ANAKKALE ONSEK Z MART N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KAMU YNET M ANA B L M DALI

AVRUPA B RL MZAKERE SREC NE S V L TOPLUM KURULULARININ BAKII

YKSEK L SANS TEZ

Tez Danman Do. Dr. brahim KAYA

Hazrlayan Didem SAYGIN

(Bu alma anakkale Onsekiz Mart niversitesi Bilimsel Aratrma Projesi tarafndan desteklenmitir). Proje No: 2006/31 anakkale2008

ZET Sivil toplum eski alardan gnmze kadar eitli aamalardan geerek gndemden dmeyen ve tartmaya ak bir kavram olarak karmza kmaktadr. Bu kavram, Avrupa lkelerinde siyasal ve sosyal gelimelere paralel olarak deiik ekillerde ilerleme salayarak kendisini gstermitir. Avrupadaki demokratikleme sreci ile birlikte topluma ynelik gelimeler Trkiyeye de yansm, bunun sonucunda da sivil toplum kavram lkenin gndeminde nemli bir yer edinmitir. Trkiyede Osmanl Devletinden gelen gl merkeziyeti yapnn etkisi sivil toplum alann daraltsa da 1946 ylndan itibaren ok partili yaama gei ile sivil toplum unsurlar hayat kazanmtr. Trkiye ile Avrupa Birlii (AB) ilikilerinin 1959 ylnda Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna katlm bavurusu ile balamasyla sivil toplum lke gndeminde nemli bir yere tanmtr. ABnin katlm iin n koul olarak sunduu Kopenhag Kriterleri erevesinde sivil toplum Trkiyenin gndemine yerlemitir. Trkiyede sivil toplumun nem kazanmasyla, sivil toplum eitli rgtlenme biimleriyle toplumda belirginlemeye balamtr. Trkiyede bu sivil toplum kurulular dernekler, vakflar, sendikalar, meslek kurulular ve yurtta giriimleri olarak karmza kmaktadr. Bu rgtlenmeler, AB ile mzakere srecinde etkin rol oynamaktadrlar. Bu almada, STK olarak faaliyet gsteren bu rgtlenmelerin ABye katlm srecindeki rolleri irdelenecek ve sivil toplumun bu sreteki rol deerlendirilecektir.

ii

ABSTRACT Civil society dates back to ancient times and confronts us a conscept open to discussion and never out-of-the agenda of all times. This concept have been established by different progresses in parallel to political and social developments in european countries. Societal developments have been reflected on Turkey by the process of democratization in Europe, hence, concept of civil society gained an important place in the countrys agenda. Despite legacy of Ottoman States strong central organization narrowens civil society field, civil society components gained placed in the countrys public agenda by transition to multi-party system in Turkey after 1946. Civil society gained importance again in the agenda of country by beginning of the relationship between Turkey and EU with the application of Turkey for the European Economy Community (EEC) in 1959. Civil society has placed itself in the agenda of Turkey through the framework of Kopenhagen Criteria, which was set by EU as prerequisite for joining. After civil society became important in Turkey, civil society ingredients started to become clear by different reorganization types. We face civil society in Turkey as association, labor unions, labor organizations, citizenship initaitives and foundations. These organizations play an effective role in EU negotiations. This study investigates roles played by different organization at civil society in the process of accession to EU and role of civil society in this process will be evaluated. a

iii

NDEK LER
ZET......................................................................................................... ABSTRACT........................................................................................................ NDEK LER.................................................................................................. KISALTMALAR CETVEL ............................................................................ TABLOLAR VE EK LLER CETVEL NSZ................................................................................................................ G R .. i ii iii vii viii ix

B R NC BLM S V L TOPLUMUN KAVRAMSAL VE TAR HSEL GEL M SREC 1. S V L TOPLUMUN KAVRAMSAL GEL M 1.1. S V L TOPLUMUN FELSEF KKEN .. 3 1.2. S V L TOPLUM KAVRAMI....10 2. AVRUPA'DA S V L TOPLUMUN GEL M SREC ..13 2.1. BATI AVRUPA'DA S V L TOPLUMUN OLUUMU. 13 2.1.1. Fransa ve ngiltere Modeli. 14 2.2. DOU AVRUPA'DA S V L TOPLUMUN OLUUMU ..16 3. TRK YE'DE S V L TOPLUMUN TAR HSEL GEL M SREC ...18 3.1. OSMANLI DEVLET DNEM NDE S V L TOPLUM....18 3.2. CUMHUR YET DNEM NDE S V L TOPLUM. 25 3.2.1. 1980 ncesinde Trkiye'de Sivil Toplum 26 3.2.2. 1980 Sonrasnda Trkiye'de Sivil Toplum 28

iv

K NC BLM S V L TOPLUM KURULULARININ KAPSAMI VE RGTLENME B MLER 1. S V L TOPLUM KURULULARININ TANIM SORUNU 32 2. S V L TOPLUM KURULULARININ ZELL KLER 37 2.1. ZERKL K. 37 2.2. GNLLLK.. 39 2.3. KAR AMACI GTMEMEK...39 2.4. V ZYONA VE B R DEALE SAH P OLMAK. 40 2.5. EFFAFLIK 40 3. S V L TOPLUM KURULULARININ LEVLER .. 40 4. TRK YE'DE S V L TOPLUM KURULULARININ RGTLENME B MLER .. 42 4.1. DERNEKLER..43 4.2. VAKIFLAR. 46 4.2.1. Osmanl Devleti'nde Vakflar 47 4.2.2. Cumhuriyetin lanndan nce ve Cumhuriyetin lanndan Sonra Vakflar..................................................................................................49 4.3. SEND KALAR 53 4.3.1. Osmanl Devleti'nde Sendikalarn Geliimi. 54 4.3.2. Cumhuriyet Dneminde Sendikalarn Geliimi 56 4.3.3. i Sendikalar..59 4.3.3.1. TRK- .....59 4.3.3.2. D SK... 60 4.3.3.3. HAK- ... 60 4.3.4. Memur Sendikalar61 4.3.4.1. Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu.. 63 4.3.4.2. Trkiye Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonlar. 64 4.3.4.3. Memur Sendikalar Konfederasyonu.. 65

4.3.5. veren Sendikalar 65 4.3.5.1. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu. 65 4.4. MESLEK KURULULARI...66 4.4.1. Emek Arlkl Meslek Kurulular. 67 4.4.1.1. 1980 ncesi Emek Arlkl Meslek Kurulular.. 67 4.4.1.2. 1980 Sonras Emek Arlkl Meslek Kurulular......68 4.5. YURTTA G R MLER .72 NC BLM AVRUPA B RL VE TRK YEDE S V L TOPLUM KURULULARI

1. AVRUPA B RL N N OLUUMU 74 1.1. AVRUPA KMR VE EL K TOPLULUU. 75 1.2. AVRUPA ATOM ENERJ S TOPLULUU VE AVRUPA EKONOM K TOPLULUU. 75 1.3. AVRUPA B RL GEN LEME SREC .. 76 1.3.1. Birinci Genileme Sreci... 76 1.3.2. kinci Genileme Sreci.77 1.3.3. nc Genileme Sreci..77 1.3.4. Drdnc Genileme Sreci.. 78 1.3.5. Beinci Genileme Sreci.. 78 1.3.6. 2007 Genilemesi ve 2007 Sonras Genileme Olaslklar 78 2. TRK YE-AVRUPA B RL L K S N N GEL M .. 78 2.1. ANKARA ANTLAMASI VE KATMA PROTOKOL... 79 2.2. GMRK B RL 81 2.3. 10-11 ARALIK 1999 HELS NK Z RVES .. 82 2.4. 17 ARALIK 2004 BRKSEL Z RVES . 82 3. AVRUPA B RL YOLUNDA TRK YEDE S V L TOPLUM KURULULARI.. 83 3.1. AVRUPA B RL 'N N TRK YE'DEK SVL TOPLUM KURULULARI DEERLEND RMES .. 83

vi

3.1.1. 2003 Yl lerleme Raporu 83 3.1.2. 2004 Yl lerleme Raporu 83 3.1.3. 16-17 Aralk 2004 AB Zirvesi.. 84 3.1.3.1. Trkiye- Avrupa Birlii likilerinde Sivil Toplum Diyalou... 84 3.1.3.2. Sivil Toplum Gelitirme Merkezi... 85 3.4.2005 Yl lerleme Raporu. 86 3.5.2006 Yl lerleme Raporu. 88 3.6.2007 Yl lerleme Raporu 90 3.2. TRK YE'DEK S V L TOPLUM KURULULARININ AVRUPA B RL MZAKERE SREC NE BAKII. 92 3.2.1. Dernekler ve Avrupa Birlii 92 3.2.1.1. Birinci Uyum Paketi.. 3.2.1.2. kinci Uyum Paketi 3.2.1.3. nc Uyum Paketi. 92 93 94

3.2.1.4. Drdnc Uyum Paketi. 95 3.2.1.5. Beinci Uyum Paketi. 95 3.2.1.6. Altnc Uyum Paketi.. 95 3.2.1.7. Yedinci Uyum Paketi 96 3.2.1.8. Sekizinci Uyum Paketi..... 96 3.2.2.Vakflar ve Avrupa Birlii 97 3.2.3.Sendikalar ve Avrupa Birlii101 3.2.4.Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii.. 107 3.2.4.1.Sermaye Arlkl Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii...107 3.2.4.2. Emek Arlkl Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii.. 109 SONU 110 KAYNAKA... 118

vii

KISALTMALAR CETVEL AB A HS AKT AKUT AAET AET ATS CBO CHP CONECCS D SK DP EEC ESC ETUC NGO ILO IMF KAMU-SEN KP KSP KESK KOP NATO OECD STK TDB T SK : Avrupa Birlii : Avrupa nsan Haklar Szlemesi : Avrupa Kmr elik Topluluu : Arama Kurtarma Dernei : Avrupa Atom Enerjisi Topluluu : Avrupa Ekonomik Topluluu : Avrupa Tek Senedi : Yerel Giriimler : Cumhuriyet Halk Partisi : Avrupa Birlii Sivil Toplum Veri Taban : Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu : Demokrat Parti : European Economic Community : Avrupa Birlii Ekonomik ve Sosyal Konseyi :Avrupa i Sendikalar Konfederasyonu : Hkmet D Kurulular : Uluslararas alma rgt : Uluslararas Para Fonu : Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonu :Kamu alanlar Platformu : Kamu alanlar Sendikalar Platformu : Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu : i Savunma Komitesi : North Athlantic Traty Organization : Organisation for Economic Co-operation and Development : Sivil Toplum Kurulular : Trk Di Hekimleri Birlii : Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu

MEMUR-SEN: Memur Sendikalar Konfederasyonu

viii

TABLOLAR VE EK LLER CETVEL Tablo 1. Eski Vakflar.51 Tablo 2. Yeni Vakflar51 Tablo 3. Avrupada Vakflar...99 Tablo 4. Avrupa Birliine ye lkelerde Sendika ye Saylar ve Younluk Oranlar...105 Tablo 5. Avrupa Birliine ye lkelerde Sendika Younluk Oranlar... 106

ix

NSZ Sivil Toplum kurulular demokratiklemenin en temel faktr olarak karmza kmaktadr. Trkiyedeki siyasi gelimelerle birlikte sivil toplum kurulular da gelime gstermitir. Balangta devlete baml bir yap sergilese de gnmzde demokratikleme balamnda giderek nem kazanan rgtlemelerdir. Avrupa Birlii mzakere sreci ile birlikte vatandalara daha fazla sz hakk tannmas ve demokrasinin nem kazanmas ile birlikte Trkiyede de sivil toplum kurulular nemli bir konuma gelmitir. almada sivil toplum kurulularn ncelikle tanmlamaya felsefi kkenine dayanarak deinilmi ve Trkiyedeki sivil toplum kurulularnn tarihsel sre ierisindeki geliimine yer verilmitir. almann son blmnde ise ncelikle Avrupa Birliinin Trkiyedeki sivil toplum kurulularn deerlendirmesi zerinde durulmu, sonrasnda Trkiyedeki sivil toplum kurulularnn Avrupa Birliine bak deerlendirilmitir. almamn hazrlanmasnda ncelikle deerli hocam Do. Dr. brahim

