 liralk bal, 300 liralk kuzu ve 400 liralk ya, kyly korkutmak suretiyle ve gya mfettiin ahs iin toplanmaktadr. Halbuki umumi

184

BCA, 490.01.649.158.1, s.10.

67

mfettiin hibir

eyden haberi yoktur. Toplanan bu mallar bu drtler hrszlk

kumpanyas tarafndan taksim edilmektedir. Erzurumdaki mevcut sazlar, tiyatro yerleri ve elencelerde bu kiiler iin parasz sofralar hazrlanmaktadr. Bu drt kiiden Erzurum halknn kurtarlmas gerekmektedir.185 Bu tarihten itibaren III. Umumi Mfettilikin gerekli olup olmad zerine de tartmalar balamtr. Trkiye genelinde kurulmu olan genel mfettilik tekilatlar, 1948den itibaren fiilen lavedilmitir. Yani, bu tekilatlarn kadrolarna ilikin tahsisatlar 1948 yl btesine konulmam ve mfettilikler hukuken var olmaya devam etmekle birlikte fiilen ortadan kalkmtr.186 Merkezi Erzurum olan nc Genel Mfettilikin ubat 1948de fiilen lavedildii anlalmaktadr.187 Genel Mfettiliklerin 1948de fiilen kaldrlmas zerine, Erzurumda boalan III. Genel Mfettilik binasna, vilayet makam, defterdarlk ve muhasebesi, maarif mdrl, shhat mdrl, jandarma alay komutanl gibi dairelerin tanmas kararlatrlmtr. nk, Hkmet Kona, daire ve ilem says artan vilayet ileri brolarnn hepsini alacak durumda deildir.188 Fakat mfettilik binas ehrin d bir mahallesinde bulunduu iin, hkmet dairelerinden bir ksmnn Lalapaa Camii karsndaki Hkmet Konanda kalmasnn, zellikle k aylarnda vatandalar iin sknt douraca dnlmtr. nk bu durumda, rnein, hkmet konanda kalacak olan maliye veznesinden para alacak bir vatanda, iini tamamlamak iin bir1 km mesafesi bulunan eski Genel Mfettilik binasna

185 186

BCA, 490.01.471.1828.1/.18. Koak, a.g.e., s.276. 187 EBA, Erzurum Belediyesi Meclis Zabtlar, 1 Haziran 1948, Sal, 22 Haziran 1948, Sal. 188 BCA, 490.01.471.1928.1,/.20.

68

tanacak olan vilayet makam ve defterdarlk gibi dairelerde grecei ileri takip iin byk skntlar ekecektir.189 Buna are olarak Hkmet Kona karsnda bulunan Mstahkem Mevki binasnn Adalet ve dier bir ksm hkmet dairelerine ayrlmas ve Genel Mfettilik binasnn da mstahkem mevki komutanlna verilmesi dnlmtr. nk, dier askeri binalar ve kumandanlklar ehrin bu bat ksmnda bulunmaktadr. CHP l dare Heyeti tarafndan 19 Mart 1948de yaplan bu istek Genel Sekreterlik tarafndan da uygun bulunmu ve ileri Bakanlna 23.3.1948de bir yaz gnderilerek, bu konu hakknda uygun bir karar verilmesi istenmitir. Bu dnemde Genel sekreterlik adna bu gibi yazlar deerlendiren Cevat Dursunolu olduu iin Erzurumun ileri daha hzl ilerlemitir. Sonuta bu istek olumlu bulunmu ve Hkmet Kona karsndaki eski Mstahkem Mevki binas, Adliye Binas olarak yeniden dzenlenmitir. Bakanlar Kurulunun 16 ubat 1950 tarihli kararyla Erzurum Adalet Dairesine tahsis edilen bu binann onarm iine ait ihale kabul edilmitir.190 Trkiye genelindeki genel mfettilikler, ancak 1952 ylnda hukuken ve tamamen ortadan kardrlmtr. Diyarbakr Milletvekili Mustafa Remzi Bucak, Umumi Mfettilik Tekiline dair kanun ile ek ve tadillerinin yrrlkten kaldrlmas iin vermi olduu 24 Ocak 1952 tarihli kanun teklifinde, Genel Mfettiliklerden u ekilde bahsetmektedir: Siyasi mlahazalarla lzumundan fazla kltlerek meydana getirilen vilayetlerden bazlarnn iktisadi, teknik ve corafi vahdetleri gz nnde bulundurularak, beyinlerinde umumi ve mterek birtakm menfaatlerin mevcut olabilecei dnlm ve bu gibi vilayetlerin bir merkezden ve bir elden idaresini temin maksadyla, halen ilgasn istediimiz 16.7.1927 tarihli 1164 sayl kanunla umumi mfettilikler kurulmas salanmt. Lakin, ne garip ve ac bir hakikattir ki, umumi mfettiliklerin ihdasndan lavna kadar geen zamana yle bir nazar ettiimizde, ad geen idareye tabi tutulmak bedbahtlna
189 190

