ZET

nsanolu uzay macerasna yirminci yzyln ortasnda balam olabilir ama yzyllardr geceleri gkyzne bakmakta ve grd byk manzaray kefetmeyi arzulamaktadr. Bu ama dorultusunda ilk etapta ABD ve Rusya kendi uzay istasyonlarn kurarak uzay anlamaya almtr. Farkl lkelerin ortak almas vastasyla Uluslararas Uzay stasyonu kurulmas amalanm, 1998 ylnda inaata balanm ve 2011 ylnda gvdesi tamamlanmtr. stasyon iindeki labaratuarlar, biyoloji, kimya, fizik gibi eitli alanlarda gzlemler yaplmasna ve eitli uzay misyonlar iin gerekli olacak uzay sistemlerinin denenmesi iin esiz bir ortam salamaktadr. Bu uzay grevleri uzun sreli uulara karlk gelmektedir. Ancak uzay, bu uzun uular srasnda nemli sorunlara yol aabilecek atomalt paracklar olan kozmik radyasyonu ierir. Canl bir hcre tarafndan absorbe edildiinde hrcedeki atomlarn veya molekllerin elektronlarn uyaran veya onlar koparan iyonize edici radyasyon zellikle sorun yaratmaktadr. Bylelikle hcreler ve dokular lebilir veya hcreler mutasyona urayarak kansere ve doumsal anomalilere neden olabilirler. Bu almamzda Uluslararas Uzay stasyonunun ve kozmik radyasyonun genel zelliklerinden bahsedilerek, maruz kalnan veya ortamdaki kozmik nlarn miktarnn llmesi ve nlardan korumak iin gelitirilen yntemler incelenmi oldu.

TEEKKR

Gerek dnem iinde yaptmz aratrmalarda paylat bilgi ve tecrbeleriyle, gerekse gelecee dnk tavsiyeleriyle yolumuzu aydnlatan kymetli hocamz sayn Do. Dr. skender Atilla REYHANCANa teekkr bir bor biliriz.

ii

ZET TEEKKR NDEKLER KISALTMALAR VE SEMBOLLER 1. GR 1.1. Genel olarak Uluslararas Uzay stasyonu 1.2. Radyasyon lm 1.3. Uzayda Radyasyon Ortam 2. GENEL BLGLER, LM, RADYASYONDAN KORUNMA PRENSPLER ve ZIRHLAMA 2.1. Uluslararas Uzay stasyonu 2.1.1. Uluslararas Uzay stasyonunun Bileenleri 2.1.2. Uluslararas Uzay stasyonu ile lgili Veriler 2.2. Kozmik Radyasyon 2.2.1. Kozmik Radyasyonu Anlama 2.2.2. Kozmik Radyasyonun Tarihi 2.2.3. Kozmik Inlarn Enerjileri 2.2.4. Kozmik Inlarn Bileimi 2.2.5. Galaksideki Kozmik Inlar 2.2.6. Yksek Enerjili Kozmik Inlar 2.2.7. Gne Kozmik Inlar 2.3. Paracklar 2.2.1. Antiparacklar 2.2.2. Mezonlar 2.2.3. Leptonlar 2.2.4. Pozitron 2.2.5. Elektron 2.2.6. Pion ve Mon 2.4. lmler ve Nicelikler 2.4.1. Radyasyon nlemlerindeki Nicelikler 2.4.2. Uu Yksekliklerine Bal Olarak Doz Debisi 2.4.3. Uzay Aralarnda Maruz Kalnan Radyasyon Miktar 2.5. Uzay Keiflerinde Radyasyondan Korunmaya Genel Bak 2.5.1. Temel Prensipler
iii

i ii iii v 1 1 2 3 3

3 3 6 6 6 7 7 8 8 9 9 9 9 10 10 11 12 12 15 15 16 17 18 18

2.5.2. Astronotlar Ne Kadar Kozmik Radyasyona Maruz Kalrlar 2.5.3. Karlatrmal Olarak Doz Limitleri 2.6. Radyasyona Maruz Kalma Miktar lm Yntemleri 2.7. Uluslararas Uzay stasyonunda Radyasyon Dedeksiyonu 2.8. Uzay Radyasyonundan Korunmak in Zrhlama 2.8.1. Giri 2.8.2. Yntemler 2.8.3. Biyoloji ve Zrhlama 2.8.4. Optimizasyon Yntemleri 3. SONULAR VE TARTIMA 3.1. Gelecekte Kullanlacak Malzemelerin Aratrlmas 3.2. Uzay ve Uu Radyasyonundan Korunma Ynetimi zerine Son Szler 3.3. Gnmzdeki ve Gelecekteki Uzay stasyonu alanlarn Koruma KAYNAKLAR

19

20 22 24 26 26 27 28 30 31 31 32

33

34

iv

KISALTMALAR VE SEMBOLLER UU Gy Sv Bq R rad rem Ci E H LET D DT w Q GT L : Uluslararas Uzay stasyonu : Gray : Sievert : Bequarel : Rntgen
: Rad

: Rem : Curie : Etkin doz : Ortam doz deeri : Dorusal enerji transferi : Sourulmu doz : Organ dozu : Doku arlkl radyasyon faktr : Kalite faktr : Gray edeeri : Lineer enerji transfer deeri : Yzey alan : Parack alan

RBE

: lgili biyolojik etkinlik : Radyasyon alanndaki bileenlerin hepsinin birden x noktasnda

oluturduu net etki

v

Rsef H(x) T(x)

: s sistemindeki biyolojik etkinin olasl : lmcl kanser riski dozu : Hcre dnm

vi

1. GR 1.1. Genel Olarak Uluslararas Uzay stasyonu Uluslarars uzay istasyonu; alak dnya yrngesinde yerletirilmi, uluslararas, gelimi bir aratrma tesisidir. 1998 ylnda yrngede inaat balam ve 2011 yl itibariyle tamamlanmas planlanmtr. stasyonun grevine en az 2015, byk ihtimalle 2020 ylna kadar devam etmesi beklenmektedir. UU nceki uzay istasyonlarndan daha byk kesit alanna sahip olduundan dnyadan plak gzle bir yldz gibi gzkmektedir. 2009da yeni eklentileri de eklenmesiyle en byk yapay uydu konumuna gelmitir. UU dk yerekimi (microgravity) ortamnda biyoloji, kimya, tp, fizyoloji ve fizik alanlarnda astronomik ve meteorolojik gzlemler yaplan bir aratrma labaratuvar olarak hizmet vermektedir. Ayrca istasyon, Ay ve Mars misyonlar iin gerekli olacak uzay sistemlerinin test edilmesi iin esiz bir ortam salamaktadr. UU, astronot ve kozmonotlardan oluan 6 kiilik mrettebat tarafndan iletilmektedir. 31 Ocak 2000 ylnda gnderilen Keif 1 grevinden bu yana 4370 gndr istasyon program kesintisiz bir ekilde istasyonda mrettebat varl srdlmektedir ve 23 Ocak 2010 ylndan itibaren 3644 gn (10 yl 8 gn ) uzayda kesintisiz insan bulunduran Sovyet Uzay stasyonu Mir in rekorunu eline geirmitir. Birok lkenin uzay ajanslarnn destei ile yrtlmesi devam eden almalara destek her geen gn artmaya devam etmektedir. UU program u anda; Birleik Devletler Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi (NASA), Rus Federal Uzay Ajans (ROSCOSMOS), Japon Uzay Ajans (JAXA), Kanada Uzay Ajans (CSA) ve 10 Avrupa lkesinin bulunduu Avrupa Uzay Ajans (ESA) birlikteliinde yrtlmektedir. Brezilya Uzay Ajans (AEB), NASA ile yapt ayr bir anlama ile bu ortakla katkda bulunmakta, talyan Uzay Ajans (ASI) ise ESAnn UU projelerine tamamen katld gibi, ayr olarak da deiik anlamalarla katk salamaktadr.