KAYAya ve tm blm hocalarma teekkr bor bilirim. Ayrca almam srasnda benden desteini esirgemeyen mer C VANER ve Emel SAYGINa ve bu gnlere gelmemi salayan Vasfiye C VANERe teekkrlerimi sunarm. SAYGILARIMLA Didem SAYGIN

GR Sivil toplum tarihsel sre ierisinde farkl lkelerde siyasal ve kltrel gelimelere bal olarak deiik biimlere brnmtr. Gnmzde ise temel hak ve hrriyetlerin artan nemi ile birlikte sivil toplum tm dnya lkeleri asndan nemli bir konuma gelmitir. Trkiyede sivil toplumun geliimi dzenli bir seyir izleyememitir. Bunun nedeni sivil toplumun oluumunu salayacak yeterli zeminin ve alt yapnn mevcut olmamasdr. Sivil toplum kendisini daha ok bireylerin n planda tutulduu toplumlarda gstermekte ve demokrasinin olmazsa olmaz koulu olarak karmza kmaktadr. Sivil toplum asndan nemli olan bireyin yarar ve toplumsal sorunlarn zme ulamas ve daha ileri, bilinli bir toplum yaratmaktr. Bireyin sadece devlete baml bir yaam srdrmesi deil, gerektiinde problemler karsnda zm retip, rgtlenebilecek bir yapya sahip olmas da nemlidir. Gnll olarak, kar amac gtmeden, ortak bir ama dorultusunda, sorunlarn zmnde i birlii ierisinde hareket eden gruplar sivil toplum kurulular olarak adlandrlmaktadr (Diamond 1994: 5). Sivil toplum kurulular ok eitli rgtlenme biimleri bulunmaktadr. Trkiyede ise ounlukla sivil toplum trleri dernekler, sendikalar, vakflar, meslek kurulular ve eitli yurtta giriimleri olarak kendisini gstermektedir. Ancak bu oluumlar her ne ekilde rgtlenmi olursa olsun temel ama topluma fayda salamaktr. Bu alma ncelikle Avrupa Birliinin Trkiyedeki sivil toplum kurulular zerindeki deerlendirmesini ve Trkiyedeki sivil toplum kurulularnn Avrupa Birlii mzakere srecine bakn irdeleyecektir.

alma blmden olumaktadr. Birinci blmde ncelikle sivil toplum kavramnn terim olarak ortaya k ve felsefi kkeni zerinde durulacaktr. Sivil toplumun balang aamalar ve gnmzde geldii durum belirlenecektir. Daha sonra almada sivil toplum kavramnn tanmna yer verilecektir. Kavramn Avrupadaki douu ve etkileri zerinde durulacak, Trkiyedeki tarihsel geliimi irdelenecek, hem Osmanl Devleti dneminde hem de Cumhuriyet dnemindeki sivil toplum unsurlar ve geliim sreleri incelenecektir. Bylece birinci blmde sivil topluma oluum aamasnda yklenilen anlamlarla daha sonraki blmlerde geldii konum deerlendirilebilecektir. almann ikinci blmnde ise sivil toplum kurulularnn kavram kargaasna aklk getirilmeye allacaktr. Sivil toplum kurulularnn lkemizdeki rgtlenme biimleri ve hukuki yaplarna aklk getirilmeye allacaktr. Trkiyede nemli sivil toplum kurulular olarak dernekler, vakflar, sendikalar, meslek kurulular ve yurtta giriimleri zerine durulacak, bunlarn yaplar irdelenecektir. Bu kurulularn incelenmesi Avrupa Birlii ile mzakere srecindeki tavrlarnn deerlendirilmesi asndan nemlidir. nc blmde ise, Avrupa Birliine sivil toplum kurulularnn genel olarak bak deerlendirilecek. Bu konu incelenirken de Trkiyedeki sivil toplum kurulularnn AB hakkndaki deerlendirmeleri ve bu srete oynadklar rol zerinde durulacaktr. Ancak bu deerlendirme yaplrken Avrupa Birliinin de lerleme Raporlar erevesinde Trkiyedeki sivil toplum kurulular hakkndaki incelemelerine de yer verilecektir. 2003 Yl lerleme Raporu, 2004 Yl lerleme Raporu ve 1617 Aralk lerleme Raporu, 2005, 2006, 2007 lerleme Raporlarnda sivil toplumu iyiletirmeye ynelik gelimeler ile yeterli bulunmayan, eletirilen ynler deerlendirilecek, ABye katlm srecinde sivil toplumun oluumuna ynelik kartlan yani yasal dzenlemeler ve Uyum Paketleri erevesindeki gelimeler zerinde durulacaktr.

B R NC BLM S V L TOPLUMUN KAVRAMSAL VE TAR HSEL GEL M SREC

1. S V L TOPLUMUN KAVRAMSAL GEL M Sivil toplum kavramna ynelik tartmalar gnmze kadar devam edegelmitir. Bunun nedeni, Antik dnemlerden itibaren sivil toplum kavramnn farkl anlamlar iermi olmasdr. ncelikli olarak almada sivil toplum kavramnn felsefi anlamda douu ve geliimine yer verilecektir.

1.1. S V L TOPLUMUN FELSEF KKEN Sivil toplum kavramnn ortaya k ilk olarak Modern Batda grlmekle birlikte, devlet-sivil toplum ilikisine ynelik tartmalarn Antik Yunana kadar uzandn grmekteyiz (aha 2003: 23). Sivil toplum kavram ile ilk olarak karlamamz Aristoteles dnemindedir. (Onba 2005: 13; Ac 2005: 18). Bu dnemde sivil toplum ile devlet arasnda net bir ayrm yaplmam olmakla birlikte sivil toplum ve devlet ayn anlam ierisinde btnletirilmitir. Aristoteles Politika adl eserinde bireyler iin uygulanabilirlii en mmkn ynetim ekli olarak koinonia politike ye baka bir ifadeyle kanunlara dayanlarak oluturulmu kurallar ierisinde eit ve zgr vatandalarn toplumuna deinmitir. Bu noktada aslnda Aristoteles, sivil toplum kavramn koinonia politike ile zdeletirme yoluna gitmitir (Doan 2002: 9; Onba 2005: 13; Colas 2002: 27). Ancak Aristoteles bu kavram kullanrken siyasal toplumu kastetmekte olup devlet ile toplum ayrm yerine, ikisini bir btn olarak kabul etmektedir (Akit 2003: 39). Aile, din vb. gibi faktrlerin tm siyasal toplumun bir paras olarak benimsenmektedir (Halak 2006: 4).

Koinonia politike kavram ile bireylerin kendi aralarnda anlama yaparak bir arada olup beraber yaam srdrmeleri anlatlmaya allm (Doan 2002: 9) , daha sonralar ise bu kavramn 15. yzylda Latinceye societas civilis olarak evrildii grlmtr (Cahoone 2002: 212; Colas 2002: 27; Onba 2005: 13). Devlet ve sivil toplum kavramnn birbirinden ayrt edilememesi durumu 18. yzyla kadar devam etmitir (Karada 2003: 48). 18. yzyln sonlarna doru ise batda bir deiim olumaya balam ve politik katlmn arttrlmas gibi amalar hedeflenmitir (Roniger 1998: 67). Bu deiimler bireyin n plana kmas ve devletin bireysel iradeye dayal olmas asndan sivil toplumun gelimesine katkda bulunmutur (Ylmaz 1997: 86). Aslnda sivil toplumun kendisini 16. yzyldan itibaren gstermeye baladn grmekteyiz. Bu dnemde egemenlik kavramn politik dnceye ekleyip modern devlet anlaynn kavramlatrlmasnda etkili olan dnrlerden biri Jean Bodindir (Onba 2005: 15). Jean Bodin (15301596), mutlak monariyi savunmakla birlikte, Aristotelesin devlet fikrinin paralelinde modern bir kuram oluturmaya almtr. Devletin amacn vatandalarn mutluluu ve iyilii, toplumun genel refah, gvenlii olarak tanmlamakla birlikte, sivil toplumun amacn net bir tanmlama yoluna gitmemektedir (Onba 2005 1516; Ayta 2005: 10). Jean Bodin, devleti aileye benzeterek, aile ierisinde babann otoritesini devletin vatandalar zerindeki otoritesi ile zdeletirir (Onba 2005: 17, Ayta 2005: 10). Ancak Bodinin bir adan vatandala devlet arasnda kurduu ilikiyi aile ile baba arasndaki ilikiyle zdeletirmesi, devlet ile sivil toplum arasnda net bir ayrm yaplmas yerine devlet ile vatanda arasndaki ilikinin yaknln temsil ettii sylenebilir. Fakat bunun yan sra Jean Bodin devletin vatandalarn zel hayatna ve vatandalara ait olan mlkiyetleri ynetme yetkisine sahip olmadn da belirterek devlet ile sivil toplum ayrm zerinde bu noktada durduu grlmektedir (Onba 2005: 18).

Devlet ve sivil toplum ayrmnda, Bodinin sivil toplum kavramnn zerinde durmasndan daha nce Machievellinin (14691527) bu kavram ile benzeen sivil yaam kavramnn kullanmna rastlanmaktadr (Doan 2002: 43). Machievelli tm talyan ulusunu bir g etrafnda toplayarak kilisenin egemen etkinliine son verecek bir mutlak monarinin varlna inanmaktayd (aha 2003: 26). Ancak hem Bodin hem Machievelli devletin toplum zerindeki stnlnden ve devletin kendisinde mevcut olan gcnden dolay vatandalarn devlete olan itiaatn zorunlu klmaktadr (aha 2003: 27). Bu adan Machievelli ve Bodin dneminde sivil toplum krntlarna rastlansa da tam bir oluumdan bahsetmek mmkn deildir. Devlet bu dnemde vazgeilmez bir unsur olarak karmza kmaktadr. Vatandalarn sadece belirli alanlarda sahip olduklar zel haklara ynelik mcadelede bulunduu grlmekle birlikte bu dnemde devlet ile vatanda arasndaki iliki deerlendirildiinde, devletin vatanda karsndaki stnl kendisini keskin bir biimde gsterir. Ancak sadece zel haklara ynelik bir sahiplenme durumu da olsa devlet ile sivil toplum arasndaki ayrm ile bu dnemde karlald grlmektedir. 1500l yllarn sonlarna doru Thomas Hobbes (15881679) ile beraber sivil toplum ile devlet arasndaki ayrm yerini devlet ile doa durumu brakr ve sivil toplum devletten ayr bir oluum olarak deil, devlet ile ayn anlamda kullanlmaktadr. Toplumsal kuramclar tarafndan devletin oluumu toplumsal bir szlemeye dayandrlr. Bu toplumsal szlemenin ilk savunucusu Thomas Hobbestur. Hobbesa gre bireyler doa halinde eit haklara sahiptiler. Ancak bireylerin zgr ve eit varlklar olarak yaamlarn srdrmeleri zamanla rekabet, gvensizlik ve herkesten stn olma arzusu gibi nedenlerle bireyleri birbirleri ile atmaya itmektedir (Halak 2006: 4). Bireylerin genel yapsnda ktlk vardr ve bireyler doalar gerei karc ve egoist bir yapya sahiptirler. Bu nedenle de gl ve mutlak otoriteye dayal bir politik erkin ortaya kmas gerekmektedir (aha 2003: 27; Onba 2005: 19; Ayta 2005: 10; Karada 2003: 48). Bylelikle Hobbes tarafndan Leviathan ad verilen gl devlete, bireyler anlaarak bunun sonucunda da yetkilerini devrederek otoritenin tek elde toplanmasn