BCA, 490.01.471.1928.1 /22. BCA, 030.18.1.2.121.108.15,/12; BCA, 490.01.471.1928.1,/17.

69

dar olmu vilayetlerimizde, tesis ve kurulu gayesiyle kabili telif en ufak bir mran eserine tesadf edilememekte, bilakis hemen her kesinden Hindistan Vali-i Umumilii idare tarz ve kokusu gelmektedir. Bu bakmdan umumi mfettilikler idari ve siyasi tarihimize, iren ve korkun kanl sahifeler ilave etmekten baka bir vazife grmemilerdir. Bu sebeple tesis ve teekkl gayesinden tamamen ayrlarak, hatta aksine bir hedef takip ederek, asgari 16 vilayetimizde ad ancak irenti ve rperme ile hatrlanabilen bu umumi mfettilik messesesinin tarihi rollerini ikmal ettikleri artk bir vakadr.191 Bu teklif 19 Haziran 1952 tarihli toplantda kabul edilerek, Genel Mfettilik Tekiline Dair Kanun ile ekleri tamamen yrrlkten kaldrlmtr.192

191 192

TBMM Tutanak Dergisi, IX/16, s.45. TBMM Tutanak Dergisi, IX/16, s.358.

4. SONU Cumhuriyetin devrald miras ierisinde Dou Anadolu Blgesinin durumu iler acsyd. Dou Anadolu Blgesinde uzun yllar bir taraftan Ermeniler, bir taraftan Ruslar ve bir taraftan da dier emperyalist glere kar verilen mcadeleler bu blgeyi ve halkn ok ypratmt ve geri brakmt. Bu geri kalmlnda bir sonucu olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan inklaplara kar yneltilen ilk tepkiler de bu blgeden gelmiti. Nitekim bu tepkilerin ilki de 1921 Tekilat- Esasiye Kanununun kabul ile Erzurumdan gelmi, Douda mevcut sosyal sistemin yklacandan korkan airet reisleri, emperyalistlerin de kkrtmalar ile devlet glerini ta 1935-1940lara kadar uratracak blgesel direnileri balatmlardr.193 Bunlarn haricinde dounun corafi ve toplumsal yapsndan kaynaklanan baz problemler de yaanmaktayd. Blgenin zor corafyas bu blgede yaplacak bata bayndrlk olmak zere btn ileri hem zorlatryor hem de pahallatryordu. Ayn zamanda blgedeki toplumsal yapnn feodal bir karakter tamas da dou iin ayrca bir problemdir.194 te smet nn, 1935 ylnda dounun bu sorunlarn yakinen grmek zere Atatrkn emri ile bir dou gezisine kmtr. Bu gezideki gzerghlar, Adana, Gaziantep, Diyarbakr, Mardin, Bitlis, Tatvan, Van, Mu, Ar, Idr, Kars, Ardahan, Artvin, Rize, Trabzon, Erzurum, Giresun, Ordu ve Samsundur. Bu illeri tek tek gezen smet nn Atatrke sunaca raporunu da 21 Austos 1935 ylnda tamamlamtr. Bu gezi sonrasnda, gezmi olduu blgeler ile ilgili olarak vard sonular ksaca anlatmak faydal olacaktr.

193 194

Agn, a.g.m, s. 3. Agn, a.g.m, s. 5.

