3. KOMPOZT MALZEME RETM YNTEMLER 3.

1 GR
Kompozit malzemeler; makroskopik yapda birbirinden bamsz iki veya daha fazla malzemenin bir araya gelmesiyle oluurlar. Eer, bu bileenler makroskopik yapnn yannda mikroskobik yapda da birletirilirse kompozit olarak tanmlanamazlar, bu nedenle metal alamlar ve polimer karmlar kompozit olarak snflandrlmazlar. Kompozit malzemeler; genel itibariyle kendini meydana getiren malzemelerin en iyi zelliklerini yanstacak ekilde biimlendirilirler. Bu nedenle; hafiflik ve yksek mukavemet istenen yerlerde metaller yerine kompozit malzemeler kullanlmaktadr. Kompozit malzemeler oluturularak daha yksek mukavemet, daha iyi rijitlik, daha iyi korozyon ve anma direnci, hafiflik, yksek yorulma mr, ve sya dayankllk gibi zellikler kazanlabilir. Gerekte tm bu zellikler ayn anda salanamaz. Kullanm alanlarna gre ihtiya duyulan zellik arttrlr. Bylece; uygun kompozit malzemeler kullanlan matriks ve fiberin zelliklerini tayacak ekilde elde edilebilir. ok sayda kompozit retim yntemi mevcuttur. Bunlardan en ok kullanlanlar aada anlatlanlardr.

28

3.1 Elyaf Takviyeli Kompozit retim Yntemleri 3.1.1 El yatrma yntemi

En basit retim yntemidir. Genellikle kee veya dokuma biimli elyaf, daha nceden hazrlanan kalp ierisine yerletirilerek, matriksi oluturan reine fra gibi basit el aletleriyle elyafn zerine srlr. stenilen kalnlk elde edilinceye kadar bu ileme devam edilir, bylece tabakal kompozit retilmi olur. Bu ynteme en uygun reineler; polyester ve epoksidir. Tutumay engellemek, hafiflik elde etmek, grnm gzelletirmek gibi nedenlerden dolay reineye deiik dolgu maddeleri katlmaktadr, reinelerin kalp yzeyine yapmamas iin polivinil alkol (PVA), silikon, madeni yalar ve vaks gibi kalp ayrclar kullanlr. Elyaf reine oran %30lara varan kompozit retimi yaplabilir, daha fazla elyaf hacim oran iin prepregler kullanlr. Prepregler polimer reine ile doyurulmu srekli elyaftan oluan ve ksmen kurutulmu kompozitlerdir, prepregler zellikle uak ve uzay sanayiinde kullanlrlar, maliyetleri yksek olduundan ok az sayda para ve prototip imaline uygundur. El yatrma ynteminin imalat aamalar aadaki gibidir. Kalp silindikten sonra birinci kalp ayrc olarak vaks srlr. Sngerle ikinci ayrc olarak PVA srlr. Frayla viskozitesi yksek jelkot srlr.

29 Takviye eleman olarak kullanlacak elyaf hazrlanr. Reine hazrlanarak dolgu maddeleri katlr. Jelkot zerine fra ile reine srldkten sonra kee veya kuma eklindeki elyaf yerletirilir ve fra darbeleriyle reine emdirilir. Rulolanarak hava kabarcklar karlr. stenilen kalnla ulancaya kadar tm bu ilemler tekrarlanarak sertletirilmeye braklr ve maml kalptan karlr.

ekil 3.1 El yatrma ynteminin retimi

30 3.1.2 Pskrtme yntemi

El yatrma ynteminin makinalam halidir. Daha fazla rn elde etmek iin kullanlr. Bir pskrtme tabancas ile krplm elyaf ve reine karm kalba pskrtlerek kalbn eklini almas salanr. Pskrtme ilemi yzeye dik olarak yaplmal ve bylece malzeme israf nlenmelidir. Pskrtme sonras reine iindeki havay karmak ve yzeyi dzgnletirmek amacyla rulolama uygulanr. Oto kaportas, kayk, kvet, yzme havuzlarnn i yzeyi bu yntemle kaplanr.

ekil 3.2 Pskrtme ynteminin retimi

3.1.3 Srekli kalplama a) Devaml levha retim yntemi

Elyaf veya kuma reine banyosundan geirildikten sonra zerine polyester pskrtlr ve iki ince selefon tabaka arasnda sandvi haline

31 getirilir. Hava kabarcklarnn kmas iin rulolardan geirilir. Daha sonra ekil verilmek zere frna verilir ve jelleme balad srada ekillendirme rulolarndan geirilir. Bylece imal edilecek olan levha son eklini alm olur. Bu metotta dikkat edilmesi gerekli olan nokta sertletirici miktarlarnn frn scaklk ve boyuna bal olarak ayarlanmasdr.

ekil 3.3 Devaml levha retim yntemi imalat emas

b) Profil ekme yntemi

Elyaflar reine tankndan geirilerek reine tatbik edilir. Bu yntemle genellikle ubuk ve boru ekilli rnler elde edildiinden, karmn ubuk ve boru ekli kazanmas iin uygun kalplardan ekilirler. ekillerin kalc olmas iin ekme kafalar stla bilecei gibi bir frndan da geirilebilir. Bu retim yntemiyle; kap, pencere profilleri, kara yollar korkuluklar gibi mamller retilebilmektedir.