1.2.Radyasyon lm l (miktar) Yeni Birim (sembol) SI birimi Eski Birim (sembol) Eski-Yeni Birim Dnm Exposure Absorbe doz Edeer doz Aktivite -------Gray (Gy) Sievert (Sv) Becquarel (Bq)
Tablo1.1-Birim sistemleri

C/kg j/kg j/kg sn-1

Rntgen (R) Rad (rad) Rem (rem) Curie (Ci)

1 R=2.58x10-4 1rad=0.01 Gy 1rem=0.01Sv 1Ci=3.7x1010 Bq

Absorblanan radyasyon miktar, maddenin her bir birim ktlesinde radyasyon tarafndan biriktirilen enerji miktardr. Rad (radyasyon emilmi doz), ya da uluslararas birim olan Gray (1 Gray = 1 Gy = maddenin kilogram bana den 1 joule = 100 rad) birimleriyle llr. Vcudun ne kadar radyasyon ald daha ok mGy mertebesinde llr. Ancak farkl radyasyon trleri, enerjiyi kendine has yollarla biriktirdii iin, farkl tr radyasyonlarn etkilerini tahmin etmek iin edeer biyolojik doz kullanlr. Edeer doz miliSievert (mSv) biriminde llr. Bu sayede mSv, sadece kiinin ne kadar radyasyona maruz kaldn deil, ek olarak radyasyonun ne kadar zarar vereceini de gzlenmesini salar. Ayn doz miktarndaki iki nn zarar verme potansiyelleri kyaslandnda, mSv deer yksek olan nn daha zararl olduu anlalabilir. Uzay istasyonundaki mrettebat solar maksimum dneminde ( gne lekelerinin ok olduu ve gnein manyetik alannn maksimum olduu 6 aylk dnem ) 80 mSv civarnda, solar minimum dnemde ( gne lekelerinin az olduu ve solar manyetik alann en az olduu 6 aylk dnem ) 160 mSv doz civarnda radyasyona maruz kalrlar. Radyasyon trleri farkl olmasna ramen, deeri anlamak iin 1 mSv yaklak olarak 3 gs x-rayine eittir diyebiliriz. Dnya zerinde, bir birey bir sene boyunca ortalama 2 mSv radyasyona maruz kalmaktadr.

1.3. Uzayda Radyasyon Ortam Kozmik radyasyon eit radyasyondan olumaktadr: dnyann manyetik alanna hapsolmu paracklar, gne patlamalar sonucu uzaya salnan paracklar ve galaktik kozmik nlar (bunlar gne sistemimizin dndan gelen yksek enerjili protonlar ve ar iyonlardr). Bu uzay radyasyonlarnn hepsi iyonize radyasyonun bir eitidir.

2. GENEL BLGLER, LM, RADYASYONDAN KORUNMA PRENSPLER ve ZIRHLAMA 2.1. Uluslararas Uzay stasyonu 2.1.1. Uluslararas Uzay stasyonunun Bileenleri UU projesi; ilk olarak 1994 ylnda MekikMIR program olarak balam ve istasyonun ilk modl Zarya, Rusya tarafndan 1998 ylnda uzaya frlatlmt. Zarya Modl, istasyona elektrik salayan modl olmasnn yan sra, tm bloklarn uygun yrngede seyretmesini de salayan en nemli blmdr. Ayrca iletiimin saland teknik donanm ierdiini de eklersek, istasyon iin bir ilk para olmasnn tesinde, en nemli istasyon blm olduunun sylenmesi gerekmektedir. 13 metre uzunluu 4.1 metre geniliiyle bir otobs boyutlarnda olan Zarya, aslnda basit bir grnme sahiptir. Zarya silindirik yapdadr ve yrngede 20 tonu bulan bir arl vardr. Zaryadan sonra 14 modl daha eklenmitir ve bu modller eklenme srasyla ;

Unity (1998), Zvezda (2000), Destiny (2001), Quest (2001), Pirs (2001), Harmony (2007), Columbus (2008), Kib Experiment Logistics Modul (2008), Kib Pressurised Module (2008), Poisk (2009), Tranquility (2010), Cupola (2010), Rassvet (2010), Rafaello (2011) eklinde eklenme tarihlerine gre sralanabilir.

Resim 2.1-UU Bileenleri

Unity node: stasyona ulaan ilk balayc modldr. Bu modl dier istasyon modllerini birbirine balamann yannda depolama, uyuma alan salama ve hijyen kompartman gibi fonksiyonlar da yerine getirebilmektedir. Zvezda: lk btnyle Ruslarn elinden km modldr. Mrettebata yaam alan, antreman sistemi, mutfak ve yaam destek sistemleri gibi fonksiyonlar salamaktadr. Bu modlde 24 adet ekipman blmesi bulunur. Bu blmelerin yars

Destiny:

istasyon sistemleri iin, dier yars aratrmalar iin kullanlr. Bu modlde Dnyaya dnk bir pencere bulunmaktadr. Bilimesel aratrmalarn yrtld ana labaratuardr. Quest: Amerikal mrettebatn uzay yryleri srasnda giri k yapt alanlar iin basnl hava kilit sistemi salayan ve uzay kyafetlerinin depoland yerdir. Hava kiliti uzay yryleri srasnda istasyondaki havann kaybn nlemektedir.

Pirs: Rus mrettebatn uzay yryleri srasnda giri k yapt alanlar iin basnl hava kilit sistemi salayan ve uzay kyafetlerini depoland yerdir. Tabanndaki iskele Soyuz uzay arac tarafndan kullanlmaktadr. Harmony: Unity nodundan biraz daha byktr. Avrupa ve Japon labaratuarlarnn ynetim merkezidir. Uluslararas Uzay stasyonundaki ilk labaratuar ESAnn

Columbus:

Columbusudur. Deneyler hem basnl labaratuarlarda hem de modln dndaki raflarda sfr yerekiminde idare edilebilir. Kibo: UUdeki en byk labaratuardr. ki ana bileenden olumaktadr. Burdaki deneyler basnl modlde ve ak platformda yaplabilir. Bu deneyler tp, biyoloji ve iletiimi alanndadr. Poisk: Bu modl kargo depolamas ve uzay aralarnn iskelesi olarak kullanlr. Tranquility: 3 balayc nodun sonuncusudur. Komuta kulesi buraya baldr. Cupola: Bu modl mrettebatn dardaki aktiviteleri gzlemesini salayan gzlem gvertesi olarak kullanlmaktadr. 6 adet yan pencere ve yan pencerelerden daha byk bir tavan pencereye sahiptir. Her pencere bir kepenkle korunur vaziyettedir. Russvet: Bu modl kargo depolamas ve uzay aralar iin iskele olarak kullanlmaktadr. Rafaello: Bu modl genel olarak uzay mekiklerinin istasyona seyahatleri srasnda kullanlr. stasyona malzeme getirilmesinde ve artklarn dnyaya geri gtrlmesinde nem tamaktadr.

2.1.2. Uluslararas Uzay stasyonu ile lgili Veriler

UUnin yere gre konumu srekli izlenip, dzenlenmektedir. stasyonun yerden ykseklii 278 km ile 425 km arasnda deimektedir. Bu ykseklik; istasyonu atmosferin yavalatc etkisinden kurtarmakla birlikte; uzay mekii ve dier uzay aralar ile kolay ulalabilir olmasn salamaktadr.
Resim 2.2-UU

stasyonun temel enerji kayna olan Gne enerjisi; gne nlarnn sahip olduu enerjinin gne panelleri ile elektrik enerjisine dntrlmesi ile elde edilmektedir. Bu paneller otomatik olarak gnee evrili tutulmaktadr. imdiki haliyle yaklak 500 ton arla yaklaan Uluslararas Uzay stasyonu, bir dnme yaklaan boyutlarda gne panellerine sahiptir. Yrngesi ise kendisine ulaacak olan mekikler iin en uygun koordinatlarda bulunmaktadr. Yine istasyonun zel olarak belirlenmi olan yrngesi, dnya yzeyinin %85inin ve dnya poplasyonunun %95inin gzlemlenebilmesine imkan tanmaktadr

2.2. Kozmik Radyasyon 2.2.1. Kozmik Radyasyonu Anlama Dnya atmosferinin koruyucu tabakasnn d, tm evremizi kaplayan radyasyonla dolu bir evrendir. Kozmik radyasyon, dnyada gzlemlediimiz x-nlar, gama nlar gibi radyasyon eitlerinden farkl bir radyasyon trdr. Kozmik radyasyon, atomun yldzlarla dolu uzayda hzlanp k hzna yaklat srada, atomdan elektronlarn kopmas sonucu meydana gelir. Sonuta atomda sadece ekirdek kalr. Uzay radyasyonunun insan DNAs, hcreleri ve dokularna da eitli etkileri vardr. yonize radyasyon yksek enerjiye sahiptir. Bu sahip olduu enerji sayesinde radyasyon, arpt elektronu iinde bulunduu atomdan kopararak atomu iyonize etmektedir. Bu etkileme insan hcrelerine zarar vererek; gelecekte katarakt, kanser ve merkezi sinir sistemine bal hastalklara neden olabilir.
6

Kozmik radyasyonun uzun vadede insan vcuduna zellikle uzayda aylarn geiren astronotlara - olan etkisini tahmin etmek olduka gtr. Bu belirsizliin etkisi altnda, uzayda ne kadar radyasyon olduunu ve ne gibi zararlara neden olduunu anlamak iin daha fazla alma yaplmaya balanmtr. almalar, astronotlarn bu uzun periyotlarda nasl bir riskle kar karya olduklarnn anlalmasn salamakla beraber bu riskleri azaltmak iin nasl yntemler gelitirilmesi gerektiini gstermitir.