71

smet nn ilk urad yer olan Adanada halkn kuraklk ikayetleriyle karlamtr. Ayn zamanda Adana halk doktorlarn askere alnmasndan da ikayet etmiler ve zellikle de stma hastalndan yaknmlardr. Gaziantep halk ise, Osmanl dneminden kalan gm mecidiyelerin pahallndan ikayet etmilerdir.195 Elazda sulama sorunu ile karlaan nn, douda tutunmak iin zellikle de Elaz zerinde durulmas gerektiini vurgulamaktadr. Diyarbakrda 7. Kolordudaki askerlerin pejmrde kyafetlerinden byk bir znt duyan smet Paa bu konu ile ilgili olarak unlar ifade etmektedir: Diyarbakra gelinceye kadar, 17. frka askerlerini giyim itibari ile pek fena grdm. Bir fikir vermek iin syleyeyim ki, herhangi bir yolda alan kyl, amele arasnda en pejmrde kyafetli birisini gz nne getirmek, grdm baz nbetileri hatrlatabilir. Memnun olmak iin kaydetmeliyim ki, bu hali en fena olarak yalnz 17. Frka mntkasnda grdm. Bunun sebebi, mali sene ba mnasebeti ile Mersinde yatan eyann henz yetiememesi ve yolda bulunmas imi. imendiferle merbut olan Elaz ve Ergani mntkas iin bu sebep mukni deildir. Nitekim, be on gn iinde getiim daha imaldeki vilayetlerin merkez ile muvassallar daha g olduu halde bu hale rast gelmedim. 7. Kolordu mntkasnda askerin bakm iin hem merkezin hem kolordunun daha ok megul olmasna lzum vardr. Cumhuriyetin prestijini temsil eden ordunun pejmrde kyafeti arkta btn siyasi dertlerimizi ok ar hale koyabilir.196 nn, bu gezi esnasnda hazrlam olduu raporunda Gney snrndaki Fransz tehdit ve tehlikesine de dikkat ekmektedir. nnye gre, Franszlarn, Mardin, Urfa, Antep ve Marata gzleri vard ve Franszlar bu emellerine ulaabilmek ve Trkiyeyi zora sokmak iin ete yetitirmektedirler. Ayn zamanda, hudut boylarnda yer yer kaaklk ile geinen Ermeni ve Trklerden oluan merkezlerin olumasn zellikle tevik etmektedirler. Bu oluumlarn kt sonularn ortadan kaldrmak iin kaaklk nlenmeli ve snr gvenlii salanmaldr.197

195 196

ztrk, Kasadaki Dosyalar, s. 12. ztrk, smet Paann Krt Raporu, s. 19. 197 ztrk, Kasadaki Dosyalar, s.21-24.

72

nnye gre, 260.000 nfuslu Mardinde Trk bulunmamaktadr. Krt, Arap ve Hristiyan Gldaniden oluan halk arasnda denge kurulmal ve Krtlere kar bu unsurlar ile iyi ilikiler kurulmaldr.198 Bitlisin ise devlete korunup kollanmas gerekmektedir. Ar ceza mahkemesi ve Halkevlerine yardm gibi tedbirler ile ehir canl tutulabilir. Bitlis, yn dokuma, ceviz, ziraat ve ticaret merkezi yaplabilir. Bitlisin evre iller ile balantlar iyiletirilmeli ve kn kapanan ve ulam zor olan Rahova Dzlne alternatif gei yollar bulunmaldr.199 nn raporunda Tatvan ve Vana Srmene ve randan getirilen muhacirlere sahip klmas gerektiini, buralarn Trkletirilmesi asndan bunun nemli olduunu ve Van Glnden de istifade yollar aranmas gerektii zerinde durmaktadr.200 nn Idr hakknda ise, burann verim ve iklim asndan uygun olduunu, ancak sulama sorununun olduunu, karda Ruslarn bentler yaparak Aras Nehrinden istifade ettiklerini bunun o blgede olmadn ve halkn da aynsn istediini vurguluyor. 201 Paa, Karsa yeni bir ey yaplmam olmasnn yan sra, Ruslardan kalanlarn bile tamir edilmemi olduunu, bunun yan sra Sarkam ormanlarnn da talan edilmekte olduunu belirtmektedir.202 nn, Artvine geldiinde, burann Rizeden idare olunamayacan ve Artvinde yeni bir il kurulmas gerektiini belirtiyor. Rizeye de urayan nn Rizelilerin burada fkra gibi bir istekleri ile karlayor. Rizeliler az birlii etmiesine en byk isteklerinin banda spir- Erzurum yolunun yaplmasn istemektedirler. Onlar ran transitinin bu yoldan Rize ye geleceini mit etmektedirler fakat smet Paa, bu yolun ran transitini ekmesini hi zannetmem, ama yolun ieri irtibatlarda ferahlk vereceine hi phem

198 199

ztrk, a.g.e, s. 30. ztrk, a.g.e, s.34. 200 ztrk, a.g.e, s. 39. 201 ztrk, a.g.e, s.51. 202 ztrk, smet Paann Krt Raporu, s.44.