32

ekil 3.4 Profil ekme yntemi retim emas

3.1.4 Elyaf sarma yntemi

Elyaf reine banyosuna daldrldktan sonra iki punta arasnda dnmekte olan ve zerine ayrc srlm kalp zerine sarlmasndan ibarettir. Genellikle; silindirik kaplar, silolar, basnl kaplar, g iletim aftlar ve roket motor kasalar bu yntemle retilirler. Bu metotla daha yksek kalite ve mukavemette rn elde etmek mmkndr. retim bir mandrel zerine elyaf sarlmas eklinde olduundan i yzeyi przsz paralar imal edilebilir. Polyester, epoksi ve silikon gibi reineler kullanlabilir. Kuru sarma ve ya sarma gibi iki eit imalat eidi vardr. Ayrca srekli lifler kalp zerine dzlemsel veya helisel sarlabilirler.

33

3.1.5 Santrifj kalplama

Boru, silo ve silindirik kaplarn imalinde kullanlr. Krplm elyaf ve sertletirici katlm reine karm silindirik kalba doldurulur. Dndrlen kalbn cidarlarna merkez ka kuvveti yardmyla datlan karma scak hava flenerek sertletirilir. D yzeyi przsz para imali mmkndr.

3.1.6 Torba ile kalplama

El yatrma ve pskrtme yntemleri ile retilen mamllerin yzeylerini dzeltmek iin kullanlr. Kk farkllklar ieren metotla retim yaplr.

a) Vakum torbas yntemi

paras vakum tablasnn zerine konarak tablann zeri vakum torbas ile kapatlr. Torbann ierisindeki hava emilmeye balanr. Hava boaldka vakum torbas i parasnn zerine yapr ve i parasna basn uygular. Bylece daha kaliteli para retimi gerekleir. Vakum torbas olarak selefon veya naylon torbalar kullanlr.

b) Otoklav yntemi
Vakum torbas ynteminden fark retimin basnl bir metal ierisinde yaplmas ve bir st basncn para zerine tatbik edilmesidir.

34 Azot gaz ile basn salanr. Sertlemenin hzlanmas iin otoklav (basn kab) bir frn gibi stlr veya ierisine scak gaz sirkle ettirilir.

ekil 3.5 Otoklav yntemi imalat emas

c) Basn torbas yntemi

Vakum torbas yntemine benzer. Vakum torbas ynteminden tek fark torbadaki basncn vakum olarak ierden deil de dardan verilmesidir.

3.1.7 Kapal dkm yntemi

Dkm iki kalp arasnda gerekletirilir. Geni ve kompleks para imaline el verilidir. retim sonunda rnn her iki yzeyi de przsz olduundan her hangi bir ek ileme gerek yoktur.

35

3.2 Metal Matriksli Kompozit retim Yntemleri 3.2.1 Scak presleme yntemi
Elyaflarn konumunu muhafaza etmesi iin metal folyeler arasna yerletirilir. Belirli bir scaklkta presleme yaplr. Presleme srasnda balayc madde pskrtlr. Presleme srasnda uygulanan basn retilecek olan kompozitin boyutuna bal olarak 0,5-15Mpa aralndadr. Scaklk ise reine scaklna bal olarak, 80-170C aralnda uygulanr. Saatte 15-30 adet rn elde edilebilir. Genellikle yass mamller retilir. Bu yntemde kullanlan matriksler Alminyum, Magnezyum, Titanyum ve alamlardr.

3.2.2 Toz metalrjisi yntemi

Matriks Tozlar Scak Presleme Kartrma Krplm Elyaf, Klcal Kristaller Souk Presleme Koruyucu Atmosferde Sinterleme Kesme

retilen Para

ekil 3.6 Toz metalrjisi yntemi retim emas

36 retim emasndan da grlebilecei gibi metal veya seramik matriks tozlar krplm elyaf veya klcal kristaller ile kartrlr. Karm scak veya souk preslenir. Eer karm souk preslenecekse koruyucu atmosferde sinterleme yaplr. Sinterlemenin amac toz paralar arasndaki fiziksel balar kimyasal balara evirmektir. Tozlarn sinterlenmesi srasnda elyaf ve takviye elemannn zellikleri bozulabileceinden karm uzun sre stlmamaldr. Presleme sonras bitirme ilemleri yaplr . Matriks olarak bakr, nikel, kobalt, alminyum ve elik, elyaf olarak krplm elyaf, klcal kristaller ve metal tozlar kullanlr.