2.2.2. Kozmik Radyasyonun Tarihi Kozmik nlar 1912 ylnda Victor Hess tarafndan kefedildi. Victor Hess bu buluunu bir elektroskopun balon ile yaplan bir uu srasnda daha hzl boaldn fark ederek yapt ve bulu 1936 ylnda Victor Hess'e Nobel dl'n getirdi. nceleri bu nlarn elektromanyetik spektrumda olduu dnlyordu. Fakat 30'lu yllara gelindiinde kozmik nlarn dnyann manyetik alanndan etkilenmesinden yola karak, bu nlarn elektrik ykl olmas gerektii anlald. Parack hzlandrclarn olmad zamanlarda, 1930-1950 yllar arasnda, kozmik nlar yksek enerji aratrmalarnn kayna olarak kullanld ve pozitron ve muon gibi atom alt paracklarn buluuna k tuttu. Gnmzde kozmik radyasyon ile ilgili aratrmalar u sorularn cevabn bulmaya ynelmitir; Kozmik nlarn kayna nedir? Neredeyse k hzna yakn hzda hareket eden paracklar bu hza nasl ulayorlar? Galaksimizde kozmik nlarn oynad rol nedir?

2.2.3. Kozmik Inlarn Enerjileri Kozmik nlarn enerjileri genellikle MeV yani megaelektron volt veya GeV yani giga-elektron volt birimi ile llmektedir. 1 elektron volt elektronun 1 voltluk potansiyel farknda ivmelenmesi ile kazanlan enerjiye eittir. ou galaktik kozmik nlarn enerjileri 100 MeV (%43 k hz) ile 10 GeV (%99,6 k hz) arasndadr.
7

Evrenimizde neredeyse her 50 ylda bir supernova patlamalar gerekleir. Gzlenen kozmik n younluunun devam ettirilebilir olmas iin tipik bir spernova sonrasnda ortaya kan 1051 erg enerjinin sadece yzde birkann kozmik nlara dnmesi yeterlidir. Kozmik nlarn yldzlar arasnda ok dalgalar eklinde yayldna dair eitli izler bulunmutur. Kozmik nlarn galaksiye olan enerji katklar yaklak 1 cm3'e 1 eV kadardr ve bu deer ayn zamanda galaktik manyetik alann katksna ve yldzlar kaplayan gazlarn termal enerjisinin katksna eittir.

2.2.4. Kozmik Inlarn Bileimi Birincil kozmik nlar genellikle hidrojen veya helyum ekirdeklerinden oluur. Hidrojen ekirdei yani proton kozmik nlarn % 90 n, helyum ekirdei, yani alfa parac () ise % 9 unu meydana getirir. Btn dier ekirdekler ve elektronlar ise geri kalan % 1 in iindedir. Karbon, oksijen, magnezyum, silikon ve demir gibi grece ar elementler gne sistemimizde zengin bollukta bulunmaktadr. Kozmik nlarn muhteviyatnda bulunan bu elementlerin bize galaktik kozmik nlarn kayna ve tarihi hakknda eitli bilgiler salamaktadr. Bunu bir rnekle aklamak gerekirs e; karbon, oksijen gibi ar elementlerin bulunduu kozmik nlar yldzlar arasnda bulunan gazlarla arptnda bu nlarda fazla miktarda nadir elementler Li, Be ve B retmektedirler . 2.2.5. Galaksideki Kozmik Inlar Kozmik nlar elektrik ykl olduundan dolay manyetik alandan etkilenmekte ve rotalar rastgelelemektedir. Bu sebeple bu nlarn kaynan bulmak da imkanszlar. Fakat galaksinin dier blgelerindeki kozmik nlar rettii elektromanyetik radyasyon sayesinde izlenebilirler. Bu izleme, dalga veya paracklarn kaynaktan gidecei yoluu belirlemek iin yaplmaktadr. Bu n izleme methodlar yaylan elektromanyetik radyasyonun hz, arpaca yzeyin absorbsiyon dntrlerek belirlenebilir.
8

karakteri

kullanlarak

bir

elektromanyetik yaklak

problemine yardmyla

Maxwell

Denklemlerinin

zmleri

2.2.6. Yksek Enerjili Kozmik Inlar Yksek enerjili kozmik nlar yukar atmosfer paracklaryla arptklarnda dnya yzeyine doru yaan ikincil paracklar retmektedirler. Bu ikincil kozmik nlar bozunarak muon, nitrono ve gama n retebilen pionlar, elektron ve pozitron reten muonlar ve gama nlardr. Dnya yzeyine ulaan parack says, yukar atmosfere arpan kozmik nlarn enerjisiyle orantldrlar. 2.2.7. Gne Kozmik Inlar Gne, hz ve younluu gnden gne deien gne rzgar ad verilen aknt eklinde paracklar yaynlar. Gne rzgarlar gne koronasnn genilemesi ile ortaya kar. Gne rzgarnda bulunan paracklar grece kk olduklarndan dolay dnyann manyetik alan tarafndan kolayca saptrlr ve dnya atmosmerine ulamazlar. Fakat zel durumlarda gnein yzeyi ani olarak yksek miktarda gama nlar, X-RAY ve radyo dalgalar salar. Bu ani art yaklak olarak 11 ylda bir gerekleir ve ykseldikten sonra tekrar normal duruma doru azalr. Bu nlarn ve dalgalarn frekansnn ve iddetinin maksimuma ulat ani ykseli zamanlarna parlama ad verilir. 2.3. Paracklar Temel paracklar topluca ana grupta toplanr: Leptonlar, mezonlar ve baryonlar. Hatta mezon ve baryonlar beraberce, hadronlar olarak gruplandrmak da mmkndr.

2.3.1. Antiparacklar Dirac, Schrdinger denklemi zerinde alrken elektronla ayn spinli, eit ktleli fakat pozitif ykl bir paracn da ayn denklemi salayaca varsaymn ortaya att. Bu varsaym aadaki olayn gzlenmesiyle gerekleti. Bu olayda yeterli enerjiye sahip bir foton, ekirdekle arptnda;

ekirdek

+ ekirdek

(e- ) elektron, ( e+) pozitron parack ve antiparac yaratlyordu. Bu olayn tersi de mmkndr ve

fotonlar

eklindeki reaksiyonda pozitronla elektron yan yana geldiklerinde birlikte yok olup, durgun ve kinetik enerjileri toplamyla fotonlar yaratlr. Daha sonralar antiproton, antintron ve antintrino da deneysel olarak gzlendi. Gnmzde her Paracn bir antiparac olduu kantlanm saylmaktadr.

2.3.2. Mezonlar Mezonlar, atomalt parack olan kuarklardan oluur. Mezonlar, hadron parack ailesinin bir yesidir. Hadron ailesinin dier yeleri 3 kuarktan oluan baryonlardr. Mezonlar ve baryonlar arasndaki temel fark; baryonlar yarm tam sayl spine sahip, mezonlar ise tam say spinlere sahiplerdir.

2.3.3. Leptonlar Bilinen lepton says 6 dr. Bunlar elektron (e), mon (), tau () ve bunlarn ntrinolar , , dur. Ayrca bunlarn alt tane de antiparac vardr. Elektron

1895 ylnda Thomson tarafndan gzlenmi ve negatif yk1,6. C iddetinde, ktlesi ise 9,1. kg veya 0,5MeV/c2 ve spini 1/2 olan paracktr. Elektronun antiparac pozitron ise yk pozitif olup, yknn iddeti, ktlesi ve spini ayndr. Monun ise yk elektron ykne eit, ktlesi 105,7 MeV/c2 ve spin'i 1/2 dir. Tau parac ise ktlesi 1784 MeV/c2, yk ile spini elektron ve monla ayn olan paracktr. Bu paracklarn ntrinolar ise yksz, ktlesiz fakat 1/2 spinlidir. te yandan nasl elektronun anti parac pozitron varsa mon ve tau'nun da anti paracklar vardr. Bu alt leptondan sadece elektron normal madde yapsnda yer alr. nk elektron en kk ktleli paracktr. Bozunarak dnebilecei daha hafif bir parack olmadndan kararldr. Buna karn ve ve ntrinolar olduka kararsz paracklar olduundan, normal maddenin bir paras olamazlar.

