10.

DAC VE ADC
Saysal sistemler kendi ierisinde ilem yaparken ikilik saylar kullanr. D evre birimleri ise bu saylar ile almaz, ounlukla analog iaret ile alrlar. Bu iki sistemin birlikte kullanlabilmesi iin dnm zorunludur. evre birimi kndaki verinin ikilik olarak ilenebilmesi iin ikilik say sistemine dntrlmesi iin kullanlan devreye ANALOG-tan SAYISAL-a dntrc ad verilir. Ksaca ADC olarak adlandrlr. lenen verinin tekrar evre birimine gnderilebilmesi iin analog deere dntrlmesi gerekir. Bu ileme yapan devreye SAYISAL-dan ANALOG-a dntrc ad verilir, ksaca DAC olarak adlandrlr. Bu blmde ADC ve DAClarn yaps, almas ve kullanm incelenecektir.

10.1 SAYISAL- ANALOG EV R C

Saysal-dan analog-a evirici (Digital to Analog Converter) devrelerini incelerken OPAMPn yapsnn bilinmesi gerekir. ekil-10.1de OPAMPn sembol, ykselte ve karlatrc olarak kullanlmas gsterilmitir. Tersleyen giri Terslemeyen giri VG1 k

(a) OPAMP simgesi

RG R Giri =0 V

RF VG1 k
YKSEK giri empedansn temsil ediyor.

VG2

(b) Ykselte

(c) Karlatrc

ekil 10.1 OPAMPn sembol, ykselte ve karlatrc olarak kullanlmas.

OPAMP giriine gelen gerilimi kndan ykseltilmi olarak verir. Kazanc girie ve geri beslemeye balanan direnler yardmyla deitirilebilir. Ykselte olarak kullanldnda giri ile k arasnda aadaki eitlik geerlidir. Negatif iaret ise giriin deillendiini belirtir.
Vk V giri = Rf R giri

(10.1)

Karlatrc olarak kullanldnda iki giri arasndaki ok kk fark girilerden byk olana gre k gerilimi pozitif doyum gerilimine veya negatif doyum gerilimine kurar. Doyum gerilimi yaklak olarak besleme gerilimine eittir.

10.1.1 K L K AIRLIKLI G R L DAC

Giri direnleri ikinin arlklarna gre belirlenen bu tip DACnin devresi ekil-10.2de gsterilmitir. Bu yntemde OPAMP toplayc ve ykselte olarak kullanlmtr. Bu devrenin saysal iaretin bit adedi kadar girii olacaktr. Giri direncinin deeri bu giriin temsil ettii bitin arlna baklarak belirlenir ve k gerilimine etkisinin fazla olmas iin arl yksek olan giriin direnci kk seilir. Arlk dtkte ayn oranda diren deeri artar. k geriliminin deeri toprak ile Vk ularndan llen gerilimdir. OPAMPn pozitif ve negatif girilerinin birleim noktas da toprak olduuna gre k geriliminin deeri aadaki gibi yazlabilir.
Vk = I F R F

(10.2)

IF akmnn deeri tm giri akmlarnn toplamdr. Giri akmlar ise girie uygulana gerilimlerden bulunabilir.

I F = I 0 + I1 + I 2 + I 3

(10.3)

Girilere saysal devrelerde ya 0V ya da 5V uygulandna gre tm girilere gelen gerilime V diyebiliriz. Buna gre I0, I1, I2, I3 akmlarn yle hesaplayabiliriz.
I0 = V , 8R I1 = V , 4R I2 = V , 2R I3 = V R (10.4)

Dk deerli bitin k gerilimi zerindeki deerinin ok kk olduuna dikkat ediniz. RNEK:

ekil-10.3(a)deki devrenin giriine uygulanan saysal iaret ekil-10.3(b)de verilmitir. Verilen zaman aralnda k hesaplayarak dalga eklini izin.

VIKI= Rf If 8R I0 I1 I2 I3
ekil 10.2 kilik arlkl girili DAC.

Rf If

4R 2R I=0 R

VIKI

200 K D0 100 K D1 D2 D3 (a) 50 K 25 K

10 K

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 D0 D1 VIKI D2 D3 (b)

ZM:

ekil Error! Use the Home tab to apply Liste Paragraf to the text that you want to appear here..3

ncelikle girilerden gelen akmlar belirlenir. Akmlar belirlenirken giriin 0 ve 1 olmalarna gre akm hesaplanr. Aada sadece 1 iin hesaplama yaplmtr. 0 olduunda akmlar sfr olaca iin hesaplama yaplmamtr. I0 = I1 = I2 = I3 = 5V = 0,025 mA 200 K 5V = 0,05 mA 100 K 5V = 0,1 mA 50 K 5V = 0,2 mA 25 K

OPAMP giri empedansnn ok yksek olmas tersleyen girie giden akm yaklak olarak sfr olmasna neden olacaktr. Sonu olarak giri akmlarnn tamam geri besleme direnci zerinden geecektir. k gerilimini deeri geri besleme direnci ile giri akmlarnn toplamna eittir. Saysal girilir 15 zaman aralna blnd iin her zaman aral iin k gerilimi tekrar hesaplanmaldr. Bu ok fazla hesaplama gerektireceinden her akmn dierinden bams k gerilimine etkisi hesaplanacak eer giri saysal deer mantk 1 ise k gerilimi bulunurken toplanacak eer mantk 0 ise toplanmayacaktr.
VIKI ( D 0 ) = (10 k )(- 0,025 mA) = 0,25 V VIKI ( D1) = (10 k )(- 0,05 mA ) = 0,5 V VIKI ( D 2 ) = (10 k )(- 0,1 mA ) = 1V VIKI ( D 3) = (10 k )(- 0,2 mA ) = 2 V