salamaktadrlar (Ylmaz 1997: 87; Sunar 2004: 114). Hobbesa gre yetkilerin tm devlette toplanmakla birlikte aslnda kastettii politik yaam ierisinde, toplumun her aamasnda devletin mutlak egemen bir hal almasdr. Ona gre, sivil toplum ile devlet ayn anlama (Doan 2002: 57) gelmekle birlikte ayn zamanda toplumda gl bir devletin gereklilii (Savran 2003: 40) toplum asndan olduka nemlidir. Devletin otoritesi kendisini etkin bir biimde hissettirmektedir, blnemez ve paralanamaz bir yap sergilemektedir (Halak 2006: 4). Ayrca Hobbes, tm sivil toplum trlerini devletin bnyesinde bir araya getirmektedir (aha 2003: 28). 1600l yllarda ise toplumsal szleme kuramnn bir dier dnr olan John Locke, doa durumu ile devlet (sivil toplum) arasndaki ayrm zerinde durmaya devam etmektedir. Bunu yaparken de, devleti tanmlandrabilmek iin doa durumundan yola kmaktadr. Ona gre doa durumu, toplum ierisindeki bireylerin doal yasalara dayanarak yaamlarna devam ettikleri, doal yasalar erevesinde istedikleri ekilde davran gsterebildikleri, insanlarn zgr ve eit olduu alandr (Doan 2002: 61; Kaynar 2005: 345). Locke, Hobbestan farkl olarak, bireylerin doa durumu ierisinde zgr ve bamsz olduklar zerinde durur. Bunun yan sra devleti liberal bir anayasal temelde irdelerken, bireye ncelik veren bir tutum sergilemitir (Halak 2006: 4). Toplumu kiliseye dayandrmak istemez, eit ve ibirlii ierisinde olan bir toplumu hedeflemektedir (Canatan 2005: 85). Ayrca bireylerin doa yasalar erevesinde bar ierisinde olmalarna ramen politik bir gce gereksinim duyduklarn belirtir. Bu nedenle tpk Hobbestaki gibi korunma ihtiyacndan dolay bir otoriteye ihtiya duyulduu grlmektedir (Kaynar 2005: 345). Ancak Lockeun vurgulad devlet, snrl yetkileri sebebiyle Hobbestan farkllk gstermektedir (Doan 2002: 66). 1700l yllarn toplumsal szleme kuramnn temsilcisi ise Jean Jascques Rousseaudur. Jean Jascques Rousseau (17291797) da tpk Hobbes ve Locke gibi doa durumu ile devletli yani sivil toplum arasndaki iliki zerinde durmaktadr. Doal yaam durumunun bireyler iin tam bir eitlik ve zgrlk durumu oluturduunu ileri srmektedir (Halak 2006: 5). Rousseauya gre, bireyler doa

durumunda temel ihtiyalarn karlar, ayr yaam srdrrler bu nedenle de birbirlerine kar yerine getirmeleri gereken grevleri yoktur. Ancak bireyler ihtiyalarn karlayamaz hale geldiklerinde mlkiyet temeline dayanan anlamazlklar ortaya kmaktadr. Bu artan anlamazlklar sonucu bireyler, kendi mlkiyetlerini korumak iin bir araya gelerek iradelerini ortak irade zerinde birletirip toplumsal szlemeyi gerekletirmektedirler (Bayhan 2002: 5; Onba 2005: 23). Toplumsal szleme kuramclarna baktmz zaman oluturduklar ikili ilikinin doa durumu ile sivil ve siyasal toplum arasnda kurulduu ve toplumsal szleme kuramclar tarafndan devlet ve sivil toplum ayrmna tam olarak gidilmedii grlmtr. Bunun sonucunda devlet ile vatanda arasndaki diyalogun szlemeye dayandrlarak, devleti kuvvetli bir otorite olarak n plana karan bu dnemde, tam bir sivil toplumdan bahsetmek mmkn mdr? sorusu nem kazanmaktadr. Bu adan tam bir sivil toplum oluumundan sz edilemez. nk sivil toplum, toplumsal szleme kuramclar tarafndan devletten ayr bir yap deil, zdelemi bir yap sergilemektedir. 16. yzylda Thomas Hobbes bireylerin doa durumunda zgr olmalarnn gl bir devlet otoritesini gerektirdiini belirtilirken, 17. yzyla gelindiinde bireylerin doa durumunda zgr olduklar John Locke tarafndan vurgulanmakta ise de bu dnemde devletin snrl yetkileri dikkat ekmektedir. 18. yzylda Rousseau bireylerin mlkiyet haklar zerinde durup bu haklarn korunmas iin ortak bir g zerinde bir araya gelmeleri gerektiini vurgulayarak, devletin varlnn gereklilii zerinde durmutur. Bu gelimeler toplumsal szleme kuramclar tarafndan sivil topluma yklenilen ifadenin, gnmz sivil toplumunun kazand anlamdan ok daha farkl bir yerde olmas bize bu kavramn geliiminde gelinen noktay gstermesi asndan nemlidir. Sivil toplum ve devlet ayrm kendisini ilk olarak Hegelde gstermektedir. Hegel 1821 ylnda kaleme ald Hukuk Felsefesi adl eserinde sivil toplumdevlet ikilii zerinde durmu (Bayhan 2002: 5) ve siyasal hayat-sivil toplum zdeliini deitirmitir (Halak 2006: 5). Hegel sivil toplumu devletten ayrrken, sivil toplumun devletle iliki ierisinde olmas gerektiini de belirtmektedir

(Bayraktar 2005: 13). Bunu gerekletirirken de devlete, sivil toplumu denetleme hakk vermekte ve bu hakk sekler bir Tanr devleti yaklamna dayandrmaktadr (Yldrm 2005: 62). Ancak ayn zamanda, devlet sivil toplum ierisinde yer alan bireylerin karlarn gvence altna alr, koruma roln stlenir (aha 2003: 31). nk bireylerin kendi ihtiyalarndan kaynaklanan atmalar birbirlerine kar dmanca tavr sergilemelerine neden olmaktadr (Halak 2006: 5). Bu nedenle gl bir otoriteye yani devlete ihtiya duyulmakla beraber kuvvetli bir devletin varl art koulmutur. Sivil toplumu devletten ayr tutan bir yaklama Marksist devlet anlaynda karlamaktayz. Bilimsel sosyalizm olarak adlandrlan siyasal ideolojinin kurucusu olan Karl Marx (18181883) iin sivil toplum, toplumsal hayatn btn alanlarn belirleyici bir alan gerekletirmekle birlikte hem tarihsel bir sre ierisinde belirli bir kademeyi hem de belirli bir dnm gerekletiren toplumsal taban ifade etmektedir (aha 2003: 3637; Savran 2003: 186). Marx, kapitalist karlarn ortaya kyla beraber sivil toplumun oluumu arasnda paralellik grm ve iktisadi yaamn bireylerin tm aktivitelerinin ve sosyal yaantlarnn temeli olduunu ileri srmtr (Akay 2005: 13; Bayhan 2002: 6). Devleti de toplumsal ve iktisadi yaamn tamamn kuatan bir kurum olarak deil, bu alanlar kapsayan ve sivil toplumun hizmetinde olan bir kurum olarak grmtr (aha 2003: 37). Devletin ve sivil toplumun Marxn yaklamnda isel olarak birbirine bal olduu ancak sivil toplum kavramnn daha belirleyici bir rol oynad gze arpmaktadr (Sarbay 2000: 119). Ona gre, tarihsel sre ierisindeki ilerleme ve gelime alan devlet olmamakla birlikte, bunun sivil toplum olduu ynndedir (Kaynar 2005: 350). Marx, sivil toplumu alt yap ve st yap ilikisi ierisinde deerlendirmekte olup, sivil toplumu alt yap, devleti ise st yap olarak grmektedir (Halak 2006: 5). Marksist ekoln en nemli temsilcilerinden biri de Antonio Gramscidir. Marksist dncede Gramsci ile beraber sivil toplum kavramnn toplumsal gelimenin tanmlandrlmasnda olumlu ynde kullanld, sivil toplum ve devlet ayrmna gidildii grlmektedir. Gramsci devletin sreklilik gsteren bir kurum olmayp toplumun dnm geirmesiyle birlikte ortadan kalkacak geici bir kurum

olduunu savunmaktadr (Ylmaz 1997: 89; Keane 2004: 94). Gramscide sivil toplum ynetimin dndaki kamusal kesimi baka bir deyile okullar, sendikalar, medya gibi kurumlar kapsamaktadr. Marx sivil toplumu alt yap olarak ele alrken, Gramsci iin sivil toplum, politik toplum ile beraber st yapnn bir paras olarak karmza kmaktadr (Kaynar 2005: 354). Gramsci, sivil toplumu farkl bir bakla tekrardan yorumlam olup, sivil toplumu devletin bask aralar dnda olan ve gnll esas alan kurumlardan oluan alan olarak adlandrmtr (Uur 1998: 213). Genel olarak bakldnda Hegel, Marx ve Gramscinin sivil topluma deiik anlamlar yklediklerini grmekteyiz. Marxn altyap olarak dnd sivil toplum ekonomi ile snrl olmakla birlikte Hegelin sivil toplumunda byle bir durum sz konusu deildir. Buna karn Marx, sivil toplumu sanat, retim ilikileri gibi konulardaki insan faaliyetleri olarak Hegel ise aile ile devlet arasnda bulunan alan olarak tanmlamaktadr (Doan 2002: 175). Gramsci ve Marxn, Hegelin tersine zerinde durduklar nokta devlet deil, sivil toplumun kendisidir (Keane 2004: 103). Gramsci ise Marxtan farkl olarak iktisadi ilikilere ncelik tanmamakla birlikte, sivil toplumun demokratik ve kltrel nitelikteki boyutlarna nem vermektedir (Tosun 2003: 229). Gramscinin sivil toplum kavramna ynelik anlay Hegele yakndr. Gramscide de sivil toplum Hegeldeki gibi st yapsal bir kavramdr (aha 2003: 38; Keane 2004: 103). Hegelden itibaren doa durumunun yerini devletin alm olmas ile beraber sivil toplum-devlet ilikisi n plana kmtr. 18. yzyln sonlarndan itibaren Hegel tarafndan toplumsal szleme kuramclarnn devlet(sivil toplum)-doa durumu ikiliinden devlet-sivil toplum ayrmna geii ile nemli bir gelime saland sylenebilir. 16. yzyldan 18. yzyln sonlarna kadar toplumsal szleme kuramclar devlet ile sivil toplumu btn olarak kabul etmekteydiler. Devleti bireylerin doa durumunda iken ortaya kabilecek anlamazlklar zmekle ykml bir erk olarak grmekteydiler. Hegelde bu adan eitsizliin ve hakszln olduu durumlarda devletin mdahale etmesi gerektiini savunur. Devlet ile sivil toplum karlatrldnda devleti daha ayrcalkl grr. Bu durum devletin her iki dnemde de n planda olduunu gsterse de Hegel ile birlikte sivil toplum devlet ile zdelemez, birbiri ile balant ierisinde bulunmas gereken iki olgudur.

10

1.2. S V L TOPLUM KAVRAMI Sivil toplum kavramna siyaset felsefecilerinin katt anlam zamanla daha da gelitirilmi ve bugnk sivil toplumun tanm ortaya kmtr. Birok dnr sivil toplumu tanmlama yoluna giderken, sivil toplum kavramnn zelliklerinden yararlanm, bu zellikleri dikkate alarak, sivil toplum tam olarak nedir? sorusuna yant bulmaya almtr. Ancak sivil toplumun tam olarak ne olduu ve hangi zelliklerin bir araya gelerek sivil toplumu oluturduu konusu gemiten beri tartma konusu olmakla beraber, bu tartmalar gnmze ok eitli sivil toplum tanmlar getirmitir. Sivil toplum 18. yzylda Bat Avrupada toplum halinde yaamann nasl gerekletiini anlamaya ynelik ortaya kan bir kavramdr (Kalaycolu ve Sarbay 2007: 544). 20. yzyln son dnemlerinde ise devletin etkinliinin azaltlmas, devlet ile toplum arasndaki ilikinin tekrardan dzenlenmesi konusu zerinde durulmu ve buna bir tepki olarak sivil toplum kavram kendisini gstermitir. Sivil toplum, nasl daha katlmc bir demokrasinin elde edilebilecei ve nasl otoriter ynetimlerin daha demokratik hale gelebileceine ilikin tartmalar srerken, bir temel kavram olarak ortaya kmtr (Kaynar 2005: 359; Naidoo ve Tandon 1999: 1). 18. ve 19. yzylda lkelerde gelien politik deiimler ve kreselleme sivil toplum kavramn n plana kmasna neden olmutur (Rooy 1998: 67). Bunu takiben sivil toplum fikrinin oluumu daha ok, devlet, hane halk, ekonomi gibi dier dzenlemelere kar olarak olumu (Ahrne 1998: 8494) ve sadece devletten deil ayn zamanda ekonomiden de ayr tutulmutur (Hendriks 2006: 488). Grld zere sivil toplum kavram farkl toplumlardaki belirli gelimelere bal olarak deiik biimlerde tanmlandrlma yoluna gidilmitir. Toplumlarda oulculuk, bamszlk, dayanma, toplumsal biimlenme, katlm, eitim, sorumluluk ve yetki devri gibi unsurlarn gelimesi ile sivil toplumun kendisini eitli ekillerde gstermesi paralellik tamaktadr (Glolu 2006: 148).