3.2.3 Sv metal emdirme yntemi

Genellikle erime noktas dk olan metaller kullanlr, bu nedenle en ok kullanlan metaller; alminyum, magnezyum, gm ve bakrdr. Basn ve vakum altnda elyafa metal emdirilmesi veya elyafn reine tankndan geirilmesiyle srekli retim mmkndr. Bu yntemle %45 elyaf hacim oranna sahip kompozit malzeme retilebilir. Kiri veya boru gibi paralar retilir. Bu yntemle Al-Bor, Ni-SiC ve Ni-W kompozitleri retile bilinir.

3.2.4 Elektroliz yntemi

Katot olarak kullanlan mandrel zerinde bulunan elyaflara elektroliz srasnda metal matriks keltilir. Yksek elyaf hacim oranna sahip kompozit malzeme retmek sz konusudur. Genellikle matriks olarak nikel kullanlr. Elektroliz ile boron, silikon karpit ve tungsten

37 filamentleri nikel matriks zerine kertilir. Daha sonra elyaflar preslenerek birletirilir.

3.2.5 Buhar keltme yntemi

Bu yntemde buharlatrlan matriks takviye eleman zerine kertilir. Dk scaklklarda bu ilemin gereklemesi avantaj, pahal bir yntem olmas ise dezavantajdr. Alminyum ve nikel gibi matriksler elyaflar zerine kertilerek kaplanr. Daha sonra bu elyaflar preslenir.

3.2.6 Haddeleme yntemi

Bu yntemde elyafla metal folyeler birlikte haddelenerek srekli eritler retilebilir. Basn etkisiyle folye ve elyafn birletirilmesi salanr. Metal matriksin haddeleme srasnda oksitlenmesi sz konusu ise haddeleme vakum altnda yaplr.

3.3 Yksek Performansl Kompozit retimi

Bir Avusturya firmas (Quickstep Technologies Pty Ltd.) yksek performansl kompozit retimi iin daha ucuz ve daha hzl olan yeni bir otoklav prosesi gelitirmilerdir. Normal artlarda alt saatte yaplabilecek bir retim bu metotla bir saatte yaplabilmektedir. Para zerine scak akkan gnderilerek parann sl ilem iin hazrlanmas salanmaktadr. Kullanlan akkanlar genellikle su ve yadr. Su genel itibariyle vinilester, polyester ve fenolik reinelerle birlikte kullanlr gemi yapm ve otomotiv uygulamalar vb.). biri yksek dieri dk

38 basnca sahip iki kalpta retim yaplmaktadr. st kalp (yksek basn odas) i ksmnda sl ilem srasnda alt basn odasndaki parann zerini saracak esnek bir membran mevcuttur. Bu metotla ok kaln numuneler bile niform bir yapya sahip olacak ekilde sl ileme tabi tutulabilir. yle ki; fiberglas/epoksi kompozitlerde 22mmye kadar sorunsuz niform bir sl ilem yaplmaktadr. Bu metot daha ok tabakal kompozit retimine elverili olup hassas ve ucuz para retimine de uygundur. Bu metotla; aada grld gibi para zerinde istenen blgeler stlrken istenen blgeler soutulabilir.

Souk akkan Tabaka Scak akkan

I=Yaltc C=Souk H=Scak

ekil 3.7 Yksek performansl kompozit retim emas

Yksek performansl kompozit retimi aadaki aamalar srasyla takip edilerek yaplr. Kalba yerletirilen para ilk olarak dk basn odasnda(alt kalp) bekletilir. Yksek basn odas (st kalp) parann ierisinde bulunduu dk basn odas zerine konur.

39 25-40C arasndaki souk akkan yksek basn odasna dk basnta gnderilir. Bunun nedeni yksek basn odasnda bulunan membrann paray tam olarak sarmasdr. Dk viskoziteye sahip orta scaklktaki akkan (70-100C) parann evresini dolaacak ekilde yaklak be dakika her iki arasna gnderilir. Isl ilem scaklndaki akkan reine scaklna ulancaya kadar yaklak 10-30 dakika arasnda kalp ierisinde dolatrlr. Daha sonra bu akkan kalptan ekilir. Srasyla kalplardan orta scaklktaki akkan ve souk akkan ekilir. retimi yaplan para kalptan karlr.