0 nolu zaman aralndan balayarak k gerilimlerini her zaman aral iin hesaplayalm. ekil-10.3(b)de 0 zaman aralnda saysal girilerin deerleri 0000 dr, k gerilimi de 0Vtur. 1 nolu zaman aralnda saysal giriler 0001 ve k gerilimini sadece D0 girii belirler, k gerilimi 0,25Vtur. 2 nolu zaman aralnda saysal giri 0010 ve k gerilimini sadece D1 girii belirler, k gerilimi 0,5Vtur. 3 nolu zaman aralnda saysal giri 0011 ve k gerilimini D1 ve D0 girileri birlikte belirler, k gerilimi (0,5) + (-0,25) = -0,75Vtur. 4 nolu zaman aralnda saysal giri 0100 ve k gerilimini D2 girii belirler, k gerilimi 1Vtur. 5 nolu zaman aralnda saysal giri 0101 ve k gerilimini D2 ve D0 girileri birlikte belirler, k gerilimi (0,25) + (-1) = -1,25Vtur. 6 nolu zaman aralnda saysal giri 0110 ve k gerilimini D2 ve D1 girileri birlikte belirler, k gerilimi (0,5) + (-1) = -1,5Vtur. 7 nolu zaman aralnda saysal giri 0111 ve k gerilimini D1, D1 ve D0 girileri birlikte belirler, k gerilimi (1) + (0,5) + (-0,25) = -1,75Vtur. 8 nolu zaman aralnda saysal giri 1000 ve k gerilimini D3 girii belirler, k gerilimi -2 Volttur. Dier admlar izlenerek hesaplanp grafii izildiinde, ekil-10.4teki eri elde edilir.

10.1.2 R/2R MERD VEN DAC

Saysal analog evirme ileminde kullanlan dier bir yntem de R/2R merdiven yntemidir.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

-0,25 -0,50 -0,75 -1,00 -1,25 -1,50 -1,75 -2,00 -2,25 -2,50 -2,75 -3,00 -3,25 -3,50 -3,75
ekil 10.4 DAC karakteristik erisi

Bu sistemin ikilik arlkl saysal-dan analog-a yelenmesinin nedeni, yalnzca iki ayr deerde diren gerektirmesidir. Devrenin balant emas ekil-10.5te gsterilmitir. Devrenin zmnde devre analizi dersinde rendiiniz yntemleri kullanacaz. Saysal girileri birer gerilim kayna gibi dnebilirsiniz. Her admda sadece birinin var olduunu dierlerinin sfr olduunu varsayacaz. Bu yntem sperpozisyon yntemi ile ayndr.

Saysal Giri D0 R1
2R R3

D1
2R R5

D2
2R R7

D3 Rf=2R
2R

R R4
2R

R R6

R R7

If

R2

VIKI

ekil-10.5 R/2R merdiven DAC

D3 bitinin YKSEK seviye (+5V) ve dierlerinin DK seviye (toprak) olduunu varsayarak zme balayalm. Bu durum saysal olarak 1000 durumu ile belirtilir. Devrede D.A. zmleme yaplnca edeer devre ekil-10.6daki gibi olur. Her iki ucu ayn potansiyelde olan direncin zerinden akm gemez ve devrenin zmnde etkisi yoktur. 2R deerindeki edeer direnten hi akm gemez nk ilemsel ykseltecin + girii sanal topraktr. R7 zerinden gelen btn akm, RF direnci zerinden geer ve k gerilimi aadaki eitlik kullanlarak 5 Volt elde edilir.

5V VIKI = IRF = 2 R = 5 V 2R

D3=1 Rf=2R R7 2R If =0 V VIKI Re=2R

ekil-10.6 D3=1 dier giriler 0 olduunda edeer devre.

ekil-10.7de D2 giriinin YKSEK seviye ve dier tm girilerin DK seviye olduu 0100 ikilik verisi uygulanmken edeer devre izilmitir. R8 den bakarak devrenin Thevenin edeeri alnrsa, R deerindeki RTH direncine seri, 2,5 voltluk bir VTH kayna elde edilir. Bu D2=1 Rf=2R R7 2R R6 R Re=2R R7 2R =0 V VIKI If

(a)

Rf=2R If

VTH=+2,5 V

RTH R

R6 R =0 V

I=0 R7 2R

VIKI

(b)
ekil-10.7 D2=1 dier giriler 0 olduunda edeer devre.

kaynan salad akm (2,5V/2R), R7 ularndaki gerilim 0V olduu iin tmyle RF zerinden geer ve kta aadaki eitlikte belirtildii gibi 2,5V luk bir gerilim oluturur.
2,5 V VIKI = IRF = 2 R = 2,5 V 2R 0010 saysal verisi ile oluan edeer devre de ekil-10.8da verilmitir. R8 den bakarak devrenin Thevenin edeeri alnrsa, R deerindeki RTH direncine seri, 1,25 voltluk bir VTH kayna elde edilir. Bu kaynan rettii akm, kta aadaki eitlikte belirtildii gibi 1,25 voltluk bir gerilim oluturur. 1,25 V VIKI = IRF = 2R 2 R = 1,25 V

D1=1 Rf=2R R3 2R R6 R Re=2R R5 R8 R 2R R7 2R =0 V VIKI If

(a)

Rf=2R If = 1,25 V 2R

VTH=+1,25 V

RTH R

R8 R =0 V

I=0 R7 2R

VIKI

(b)
ekil-10.8 D1=1 dier giriler 0 olduunda edeer devre.