10

Simge

sim Elektron ntrino Elektron Mon ntrino Mon Tau ntrino Tau

Ktle (GeV/c2 ) <7.10-9 .000511 <.0003 0.106 <.03 1.7771

Tablo 2.1-Leptonlar

Elektrik yk 0 -1 0 -1 0 -1

Tablo 2.1deki alt paracktan yalnz elektron normal maddenin yapsnda yer alr. Neden byle olduu bir bakma anlalabilir; elektron en hafif ykl paracktr: bozunarak dnebilecei daha hafif bir parack yoktur. Bu nedenle kararl olmak zorundadr. Buna karlk ve olduka kararsz paracklar olup normal maddenin bir paras olamazlar. Fakat ve nun neden var olduklarn ve ktlelerinin neden elektrona kyasla ok byk olduunu aklayan bir teori yoktur. 2.3.4. Pozitron Pozitron, elektronun kar parac olan art ykl leptondur. Antiparack kavramnn ilk rnei pozitrondur. Dirac, Schrdinger denklemini geniletirken amac Schrdinger denkleminin grelilik teorisiyle uyumlu hale getirmekti ama daha fazlasn elde etti. Diracn denklemi spin kuantum saysn s=1/2 olarak veriyordu ve bylece elektron spini ngrlm oluyordu.

Dirac denklemi elektrona uygulandnda, yk +e olan ikinci bir paracn da ayn denklemi salayaca grld. Yk pozitif olarak bilinen tek parack proton olduundan, Dirac nce yazd denklemin protonuda kapsadn zannetti. Fakat ksa srede,+e ykl bu paracn elektronla ayn ktleli ve ayn spinli olmas gerektii anlald. Bugn bu paracn pozitron olduunu biliyoruz. Dirac teorisinin dier sonucu yleydi; 2mec2 den byk bir enerji ile bir elektronpozitron ifti yaratabilmeliydi. rnein enerjisi 2mec2 den byk bir foton ekirdekle arptnda;
11

Foton + ekirdek (-e)+ (+e)+ ekirdek Burada e ve +e srasyla elektron ve pozitronu gsterir. Benzer ekilde elektron ve pozitron yan yana geldiinde yok olup durgun ve kinetik enerjilerinin toplamyla foton yaratr.

2.3.5. Elektron Elektron, en kk eksi (-) ykne sahip temel paracktr. Atomun bileeninden biridir (dier ikisi proton ve ntrondur). Btn atomlarn d blm elektron tabakalarndan oluur. evredeki elektronlarn says ve konumu, sz konusu elementin kimyasal nitelikleriyle, zellikle deeri ile yakndan ilintilidir. Birok durumda, bu elektronlar maddeden karlp az ya da ok byk bir hzla, bir elektrik alanyla, harekete geirilerek bolukta yaylabilir. Normal koullarda elektronlar atomun art ykl ekirdeine bal durumda bulunur. Ntr bir atomdaki elektronlarn says, ekirdekteki art yklerin saysna eittir. Ama bir atomda art yklerin saysndan daha fazla ya da daha az elektron bulunabilir. Bu durumda atomun toplam yk eksi ya da art olur; byle ykl atomlara iyon ad verilir. Bir atoma bal olmayan elektronlara serbest elektron denir. Elektronlar ile ekirdek arasndaki ekim kuvveti, elektronlarn kendi aralarndaki itme kuvvetine stn geldiinden, elektronlar normal koullarda atoma bal kalr. Elektronlar zerinde doland yrngeler kendi aralarnda kmelenerek kabuklar olutururlar. ekirdee en yakn yrngemsilerdeki elektronlar atoma en sk bal olanlardr. En d yrngelerdeki elektronlar ise ekirdekle aralarndaki teki elektronlarn perdeleyici etkisi nedeniyle atoma en gevek bal durumdadr.

2.3.6. Pion ve Monlar Mon (ya da muon), fermiyon trnden (ve elektron gibi, lepton denen 1/2 spinli aileden bir temel parack. Genellikle elektronun biraz daha ar bir tr olarak bilinir ve elektron gibi negatif elektrik yk tar.

12

Kuark, Parack Fiziinde Standart Modele gre maddenin en kk iki yaptandan biridir (dierleri Leptonlardr). Kuarklarn kart paracklarna ise kart kuark ad verilir. Kuarklar ve kart kuarklar sadece temel drt kuvvet ile etkileirler. Standart Modele gre farkl nesilde toplam 6 eit Kuark vardr. Gnmzde geerli kurama gre, mezonlar, glonlarn bir arada tuttuklar kuark ve kar kuark iftlerinden oluurlar ve btn temel etkileimlere katlrlar. Varlklar, Hideki Yukava tarafndan kuramsal olarak ngrlm ve pi mezonu ya da pion ad verilen, mezonlarn en hafifi olan bu mezon bulunmutur. Ktlesi elektronunkinden 270 kat byk, ama protonunkinden 7 kat kktr. Yar mr 10-8 saniyedir. O tarihten bu yana K mezonlar, eta mezonlar, omega mezonlar, vb. baka mezonlar da bulunmu, ngrlmeleri ve bulunmalar, kuark kuramnn gelitirilmesini salamtr. Pion Parack fiziinde pion (pi mezonunun ksaltlm hali) 0 , + ve den oluan atom atomalt paracn ortak addr. Pionlarn spin says sfrdr. Kuark modelinde + mezonu bir yukar ve bir anti-aa kuarktan oluurken kendisinin antiparac olan mezonu bir aa kuark ve bir anti-yukar kuarktan oluur. En dk enerjili sper pozisyon 0 mezonudur ve ayn zamanda kendisinin antiparacdr. mezonunun ktlesi 139,6 MeV/c2 ve yaam sresi 2,6108 saniyedir. Zayf sreler sayesinde bozunurlar. En temel bozunum ekli (99,9877%) bir mon ve onun ntrinosuna olan bozunumdur.

kinci en byk bozunum ekli (0,0123%) bir elektron ve ona karlk gelen bir ntrinoya olan bozunumdur.

13

0 135,0 MeV/c2 ktleye ve 8,41017 saniye yaam sresine sahiptir. Bu mezon elektromanyetik kuvvet sayesinde bozunur. En temel bozunum ekli (98.798%) iki fotona olan bozunumdur.

kinci en byk bozunum ekli (1.198%) Dalitz bozunumu olarak da bilinen, bir fotona ve bir elektron-pozitron iftine olan bozunumdur.

Parack Sembol

Antiparack

Kuark yaps

Duraan ktle (MeV/c2)

Yaam sresi (s) 2.60108

Bozunum rnleri

Ykl Pion Ntr Pion

139.6

+ +

Kendisi

135.0

0.841016

Tablo 2.2-Pion Yaplar ve zellikleri

Mon Pion ve monlar arasndaki en nemli fark udur; Kuvvetli etkileimin arac parac olan pi mezonu ekirdeklerle kuvvetli etkileimler yapar. Monlarn kuvvetli ekirdek etkilemesiyle hibir alakas yoktur. - ve + birbirinin anti parac olup, her bakmdan elektron ve pozitron ifti gibi davranr.

Monlarn da spini dir.

14

ekil 2.3-Atmosferde mon oluumu

Uzaydan Dnyamza gelen yksek enerjili kozmik paracklar, atmosferin st tabakasnda atomlarla arptklarnda eitli yeni paracklarn ortaya kmasna neden olur. Bu paracklardan birisi de mondur. arpma yksek enerjili olduu iin de monlar yksek hzlarla, k hzna ok yakn hzlarla hareket etmektedir.

2.4. lmler ve Nicelikler 2.4.1. Radyasyon nlemlerindeki Nicelikler Bu konuda iki tane nicelii kullanlmaktadr. Birincisi etkin doz (E). Etkin doz genellikle ynetmeliklerde kullanlmaktadr. Etkin doz, organlarn ald toplam radyasyon miktarna Bu gre organ ve doku sabitleri hassasiyetlerinin ve iyonize farklarn karlatrmaktadr. nicelik, olaslk radyasyonun

oluturabilecei hastalklarn (kanser gibi) gerekleme olaslklar ile alakaldr. Etkin radyasyon llebilir bir nicelik deildir. llebilir bir nicelik olarak ortam doz deeri H*(10) tanmlanr. Ortam doz edeeri etkin doz iin iyi bir alternatif saylabilir. Ortam doz edeeri genellikle etkin doza gre az da olsa genellikle daha yksek bir deer verir. H*(10) bir dokunun 10 mm derinliindeki radyasyon dozu miktardr.