11

Terim olarak sivil toplum kavram, toplumun siyasi otoritenin oluturduu baskdan uzak durmas anlamna gelmektedir (Bolay 1997: 7). Genel olarak ise, devletin denetiminin ve basksnn grlmedii, birey ve gruplarn kltrel ve sosyal etkinlikte bulunabildikleri, gnll faaliyetlerin gerekletirilebildii bir toplumu anlatmaktadr (Atar, 1997: 98). Gordon Whitea gre sivil toplum, devlet ile aile arasnda, devletten bamsz olan, toplumdaki bireylerin kendi karlarn korumak amacyla gnll olarak oluturduklar alan olarak tanmlanmaktadr (Beckman 1997: 1). Ayrca sivil toplum konusunda Charles Taylor, sivil toplum alannn oluabilmesi iin ynlendirilmemi bireylerin kendi istekleri dorultusunda rgtlenmeleri ve oluan bu rgtlerin devlet politikasnn ileyiini nemli lde etkileyebilmesi gerektiini belirtmektedir (Doan 2002: 270; Tosun 2005: 668). Bylece sivil toplumun oluumu iin gerekli temel unsur olan gnllk esas ve devlet karsndaki bask niteliinden yola karak tanmlama yola gitmektedir. Sivil toplum devlet ve devlet otoritesinden farkl olarak ekonomik ve toplumsal kesimi de ifade eder (Gne ve Ykselen 2004: 7). Ancak sivil toplum devleti ve zel alan kapsamamaktadr (Hanberger 2001: 213). zel alan ile devlet arasnda arac zellii gsteren rgtl bir sosyal yaplanmadr (Kalaycolu ve Sarbay 2007: 545). Bu adan sivil topluma genel olarak bakldnda ne tam olarak devlete kar grlmekte ne de ekonomik alann bir paras olarak grlmektedir. Sivil toplum hem i piyasasnn ekonomik karlar hem de devletin savunduu siyasal karlarn arasnda olan nc bir yol grnmnde karmza kmaktadr (Tosun 2003: 235). Bu yol demokratikliin ileyiinde gelimi, etkili bir toplum yaps eklinde kendisini gstermektedir (Karata 1997: 10). Sivil toplumun canlanma dnemi ile birlikte sivil toplumun lkeler zerinde yaygnlamaya balamasnn tanm belirsizliini de beraberinde getirdii grlmektedir (Keyman 2005: 130). Ancak bu belirsizlie ramen, gnmzde sivil

12

toplum tanmlar ierisinde en ok Larry Diamond tarafndan yaplan tanm kabul grmtr. Larry Diamonda gre sivil toplum: Gnll katlmn olduu, devletten zerk, hukuki kurallara veya genel kabul grm ilkelere bal olan alan olarak tanmlanmaktadr (Diamond 1994: 5). Sivil toplum zel alan ile devlet arasnda yer alan ara bir varlktr. Sivil toplum aktrlerinin, hareket zgrlklerini ve zerkliklerini korumak iin hukuki dzenlemeye ihtiyalar vardr (Diamond 1994: 5). Sivil toplumun devlet iktidarn belirli aamada snrlayc ve devletten zerk bir gc vardr ancak bu durum devletten yabanclamay gerektirmez. Bu adan bakldnda sivil toplum devlet iktidarna ynelik dikkatlidir ve saygldr (Kalaycolu ve Sarbay 2007: 545). Kreselleme ile birlikte deien dnyada demokrasinin nemli bir koulu olarak sivil toplum kendisini gstermeye balamtr. lkelerde artan sorunlarn zm aba harcayan arac kurum olarak karmza kmtr. Btn bu tanmlamalardan yola karak sivil toplum kavramnn belirli temel zelliklerinden sz edilebilir. Bunlar (Karaklk 2006: 225; Glolu 2006: 148): Sivil toplum toplumsal bir gereklik olarak karmza kar. Kreselleme sreci ile birlikte gelime gstermektedir. Kavramsallatrma srecini henz tamamlamam olmas sebebiyle belirsiz, tartmaya ak bir kavram olarak kendisini gstermektedir. Devlet, aile ve yerel hayattan bamsz bir toplumsal alan temsil etmektedir. Sivil toplum hukuk dzeni dnda tutulamaz. Sivil toplum rgtl hali ile devlet ve toplumdaki bireyler arasnda arac ve itici g rol oynamaktadr.

13

Sonu olarak sivil toplum vatandalar iin vazgeilmez olmakla birlikte kreselleme ve buna bal deiimle ilgili olarak lkelerin vazgeilmez demokratikleme unsuru olarak karmza kmaktadr. Bunun iin ncelikli olarak toplumda bir sivil toplum alannn olumas gerekmektedir. Ancak lkelerin kltrel, ekonomik ve hukuksal yaplanmalarna gre farkl ekillerde sivil toplum kendisini gstermektedir. lkelerde deiik yaplanmalar gstererek ortaya kmas sivil toplum kavramnn tanm asndan tartmalarn srmesine neden olsa da temelde sivil toplum devletten bamsz ancak hukuksal nitelii olan nemli bir gtr.

2. AVRUPADA S V L TOPLUMUN GEL M SREC Avrupada sivil toplum, Bat Avrupa ve Dou Avrupa lkelerinin tarihsel sre ierisinde siyasal adan yaam olduu yapsal deiimler sonucu ekillenmi ve bugnk duruma kavumutur. Bu balk altnda sivil toplumun siyasal, ekonomik ve sosyal deiimlerin sivil toplum oluumuna olan etkileri incelenecektir. Bu adan Avrupada sivil toplumun geliimi Dou ve Bat Avrupa olmak zere iki ekilde deerlendirilecektir.

2.1. BATI AVRUPADA S V L TOPLUMUN OLUUMU Batda devlet-toplum ilikisinin deiimine paralel olarak sivil toplum kavram siyasal tartmalarn odak noktas haline gelmitir. Buna bal olarak da Batda sivil toplum, demokratik bir yaplanmay salayarak toplumsal katlm arttracak, toplumsal farkllamay gerekletirecek, sosyal rgtlenmelerin nn aacak ve bireysel hak ve ykmllkleri yaygnlatracak bir ara olarak gelimitir. Bat Avrupada sivil toplumun geliimini 13. yzyln balarna kadar gtrmek olasdr. Devlet alan dnda tutulan zerk, rgtl topluluklar iine alan bir toplumsal gelime olarak sivil toplumun kendisini gerek anlamda bu dnemde gsterdiini sylemek mmkndr. Pazar ekonomisinin olumas, zenginlik orannn

14

artmas, zel yaam ile paralel mlkiyet hakknn gelimesi ve deiik yaam biimlerinin olumas 13. yzylda Bat Avrupada sivil toplumun geliimini salamtr. Ekonomik geliimin st dzeye ulamas, nfusun ve sermayenin art ve yaam koullarnn iyilemesi ekonomik yaam canlandrrken siyasal ve hukuksal adan toplumu yeni araylara itmitir. Ayrca Bat Avrupa iin nemli olan mlkiyet haklarnn temelleri bu dnemde atlmtr (aha 2003: 9495). 13. yzylda Avrupada bir sivil toplum unsuru olarak ehirlerde kendisini gsteren esnaf loncalardr. ehirlerdeki siyasal yaam zerinde etkili olan loncalar zellikle talyada etkin olmulardr. Loncalar esnaflar zerinde etkin haklara sahiptiler. Hastalk, yallk, lm gibi durumlarda parasal yardmda bulunma gibi zellikleriyle gnmzn sosyal gvenlik kurumlarna benzemekteydiler. Sonu olarak iktisadi adan sanayi toplumu siyasal adan da ngiliz ve Fransz Devrimleri Orta a Avrupasnn siyasal yaplanmasndaki izleri nemli lde deitirmitir. Modern toplumda, sivil toplumun canlanmasna katk salayan serbest rekabet, piyasa ekonomisi ve snrl devlet anlay gibi kavramlar bireyi esas alan dncenin uzantlar olarak karmza kmaktadr (aha 2003: 99101). 2.1.1. ngiltere ve Fransa Modeli Bat Avrupada genel olarak ngiltere ve Fransa olmak zere iki tip toplumdevlet ilikisi grlmektedir. ngilterede sosyal snflar ok etkili olmakla birlikte lke, geleneksel aristokratlarn ve yerel gruplarn oluturduu sosyal dinamikler tarafndan idare edilmekteydi. ngilterede ekonominin gelimesi beraberinde devletin faaliyet gsterdii alanlar da kltmt. Bu dnemde iktisadi yaamda sz sahibi olan devlet deil, dnemin ekonomik gruplard. Siyasi haklar birey ve toplum eksenli olarak tartlmaktayd. Devrimden ok szleme geleneine dayanan bir yapya sahip olan ngilterede demokrasi ve seklerizm, hem aristokrasiye dayanan kurumlar hem de dini kurumlarla kaynam ve lke dnyadaki salam demokrasilerden birini

15

oturtmutur. Devletin yerini daha ok zgrlk, daha fazla birey almtr (aha 2003: 106). zellikle Sanayi Devrimi sonrasnda ngilterede grlen sendikalama oran sivil toplum kurulularnn siyasal hayattaki edindikleri etkin konumu gstermektedir (http://www.egev.org.tr/node/74). ngilteredeki bu modelin aksine bir model Fransada gelime gstermitir. ngilterede yer alan szleme geleneinin yerini Fransada merkeziyeti ve gl devlete dayal bir yap almt. Fransada devlet sivil toplum kurulularn kendisine dayandrmak istemiti. Bu duruma 1761de devlet tarafndan karlan, Fransada entelektel yaama hkmetme amal ve sivil toplumun direncini krmaya ynelik baslan Gazette de France rnek gsterilebilir. Gazette de France ile devletin mutlak otoritesini glendirmi, Batda sivil toplum medya etrafnda rgtlenirken Fransada ise devlet oluabilecek bu yndeki giriimleri krmak iin kendisi gazete karma yoluna gitmitir. Bylece medya etrafnda oluabilecek rgtlenmelerin n kesilmek istenmi ve kontrol mekanizmas oluturmaya allmtr (aha 2003: 107). Bu durumun dnemin sivil toplum kurulularnn sesini duyurmas nnde engel oluturmay hedefledii grlmektedir. Fransada ngilterenin aksine ekonomi ierisinde devletin varl hissedilmekteydi. II. Dnya Savandan sonra savan fabrikalar, retim aralar zerinde yaratt hasarlarn tekrardan ina edilmesi abas ile Fransada alma verimlilii %5e kadar ykselmiti. Ancak Bretton Woodsun oluturduu para sisteminin bozulmas (1971), srail ile Arap atmas (1973) sonucu meydana gelen petrol oku Fransann byme dneminin sona ermesine neden olmutu. 1973 ile 1979 yllar arasnda Fransann ekonomisindeki byme %3n altna dmt. Fransa 1983 ylnda enflasyonla mcadele politikas izlemeye balamt. Ancak bu politika Oysaki zelletirmeler ve ynetmelik iptalleri yoluyla ekonomiyi serbestletirmeye dayanmaktayd (http://www.ambafrance-tr.org/spip.php?article920). ekonomik yatrm alanlar zel kesimin elinde younlarsa sivil toplumda o oranda gelime gsterecekti (aha 2003: 112). 1990l yllarn sonlarnda Fransa istihdam politikasna ynelik yenilikler salam, bylece isizlik orannda d salanmt. Gnmzde Fransann ekonomisi ise d ticarette byme gstermekle birlikte

16

ekonominin liberallemesi konusundaki almalar geni bir biimde yrtlmeye devam etmektedir. zelletirme konusunda nceki dnemlerde kat olan Fransann zelletirecek birka irket ve devletin elden karacak birka itiraki kalmtr (http://www.ambafrance-tr.org/spip.php?article920). Ayrca Fransada alanlara tannan nemli hukuki ve mali dayanaklarda lkedeki gl sendikalarn etkisi yadsnamaz (http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/06/050616_franceeconomy.shtml). Son dnemlerde ekonomi alannda yaanan nemli deiimlerde gstermektedir ki Fransada artk ekonomi de devletin varl azalmaktadr. Sonu olarak, Bat Avrupada sivil toplum-devlet ilikisi Fransa ve ngiltere rneklerinde ngiltere daha ok bireye ynelik bir politika izlese de 19701990 yllar arasnda Fransada baskn devlet anlay kendisini gstermitir. Ancak bir Dou Avrupa lkesi olan Fransa zamanla uygulad ekonomi politikalar ile devletin ekonomi zerindeki etkisini asgari dzeye indirmeye almaktadr. Ancak Trkiye bu iki modelin arasnda Fransann etkisi altnda kalarak devlet arlkl bir politika izlemitir. Dou Avrupaya gre daha gelimi sivil alann bulunduu Bat Avrupada sivil toplum daha hzl gelime gstermitir. Demokrasinin geliimi ve ABnin oluumunda nc durumunda olan birok Bat Avrupa lkesi, sivil toplum asndan nemli konuma dier Avrupa lkelerine gre hzla ulamtr.