0001 saysal verisi ile oluan edeer devre de ekil-10.9da verilmitir. R8 den bakarak devrenin Thevenin edeeri alnrsa, R deerindeki RTH direncine seri, 0,625 voltluk bir VTH kayna elde edilir. Bu kaynan rettii akm, kta aadaki eitlikte belirtildii gibi 0,625 voltluk bir gerilim oluturur. 0,625 V VIKI = IRF = 2 R = 0,625 V 2R

D0=1 Rf=2R R1
2R

R6 R R2
2R R3 2R

R6 R
R5 2R

R8

If

R R7
2R

=0 V VIKI

(a)

Rf=2R If = 0,625 V 2R

VTH=+0,625 V

RTH R

R8 R =0 V

I=0 R7 2R

VIKI

(b)
ekil-10.9 D0=1 dier giriler 0 olduunda edeer devre.

10.1.2.1 Diren Balants Yukarda basitletirilmi mantk ile anlatlan R/2R merdiveni D/A eviricinin en nemli blmdr. Bir D/A evirici tmdevresinin iyapsnda bu R/2R diren balants bulunmaktadr. ekil-10.10da adet eit R direnci ve 5 adet eit 2R direncinde oluan 4 bitlik bir R-2R merdiven devre grlmektedir. Tipik olarak R=10k ve 2R=20kdur. 4 adet akm anahtar saysal girie bal olarak 0 veya 1 konumuna anahtarlanr. ekilde, 1111 saysal girii iin akm anahtarlarnn konumlar gsterilmitir. 0 nolu dm noktasn inceleyerek balayalm. Bu noktadan bakldnda grlen R0 direncinin D0 giriine bal 2R direnciyle 2Rlik sonlandrma direncinin paralel edeeri olduu grlr. Dier bir deyile, R0 = 2R // 2R = Rdir. 1 nolu dm noktasndan saa doru bakldnda grlen R1 direncinin D1den topraa bal 2R direnci ile R0+R = 2Rlik direncin paralel edeeri olduu grlr (R1 = 2R // 2R = R). Sonu olarak, herhangi bir dm noktasndan soldan saa doru bakldnda aseye doru grlen net diren her zaman Rye eittir.Diren merdivenine 3 nolu dm noktasndan bakldnda grlen devrenin edeer direnci de yalnzca Rdir.

10.1.2.2 Merdiven Akmlar Bu sistemin almas, her diren birleme noktasnda (3, 2, 1 ve 0), akmn eit olarak blnmesine dayanr. Bir nceki blmde herhangi bir dmden bakldnda topraa doru grlen edeer direncin R olduunu incelenmiti. Dolaysyla, bu dme giren akm eit iki kola ayrlmaktadr. Bu kollardan biri bit anahtarnn bir ucunun bal olduu 2R direnci, dieri ise yine 2R deerinde olan ve bir sonraki dme sadan bakldnda grlen R direnlerinden birine seri bal yatay R direncinden biridir. R-2R devresindeki akmlar u ekilde hesaplanr: 1. Devreye salanan giri akm
=

(2.5)

2. I akm 3 nolu dm noktasnda eit olarak ikiye ayrlr. Akmn bir blm (dikey yol) bit 3n I3 = I/2 k akmdr. kinci ksm ise (yatay yol) 2 nolu dm noktasnda I2 = I3/2 = I/4 olarak ikiye blnr. Devre akm her birleme noktasnda eit olarak ikiye blnecek biimde tasarlandndan, I1 akm da I2/2 = I/8e eit olacaktr. I0 akm ise I1/2 = I/16 deerindedir ve yars bit 0n k akm olarak 2Rlik direnten akacak, dier yars ise 2Rlik sonlandrma direncinden topraa doru akacaktr. Sonu olarak, R-2R merdiven DACta her zaman referans akmnn I/2n kadar kayp olacaktr.
R3 = R R2 = R
R

R1 = R
R

R0 = R
R

VREF 2R 2R 2R 2R 2R Sonlandrma direnci

MSB D3 1 D2 1 D1 1 D0 1

I0 k akm
ekil 2.10 R/2R Merdiven devresi

Akm blme ilemi bu ekilde devam ettiinde elde edilen akm eitlikleri aadaki gibidir: =
1

=
2

=
;
0

16

(2.6)

10.1.2.3 k Akmlar Merdivenin k akm Iout k yoluna ulaan her bir koldan gelen akmlar toplamdr. D0 anahtar kapandnda, k yoluna 1 LSBnin akm deeri ular. Eer D1 1 ise, 2 LSBlik akm k yoluna aktarlr. D2 4 LSBlik, D3 ise 8 LSBlik bir akm k verir. Demek ki, k akm dijital giri cinsinden aadaki gibi ifade edilebilir: Iout = (1 LSBnin akm deeri) D Burada 1 LSBnin akm deeri = I0dr, (2.7b) ancak E.(2.5), kullanc tarafndan Vref ve Rnin seilmesiyle I0n belirlendiini gstermektedir. E.(2.5)in E.(2.7b)de yerine konulmasyla 1 LSBnin akm deeri = (2.7a)

10.1.3 RNEK DAC

rnek olarak verilen DAC0830/0832 DAC, sekiz ayr ikilik biti giri olarak kullanmaktadr. Her bit, deiik deerde bir akm deeri retir ve bu deerler de kendini oluturan bitin ikilik arl ile doru orantldr. 8-Bit ikilik bir sistemde ilk bit 1, ikincisi 2, ncs 4 ve dierleri de srayla 8, 16, 32, 64, 128 arlklarndadr. Bu eviricide akm denetleyen sistem, R-2R merdivenidir. Bu devrenin genel yaps ekil-10.11de verilmitir. Devrede yalnzca R ve 2R deerlerinde olmak zere iki ayr deerde diren kullanldndan bu ad verilmitir.