15

Etkin doz ve ortam doz edeeri birbiriyle baldr. Buna ramen H*(10) nlama konumu ile alakal olarak deimezken E deimektedir. H'yi E cinsine evirebilmek iin nlama konumu bilinmelidir. H'nin ve E'nin birimleri sievert (Sv)'dir. 2.4.2. Uu Yksekliklerine Bal Olarak Doz Debisi Enerji ykl galaktik kozmik nlar, astronotlarn maruz kald toplam radyasyon miktarnn %95 kadarna denk gelmektedir. Daha ncede deinildii gibi galaktik kozmik nlarn katks sadece uu yksekliine gre deimez, uulmakta olan geomagnetic koordinatlara gre de deiir. Bu deerler kutuplarda en yksek deerlerini alrlarken, ekvator civarlarnda en kk deerlerini alrlar. Ayrca bu deer 11 bir yllk srelerle en yksek katksna ulaan gne radyasyonuna da baldr. Bu 11 yllk srelerdeki deerleri lmek iin kullanlan yntemlerden biri gne yzeyindeki gne lekelerini saymaktr. Aadaki ekillerde yllara bal olarak gne yzeyindeki gne lekesi says ve zel bir dedektrn (CLIMAX ntron dedektr) lt atmosfere arpan kozmik radyasyon says, ayrca dier bir ekilde de kutuplar ve ekvator blgelerinde uu yksekliine bal olarak ortam doz deeri verilmitir.

ekil 2.4-Gne lekesi saysna gre kozmik radyasyon miktarndaki deiim.

16

ekil 2.5 rtifa/ortam doz deerleri

2.4.3. Uzay Aralarnda Maruz Kalnan Radyasyon Miktar Radyasyonun atmosfer ile etkileimi sonucu meydana gelen ikincil kozmik radyasyon, birincil paracklarla birlikte radyasyon maruziyetini artrr. Uzay aracndaki radyasyon alan, hem birincil hem de ikincil radyasyonun, aracn yap malzemesinin, arataki ekipmanlarn, astronoutlarn vcutlar da dahil dier materyallerin etkileimi ile ekillenir. Uzay aralarnn tipik zrh kalnlklar, 20-50 g/cm2 dir. Genellikle uzay arac radyasyon alan iki bileene ayrlr; Yksek enerjili protonlar, elektronlar, fotonlar ve mezonlar ieren dk lineer enerji transfer (LET) bileeni Daha ar galaktik kozmik n iyonlar ve onlarn yksek enerjili ikincilleri (nkleer etkileim rnleri) ve enerjisi 0,1 ile 100 MeV aras olan ntronlar ieren yksek lineer enerji transfer bileeni. Uzay radyasyonunun karmak bileimi, enerjinin dinamik doas, istasyonlarn yaanabilir blgelerindeki asal tayf nm artlaryla ilgili sadece hesaplamayla yeterli dorulukta bilgi edinmemize izin vermez. Bu sebeple gerek uu radyasyon doz lmleri zorunludur.
17

Daha nce de belirtildii gibi uzay arac uuu srasnda alnan dozlar ayrca unlara baldr; Gne dngsnn faz; gne ve jeofizik parametreler Uzay arac yrnge parametreleri; eim as, irtifa vb. Uzay aracnn radyasyondan korunma malzemesi (Shielding)

MIR ve Uluslararas Uzay stasyonundaki uzun dnemli uzay grevleri srasnda yaplan gzlemler gstermektedir ki; yllk mrettebat edeer dozu 0,1 ile 0,3 Sv arasnda deiebilmekte, gnlk deer ise 0,3 ve 0,8 mSv arasnda deerler almaktadr.

2.5. Uzay Keiflerinde Radyasyondan Korunmaya Genel Bak 2.5.1. Temel Prensipler Uluslararas Radyolojik Korunma Komisyonunun (ICRP) belirledii radyasyona maruz kalma tehlikesi ile ilgili ilke uzun zamandr ayndr. Bu ilke; Radyolojik korunmann birincil amac, gereksiz yere yararl hareketleri kstlayacak radyasyon artna maruz kalmaya kar uygun bir standart belirlemektir. Bu hedefe sadece bilimsel konseptler ile ulalmas mmkn deildir. Radyolojik korunmayla alakal btn deerler greli risklerle ilgili deer yarglar yaratp, bu risk ve yararlar dengelemelidir. Burada, dier tehlike kontrol yaplan dier alma alanlarndan bir fark yoktur. ICRP ilkeleri ksaca ve karlatrmal olarak u ekilde yorumlanabilir; 1. 2 tip radyasyon etkisi nemlidir Belirleyici (Deterministik) Etki Bir eik deerle karakterize edilir Tahmini (Stokastik) Etki Doz eii yoktur, Doz ile birlikte olaslk artar.
18

2. Radyasyon korumasnda Deterministik etkilerin grlme olaslnn nlenmesi Tahmini etkinin ise mantkl seviyelerde limitlenmesi gerekir

3. Bu iki ilkeyi salamak iin, 3 tane temel prensip tanmlanmak durumunda kalnmtr. Gereke Radyasyona maruz kalmaya sebep olan gereke nemli olmaldr Optimizasyon- Maruz kalma miktarn olabilecek en az miktara indirmektir Limitleme- Belirlenen limitler hibir ekilde geilmemelidir.

4. Radyasyondan korunmada temek byklkler Sourulmu doz Organ dozu Edeer doz Etken doz D=(d/dm) DT=(T/mT) HT,R=wR.DT,R E=TwT.HT

Burada T organ (doku) , R radyasyon, wT ve wR doku arlkl radyasyon faktrleridir. ncelikle, etken doz llebilir bir byklk deildir, bu yzden operasyonel byklkler tanmlanmaktadr. Basit olarak yaplabilen ilk tanm edeer dozdur. H=Q.D burada Q kalite faktrdr. 2.5.2. Astronotlar Ne Kadar Kozmik Radyasyona Maruz Kalrlar Dnyann yrngesindeyken bir astronotun maruz kald radyasyon miktar birka faktre baldr. Yrnge : Uzay aracnn yrngesinin dnyaya yakn olduu dnemde, ara radyasyon miktarnn fazla olduu kutupalara ynelme eilimine girer. Bunun nedeni, Dnyann manyetik alannn kutuplarda daha fazla olmasdr.
19

Dnya zerinde rtifa : Yksek irtifalarda dnyann manyetik alan daha zayftr. Bu yzden,yksek irtifada iyonize paracklara kar korunma imkan daha azdr.

Solar Dng : Gne, gne patlamalarnn saysnda ve younluunda ani artlarla sonulanan 11 yllk dng srasnda uzaydaki radyasyon miktarnda art gzkr. zellikle ok sayda gne lekesinin olutuu dnemde bu art daha fazladr.

Bireysel Duyarllk : Uzay aracna mensup mretebat ierisinde kozmik radyasyona kar olan duyarllk farkllk gsterir. Aratrmaclar, bu bireysel farklln oluma sebebini anlamak iin hala almalar yrtmektedirler.

2.5.3. Karlatrmal Olarak Doz Limitleri Dnya yzeyinde alanlar iin: 12 aylk srete alnan radyasyon miktar, etkin doz 20 mSvyi gememelidir. Bu deer herkes iin geerli deildir. rnek vermek gerekirse, hamile bir kadn hamileliinin farkna vardktan sonraki srete etkin doz snr 1mSvdir. Edeer doz limiti organlara gre de farkllk gsterir. Horg bir yllk sre boyunca eller, ayaklar, bilekler ve n kol iin 500 mSvyi, deri iin 300 mSvyi ve gzler iin 150 mSvyi amamaldr. Uak personeli iin: Daha nce birka kere bahsedildii gibi, dnya yzeyinden ykseklik arttka, radyasyona maruz kalma miktar da artar. Bununla birlikte, uak alanlar arasnda maruz kalma karakteristikleri arasnda kayda deer farklar bulunmaktadr.

20

Astronotlar iin: Uzay ve uzay ssnde maruz kalnan miktarlar, daha nce saydmz alanlar iin yaplan hesaplara gre ok daha nemlidir. Bu tip radyasyona maruz kalan insan says ok az olduundan dolay radyasyona maruz kalma kontrol peroneline gre daha farkl bir takm kurallar belirlenmitir. 1. Deterministik etkilerden saknmak iin bireysel olararak alnan radyasyon miktar belirlenen dzeyin altnda tutulmaldr. 2. Astronotlar tm alma hayat boyunca maruz kaldklar toplam radyasyon miktarn olas etkiler iin belirlenmi limitlerin altnda tutmaldrlar. 3. Ekonomik ve sosyal faktrler gz nne alnarak astronotlarn maruz kaldklar doz miktarlar olabilecek en dnk seviyede tutulmaldr.(ALARA prensibi olarak da bilinir) Astronotlar iin doz limiti belirlenirken Amerikan Yaklam ismi verilen yaklam kullanlr; 1. Aadaki tabloda olas etki limitleri etkin doza bal olarak verilmitir iin uak

lk Maruz Kalma Ya Kadn (Yl) 25 35 45 55 0,4 0,6 0,9 1,7

Tablo 2.3-Etki Limitleri

Erkek

0,7 1,0 1,5 3,0

Bu tabloda 10 yllk kariyer boyunca E limitleri Sv cinsinden verilmitir. Bu limit deerlerine ulalmas lmcl kansere yakalanma olasln %3 orannda arttrr. 2. Deterministik etkilere bal limitler aadaki ikinci tabloda Gray edeeri (GT) olarak verilmitir. GT bir organn sourduu radyasyon miktardr.