2.2. DOU AVRUPADA S V L TOPLUMUN OLUUMU Bat Avrupann sosyal snf merkezli, Dou Avrupann ise devlet merkezli olmas, demokrasinin ve buna bal olarak da sivil toplumun Bat Avrupada daha kolay gelimi olmasnn nedenlerinden biri olarak grlebilir. Dou Avrupa lkelerinde Bat Avrupadaki kadar gl sivil toplum kurulularna rastlanmasa da birtakm sivil toplum oluumlar grlmtr. Modernleme srecine girilmesi ile birlikte STKlarn yan sra siyasal partiler,

17

medya gruplar, dernekler ve ii rgtleri gibi modern sivil toplum trleri gelimeye balamtr (aha 2003: 113). I. Dnya Savann sona ermesiyle Dou Avrupadaki baz imparatorluklarn yerini yeni oluan devletler alm ve bu devletler demokrasi ile tanma ansn elde etmilerdi. Demokrasinin bu lkelerde kendisini gstermesi sivil toplum asndan nemli gelimelere yol am, sivil toplum alannda bir canlanma balamt (aha 2003: 113). I. Dnya Sava sonrasnda sosyalizmin yaylmaya balamasyla yeni kurulan devletler bu gelimenin etkisi altnda kalmt. Bu durum II. Dnya Savann bitimiyle demokratik bat karsnda alternatif olarak Sosyalist Bloku ortaya kartmt. Bunun sonucunda da sivil toplum oluumlar komnist rejimin devreye girmesiyle yok olmutu. Dou Almanya, Polonya, Macaristan, ekoslovakya ve bunlara ek olarak daha sonralar Yugoslavya, Bulgaristan ve Arnavutluk gibi lkelerde sivil toplum oluumlar yok olarak yerlerini devletle btnlk kuran komnist partilere brakmtr. Bu durum 1917 ylndan 1990l yllara kadar srm ve bu dnem ierisinde sivil toplumun varl yok olmutur (aha 2003: 114). nk sosyalist lkelerde devlet, mlkiyetin tamamn kamulatrm (aha 2003: 115) ve bylece sivil toplumun gelime gsterecei temel alanlar yok olmutur. Ayrca, insan haklar bata olmak zere tm siyasal zgrlkler ortadan kaldrlmtr. Dou Avrupada sosyalist lkelerde komnist partilerin dnda halkn kendisini ifade edebilecek hibir sivil toplum oluumunun bulunmay toplumsal eylemlere yol amtr. 1956da Macaristanda, 1968de ekoslovakyada ve 19801981de Polonyada zgrlklerin yeniden kazanlmas amacyla eyleme ynelmilerdir. Ancak komnist rejimin sivil toplumu tekrardan salamaya ynelik ilk ciddi hareketi 1976 ylnda i Savunma Komitesinin (KOR) ad altnda Polonyada ortaya kmtr. KOR, yetersizlik, keyfilik gibi resmi politikalardaki bozukluklar gibi sorunlara ynelik halk devlete kar harekete yneltmi ve bylece komitenin yaps i Dayanma Hareketine dnmtr. 1980li yllar ile birlikte

18

ise Dou Avrupada birok alanda sivil toplum unsurlarna yeniden rastlanmaya balanmtr (aha 2003: 115). Sonu olarak, 1990l yllarda sosyalist rejimlerin krlmasyla modernleme srecine giren bu lkelerde sivil toplum kendisini hzl bir ekilde gelitirmitir. 1992 Maastricht Antlamas ile birok lke nemli bir sosyal, ekonomik, siyasal bir birlik olan ABye ye olmaya almtr. ABye yelik ortak yrtlecek politikalar da beraberinde getirmitir. Bu politikalar birlie ye lkeler arasnda salanan antlamalarla yrtlrken bir taraftan da lke halklarnn ve kltrlerinin kaynamas, toplumun genileme sreci ile birlikte bilinlendirilmesi asndan sivil toplum oluumlarnn arttrlmas arttr. Bu adan 2000li yllara gelindiinde Dou Avrupa lkelerinin byk bir ounluunda sivil toplumun rahat geliimini salayacak sivil toplum alan oluturmaya ynelik gerekli hukuki dzenlemeler salanm, demokratik bir ortam esas alnmtr. Bylece sivil toplum kurulular glenmi, devletin hakimiyetini bireylerin ncelii almtr. ABye katlmda n koul olan sivil toplumun geliimi ile birok Dou Avrupa lkesi 2004 ylnda ABye ye olmutur.

3. TRK YEDE S V L TOPLUMUN TAR HSEL GEL M SREC Uzun bir gemie sahip olan sivil toplum kavramnn Trkiyede kendisini Osmanl Devleti dneminden itibaren hissettirmeye balad ve Cumhuriyet dnemiyle beraber artk sivil toplum ynnde tartmalarn artt grlmektedir. Bu balk altnda ncelikli olarak Osmanl Devleti dnemindeki sivil toplumun geliimi, daha sonra ise Cumhuriyet Dneminde sivil toplumun geldii boyut 1980 ncesi ve 1980 sonras kapsamnda incelenecektir. 3.1. OSMANLI DEVLET DNEM NDE S V L TOPLUM Osmanl Devleti dneminde sivil toplum trlerinin var olup olmad konusu birok dnr tarafndan irdelenmi, tartma konusu olmutur. Sivil toplum

19

kavramn oluturan baz oluumlarn devlet ierisinde kendisini gstermesine ramen devletin toplum zerinde kurmu olduu merkeziyeti yap sivil toplumun geliimi iin pek imkan tanmamtr. Devlet yaps olarak Osmanl Devletinin en nemli zellii, devlet otoritesinin oluturduu merkez ile halk kesiminin oluturduu evre arasnda arac kurulularn olmayndan kaynaklanan hem merkeziyeti hem de brokratik bir yapya sahip olmasdr (Duman 2006: 367; aha 2003: 146147). Osmanl Devleti gl devlet geleneine sahiptir (Alpay 2005: 121; Tosun 2003: 251). Merkezi otorite dnda bir hareket alan olmad gibi Bat Avrupadaki ekliyle mlkiyet haklarnn olduu bir sivil toplum oluumundan da sz etmek pek olas deildir (aha 2003: 147). Osmanl Devletinin toplum yapsna baktmz zaman ise ynetenler ile ynetilenlerden oluan iki kesimin varlndan sz etmek mmkndr. Bu iki kesim bnyesinde farkl tabakalar barndrmaktadr. Ynetilenler genellikle askeri olarak adlandrlan, vergi vermeyen devlet grevlileri ile ulema snfndan olumakta, yneticiler ise vergisini dzenli olarak veren ancak ynetimde sz hakk olmayan tm halk iine alan genellikle tccar ve sarraflar kapsayan kentli kesim ile kyllerden olumaktadr (Duman 2006: 367). Toplumu oluturan bireyler ile devlet arasndaki iliki, devletin toplum zerinde etkin baka bir deyile baskn olmas esasna dayanmaktadr (aha 2003: 147). Toplum ierisindeki bireylerin devlete kar oluturduklar hareketler genellikle devlete kar bir hainlik ve blclk olarak alglanmtr. Bu adan Osmanl Devletinde devlete ynelik hainlik ile devlete ynelik ihaneti birbirinden ayran izgi bir belirsizlik ierisindedir (aha 2003: 152). Osmanl Devletinde yine de sivil toplum ilevi gren ve sivil toplum saylabilecek baz kurum ve kurulularn varlndan sz edebiliriz. Bu kurum ve kurulular millet sistemi ierisinde yer alan gayrimslim dinsel rgtlenmeler, loncalar, din kurumu ve ayanlar olarak karmza kmaktadr (Tuncel 2005: 712; Duman 2006: 368). Osmanl Devletinde millet sistemi ierisinde gayrimslimler kendi deerlerini gelitirme olanan bulmulardr. Her dini grup ierisinden yksek bir

20

din adam ynetici olarak seilmi ve ynetim ile irtibat ierisinde bulunarak kendi cemaatini dzenlemek ve idare etmekle ilgili kendisine verilmi olan idari grevleri Osmanl Devletine kar yerine getirmektedir. Bu sistemde etnik kkenlere gre snflama olamad iin, sistemde esas olan bireylerin ayn dinden olmasdr. Bu adan ayn dili konuan ve ayn etnik kkene sahip bireyler dinleri farkl olduunda farkl milletlere ait olmaktadr (Duman 2006: 369). Bu sistemde her ne kadar milletler kendi yaplar ierisinde snrl bir bamszla sahipmi gibi grnse de milletlerin banda bulunan yneticilerin devlete kar sorumlu olmalar sivil toplum unsurunu snrlamtr. Osmanl Devletinde sivil toplum unsurunu barndran bir dier kurum ise loncalardr. Loncalar 17.yzyln sonlarna doru yaygnlam, ynetilen kesimi kapsayan ve zellikle esnafla merkezi ynetimin arasnda bir arac grevi stlenmi rgtlenmelerdir. Anadoluda retim ve pazarlamaya ynelik ortakl destekleyici kurumlar olarak faaliyet gstermekteydiler (aha 2003: 163). Kken itibariyle ahilik geleneine dayanan loncalar belirli bir heyet tarafndan ynetilmekte ve heyetin gerekli durumlarda ceza verme yetkisi bulunmaktadr. Loncalarn yaps ierisinde loncann ba olarak adlandrlan kethda ad verilen yneticiler mevcuttur ve bu kethdalar lonca yelerinin oylar ile seilmektedir. Fakat bu seimlerin sonucunun geerlilii merkezi ynetimin onayna balanmtr (aha 2003: 163; Duman 2006: 369). Genel olarak bakldnda loncalarn sivil toplum unsurlarn yapsnda barndrd sylenebilir. Ancak loncalarn banda bulunan kethdalarn seimlerinin devletin onayna balanmas bu durumu devlete bir adan bal kalndn gstermektedir. Osmanl Devletinde bir dier sivil toplum unsuru olarak karmza slami din kurumlar kmaktadr. slami din kurumlar resmi ve halk dzeyinde olmak zere iki ekilde rgtlenmilerdir. Resmi dzeydeki rgtlenmeler merkezi idare tarafndan atanan eyhlislamn banda olduu ulema snfndan olumaktadr (Duman 2006: 370). Ulemalarn atanmas devletin elinde olduu iin, ulemalar devlete kar ballk gsteren gruplar haline gelmilerdir (aha 2003: 166). Halk dzeyinde