73

yoktur. ki yz bin lira ile bu yolu slah etmeyi hkmete bir vazife gibi grdm demektedir.203 Erzincana da urayan nn, Dersimlilerin ekyal zerinde durarak, Erzincann bir Krt merkezi haline dnmesi tehlikesine deiniyor ve buralarda doktor ve salk skntlarnn da var olduunu belirtiyor.204 Giresunda iyi karlanan nn, burada da yoksulluk ve salk sorunlar ile karlayor. Orduda ise, yllardr retmenlerin maalar denmedii iin okullarn kapal olduuna deinen smet Paa, sorunlarna ramen gezilen yerler arasnda en iyi durumda olan yerin Samsun olduunu belirtiyor.205 Bizim asl konumuz olan Trabzon ve Erzuruma gelince, smet nn bu ehirlere geldiinde gerek Trabzon valisi gerekse Erzurum valisi tarafndan hazrlanan raporlar smet Paaya sunulmu ve bu raporlar ile bu blgelerin sorunlar ve ihtiyalar dile getirilmeye allmtr. Trabzon halk nny ok byk bir sevin ile karlamlardr. nn de Trabzon halkn ok sevmi ve onlar ok neeli bulmutur. Bu neenin sebeplerinden birinin de o sene fndn bol olmasndan kaynaklandn sylemektedir. Ancak Karadeniz Blgesinin en byk eksikliinin bir Numune Hastanesinin yokluu olduuna deinmektedir. nnye gre Erzurumun n nemli ihtiyalar; plan, su tesisat, yap malzemeleridir ve demiryolunun bir an nce balanmasdr. Memur ve subaylara lojman yaplmas da nemli zorunluluklardandr. Erzurumda kmr yaklmas da balca medeniyet unsurlarndandr.206 Ayn zamanda Erzurumlular da smet nnden baz dileklerde bulunmulardr. Erzurumlular, Erzurumda bir kz koleji, bir teknik okul, Oltu ilesinde bir ortaokul, bir

203 204

ztrk, a.g.e, s.48. ztrk, Kasadaki Dosyalar, s.67. 205 ztrk, a.g.e , s.69-70. 206 ztrk, a.g.e, s.66.

74

blge mzesi, eker, imento, ayak ve bez fabrikalar ile numune hastanesinin geniletilmesini istemektedirler. smet nn, bu gezi sonucunda edindii izlenimleri bir rapor halinde Atatrke sunmutur. nnnn bu gezi sonrasnda Atatrke sunmu olduu raporun geneli zerinde ksaca durduumuzda u sonulara ulaabiliriz: Krt Meselesi dou illerinde nemli bir sorun olarak varln srdrmektedir. Genel mfettilik, dou illeri iin esas idare ekli olmaldr. Mtemadi, tefti,

12-

hudut meselesi, iskan meseleleri, ulam, yer yer zel adliye rejimi ve geni yetkiler ancak Genel mfettilikte olabilir. 3Merkezi Erzurumda olan III. Umumi Mfettilik kurulmal ve bu mfettilik, Dersim vilayetinin yeniden tekili ile askeri bir idare kurulmal. Nahiye mdrleri, kaymakam ve valiler hibir sebeple vekalet ile idare 1. ve 3. Umumi Mfettilikte merkezden gelerek grev yapan memur ve ilerinin tara kadrolarnda yeterince eleman olmadndan iler kt Ar, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gmhane, Erzincan ve Erzurumu kapsamal. 45-

edilmemeli. 6subaylarn mesken ihtiyacn devlet karlamal. 7gitmektedir. Bu nedenle zellikle mlki idare amirleri, iyi seilmeli ve iyi yetitirilmeli ve bu kadrolar bo braklmamaldr. 8olacaktr. 9Dersim iin zel bir ynetim olmal, muvaffaz bir kolordu komutan, vali ve niformal muvaffaz zabitle, kaza kaymakam olacaklardr. Kaza memurlar yerli olmayacak, valilik dairesi kolordu karargah gibi olacak, valilii muhakeme yetkisi olacak, 7 Seyyar Jandarma vastasyla Taburu, yl iinde Dersim silahtan tecrit edilecektir ve bu plan gizli tutulacaktr. 10111213Van, Mu, Erzincan ve Elaza acele Trk Krtleri iskan edilmelidir. Muhtelif ovalara kendiliinden gelip yerlemi Krtlere dokunulmayacaktr. Baz nemli yol ve limanlar yaplmaldr. Teknik elemanlar yetitirilmeli, maliye memurlar ile maliye sistemi de slah Valilerin iyi seilmesi, her bakanln valileri kendilerine en yakn memur grmesi, her bakann valiye sicil vermesi ve sicillerin babakanlkta toplanmas uygun

edilmelidir.