(a)

(b)
ekil - 10.11 (a) DAC0830un ilevsel blok emas, (b) DAC0830un iyaps

nceki blmde anlatld gibi, dme gelen akm iki eit akma blme ilemi en son birleme noktasna dek srer. Akm srekli ikiye blnd iin, ilk birleimde giri akmnn yars, ikinci birleimde giri akmnn drtte biri, nc birleimde giri akmnn sekizde biri, ....... olarak blme ilemi yaplarak ikilik basamak deerleri (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128) elde edilir. kilik arlklar ile blnen akm deerleri dikey bal 2R direnleri ile ve bir elektronik anahtar zerinden toplama devresine iletilir. Sz geen elektronik anahtar, ekil-10.11de grlmektedir. kilik giri deerine bal olarak davranan bu anahtarlar yardmyla her bitin akm ya topraa ya da toplama devresine uygulanarak, giriteki saysal koda bal toplam akm elde edilir. Toplama ilemi iin kullanlan ilemsel ykseltecin girii sanal toprak olduundan, anahtarlama ilemi merdivenin toplam direncini ve akm blme deerlerini etkilemez. OP-AMP giriine gelen akmlar toplanarak, saysal kodun deeri ile doru orantl bir k gerilimi oluturulur. Deneyde kullanlan DAC0830 TD, 20 bacakl DIL klfta standart bir ticari aygttr ve zellikleri ylece aklanabilir: DAC0830 gelimi CMOS/Si-Cr 8 bitlik oullanabilir (multiplying) bir DAC entegresidir. R-2R diren merdiven devresinde referans akmn bler. Devre, CMOS akm anahtarlar ile dk g tketimi ve dk k sznt akmn salayan kontrol devresini kullanr. TTL mantk girii gerilim seviyeleri ile uyumlu zel bir devreye sahiptir.

zellikler:
10V referans ile alma Mikroilemcisiz (tek bana) alma Akm durulma sresi: 1s znrlk: 8 bit Dorusallk: 8, 9 veya 10 bit Kazan scaklk katsays: %0.0002 FS/C Dk g tketimi: 20mW Tek g kayna ile besleme: +5V+15VDC Dorusallktan maksimum sapma (-10V VREF +10V iin): %0.05%0.2; %FS Monotonluk: 8 bit Maksimum kazan hatas (-10V VREF +10V iin): %0.2 (tipik), %1 (maks.)

Bacaklarn Tanmlar:

Kontrol sinyalleri:

CS : Chip Select (etkin DK). ILE ile birlikte CS , WR1 i izinler.

ILE: Giri Latch Enable (etkin YKSEK). CS ile birlikte ILE, WR1 i izinler.
WR1 : Write 1. Etkin DK WR1 dijital giri veri bitlerini (DI) giri tutucusuna yklemek

iin kullanlr. WR1

YKSEK

olduunda giri tutucusundaki veri tutulur. Giri tutucusunu

DK

gncellemek iin, ILE YKSEK iken, CS ve WR1

olmaldr.

WR 2 : Write 2 (etkin DK). Bu sinyal XFER ile birlikte giri tutucusunda bulunan 8 bitlik veriyi DAC yazacna iletir.
XFER : Transfer Control Sinyal (etkin DK). XFER , WR 2 yi izinler.

Dier Bacaklarn levleri: DI0DI7: Dijital giriler. DI0 en az deerlikli bit (LSB) ve DI7 en deerlikli bittir (MSB). Iout1: DAC akm k 1. Iout1 DAC yazacndaki dijital kodun tm 1lerden olutuunda maksimum deerini alr ve DAC yazacndaki tm 0lar iin sfrdr. Iout2: DAC akm k 2. Iout2 bir sabit eksi Iout1dir veya Iout1 + Iout2 = sbt. Rfb: Feedback resistor. Tmleik devre zerinde bulunan ve DAC gerilim k salamak iin balanacak opamp iin paralel geribesleme direnci. Yonga zerindeki bu diren R-2R merdiven devresindeki direnler ile zde olduu iin kullanlmaldr. VREF: Reference Voltage Input. Bu giri dhili R-2R merdiven devresini hassas harici bir gerilim kaynana balar. VREF, -10V ile +10V aralnda seilebilir. VCC: Dijital kaynak gerilimi. Entegrenin g kayna bacadr. VCC +5V ile +15VDC aralnda olabilir. Optimum alma +15Vta gerekleir. GND: 10 nolu bacak akm anahtarlamas uygulamalar iin Iout1 ve Iout2 ile ayn toprak potansiyelinde olmaldr. Fark olmas durumunda dorusallktan sapma olur (bkz. DAC0830 veri yapra, s.7). DAC eviricinin k gerilimi, iki koula baldr: 8-bit giri saysnn bykl ve referans geriliminin deeri. k geriliminin en yksek deeri ise kaynak gerilimidir. TD 5V ile en fazla 17V arasndaki kaynak gerilimleri ile alabildii ve k gerilimi kaynak gerilimini aamayaca iin, rnein 5V kaynak gerilimi kullanyorsanz 10Vluk referans gerilimi ile 010V aralnda k elde edemezsiniz. DAC, saysal giri kodunu alarak, analog bir gerilim yada akm olarak ktlar. ekil-10.12de 3-bitlik bir eviricinin saysal koda kar tam lee gre k gerilimi verilmitir. Tam 3 lein 4V olduunu varsayarsak, her kod 0,5 V (4/2 = 0,5) deerinde bir aralkta gsterilir. Dikkat ederseniz 4Vluk tam lek k deerine tam olarak ulalamamaktadr nk 000 koduna sfr volt deeri atanmtr ve geri kalan 7 kod iinde en yksek olan 111 ile elde edilebilecek gerilim 7 0,5 = 3,5 V olur. Duyarl arttrmak ve tam lek k gerilimine 6 iyice yaklamak olasdr. rnein 6-bit giri kodu kullanlrsa, 2 deiik kod oluacak ve bu 6 kodlardan her biri k geriliminde 0,0625Vluk (4/2 = 0,0625) bir deiim oluturacaktr. Grld gibi en yksek analog k gerilimi, tam lek deerine daha da yaknlamtr. k geriliminin en dk deeri (resolution - ayrma), nicemleme boyutu (quantitization size - Q) olarak adlandrlr ve tam lein 2n deerine (n = bit says) blnmesiyle elde edilir.