21

rgtlenmelerin banda ise tarikatlar gelmektedir (Duman 2006: 370). Ancak bu kurumlarn yaps ve devletle olan ilikisi dikkate alndnda Osmanl Devletinde din kurumlarnda sivil toplum oluumunun mevcut olduu tartmaldr. Bu kurumlarda gerek ulema snfnn devlete olan ballnn sk olmas gerekse halk rgtlenmelerinin tarikat nderine olan ballyla yelerin kendi bireyselliklerini arka planda tutmalar nedeniyle sivil toplum unsurunun kendisini gsterdii sylenememektedir (aha 2003: 169). Sivil toplum unsurunu yapsnda bulundurup bulundurmad tartlan bir dier kurum da ayanlardr. Ancak ayanlarda devlete baml bir yap gsteren rgtlenmelerdir. Resmi otorite karsnda bir gce sahip olmalarna karn, merkezi otoriteyi temsil edici zellikleri de vardr (aha 2003: 168). Osmanl Devleti 19. yzyldan itibaren modernleme abas ierisine girmitir. Bu dnemdeki idari reformlar, eitim alanndaki atlmlar, yasal dzenlemeler, matbaann gelmesi ve bununla beraber kitap ve dergi saysndaki artlar kamusal yaam toplumla daha i ie geirmitir (aha 1999: 60). Osmanl Devletinin bu dnemde Bat tesirine girmesi ile beraber modernleme balam, devletin kurumlar deiim ierisine girmitir (Acun 2005: 57). Bu dnemlerde yaplan reformlar ve modernleme ile birlikte edilmi ve devlet ilerleme kaydetmitir. Ancak bu dnemde yaplan reformlar ve gelimeler devletin g yapsn deitirmemitir (Karaman ve Aras 2000: 48). Tanzimat ncesi dnemde Batya ynelme eilimi ile birlikte devletin gcnn arttrlmasnn modern ve teknik adan gl bir ordu ile desteklenmesi ve bunun iin de teknolojik adan kalknmann gereklilii buna ynelik reform almalarn da beraberinde getirmitir. zellikle 19. yzyl sresince gerekletirilen reformlar vastasyla Batnn idari, politik, eitim ve hukuk alanlarndaki kurum ve almalar Osmanl Devletine uyumlatrma vastasyla aktarlmak istenmitir. Askeri alanda yaplan bu reform almalarnn merkezi otoritenin gcnn artrlp dier lkeler karsnda tekrardan glenebilme isteini hedeflemesi bu gelimelerin ayn zamanda sivil toplumu denetim altna almay

22

kolaylatrc rol oynadna iarettir. Ancak Tanzimat Fermanyla temel hak ve zgrlklere yazl anayasal dzenlemelerde yer verilmesi dncesi Batdakine benzer sivil toplum elerinin temel notalarn da tamaktayd. Tanzimat Dnemi ile birlikte askeri bilgilerin yenilenmesine ynelik yaplan reformlarn yan sra geleneksel kurumlar ve yntemler yerine modernlerinin gemesi gerektii fikri arlk kazanm ve bu durum bu dnemde bir ikiliin oluumuna neden olmutur. Bu yeni dncenin savunucular daha ok yeni asker ve sivil brokratlardr (Doan 2001). Tanzimat ve Merutiyet hareketlerine bal olarak sosyal ve siyasal adan birok rgtlenmeler grlm, ancak bu rgtlenmelere tam bir katlm mekanizmas ierisinde ilerlik kazandrabilecek sosyo-ekonomik yap oluamamtr (Aslan ve Kaya 2004: 218). Tanzimat dneminde ekonomik alt yap ile mevcut siyasi yapdaki eksiklikler sivil toplum kurulularnn oluumu yerine brokrasinin etkinliini arttrmtr. Tanzimatla hedeflenen gl merkezi otorite aray gnmze kadar uzanan kat brokratik yapnn olumasna katk salamtr (Doan 2001). nceki dnemde etkin olan yenieri ve ulema snf kaldrldndan dolay brokrasiyi denetleyecek padiah dnda bir g kalmamtr. Bu nedenle bu dnemde Tanzimat brokratlar, otoriter bir ynetim yapsnn temsilcisi grnmndedir (Tuncel 2005: 713). Tanzimat sonrasnda brokrasinin glenmesi ve buna bal olarak otokratik bir yapnn ortaya kmas modernlemeyi hedefleyen bir sekinler snfnn olumasna neden olmutur. Jn Trk ad verilen bu st dzey snf, Tanzimat Dneminde yeni orduda yetien, yurtdnda eitim alm, kkl reformlar yapmaya istekli bir grup olarak kendisini gstermektedir. Tanzimat sonras dnemde modern bir sivil toplum kuruluu olarak 1856da kurulan ilk dernek Cemiyet-i Tbbiye-i ahanedir. Bu dernein yapt faaliyetlerin ve dernek ilkelerinin bir tzkte yer almas sebebiyle modern anlamda bir sivil toplum kuruluu olarak tanmlandrlmtr. Tanzimat sonras ortaya kan sivil toplum kurulularnn olumasna bu dnemde aydnlarn ve st dzey brokratlarn

23

nclk ettikleri grlmektedir. Tanzimat sonras dnem gayrimslimlerin kurduklar ticaret kurulularnn ve aznlklarn oluturduklar eitim ve yardmlama derneklerinin hzla artn salamtr (Doan 2001). Bu tr siyasi gelimeler Osmanl Devletinde sivil toplum kurulularnn oluumunu ve geliimini salayacak artlarn genel olarak 19. yzyln ortalarn bulduunu gstermektedir. Ancak, Osmanl Devletinde sivil toplumun gelime aamas dzenli bir seyir izlememitir. II. Merutiyetin yrrle girdii 23 Temmuz 1908 tarihinden itibaren bu dnemde da kapal olan toplumun kentlerde ve kasabalarda da almaya balad ve sadece siyasal bir deiimin deil toplumsal deiiminde kendisini gsterdii bir gelime sz konusu olmutur. Spor amal sivil yaplarn yan sra kadn gruplarn da ierisine alan geni sivil rgtlenmelere bu dnemde rastlanmaktadr (aha 2001: 38; Tuncel 2005: 715). aylk bir dnemde 78 yeni dernek kurulmu ve bu hzl dernekleme sreci bir seneye yakn devam etmitir. II. Merutiyette hzla ortaya kan dernekleme 16 Austos 1909 ylnda kabul edilen Dernekler Yasasnn ardndan zellikle siyasal rgtlenmelerin yelik kapsamnn daraltlmas ynnde almalar yaplmaya balanmtr. Kabul edilen Dernekler Yasas ile ilk sendikalarda kurulmutur. 1909 ylnda kabul edilen Kanuni Esasi ile de Osmanl vatandalarnn toplanma hakk anayasal gvenceye dayandrlmtr (Tuncel 2005: 715). II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki Partisinin baskc politikalar uygulamaya balamasna kadar geen srede derneklerin saysnda srekli bir art olduu grlmekle birlikte bu durumun uzun srmediini belirtmekte fayda vardr. ttihat ve Terakki Cemiyeti bu dnemde Osmanl Devletinin srekliliini salama durumunu temel grev olarak yklendiini iddia ettii iin cemiyete kar duranlar vatan hainlii ile ayn deerde sayan bir anlaya sahipti. Bu dnemde ttihat ve Terakki yasama, yrtme ve yarg dnda otoriter ynetim anlaylarn gerekletirmede skynetimi drdnc g olarak kabul etmi ve uygulamtr. Bu

24

adan II. Merutiyetin toplumsal bir tabana dayanarak olutuu ve tam olarak halka ait bir siyasal hareket olduu sylenememektedir (Doan 2001). II. Merutiyet dneminde devletin, sivil toplum kurulular vastasyla sivil topluma egemen olmaya yneldii ve bu amala derneklere devlet yardm balatld grlmektedir. zellikle ttihat ve Terakki ynetimi sivil toplum kurulularnn kendisi asndan nemini yeterince kavramt. Buna bal olarak da kendisine bal genlie hitaben oluturulan Osmanl Gen Dernekleri ve G Dernekleri ad altnda kurulan rgtlenmeleri organize etmitir. Bu dnemde sivil toplum kurulularna katlmda aydn ve brokratlarn arl hissedilirken esnaf ve ii rgtlenmelerinin son derece az olduu dikkati eken bir husustur. Siyasal iktidar bu dnemde kendi faaliyet alanlarn kstlayacak veya politikalarna engel olabilecek sivil toplum kurulularnn faaliyetlerini engelleme yoluna gitmitir (Doan 2001). 19181923 yllar arasndaki dnemde ise Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin etkinliklerini sivil toplum hareketi olarak deerlendirebiliriz. 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile oluan adaletsizlikler, Anadolu ve Rumelide yaplan youn kongre faaliyetleri sonucunda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin hzl bir ekilde rgtlenmesini salamt. Bu cemiyetin rgtlenmesi ile stanbul Hkmeti kendisini ayr bir taraf olarak tanmt. Mdafaa-i Hukukular aamal olarak gerekletirilmesini istedikleri eylem programna sahip olmakla birlikte bu hareketin ksa zaman ierisinde fiillikten kp yasal organlara olmas gerektii kanaatine sahiptiler. Bunun paralelinde stanbul-Anadolu ikilii kaldrlarak Mdafaa-i Hukuk ideolojisine sahip yeni bir Trk Devleti kurulmas hedefleriydi. Bu adan Osmanl Devletinde 1919da yaplan genel seimler Mdafaa-i Hukuk asndan nemlidir. Bu seimlerle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti seime katlan birok dernek ve cemiyete karn seimleri kazanmtr. Seimlerin kazanlmas ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Anadolu ve Trakyada bulunan ubelerinin Ayan ve Mebusan Meclislerinin hareketleri karsnda tepkilerini belli etmekten kanmadklar grlmtr. Bylece bu dnemde etkin olan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin parlamento karsnda etkin olduu sylenebilir. Parlamento ile

25

bu cemiyet arasnda srekli bir balant sz konusu olmutur (Tunaya 2007: 311320). Bu dnemde Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gl bir rgtlenme olarak faaliyet gstermektedir. Bu gl rgtlenme yeni bir devlet oluturma hususunda stanbul Hkmeti karnda gl bir direnie gemi ve politik anlamda baar elde etmitir. Trkiye Byk Millet Meclisinin temellerinin atlmasnda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gerekletirdii faaliyetler etkindir. 19. yzyla gelindiinde ise sivil toplum asndan iki temel gelime grlmektedir. lk olarak eitim, hukuk, idare alanndaki gelimeler sivil toplum alannda bir canlanma meydana getirmi, bunun yan sra entelektel brokrat kesimin ortaya kmasna zemin hazrlam ve ikinci olarak da anayasal bir sistemin gelimesini salamtr (aha 1997: 35; Ciciolu 2005: 141). Bununla birlikte 19. yzylda sivil toplum ve devlet ilikisinde de nemli deimeler grlmektir. 19. yzyldan nce sivil toplum ile devlet birbiri ile karmak bir yapda iken 19. yzyldan itibaren modernleme abalaryla devlet n plana karlm, devletin kurtarlmasna ncelik verilmitir. Bu durum toplumda da deiime neden olmutur (aha 2003: 180). 3.2. CUMHUR YET DNEM NDE S V L TOPLUM Cumhuriyet Dnemi sivil toplumu incelerken bu dnemin belirleyici resmi ideolojisini oluturan Kemalizm zerinde durulmas gerekmektedir. Cumhuriyet dnemindeki gelimelerde ama, Osmanl Devletinde alnan mirasn zerine temelden farkl bir sistem kurmaya almaktr. Kemalistler bu ama dorultusunda mevcut dzeni onarmak yerine yeni bir dzen arayna girmilerdir (aha 2003: 183). Osmanl Devletinin yaps, ideolojisi devlet sekinleri ile Pazar ekonomisine dayal olan sekin gruplarn yaknlamasna engel olmutur. Ancak bu sekinler yaknlamasn Gen Trkler balatm ve Kemalistler daha ileri noktalara tamlardr. Cumhuriyet Dnemini iki balk altnda incelemek mmkndr. lk dnem, devleti politikalarn kendisini baskn ekilde gsterdii tek parti dnemi ile 1946da