75

14-

Yakacak meselesi dounun nemli bir meselesidir. Resmi kurumlar tezek

anlamalar yapmaktadrlar. Bunun yerine ithal kmre geilmesi salanmal ve sonra da linyit ocaklar kullanma almaldr. 151617Krt merkezlerine seyyar doktorlar ile girilebilir. Douda deliler iin bir hastane kurulmaldr. Erzurumda askeri birliklerin ihtiyalar karlanmaldr.207

smet nn, 21 austos 1935 ylnda tamamlad raporunu u cmleler ile bitirmektedir: Vaziyeti az zamanda toparlayacamza, dnlen tedbirleri tatbik edebileceimize inanyorum. Asrlk eksiklikleri dzeltmeye almakla mteselli olabiliriz.208 Btn dounun dertlerini dinleyen smet nn, artk buralarnn idaresinin Ankaradan mmkn olamayacan anlam ve bu blgeleri kapsayan ve merkezi de Erzurum olan bir umumi mfettilik kurulmasn istemitir. smet paann bu istei kabul edilmi ve 2/3/199 sayl kararnameye gre, 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 numaral kanunun 1. maddesi mucebince Erzurum, Kars, Gmhane, oruh, Erzincan, Trabzon ve Ar illerini ihtiva etmek zere nc bir Umumi Mfettilik kurulmas tensip edilmitir. III. Umumi Mfettilie 23 Austos 1935 tarih ve 2/3200 sayl kararname ile Konya Milletvekili Tahsin Uzer atanmtr.209 Tahsin Uzerin III. Umumi Mfetti olarak grevi 3 Kasm 1939 tarihine kadar devam etmi, bu tarihten sonra salk nedenleri ile bu grevinden ayrlmak zorunda kalm ve bu ayrlmadan bir ay sonra da vefat etmitir. Tahsin Uzerden sonra III. Umumi Mfettilike 30 Haziran 1940 tarih ve 2/13838 sayl kararname ile, Dahiliye Vekaleti Mstear Nazif Ergin atanmtr. Cemil koaka gre Nazif Erginden sonra III. Umumi Mfettilike baka bir atama yaplmamtr.210

207 208

ztrk, Kasadaki Dosyalar, s.71-88. ztrk, smet Paann Krt Raporu, s.17. 209 ztrk, Kasadaki Dosyalar s. 159. 210 Koak, ag.e, s.160.

76

Trkiye genelinde kurulmu olan genel mfettilik tekilatlar, 1948den itibaren fiilen lavedilmitir. Yani, bu tekilatlarn kadrolarna ilikin tahsisatlar 1948 yl btesine konulmam ve mfettilikler hukuken var olmaya devam etmekle birlikte fiilen ortadan kalkmtr.211 Merkezi Erzurum olan III. Genel Mfettiliin ubat 1948de fiilen lavedildii anlalmaktadr.212 Sonu olarak, Atatrkn emri ile dou gezisine kan smet nn, dounun dertleri ile gerekten de ok yakndan alakadar olmu ve buralardaki sorunlara are olmas asndan da III. Umumi Mfettiliki kurdurmutur. III. Umumi Mfettilik blgesindeki durum Tahsin Uzer dneminde daha nceki dnemlere gre ok dzelmi ancak Tahsin Uzer sonrasnda bu mfettilikte ayn baar gsterilememitir. Bir sre sonra II. Umumi Mfettilik memurlar bu mfettiliin ismini kullanarak halka kar olumsuz tavrlar sergileyip baz yolsuzluklara bulanca, bu durum halkn tepkisi ile karlam ve yukarda da ifade ettiimiz gibi bu mfettilik 1948 ylnda fiilen ortadan kaldrlmtr.

211 212

Koak, a.g.e, s.276. EBA, Erzurum Belediyesi Meclis Zabtlar, 1 Haziran 1948, Sal, 22 Haziran 1948, Sal.