Burada kullanlan DAC iin nicemleme boyutu Q,

Q=

2,56 2,56 = =0,01volt =10 mV 256 28

olarak bulunur. Buna gre giri verisinin her biti, analog k geriliminde, bitin ikilik arl arp on milivoltluk bir deiime yol aar. 00000000 verisi sfr volt olarak alnacana gre, sistemin en yksek k 25510 mV = 2,55V olur.

GR
3-B T
SAYISAL GR KODU

IKI

TAM LEK 3/4 T

DAC
ANALOG IKI

T/2

T/4

0 000 001 010 011 100 101 110 111

ekil-10.12 DAC simgesi ve aktarm erisi.

10.1.4 DAC BAARIM ZELL KLER

znrlk (resolution) Bir DACnin ayrma deeri, kndaki basamak saysnn tersidir ve giri bitlerinin saysna 4 baldr. rnein 4-bitlik bir S/ nin ayrmas, 2 1 de birdir (onbete bir). Yzde olarak belirtilecekse, (1/15)100=6,67% olarak yazlmaldr. Nicemleme boyutu (quantitization size) Giriteki ardk iki veri arasnda, ktaki gerilim deiimine nicemleme boyutu denir ve tam lek k geriliminin toplam basamak saysna blm ile gsterilir. rnein k gerilim 8 deeri 10V olan 8-bitlik bir eviricinin nicemleme boyutu, 10/2 = 0,039 V olarak bulunur. Doruluk (accuracy) Doruluk, gerek DAC k ile umulan kn karlatrlmasdr. Tam lek yada en yksek k geriliminin yzdesi olarak gsterilir. rnein bir eviricinin tam lek k 10V ve doruluu da 10% ise, herhangi bir k gerilimindeki en byk hata, (10) (0,001)=10 mV olacaktr. Doruluun en azndan LSB (en az nemli bit) deerinde olmas istenir. 8Bit bir eviricide LSB 1/256=0,0039 (tam lein 0,39%) deerindedir. Buna gre doruluk yaklak 0,2% dolaynda olmaldr.

Dorusallk (linearity) Dorusal bir hata, DACnin beklenen dz-doru kndan sapmadr. Bu sapmann zel bir durumu, btn giri bitleri sfr iken kta grlen gerilimdir ve kayklk hatas (offset error) olarak adlandrlr. Tekdzelik (monotonicity) Giri verisi srayla artarken, DAC knn geri adm atmamasdr. Durulma sresi (settling time) Giri kodunda bir deiiklik olutuktan sonra DAC knn LSB sapma ile oturmas arasnda geen sreye denir.

10.2 ANALOGDAN-SAYISALA EV R C (ADC)

Analog-saysal evirici (ADC), llen yada elde edilen analog byklklerin ikilik kodlar biiminde saysal sistemlere aktarlarak ilenmesi ve saklanmas gerektiinde kullanlr. Yaygn olarak kullanlan ADC yntemleri alt tanedir.

10.2.1 ANINDA ANALOG/SAYISAL EV R C

Annda analog saysal evirici (Flash (simultaneous) A/D Converter) Bu yntemde analog giri iareti, referans gerilimleriyle karlatrlr. Girie ulaan analog gerilim karlatrclardan birinin referans gerilimini atnda, karlatrc knda bir YKSEK seviye oluur ve ncelikli kodlayc yardmyla iaretin saysal kodu retilir. ncelikli kodlayc giriine birden fazla yksek seviye gelebilir fakat ncelik en bye verildii iin bu giriin saysal kodu ktan elde edilir. ekil-10.13de grlen 3-bitlik ADC devresinde yedi karlatrc bulunmaktadr. nk 000 durumu iin karlatrc kullanlmamtr. Benzer biimde 4-bitlik bir eviricide de 241=15 karlatrc kullanlr.