26

ok partili dnemin balamasndan 1980e kadar sren sreci kapsamaktadr. kinci dnem ise 1980 sonrasnda sivil toplumun geldii aamalar iine almaktadr. 3.2.1. 1980 ncesinde Trkiyede Sivil Toplum Cumhuriyetin ilan 1921 Anayasasnn deitirilmesini zorunla hale getirmitir. Oluturulan yeni Anayasa 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilmi olup, Trkiyede Anayasa araylar asndan nemli gelimelerden birisidir (Tuncel 2005: 718). 1924 Anayasas hem Cumhuriyetin ilk Anayasas olmas asndan hem de ok parti dneminde de uygulanm olmas asndan nemlidir. Ayrca 1924 Anayasas derneklere ilikin birok gelimeyi de bnyesinde barndrmaktadr. 1924 Anayasasnn 70. ve 79. maddeleriyle toplant ve dernek kurma haklarna yer verilmitir. Ancak bu hakkn verilmesi ile birlikte hkmete bu derneklerin zerinde sk bir denetim yetkisi salanmtr. Bu durum derneklerin etkinliklerinin snrlandrlmasna neden olmutur. 1930lu yllardan itibaren ise sivil toplum kurulular sk bir denetime tabi tutulmu ve sayca azaltlmalar iin eitli giriimler yaplmtr. 19331938 yllar arasnda yaplan yasal dzenlemeler ile sendikalamann yan sra grev hakkna da yasaklar getirilmi ve 1935te derneklerin faaliyet alanlarnn snrlandrlmas ile yeni bir yasalama sreci balamtr (Tuncel 2005: 720721). Genel olarak bakldnda tek parti iktidarnn politikalar ve rgtlenme tarz, devletten bamsz bir sivil toplum alannn olumasna engel tekil etmitir (Akatay ve Yelkikalan 2007: 161). Sivil toplumun en nemli zellii olarak grlen ok seslilik bu dnemde kendisini gsterememitir (Ciciolu 2005: 143). 1946da ok partili yaama gei sivil toplum asndan nemli gelimelere olanak salamtr. Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile birlikte sivil toplum unsurlar tekrardan kendisini gstermeye balamtr. ok partili dnem ile tekrardan kendisini gsteren unsurlarn banda sendikalar, medya, dini ve kyl gruplar gibi oluumlar gelmektedir. Toplumsal alanda bir canlanma sz konusu iken siyasi alanda da ok sayda siyasi partinin ve eitli gruplarn gelitii grlmektedir (aha 1997:

27

36). ok partili dneme geile birlikte dernekleme srecide hz kazanmtr. Bu dnemde 17 Ekim 1946da nsan Haklar Derneinin Fevzi akmak bakanlnda kurulmas ile bu dernee kar olarak CHP ynetimi tarafndan Birlemi Milletler nsan Haklar ve zgrlkleri Koruma Grubunu oluturmulardr (Tuncel 2005: 724). 19501980 aras dnemde ise sosyal ve siyasal alanda farkllamalara rastlanmaktadr. 1960 ylnda Trkiyede 27 Mays askeri mdahale gereklemitir (aha 1997: 37; Zaim 1997: 304; Tuncel 2005: 725). Bu dnemde sendikal rgtlenmelerde byk ilerlemeler kaydedilmekle birlikte sendikalara grev hakknn tannmas Trk toplumu iin yaplan nemli gelimeler arasndadr. 27 Mays 1960 tarihine kadar ki dnemde askeri ynetimin etkisiyle sivil kelimesi, askeri olmayan anlamnda kullanlm olduundan bu kavrama farkl bir anlam yklendii grlmektedir. (Duman 2006: 359; Hatemi 1997: 18; aha 1997: 27). Ancak 1960l yllarn ilk yarsndan itibaren Trkiyede sivil toplum kavram zerinde youn aratrmalar yaplmaya balanmtr. Bu dnemde sivil topluma ynelik aratrmalar ile bilinen nemli bir dnr olarak karmza dris Kkmer kmaktadr. Kkmerin dnceleri sivil toplumun Trk toplum yapsndaki konumunun belirlenmesi ve yerinin anlalmas asndan nemlidir. Kkmer sivil toplum kavram zerinde dururken, 1960l yllarn ilk yarsndan itibaren darbelerin meydana geldii dnemde bu kavrama ynelik grlerini ortaya koymu, eletirilerde bulunmutur (Duman 2004: 47; Avc 2000: 33). Kkmere gre sivil toplum basit olarak ihtiyalarn karland toplumdur. Politik toplum ise, sivil toplumun iyapsndaki egemen snflarn meydana getirdii toplumdur. Yani Kkmer, sivil toplum ile politik toplumu bamsz yaplanm iki ayr yap olarak kabul etmemektedir (Kkmer 1994: 133). Sivil toplum kavramnn aklanmasnda dou ve bat toplumlar arasndaki fark temel olarak kabul etmitir. Bunun nedeni ise, toplumlarn farkl politik,

28

ekonomik, sosyo-kltrel artlarnn olmas dncesidir (Avc 2000: 33). Kkmer Trkiyede sivil toplumun geliememesini de bu farklla balamaktadr. Bat toplumlarnda hukukta, iktidarda ve insan yapsnda var olan blnmlk durumu dou toplumlarnda kendisini gstermez. nk dou toplumlarnda blnmlk olmadndan tekli bir yap ortaya kar. Sonu olarak toplumun deiken bir yapya sahip olmas sivil toplumu da deiken bir kavram haline getirmektedir. Ancak toplumun deiken yaps ierisinde tam anlamyla gl bir sivil toplum iin bireylerin gruplarn, politik yaama katlmnn byk lde salanabildii bir toplum oluturularak, bunu gerekletirebilecek rgtlenmeler salamak gereklidir (Kkmer 1994: 124127). 1970lere gelinmesiyle dernek ve sendikalarn saylarndaki art ayn hzla devam etmi (Tuncel 2005: 725; Zaim 2005: 304), sonrasnda 12 Mart 1971 Muhtrasnn verilmesiyle Anayasada nemli deiiklilere gidilmi, bu deiiklikler brokratik ve siyasi iktidar ilikilerinde yeni bir srecin balamasna neden olmutur (Tuncel 2005: 726). 12 Eyll 1980 darbesi ile birlikte devlet, toplumun byk bir ksmn kontrol altna almtr. 1983 ylndaki genel seimler ile askeri ynetim yerini sivil ynetime brakmtr. 1980 askeri mdahalesi devletin, toplum zerindeki basknln tekrardan hissettirmeyi baarmtr (Onba 2005: 65). Bu dnemde gerekleen mdahaleye ramen demokrasi, Cumhuriyet rejiminin temel zellii olarak kendisini gstermektedir (aha 1997: 37). 3.2.2.1980 Sonrasnda Trkiyede Sivil Toplum Sivil toplum kavram 1980lerden itibaren gnmzde youn olarak tartlan konulardan birisi olmutur. Bu dnemde aydnlarn artk devletle olan balarn koparmaya balayp, geleneksel yapdan uzaklatklar bununla birlikte, sivil toplum, liberalizm, insan haklar, demokrasi gibi konularn zerinde durduklar grlmektedir (aha 2003: 249). Sosyal alandaki bu gelimeler sivil toplumu Trkiyedeki demokratiklemenin nemli gstergelerinde biri olarak grlmesine destek olmutur (Can 2007: 96). 1985 sonras dnemden itibaren sivil toplum kurulular etkinliklerini arttrm, kadn haklar, insan haklar, evre sorunlar gibi

29

alanlarda devlet politikas zerinde etkinlik kurmaya balamladr (Kutlu ve Usta 2005: 200). 1980 sonras dnemde kadn hareketlerinin etkinliinin art gstermesi de sivil toplumun geliimi asndan nemlidir. Kadn konusunun artk bir siyasal hareket olarak ortaya kmas ve haklarn savunulmas konusunda mcadele veren gruplarn saylarndaki art bu dnemin nemli zellikleri olarak karmza kmaktadr (Onba 2005: 6667). 1990l yllarda da devlet zerinde belirli bir denetim salamak amacyla lke genelinde kampanyalar yapacak yapda, kamusal yaamda sesini duyuran canl bir sivil toplum oluumuyla karlalmtr (aha 2003: 275). Trkiyede 1990 sonrasnda sivil toplumun geliimine ynelik nemli adm vardr. Bunlardan birincisi 1996 ylnda stanbulda dzenlenen ve toplumda sivil toplumun nemine dikkat eken Habitat II toplantsdr. ncelikli olarak Kanadada birok lkenin katlm ile gerekletirilen Habitat I toplants gerekletirilmi ve bu toplant da aada belirtilen maddedeki temel karar alnmtr (Aktaran Akatay ve Yelkikalan 2007: 163) : Dnya lkelerinde ve bu lkelerdeki kentlerin, yerleim ve ona dayal sorunlarnn, o lkelerdeki hkmetler tarafndan zme kavuturulmas ngrlmtr Bu maddenin yanl olduu grnn artmas sonucu 20 yl sonra Habitat II toplants yaplm ve ilk toplantdaki kararn aksine sorunlarn zmnde artk devletlerin sadece etkin olmayaca sivil bunu toplum yannda Hkmet ile D yerel rgtlenmeler(NGO) balamnda kurulular(STK)

ynetimlerin etkin olmas gerektii belirtilmitir (Akatay ve Yelkikalan 2007: 163). kinci nemli gelime ise, 1999 ylnda yaanan Marmara depremi ile ortaya kmtr. 17 Austos 1999 ylnda meydana gelen 7,4 iddetinde ve merkez ss

30

Glck olan Marmara depremi 17.480 kiinin lmne neden olmutur. lke nfusunun byk bir ounluunun yerletii Marmara Blgesi bu depremden eitli ekillerde etkilenmitir. Depremde len 17.480 kiinin yan sra 43.953 kii yaralanm ve ortalama 600.000 kii evsiz kalm ve birok konut ve alma alan ciddi hasar grmtr (Gen 2006: 258). Deprem nedeniyle oluan iktisadi, sosyal ve siyasal kayplarla birlikte nemli sonulara da neden olmutur. Devlet ile toplumdaki bireylerin ilikileri tekrardan irdelenmeye balam ve kamu kurumlarnn mdahale eksiklikleri youn bir biimde eletirilmitir (Gen 2006: 259). Devletin acil durum anndaki mdahale eksiklii vatandalara olas bir kriz durumunda devletin yetersiz kaldn gstermitir. Afet durumlarnda temel ihtiyalarn karlanmas ile ykml olan Kzlayn da hazrszl ortaya kmtr. Bu noktada da Marmara Blgesinde afet dneminde etkin bir ekilde faaliyet gsteren Arama Kurtarma Dernei(AKUT)nin yrtt etkinlikler sembolik bir neme sahip olmutur (Gen 2006: 259). STKlarn devletin yetersiz kald durumlardaki etkinlikleri, sorunlara hzl ve pratik zmlerin uygulanmas (Can 2007: 97; Keyman ve duygu 2003: 227) vatandalarn STKlara dikkat ekmesi ve gerekliliinin fark edilmesi asndan olduka nemli gelimelerdir. Artk sivil toplum vatandalar asndan siyasi, sosyal bir kurtarc bir ila olarak alglanmaya balamtr (Bayraktar 2005: 9). Marmara Depremi ncesinde Trkiyede afetlere ynelik kurulan STKlarn says snrl iken depremler sonrasnda bu ynde alma yapan 1200 STK kurulmutur. Trkiyede sivil toplum asndan nc nemli gelime STKlarn Avrupa Birlii(AB) ile mzakere srecinde nem kazanmasdr. 1999 Helsinki AB Zirvesi ile tekrardan balayan Trkiyenin adaylk srecinde STKlar politik konulardan farkl olarak eitim, kltr ve evre gibi toplumu ilgilendiren konularda toplumu bilgilendirme grevini stlenmitir (Kutlu ve Usta 2005: 204). Sonu olarak Trkiyedeki STKlarn geliim sreci bat lkelerindekinden farkl bir seyirde gelime gstermitir. Bunun en nemli nedeni ise bat toplumlarnda sivil toplumun geliimini salayacak yeterli alt yapnn mevcut bulunmasdr (Tuncel 2005: 731). Trkiyede sivil toplum unsurlar Osmanl Devletinden itibaren olumaya balam ve Cumhuriyet dneminde ok partili

31

hayata geile beraber hz kazanmtr. Ancak Trkiyede bu dnemlerde STKlarn devlete baml olan yaplar dikkat ekmektedir. Baml bir ekilde gelime gsteren STKlar tam anlamyla devletten kopamam ancak snrl olarak faaliyetleri srdrmlerdir.