21

DT(Deterministik etki) ise radyasyon iin belirlenmi deiken bir biyolojik deerle(Ri) arplarak deerlendirilir. Ri deeri deterministik etkiyi (DT) Gray edeerine (GT) evirmek iin kullanlr. Rinin ald deer aralklar ile ilgili tablo aada verilmitir. Parack Tr 1-5 MeV ntron 5-50 MeV ntron Ar iyonlar (helyum,carbon,neon vn.) Proton > 2 MeV Ri(Deer Aral) 6,0(4-8) 3,5(2-5) 2,5(1-4) 1,5(--)
Tablo 2.4-Rinin deer aral

Aadaki tabloda ise Gray edeeri cinsinden deterministik etkilere bal limitler verilmitir. Kemik lii Kariyer Boyunca 1 yl 30 gn 0,50 0,25 Gz Mercei 4,0 2,0 1,0 Deri 6,0 3,0 1,5

Tablo 2.5-Deterministik Etkilere Bal Limitler

Burada verilen deerler lkeden lkeye farkllk gsterebilmektedir.

2.6. Radyasyona Maruz Kalma Miktar lm Yntemleri Uzayda doz lm, orada bulunan paracklarn ok eitli olmas, enerjileri ve lineer enerji transfer aralklarnn eitliliinden dolay olduka kompleks bir itir. Daha dk enerjiye sahip malar ile karlatrldnda, uzaydaki radyasyon alannda bulunan paracklarn nfuz etme kabiliyetleri yksek ve enerji transferleri daha nemlidir. Ayrca dk enerjili ma tipleri iin pek ok zel yntem gelitirilmi ve yntemler olduka hassas hale getirilmitir. Uzay ve havaclk doz lmlerinde genel olarak kullanlan yntemler iki temel yaklama dayanmaktadr;

22

1. Doz edeeri ve kalite faktr hesaplanmak istendiinde direkt ve dolambasz ekilde radyasyon alanndaki btn unsurlar ayn anda gz nne alnarak toplam doz llr. Bu yaklamda ortamn radyasyon alan detayl bir ekilde bilinmez. 2. Ortamda bulunan btn bileenlerin doz miktarlar veya aklar ayr ayr belirlenerek doz edeeri ve kalite faktr hesaplanr. Birinci yaklama rnek olarak, TEPC (Doku edeeri orantl sayc) verilebilir. Bu tip ekipmanlarn en byk avantaj parack kayna ile ilgilenmeden direkt olarak toplam radyasyonu lmesidir. Toplam doz veya edeer doz aadaki eitliklerle hesaplanabilir. D=(dN/dL)*L*dL H=(dN/dL)*L*Q(L)*dL Burada dN/dL Lineer enerji transferi sresince olan durum says, L Lineer enerji transfer deeri ve Q(L) ise L deerine bal olarak kalite faktrdr. LET : Elektrik ykl bir parack madde iinden getii zaman, yolu boyunca atomlarla etkilemesi sonucu enerjisini kaybeder. Parack tarafndan kaydedilen enerji atomlara transfer edildiinden, paracn getii birim yol uzunluu bana kaybettii enerjiye Lineer Enerji Transferi (LET) ad verilir ve genellikle mikron bana kiloelektronvolt yani KeV/ cinsinden llr. Aadaki tabloda verilmitir. Bileen Dk LET (elektron, foton) Yksek LET mezon, Pasif Aktif Tip Aktif lm Yntemi, Dedektr yon odal radyasyon ler, GM sayalar, Si diyotlar, Sintilasyon sayalar Filmler, Luminescent detectors Proton tepki spektrometreleri, Moderatr tipi cihazlar uzay ve uu alanlarnda kullanlan temel dedektr tipleri

23

(ntron)

Pasif

Track etched dedektrler, Aktivasyon dedektrleri, Nkleer emlsiyonlar

Tm LET

Aktif

TEPC, yon odal radyasyon ler, GM sayalar ve zel yar iletken cihazlar
2.6-Temel Dedektr Tipleri

Uzay ve uu alanlarnda kullanlan dedektrler ile ilgili bir dier nemli konu da bu dedektrlerin kalibre edilmesidir. Bu alanda referans olarak kullanlan genel bir kaynak yoktur. Dk LETler iin genellikle
60

Co kalibrasyon iin kullanlr.

Yksek LETler iin kullanlan dedektrler yaygn olarak CERN ierisinde kurulmu Yksek-enerji Ntron Tesisinde (CERF) yaplmaktadr. ou yksek LET dedektrn kalibre etmek iin yaygn olarak kullanlan izotoplar ise AmBe, Cf ve PuBedir. 2.7. Uluslararas Uzay stasyonunda Radyasyon Dedeksiyonu Bonner Ball Ntron Dedektr Ntron radyasyonu, kan retiminde barol oynayan kemik iliklerinde zarara neden olmaktadr. Japon Uzay Ajans, Bonner Ball Ntron Dedektr yardmyla uzay istasyonuna giren ntron radyasyonu miktarn lmektedir.

Ykl Paracklarn Yn Spektrometresi (Charged Particle Directional Spectrometers)-CPDS stasyonun dndaki S0 ubuuna monte edilmi 3 birim, radyasyonun ynn kayt altna almak iin dizay edilmitir. stasyonun i blgesinde bir birim daha bulunmaktadr. (S0 istasyonun entegre iskele sisteminin ortasndaki yapdr) Dozimetrik Eletirme-DOSMAP Alman Uzay Ajans ve Avrupa Uzay Ajansnn ortaklndaki deney, 4 farkl tipteki radyasyon dedektrlerinin uzay istasyonunu eitli yerlerine koyularak, istasyona giren radyasyonun miktar ve tipini anlamak iin yaplmtr.

24

EVAda Astronotlar Tarafndan Tecrbe Edilen Radyasyon Dozlar zerine alma-EVARM Bu sensrler uzay yryclerinin derilerinin, gzlerinin ve kan retici organlarnn ne kadar radyasyona maruz kaldklarn alglamak iin kullanlr. EVARM 3 aktif dozimetre ierir. ( bacaa, gvdeye ve gz yaknna yerletirilmi.). Bu sensrlerin ald lmler uzay yrynden nce ve sonra okunur. EVARM datalar, astronotlarn uzay yry srasnda aldklar radyasyon miktarn azaltmak iin yntem gelitirilmesini salamakta kullanlr. Pasif Dozimetre Uzay istasyonlarnda eitli tiplerde dedektr vardr. Radyasyon alan monitr (RAM), lexan plastikle rtlm radyasyona karlk veren sl nm dedektr setidir. Absorbladklar radyasyon miktar s uygulanp yaydklar grnr n miktarnn llmesiyle ortaya karlabilir. RAM birimleri uzay istasyonunun iine dalmtr. Uzay mekiklerinin periyodik ziyaretlerinden sonra lm iin dnyaya geri gtrlrler. Mrettebatn tad pasif dozimetreleri RAMlerle hemen hemen ayndr. AN/UDR-13 cihaz, ufak, elde tanabilir veya cepte tanabilir olup hzlca gama ve ntron radyasyonu lm alabilir. Setin stndeki LCD yardmyla data okunabilir ve uyar mesaj alnabilir. Phantom Torso Bu yap deney, ortalama insan boyu ve

kilosundaki insan gvdesi edeerinde bir yardmyla insan vcudu iindeki organlarn radyasyondan nasl ve ne kadar etkilendiklerini dedektrler ler. Gvde, beynin, iindeki tiroidin, yardmyla,

midenin, barsan, kalbin ve akcierlerin gnlk bazda ne kadar radyasyona maruz kald llebilir.
ekil 2.6-Phantom Torso

Datalar vcudun radyasyona nasl tepki verdiini anlamak iin ve i organlarn bu radyasyondan nasl korunacan anlamak iin analiz edilir.
25

Doku Edeeri Orantl Saya (Tissue Equivalent Proportional Counter)-TEPC Bu radyasyon dedektr 2" apl ve 2" uzunluklu, ii dk basnl propan gazyla dolu silindirik hcre ierir. Hreyi kaplayan plastik koruma komu doku hcrelerinin zelliklerini simle eder. Gazn iinden geen paracklar elektron salverir. Bunlar toplanp parcacn enerjisini tanmlamaya yardm eder.