+VREF Analog giri R + R R R R R R R +

5 4 3 2 1 0

ncelikli Kodlayc

+ + + + OP-AMP Karlatrc

1 2 4

D0 D1 D2

rnekleme girii

ekil-10.13 3-bit annda (flash) ADC

Bu tr eviricinin en nemli stnl, evirme hznn ok yksek olmasdr. Bununla birlikte, hassas evirme ilemleri iin ok sayda karlatrc kullanmak gerekecei iin kullanl deildir. rnein 8-bitlik bir ADC devresinde annda evirme yntemi kullanlacaksa, 281=255 tane karlatrc gereklidir ki, bu da devreyi ok masrafl ve karmak duruma getirir. ADC giriindeki analog iareti belirten saysal kodlarn doruluu, rnekleme hzna baldr. Birim zamanda alnan rnek says arttka, analog iaretin saysal gsterimi de giderek gereini en iyi temsil eder duruma gelir.

rnekleme vurular

10

kilik k kodu 11 12

7 6

D2

D1 D3
ekil-10.14 Analog iaretin saysala evirmek iin rneklenmesi.

7 Analog giri gerilimi 6 5 4 3 2 1 0 rnekleme vurular

10

11

12

ekil-10.15 Analog iaretin saysala evirmek iin rneklenmesi.

10.2.2 SAYISAL YOKU ADC (D G TAL-RAMP A/D CONVERTER)

Bu evirme yntemine, sayc yntemi ad da verilir. Devrede, analog iarete karlk gelen saysal kodun retiminde bir ikilik saya ve DAC, birlikte kullanlr. Balangta sayacn ve dolaysyla DAC n de sfr rettiini varsayalm. Bu durumda girie analog bir iaret uygulanrsa, uygulanan gerilim referans gerilimini (DAC k) aar amaz karlatrc k YKSEK duruma geerek sayac ikilik olarak saydrr. kilik saylar ilerledike DAC kndaki referans gerilimi, basamak basamak artar. Referans geriliminin analog giri iaretini gemesiyle, karlatrc knda retilen DK, sayac durdurur. Sayacn bu andaki ierii, referans gerilimini analog giri iaretinden daha byk yapan en az basamak saysna eittir ve doal olarak analog giri deerini temsil eder. Denetim devresi bu sayy tutuculara ykler ve sayac sfrlayarak, girii bir kez daha rnekleyecek yeni bir sayma srecini balatr. Bu yntem fla ynteminden daha yavatr nk giri iaretinin en yksek olduu durumda evirme ilemi yaplmadan nce sayacn sfrdan balayarak btn saylar saymas gerekir. Bu, 8-Bit kod reten bir sistemde 256 saya durumu demektir. ekil-10.13te 4-bitlik bir dnm gsterilmitir. izimden de grlecei gibi, her rnek iin saya sfrdan balayarak, referans gerilimi analog giriten byk olana dek saymakta ve evirme sresi de uygulanan gerilimin deerine gre deimektedir.

Analog Giri

Denetim devresi

+ Q7 Saat

8 B T SAYICI
Temizle Q0
EN D0

D7

Merdiven referans gerilimi D7 D0 Tutucular

DAC

ekil-10.16 8-bitlik saysal-yoku ADC

15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1111 1100 1001

1011 1000 0101

0100 0011 0011

En uzun evirme sresi

En ksa evirme sresi

ekil-10.17 Yoku yntemi kullanlan 4-bit ADC de evirme srasnda retilen basamak dalgalar.

10.2.3 ZLEYEN ANALOG-SAYISAL EV R C

zleme (tracking) ynteminde de yoku yntemine benzer olarak bir ileri-geri saya ve bir DAC kullanlmtr. zleme ynteminde saya, alnan her rnekten sonra sfrlanmad,

8-Bit ikilik kod

bunun yerine giri iaretini izleme eiliminde olduu iin evirme sresi yoku yntemine gre daha ksadr. ekil-10.18de izleyen ADCnin blok emas gsterilmitir.
Analog Giri
+

Denetim devresi

Geri leri Q7 Saat

8 B T SAYICI Q0
8-Bit ikilik kod

EN

D0

D7 D7 DAC
ekil-10.18 8-bitlik izleyici ADC
YKSEK

D0

Tutucular

DAC kndaki referans gerilimi analog giriten daha az olduunda karlatrc knda vardr ve saya ileri ynde saydrlr. Sayacn ilerlemesi, referans gerilimi analog iarete yetiene dek srer ve bu anda karlatrc k DK olarak sayac geri saydrmaya balar. Analog giri gerilimi azalyorsa, saya da onun deerini izleyerek geri sayar. Giri geriliminin deeri artyorsa saya bu kez ileri sayar. Analog giri deimiyorsa, saya bir ileri bir geri sayarak yine bu deeri izler. ki ikilik deer arasnda oluan bu salnm, yntemin en belirgin sakncasdr. zleme yntemiyle evirme ilemi sonucu retilen dalga biimi, ekil10.19da 4-bitlik bir evirici iin izilmitir. Baz blgelerde analog iaret ile saysal iaretin olduka farkl olduuna dikkat ediniz.

15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
ekil-10.19 zleyen ADCde izleme ilemi ile retilen dalga biimi.