YARARLANILAN KAYNAKLAR a. Ariv Belgeleri Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,030.18.1.2.57.70.15. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,030.18.1.2.57.70.16. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,490 01 648 151 1 Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,490.01.471.1828.1. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,490.01.471.1928.1. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,490.01.471.1928.1. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri ,490.01.649.158.1 Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, 030 10 65 433 4 Babakanlk Cumhuriyet Arivleri, 030.18.1.2.121.108.15; b. Basl Dokman ve Yaynlar Ayn Tarihi, Say: 20, s.10; EBA, Erzurum Belediyesi Meclis Zabtlar, 1 Haziran 1948, Sal, 22 Haziran 1948, Sal. Erzurum, 18 Temmuz 1935, Perembe.

78

Erzurum, 19 Eyll 1935, Perembe. Erzurum, 3 Eyll 1934, Pazartesi. Genel Nfus saym 1935, 20nilkterin 1925, Trabzon. ileri Bakanl Arivi, Hasan Tahsin Uzer Sicil Dosyas, Sicil No: 1222; Mehur Valiler, s.515-516. T.C. Devlet Yll, 1928-1929, Devlet Matbaas, stanbul 1929, s.570.

TBMM Tutanak Dergisi, IX/16, s.35. TBMM Zabt Ceridesi, V/7, s.97. Varlk, 1 Austos 1935, Perembe. Varlk, 10 Eyll 1934, Pazartesi. Varlk, 19 Eyll 1935, Perembe. Varlk, 25 Temmuz 1935, Perembe. Varlk, 27 Austos 1934, Pazartesi.

c. Kitaplar ATATRK, Mustafa Kemal Nutuk, c.I, MEB yaynlar, Ankara 2001,s.31. 15 Ylda Trabzon, Chp Trabzon Halkevi, Trabzon 1938. Cumhuriyetin 10. Ylnda ktisat Meyannda Trabzon, 29 terini evvel 1923-1929- 1 terin 1933, ark Matbaas, Trabzon.

79

Cumhuriyette Trabzon (1923-1933), Trabzon Ticaret ve Sanayi Odas, Trabzon, 1938. DEMREL, Ahmet: smet nn, , I. Defterler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001. Erzurumlularn Byk Babakanmz General smet nnden Dilekleri, Varlk Matbaas, Erzurum 1935. NAN, Afet: Devletilik lkesi ve Cumhuriyetin Birinci Sanayi Plan, Ankara 1972, KARABEKR,Kazm stiklal Harbimiz,Emre Yaynlar,stanbul 2005,s.73-74. Karadeniz Havzas imal Ksm, Tabii, Zirai, Beeri, Baytari, C.5, Ankara Genel Kurmay Matbaas, Ankara 1936. KOCA, Hseyin: Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou politikalar, Umumi Mfettilikten Olaanst Hal Valiliine I, Mikro Yaynlar, Konya 1998. KOAK, Cemil: Umumi Mfettilikler, letiim Yaynlar, stanbul 2003. ZTRK, Sayg: smet Paann Krt Raporu, Doan Yaynclk, stanbul 2008. ZTRK, Sayg: Kasadaki Dosyalar, mit Yaynevi, Ankara 2005. YERASMOS, Stefanos: Az Gelimilik Srecinde Trkiye I. Dnya Savandan 1971e, Belge Yaynlar, stanbul 1989.

d. Makaleler AGIN, Sait: Atatrk Dneminde Dou Anadolu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, , c.XVII, say:50, (Temmuz, 2001), s.1.

80

ALAR, Gnay, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ile Vilayet-i arkyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinin likileri, Trabzon 2008, s.180. OKUR, Mehmet, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Bilinmeyen Bir Raporu, Trk Dnyas Aratrmalar, say, 160, ubat 2006, s.85. ORAN ARSLAN, Nebahat, Sivas Kongresi ve Trabzon, Trabzon 2008, s.130. ZMEN, Abidin; Genel Mfettilikler Hakknda Bir Dnce, dare Dergisi, 1947, s. 84, 109-110.

ZGEM 11.06.1983 ylnda Malatyada dodum. lk ve Orta renimimi Malatyada yaptm. Lise renimimi ise Trabzon Lisesinde tamamladm. 2001 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn kazandm. Lisans renimimi 2005 Hazirannda tamamlayarak mezun oldum. Ayn yl Karadeniz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits bnyesinde alan Tarih Anabilim dalnda yksek lisans eitimime baladm. Yksek lisans eitimim halen devam etmektedir.2007 ylndan beri Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktaym. yi derecede ngilizce ve balang seviyesinde Arapa bilmekteyim.