ekil 2.7-TEPC

2.8. Uzay Radyasyonundan Korunmak in Zrhlama 2.8.1. Giri Radyasyon zrhlamasn optimize etmek iin metotlar gelitirilmelidir. Gelitirilmi zrhlamaya ait malzemelerin tanmlanmas ve kullanma geirilmesi gerekmektedir. Belirli bir parack tipinden kaynaklanan biyolojik yaralanmalar tehlikesi, biyolojik tehlikenin tipiyle alakaldr ve dorudan hcre ya da dokunun tryle ilikilidir. Zrhlamann meydana getirilmesinde optimizasyonu salamak iin, bu sz edilen dokular ve dokular hedef alan risk gz nnde bulundurulmaldr. Meydana gelen beklenmeyen durumlar, paracklarn karmak yapsndan, biyolojik olarak paracklara gsterilen tepkiden ve bu paracklarn, malzemenin bileeniyle olan etkileimlerinden kaynaklanmaktadr. Zrhlama optimizasyonu ayrca zrhlamann yapld malzemenin radyasyon alanyla olan etkilemesini anlamay ve incelemeyi de gerektirir. Bu tarz etkilemelerin
26

anlalmas son 10 ylda byk lde deimitir. rnein; NCRP 2 g/cm3 aluminyum yllk 500 mSv limitinin dolmas iin yeterli olduu dnrken, kan retimine katlan organlarn maruz kalabilecei limit artk 50 g/cm3 olarak kabul edilmektedir. Bu derece ar zrhlanm aralarn yayd ntronlar da benzer maruz kalmalara yol amaktadr. Bu ikincil radyasyon oluumunda asal etkinin ya da bamlln ve tama evrelerinin anlalmas asndan nem tamaktadr. Malzemelerin bir ou bileenleri ve radyasyonu zrhlayc zellikleri (polimer kompozitler, metalik yaplar) bakmndan eitlilik gsterirler. Grevleri bakmndan baz koullar salamak zorundadrlar. Koruyucu zelliklerin byk bir blm dier baz gerekliliklerden dolay tercih edilmi malzemelerden gelmektedir. Radyasyonun erken nfuzunu engellemeye ynelik nlemler ok fonksiyonlu bir tasarlama sreci optimizasyon iin gerekli olmaktadr. 2.8.2. Yntemler Bir zrhlama malzemesinden yaylan paracklarn trleri ve enerji dalmlar boltzman tama denkleminin d uzay radyasyon ortamna ilikin snr koullaryla zmn gerektirir. x uzay konumunda, dorultusunda, E enerjisine sahip j tipi paracklarn ak younluu eklindedir. Burada , E enerjisine sahip j paracklarnn kaldrlmasna ilikin ise eitli atomik ve nkleeer srelerde dorultusu boyunca eklenmesine ilikin makroskopik terimi ieren ;

makroskopik yzey alann; E enerjili j paracklarnn

yzey alann ifade etmektedir. Genel olarak ok fazla sayda yzlerce parack alan

bulunmaktadr. Atomik, nkleer elastik ve reaktif yzey

alanlar 1:10-5:10-8 mertebelerinde olduklarndan boltzman denklemlerinin zmleri fiziksel pertrbatif yaklamlar sayesinde alr. Belirli atomik srelerden yoksun ntronlar iin pertrbason yaklam baz problemlere yol aar. lk denklemdeki ifadesi biri izotropik terim olmak zere

27

eklinde yazlabilir ve buradaki paracklardan oluur.

terimi sadece ileri ynde ilerleyen ikincil

terimi de reaksiyonda oluan daha dk enerjili bulunan zm

paracklarla belirlenir. Bylece ilk denklemin birinci ksmndan olan, ikinci ksm da gzlenen denklemin , ye

ile ifade edilen iki blme ayrlabilir. kinci blmde

ile baz kaynak terimlerin birleimi ile birlikte verilir. Ama bal ksm zldkten sonra ieren terimlerin

deerlendirilmesiyle ilgilenmek gerekir. zellikle dk enerjili ntron tanm multi-grup metotlar kullanlarak zlebilir. Son olarak belirtilmelidir ki bu prosedr sadece A + B = X + gzlenmeyen paracklar eklinde ifade edilen, Xin akya katkda bulunan paracklar temsil ettii ve oklu paracklarn ihmal edildii reaksiyonlar iin geerlidir. Buna benzer baz dier zel reaksiyonlar iin geerlidir. Buna benzer baz zel reaksiyon kanallar da parack alanlarnn birer fonksiyonu olarak deerlendirilir ve eer alanlar biliniyorsa zlebilirler. 2.8.3. Biyoloji ve Zrhlama Konuyla ilikili olarak, lmcl kanser olasl " Radiation Effects Research Foundation in Hiroshima " tarafndan atom bombasndan sonra hayatta kalanlar zerinde yrtlen dikkatli almalar sonunda elde edilen veriler kullanlarak eitli uluslararas organizasyonlar tarafndan deerlendirilmitir. Farkl lineer enerji transferine (LET) sahip paracklara ait radyasyona maruz kalmann deerlendirmesi, genellikle alnan dozun miktarnn sievert ile llen ortak bir risk skalas oluturmak zere bir Q kalite faktryle arplmasyla elde edilir. Q faktrnn LETe bamll ICRP tarafndan tanmlanr ve radyasyona kar korunma iin bir standart olarak kabul edilir. lmcl kanser ile yksek LET iyonlarnn ilgili biyolojik etkinlii (RBE) arasndaki iliki biyolojik snrlar belirlemek zere labaratuar ortamnda denemeye uygun bir konuma henz gelmemitir. Bu durum radyasyon aratrmalarnn kritik problemlerinden biridir. Q tanm iin bunun haricinde RBE(L) verileri rehber alnmaktadr. Labaratuar verileri LETe ek olarak, RBEnin Schaefer tarafndan tahmin edildii gibi, yol geniliine bal olduunu gsteriyor. Bunun ortaya kmas da uzayda bu tarz iyonlarn kefinden sonra gerekleiyor ve daha sonra Katz tarafndan deerlendiriliyor. RBEnin belirlenmesi iin oluturulan modeller yeterli beri olan birka memeli sistemi iin gelitirilmi durumdadr. Denklem 1in zm Green fonksiyonu cinsinden de yazlabilir.
28

Burada

zrh iindeki bir x konumunda bulunan parack alanlarna ait ve ilgili yzey alanlar

vektrdr. Zrh malzemesi, bileenlerinin younluu snrnda

vektrleri cinsinden ifade edilir ve snr koullar uzay kaynakl radyasyonla alakal olarak ie verilir. x konumundaki parack alanlar (ef) ile gsterilen biyolojik etki ile ilikilidir ve bu etki bir biyolojik sistemde R sef olasl ile meydana gelir. Denklem 3teki toplam btn radyasyon alanndaki

parack tipleri ve enerjileri zerinden alnmaktadr.

bileenlerin hepsinin birden x noktasnda oluturduu net etkidir. Ayn yaklam klasik btn beden(b) lmcl kanser riskine(fc) uygulanabilir. Bunun iin yaklam ile gsterilebilir. ,

ifadesinde k lmcl kanser riski younluklu x

katsaysn gsterir. Zrh tasarm probleminin malzemeye ait ksm,

ekil 2.7- rnek hcre ve doz dayanm

29

civarnda minimum malzeme ktlesi iin yararlanmay minimize edecek bileenli bir vektr oluturmaktadr. Optimizasyon sreci malzemenin bileenlerinin yzey alan ve matris yant fonksiyonu nin yapsna baldr. 5 g/cm3 alminyum zrhtaki

eitliyk gruplarnn solar minimumda biyolojik yaralanmaya katklar kalite faktryle Harderian bezi tmr modeliyle ve C3H10T1/2 hcre dayanmyla ve dnm snryla belirlenen riskler erevesinde ekil 2.7de gsterilmitir. Bu katklardan hangisinin baskn olaca risk modeline gre deiecektir. Ayrca birbirlerine gre nemce baskn olmalar, belirli biyolojik snrlara da baldr. Bunu anlamak hcrelerin dayanm ve dnm snrlarn karlatrmakla mmkn olur. lmcl kanser riskine ilikin H(x) dozuna edeer zrh snmn gcre dnm T(x) ile kyaslamak ve bunu zrh kalnlnn bir fonksiyonu olarak ifade etmek mmkndr. lgintir ki birok malzeme hcre dnm yksek Hidrojen ierikli ve sadece dk atom numaral malzemelerle azaltma imkan salarken etkin bir ekilde bu edeer dozu azaltabilmektedir. 2.8.4 Optimizasyon Yntemleri Zrhlamann byk bir ksm temel yap tarafndan ve yerleik sistemlerden oluur. Zrhlamaya katklar dier zrhlamalar ile birlikte aadaki yntemleden biriyle optimize edilebilir. i. ii. Tm yaam alann evreleyen ilave malzeme Yapy oluturan elementlerde deiiklik ( rnein; elektron saysnn