10.2.4 TEK-E ML ANALOG-SAYISAL EV R C

Tek eimli (single-slope) evirme devresinde, yoku ve izleyici yntemlerinde olduu gibi DAC kullanlmas gerekmez. Bu devre gereksindii sabit eimli referans gerilimini, dorusal bir yoku reteci ile salar. Yntemin devresi ekil-10.20de verilmitir. evirme dngsnn balangcnda, saya sfrlanm durumda ve yoku reteci k da 0V deerindedir. Bu noktada analog giri gerilimi referans geriliminden yksektir ve karlatrc knda YKSEK seviye vardr. Karlatrc kndaki YKSEK seviye, sayac saatler ve yoku retecini balatr. Yoku, analog girie eit olana dek ykselecek ve eitlik salannca sfrlanarak bu andaki ikilik ya da KO say, denetim devresi tarafndan tutuculara yklenecektir. Yoku eiminin 1V/ms ve analog giri geriliminin de karlatrma noktasnda 2V olduunu varsayalm. Karlatrma annda yoku gerilimi de 2V olacak ve rete de 2msdir alyor olacaktr. Karlatrc k 2msdir YKSEK olduuna gre, sayaca da 200 saat vurumu (fsaat=100kHz varsaylarak) gnderilmi olacaktr. Tam karlatrma noktasnda, saya k onluk 200 deerindedir. Uygun bir lekleme ve kod zme ile bu ikilik say, 2.00V olarak gsterilebilir. Baz saysal voltmetrelerde bu temel yntem kullanlmaktadr.

Analog giri SAYICI

Karlatrc + V Yoku Temizle

Saat t EN Yoku reteci Sfrla Denetim devresi D7 D0

K L K VEYA KO IKILAR
ekil-10.21 Tek eimli ADC

Tutucular

10.2.5 FT E ML ANALOG SAYISAL EV R C

Bu yntemin alma ilkesi, biri deiken biri sabit eimli olmak zere iki ayr yoku kullanlmas dnda bir nceki devre ile benzerdir. Bu yntem saysal voltmetrelerde ve dier lme aygtlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Analog (Vin) giri S1 VREF R

C Karlatrc
+

Temizle R

SAY

A1

A2 Saat E Tutucular Denetim devresi D7 D0 kilik ya da KO klar

ntegral alc (yoku reteci)

ekil-10.22 ift-eimli ADC.

ift-eimlilik zelliini oluturmak iin bir yoku reteci-integral alc (ramp generatorintegrator) kullanlr. ekil-10.22de ift-eimli bir analog-saysal evirme ileminin nasl gerekletii aklanmtr. Sayc integral alc klarnn sfr olduu durumda, giri seme anahtar S1 zerinden art deerli bir analog giri iareti uygulandn dnelim.

A1 OPAMPnn negatif girii sanal toprak olduundan ve V1 geriliminin bir sre deimeyeceini varsayarak R direnci ve C sac zerinden sabit bir akm geeceini syleyebiliriz. Bu akm sabit olduundan, C sac dorusal olarak dolacak ve sonuta A1 in knda eksiye giden dorusal bir gerilim yokuu belirecektir (ekil-10.23) Saya belirlenen sayya ulat zaman sfrlanacak ve denetim devresi eksi referans gerilimini (VREF) A1 OPAMPnn negatif giriine verecektir. Bu noktada sa, giriteki analog deer ile orantl bir gerilime (V) dolmutur (ekil-10.24). VG R C S1 R -VREF A1 I CLK

A2

YKSEK

C R

SAYICI

Sabit aralk t=n Deiken gerilim -V

ekil-10.23 Sabit aralkta deiken gerilime bal, negatif yokuu elde edilmesi.

DENET M

TUTUCULAR EN

D7

D0

VG R R S1 0 V -VREF C A1 CLK

A2

YKSEK

C R

SAYICI

DENET M

TUTUCULAR EN

ekil-10.24 Sabit aralkta negatif yokuun sonu sayc sfrlanr, S1 anahtarn konumu deitirilir.

D7

D0

Sa bu kez de, VREF geriliminden kaynaklanan sabit bir akmla dorusal olarak boalr (ekil-10.25). Bu dorusal boalma, A1 in knda V den balayp artya giden ve eimi, doldurma geriliminden bamsz ve sabit olan dorusal bir gerilim yokuu oluturur. Sa boalrken, saya da sfrdan balayarak sayar. Boalma hz (eimi) sabit olduu iin, sacn boalma sresi, dolmu olduu V gerilim deerine (Vin ile orantl) baldr. ntegral alc (A1) k gerilimi sfr volta ulanca karlatrc (A2) k DK seviyeye ve saya durdurulur. Bu anda sayataki ikilik say tutulur ve bir evirme dngs tamamlanm olur. VG R I S1 R -VREF C A1 CLK

A2

C R

SAYICI

Deiken zaman

DENET M

TUTUCULAR EN

-V

Sabit eimli yoku

D7

D0

ekil-10.25 Sabit aralkta deiken gerilime bal, negatif yokuu elde edilmesi.

10.2.6 ARDIIK YAKLAIM ADC

Ardk-yaklam analog-saysal (Successive-approximation) eviriciler tmdevre ADClerde en yaygn kullanlan yntemdir. Bu yntemin evirme sresi, flash yntemi dndaki tm dier yntemlerden ok daha ksadr. Ayrca evirme sresi giriteki analog iaretin deerinden bamsz ve sabittir. ekil-10.27de 4-bitlik ardk-yaklaml analog-saysal eviricinin devresi verilmitir. Burada bir DAC, bir karlatrc ve bir de ardk-yaklam yazac (successiveapproximation registerSAR) kullanlmtr. Sistemin almasn 4 bitlik evirme ilemiyle aklayacaz. SAR yazac 4 bitlik yaklam saysnn belirlendii ve kesin sonucun elde edildii yazatr. Bu yazacn kelime uzunluu sistemin bit saysn belirler. DAC giri bitleri, YDBden (MSB) balanarak her admda sadece sras gelen bit bir yaplr. DAC kndan elde edilen analog iaret giri iareti ile karlatrc kullanlarak karlatrlr. Karlatrc kndan YKSEK seviye alnrsa bu bit bir olarak korunur, eer DK seviye elde edilirse bu bit temizlenir. Tm bitler yaklam ilemine sokulduktan sonra analog giri iaretinin karl SAR ierisinde elde edilir. DAC k daha bykse karlatrc k DK seviye, daha kkse YKSEK seviye olur.

4 bit sistemin almas ekil-10.28de gsterilmitir. ekil-10.28 (a)da analog giri iaretinin bykl 5 Volt kabul edilerek en yksek deerlikli bit 1 yaplmtr. DAC kndan bu durumda 8 V k elde edilir, DAC k analog giriten daha byk olduu iin karlatrc k DK seviye olur ve 23 deerlikli bit temizlenir. Bunun anlam giriteki gerilimin 8Vtan kk olduudur. Vk DAC

D0 D1 D2 Analog Giri D Saat SAR C D3 Paralel ikili klar

ekil-10.27 Ardk-yaklam evirme ilemi.

kinci admda 22 arlkl bit 1 yaplarak DAC giriine uygulanr, ktan elde edilen gerilim analog giri iaretinden kk olduu iin karlatrc k YKSEK seviye olur ve bu bit kurulu olarak kalr. Baknz ekil-10.28 (b). nc admda 21 arlkl bit kurulur, DAC giriine ikilik 6 says uyguland iin kndan elde edilen 6 Volt giri iaretinden byk olduu iin karlatrc k DK seviye olur ve bu bit temizlenir. Baknz ekil10.28 (c). Son olarak da 20 arlkl bit kurulur, DAC kndan elde edilen 5 volt giriteki analog iaret ile eit olduu iin karlatrc k YKSEK seviye olur ve bit kurulu olarak braklr. Baknz ekil-10.28 (d). Drt admn sonunda paralel klardan analog giriin karl olan ikilik say elde edilir. Aslnda dnm srasnda ka ikilik kodlar ekil10.27de olduu gibi dorudan verilmez. kta dier tm devreler ile birlikte alabilmesi iin konumlu tamponlar yer alr. Bu tamponlar her dnm sonunda izinlenir ve ikilik saysal object dosya sadece evrim ilemi bittikten sonra ka aktarlr. Blok emada basit olmas asndan gsterilmemitir. Dnm sresinin sabit olmas mikroilemcilerle birlikte kullanm kolaylatrr.

+8 V

DAC

1 DK D +5 V C 23 1 22 0

21 0

20 0

(a) 1. Adm

+4 V

DAC

0 YKSEK D +5 V C 23 0 22 1

21 0

20 0

+6 V

DAC

0 DK D C 23 0 22 1

21 1

20 0

(b) 2. Adm (c) 3. adm.

+5 V

DAC

0 YKSEK D +5 V C 23 0 22 1

21 0

20 1

(d) 4. adm.
ekil-10.28 Ardk-yaklamn admlar.

10.2.7 RNEK ADC

Bu ksmda National Semiconductor firmas tarafndan retilen ADC0804 analog-saysal eviricisi incelenecektir. Tmdevrenin mantk simgesi ekil-10.29da gsterilmitir. Tek bir +5 Volt kaynaktan beslenen bu ADCde tmdevre ierisinde osilatr devresi yer almaktadr. znrl 8 bittir ve evrim sresi 100 sdir. Ayn zamanda bu ADCnin klar konumlu tamponludur ve mikroilemci ile birlikte kullanlabilir. Tekdzelii de iyidir. ADC0804n almas yledir; 256 direnten oluan bir DAC, bir karlatrc ve bir 8 bit SARdan oluur. 28 deerlikli bitten balayarak tm 8 biti kurarak SARn ieriini belirler. Bu ilem 64 saat evrimi gerektirir. evrimin sonunda SARn ierii k tutucularna verilir. INT/ kn DK seviyeye ekerek ilemin tamamlandn dier birimlere bildirir. Her dnm ilemi banda SAR WR/ giriine uygulanan bir den kenar uygulanarak temizlenir. Mikroilemci ile birlikte kullanlmayacaksa INT/ k WR/ giriine balanarak uyarma ilemini kendi kendine yapmas salanr. Tm bu ilemlerin olabilmesi iin CS/ giriini srekli DK seviyede olmas gerekir. RD/ girii ise eer CS/ DK seviyede ise k durumlu tamponlar yetkilemek iin kullanlr. REF/2 giriine analog girie balanacak maksimum analog deerin yars kadar bir gerilim uygulanr. Genellikle ayar iin bu girie uygulanan gerilime ince ayar yapmak iin bir ayar trimpotu yerletirilir. Bu girie nerilen deer 2,55Vtur. Bylece giriten bunun iki kat olan 5,10 volttu uyguladnzda tm saysal klarn YKSEK seviye olur. ADCnin znrln hesaplamak da kolay olur. Gerekli hesaplamalar iin ADCnin veri yapraklarna baknz. CLK OUT k ve CLK IN girileri arasna bir diren balanr, ayrca CLK IN girii ile toprak arasna bir kondansatr balanarak tmdevre ierisinde yer alan osilatr devresi iin gerekli salnm devresi elde edilir. Tetikleme frekans 500 kHze kadar arttrlabilir.

+VCC

CS RD WR CLK IN Analog giri

ADC0804

INTR CLK OUT D0 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 Saysal k

VIN + VIN REF/2

A GND

D GND

ekil-10.29 ADC0804 analog-saysal dntrc.