ekirdekteki proton ve ntron saysna olan oran yksek olan malzemeler nkleer etkileimleri durdurmay maksimize eder.) iii. Mrettebatn zamannn byk bir ksmn geirdii ( uyuma blgeleri gibi )

blgelerde zrhlamay arttrmak iin malzemenin yeniden orantl pay edilmesi. Tasarmn ilk aamalarnda radyasyonun getirdii kstlamalar hesaba katlmazsa, zrhlama iin gelitirilen paralarn yapya yerletirilmesi yapnn arlnn nemli lde armasn sebep olur (rnein; 1500 kglk para ek destek yaplar iin Skylaba eklendi ). phesiz radyasyonun getirdii kstlamalarn optimum zm iin gelitirilmi tasarm yntemlerine ihtiya vardr. Temel yap ve yerleik

30

sistemler zrhlamaya byk katk yaparlar. Uzay aracnn zrhlanmasnn optimizasyonu ok disiplinli br tasarm sreci gerektirir. 3. SONULAR VE TARTIMA 3.1. Gelecekte Kullanlacak Malzemelerin Aratrlmas

Gerekli maddelerin aratrlmas sistem optimizasyonu prosedrnde kullanlmas iin ok fonksiyonlu malzemelerin gelitirilmesini iermelidir. Optimum radyasyondan korunma malzemeleri eksiklikleri giderilmi tasarm ksmnda minimum ktle ve maliyete sahip olmaldr. ok Fonksiyonlu Malzemelerin Optimizasyonu Radyasyon zrhlama optimizasyonu malzemelerin deerlendirilmesi ve tasarmn her admnda uygun seim yapmay gerektirir. Tasarm gereksinimleri yaplan seimler mkemmel olmayan zrhlama malzemeleri gz nne alnarak olumasna neden olur. Her bir uygulama iin potansiyel malzemenin zrhlama performans tasarm srecinde optimum seimi yaoabilmek iin karakterize edilmelidir. rnein; polimerik bileimler aluminyum alamlara tercih edilir. nerilen, mrettebatn bulunduu blgelerde kullanlmak zere sesi yutan malzemeler radyasyon zrhlamasnda verimlidir. Son zamanlardaki gelimeler grafit nanofiberlerde hidrojen depolamas gelecekteki uzay aralarnn radyasyondan korunmas iin byk neme sahip olacaktr. Optimum Korumal Malzemeler Yksek performansl bir zrhlama iin gerekliliklerin banda birim ktle bana den elektron saysn maksimize etmek, yine birim ktle bana nkleer reaksiyon alann maksimize etmek ve ikincil parack oluumunu minimize etmek gerekmektedir. Yani hidrojenin iletken LET spektrumu neredeyse klasik snmn birka keV/ zerindedir ve bu snm, kullanlan biyolojik modelden bamsz biyolojik etkilerle sonulanr. te yandan daha az H ieren maddeler (su gibi ) sadece 20 keV/ gibi bir snmn zerine kabilir. Maksimum performans likit H ile salanr ve bu herhangi bir materyal iin maksimum performans limitini

31

belirlemekte kullanlr. Malzeme aratrmalar iin byle yksek performanslara yaklaan malzeme retimi gerek bir uratr. 3.2. Uzay ve Uu Radyasyonundan Korunma Ynetimi zerine Son Szler Yeryznde insanlarn maruz kald radyasyon ICRP ile belirlenen ilkelerle kontrol altna alnabilir. Bu prosedrler radyasyon mikatarna snr koyma, bu miktar optimize etme ve ihtiyacn hakl gsterilme ilkesine dayanr. nsanlar radyasyona maruz brakan hibir alma, elzem olmadka ve bu maruziyetten korunma iin almalar yaplmadka benimsenmemelidir. Ekonomik ve sosyal faktrler gz nne alnarak astronotlarn maruz kaldklar doz miktarlar olabilecek en dnk seviyede tutulmaldr.(ALARA prensibi olarak da bilinir) yonize radyasyona maruz kalma miktar birka basit kural belirlenerek azaltlabilir; kullanlan radyasyon kayna younluu azaltlarak, maruz kalan insan ile kaynan arasndaki mesafe artrlarak, uygun zrhlamalar yaplarak. Uularda ise bu azaltma kurallar ilememektedir. Uularda ICRP tavsiyeleri dikkate alnmaldr; alanlarn maruz kald miktar srekli olarak izlenmeli alma tablolar oluturulurken, yaplan uu says ve maruz kalnan miktarlar gz nne alnmal alanlar mesleki olarak iinde bulunduklar tehlikeler ve salk risklerine kar bilgilendirilmeli Bayan alanlar iin, hamilelik durumlarnda riskler ve belirlenen snrlar tamamen renilmeli. Astronotlar iin ise ICRP tavsiyeleri u ekildedir; Astronotlar iin doz alm deerlendirilmesi hem lmlere hem de hesaplara dayanmaldr, bu deerlendirmeler ise hem uzay aracnn iine, hem de klabilinecek radyasyon ortamna gre yaplmaldr.

32

Radyasyon aktivitesi izlemeleri is, hem alan taramas hem de kiisel dozimetreler ile yaplmaldr.

Aniden yksek maruziyete kar uygulamalar belirlenmelidir. Astronotlar her sene aldklar radyasyon doz miktar ile ilgili resmi bir rapor almaldr.

Genel olarak uzay aratrmalar ile ilgili gvenlik programlarnn hedefleri; 1. Maruz kalnan radyasyon miktarn azaltmak 2. Astronotlarn maruz kald miktarlar hem grev bana hem de kariyerleri boyunca toplanp kaydetmek 3. ALARA prensibine uygun hareket etmek. 3.3. Gnmzdeki ve Gelecekteki Uzay stasyonu alanlarn Koruma Nasa astronotlarn maruz kalaca, kabul edilebilir riski kararlamak iin, U.S National Academy of Science Space Science Board ve U.S National Council on Radiation Protection and Measurements in tavsiye ettii radyasyondan korunma standartlarn takip etmektedir. stasyonlarda mrettebatn radyasyona en fazla maruz kald yerler olan uyuma yerleri ve istasyon mutfaklarnda daha fazla sayda ve farkl tiplerde korumalar kullanlr. Yksek derecede hidrojen ierii olan malzemeler, polietilen gibi, aluminyum gibi metallere oranla birincil ve ikincil radyasyonu byk lde azaltrlar. Uzay istasyonu mrettebatnn her biri dozimetre tarlar. Bunun yannda her biri kan hcrelerindeki radyasyon hasarnn anlalmas iin biodozimetreye tabidirler. Kozmik radyasyonun aktif olarak izlenmesi, astronotlarn en korunakl yeri daha kolay tercih etmesini salar. Ayrca grntleme gnein dzensizliklerine gre, radyasyon seviyesindeki deiimleri anlk uyarlarla gsterir. Salkl beslenme ve yaam biimi, antitoksidan kullanma, radyasyona maruz kalnmasndan sonra ortaya kacak risklerin azalmasnda byk katk salar.

33

.KAYNAKLAR

[1] Wilson J.W. , Cucinotta F.A. , Kim M.-H.Y. , Schimmerling W., Optimized Shielding for Space Radiation Protection, Physica Medica, 2001 [2] Spurn, Frantiek, Space and Flights Radiation Protection, Czech Academy of Sciences, 2009 [3] OSullivan, D., Evaluation of the Cosmic Radiation Exposure of Aircraft Crew, Dublin Institute for Advanced Studies (DIAS), 2004 [4] NASA, Understanding Space Radiation, NASA facts, 2002 [5] Mewaldt, R. A., Cosmic Rays, Macmillan Encyclopedia of Physics, 1996 [6] Spurn, Frantiek, Radiation doses at high altitudes and during space flights, Czech Academy of Sciences, 2001 [7] Akopovaa A.B. , Manaseryana M.M., Melkonyana A.A., Tatikyana S.Sh., Potapovb Yu., Radiation measurement on the International Space Station, Yerevan Physics Institute, 2004 [8] Tsoulfanidis, N. , Measurement And Detection Of Radiation, McGraw Hill Book Company, 1983

34