32

K NC BLM

S V L TOPLUM KURULULARININ KAPSAMI VE RGTLENME B MLER almann bu blmnde STKlarn tanm kargaas zerinde durularak, STKlarn zellikleri ve ilevleri hakknda bilgi verilecektir. Ayrca toplum ierisinde bir sivil toplum unsuru olarak karmza kan STKlarn rgtlenme biimleri zerinde durulacaktr. rgtlenme biimlerinin incelenmesi, Trkiyede STK olarak faaliyet gsteren kurumlar hakknda bilgi edinmemizi ve bu kurumlarn AB ile mzakere srecinde etkinliklerini deerlendirmemizi salayacaktr. 1. S V L TOPLUM KURULULARI TANIM SORUNU STK kavram, gerek Batda gerekse lkemizde snrlar tam olarak belirginletirilmi bir kavram deildir. Genel olarak sivil toplum aktrlerinin ne ekilde adlandrlaca konusunda bir netlik yoktur. Bu tr aktrler tanmlandrlrken; STK, demokratik kitle rgtleri, gnll kurulular, gnll sektr veya nc sektr, NGO gibi deiik ifadelerden yararlanlmaktadr (Balar 2005: 12). Batda genel olarak NGO kavram yaygn olarak kullanlmakla birlikte Trkiyede ilk yllarda NGO kavram kullanlsa da daha sonra olumsuz bir anlam ifade ettii dncesiyle yerini birok kuruluunda desteiyle STK kavramna brakmtr. 1995 ylnda Trkiye Gnll Kurulular Rehberini yaynlayan evre Vakfnn da aada belirtilen nedenle NGO kavramna kar kt grlmektedir (Aktaran Balar 2005: 1314): Hkmet d kurulu demek dilimizde ve alkanlklarmzda bir rahatszla sebep olmaktadr. Bu ifade, hkmet d, dzen d gibi ters bir anlam verirken, hukuken hkmetin bir organ olmayan, ancak kamu kurumu niteliindeki

33

niversiteler, belediyeler, meslek kurulular da zaman zaman kendilerini hkmet d kurulular kategorisine sokmaya gayret etmektedirler. Bunlara yine Trkeyi zorlayan sivil toplum rgtleri denilebilir ama hkmet d kurulutan kast, kamu gc veya zoru olmakszn gnll olarak ortaya kan kurululardr. Bunu en iyi dile getiren kelimeler gnll kurulu olduu iin, bu isim zerinde anlamaya varmak bu kavram kargaasn byk lde kaldrabilecektir. Trk evre Vakfnn tepkisinden de anlalaca zere NGO kavramnn yerine STK kavram tercih edilmesi, NGO kavramnn tad olumsuz anlama balanmaktadr. Trkiyede NGO kavram hem siyasal toplumun hem de askeri toplumun kart gibi alglanm, daha masum bir kavram olarak kendisini gsteren STK terimi bugn kamuoyunda yaygn olarak kullanlmaktadr (Balar 2005: 14 15). NGO kavram her ne kadar istenilen bir terim olarak karmza kmasa da uluslar aras literatrde kullanlmasndan tr bir karmaaya yer vermemek amacyla lkemizde de bu kavrama yer verilmektedir. Geni anlamda STK, sivil toplum alannda etkinlik gsteren ynetimin paras olmayan her rgtlenmeyi ifade etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu tanmla STKlarn kapsam olduka genilemekte ve bnyesine kooperatifler, sendikalar, siyasi parti ve gruplar, dernekler, vakflar ve zel sektr giriimlerini de almaktadr (Yldrm 2004: 52). Dar anlamda STK ise, sosyo- ekonomik kalknmaya dorudan veya dolayl olarak katkda bulunmak amacyla bamszlk, gnlllk ve kar amacnn gdlmemesi ve bireylerin kiisel karlarna almamak gibi kurallara dayanan sivil kurululardr (Yldrm 2004: 52). STKlar hukuki bir kalba uymak durumda olan, ortak bir ama iin bir araya gelmi bireylerin oluturduu, dorudan kendilerine bir kar salamayan topluluk olarak adlandrlabilir (Yldrm 2004: 52). Baka bir tanmla STK, toplum yararna alan, demokrasinin gelimesine yarar salayan, kar amac gtmeyen, devletten zerk hareket alan bulunan, bireylerin ortak hedefleri dikkate alnarak siyasal ynetimi kamuoyu oluturarak

34

etkileyebilen rgtlenme eklidir (Gne ve Tekgl 2005: 325). Baka bir deyile ise, byk bir ksm veya tamam hkmetten bamsz olarak hareket gsteren ve temel amac ticari karlar kapsamayan, insancl ve bireylerin ibirliini ieren faaliyette bulunmak olan kurululardr (Altun 2003: 19). STKlar kendiliinden ve iradi olarak rgtlenmi topluluklar olmakla beraber toplumsal giriimci olarak faaliyette bulunan, bir soruna zm yaratmak, eksiklii gidermek ya da mevcut durumun dzeltilmesi salamak iin uraan rgtlenmelerdir (Ercan 2002: 72; Sivil Toplumcunun El Kitab 2005: 11). Baka bir tanmla STK, belirlenen belirli ihtiyalar karlamak amacyla bir araya gelen, kar amac gtmeden hizmet veren, toplum yararna faaliyet gsteren, demokratik bir yapya sahip, gnll bireylerin oluturduu kurululardr (Aslan ve Kaya 2004: 216). AB asndan STKlar, demokratikleme srecinde ve devletin toplum karsnda azalan rol asndan en nemli sivil toplum unsurlar olarak yer almaktadrlar. STKlarn hzla neminin artt dnemde AB tarafndan STK tanmna u ekilde yer verilmitir (Aktaran Sivil Toplumcunun El Kitab 2005: 10): rgtlenmi vatandalarn, bulunduklar lkenin toplumsal ve ekonomik kalknmaya, sivil toplum dzenine dorudan katkda bulunarak, katlmc demokrasinin oluturulmas ve devamll asndan yaamsal nem tayan kurululardr. STK kavramna lkemiz asndan baktmz zaman bu kavramn balangtan itibaren devlet dnda kalan ksm ifade ettii, devletin etkinlik alannn toplum yeleri zerinde belirleyici olmad toplum tipini ifade ettiini grmekteyiz (Ercan 2002: 72). Bu tanmlardan da anlalaca zere bir kuruluun STK saylabilmesi iin kendi zerkliinden, varlndan herhangi bir ekilde dn vermeden devletle iliki kurmas beklenmektedir (aha 2005: 128). Ancak STKlarn

35

kanunla dzenlenen hukuksal dayanaklara bal kalmas ve devletle etkileim halinde faaliyetlerini srdrmesi gerekli grlmektedir. Bunun dnda STKlar alma alanlarna ve hitap kitlelerine gre eitli ekilde snflandrlmaktadrlar. Bu adan STKlarn yaplar ilgilendikleri faaliyet alanlarna gre eitlilik gsterebilmektedir. STKlar alma alanlar dikkate alnarak aadaki ekilde snflandrabiliriz (Yldrm 2004: 55; Gne ve Tekgl 2005: 326): Yardm Amal STKlar Duyarllk yaratan STKlar Toplumsal retim ve Bavuru Kurumlar-Enstitler Bir snflandrma biimi de John Clark tarafndan yaplm olup, gnmze kadar tanmtr. John Clarkn STKlar tasnifine baktmzda Batdaki snflama biiminin temel alnd grlmektedir. Buna tasnife gre: Gr ve savunma Gruplar Tabandan Kalknma Kurulular Popler Kalknma Kurulular Yardm ve Refah Kurulular Kamu Hizmeti Aralar Teknik Yenilik Kurulular

eklinde STKlar ayrmak mmkndr. Avrupa Birlii Ekonomik Sosyal Konseyine (ESC) gre STK: Toplum yarar iin sorumluluk stlenen, resmi kurumlar ile vatandalar arasnda arac rol stlenen rgtsel yaplanmalardr.

36

ESCnin STK tanmnda toplum yarar kavram dikkate alnm ve STKlarn arac rol vurgulanmtr. STK, ESC tarafndan bir de tanmlandrlma yoluna gidilmitir. Snflandrma u ekildedir: ve iveren sendikalar Toplumsal ve ekonomik konularda grev alan, belirli bir topluluu temsil eden kurulular NGO: nsanlar belirli bir ama iin bir araya getiren dernek, vakf, cemiyetler vb. Yerel Giriimler (CBO): ounlukla yelie dayal olan gruplar Dinsel Gruplar ESCnin hem tanm ve snflandrmasndan yola karak lkelerde devlet ile toplum arasnda arac rol oynayan etkin olan kurulular STK olarak kabul ettii yargsna varlabilir. Buna karn Avrupa Birlii Sivil Toplum Veri Taban (CONECCS)nn tanm, ESCnin tanmn temel olarak almasna ramen bu tanmn snrlarn geniletmektedir. STKlar (Gne ve Tekgl 2005: 327): Ticaret birlikleri Sendikalar veren kurulular NGOlar Yerel idarelerin birlikleri Hizmet ve retim birlikleri Politik ilgi gruplar Dinsel ilgi gruplar Dier gruplar

37

olarak tasniflemektedir. Dier gruplar ifadesi STK tanmnn daha geni tutulmasn salam, snrlarna esneklik katmtr (Gne ve Tekgl 2005: 327). Bu tanmlara ve snflandrmalara baktmz zaman STKlarn hem zel alan hem de kamusal alan kapsayan bir noktada ele alnd grlmektedir, bu adan sivil toplum kurulularnn snrlarnn geni tutulduu sylenebilir. Sonu olarak, STK kavramnn tad anlam ve rgtlenme biimleri lkelerin siyasal, sosyal, ekonomik ve hukuksal nitelikleri dikkate alnarak farkllk gsterebilir. 2. S V L TOPLUM KURULULARININ ZELL KLER STKlar arasnda farkllklar var olsa da bir kuruluun STK saylabilmesi iin yapsnda mevcut bulunmas gereken baz temel zelliler vardr. Bu balkta srasyla bunlara yer verilecektir. 2.1. ZERKL K zerklik dier anlamyla bamszlk hemen hemen btn STK tanmlarnda yer verilen nemli bir STK unsurudur. zerklikle STKlarn devletten bamsz hareket edebilmeleri kastedilmektedir. STKlar yalnzca oluumlarn salayan yasalarla veya yelerin kurumsal denetim iin yetkilendirdii kurullarca denetlenebilmektedir. STKlar merkezi ve mahalli idarelerden bamsz bir yapya sahip olduklar gibi ayn zamanda da siyasi partilerden de farkl fikirlere sahip olabilmektedirler (Akatay ve Yelkikalan 2007: 25; Yaprak ve Bacak 2005: 421). Daha ncede belirttiimiz gibi STKlar devletten zerk grnmnde olsalar bile devlette iliki ierisinde bulunabilmektedirler. Ancak STKlarn bu noktada dikkat edecekleri husus, devletten bamsz olarak kendilerinin kaynak yaratp bu yarattklar kayna toplumun faydasna dnk olarak kullanmaktr.

38

Trkiyede STK olarak faaliyet gsteren rgtlenmeleri zerklik asndan deerlendirdiimizde dernekler, devletten bamsz zerk yaplar olarak karmza kmaktadr. Dernekler ekonomik adan devletten gelir elde etmemekle birlikte, gelirlerini ye aidatlar, ba, etkinlikte bulunma vb. gibi faaliyetlerle ele etmektedirler. Ancak derneklerin denetlenmeleri kendi bnyelerinde faaliyet gsteren denetim kurular tarafndan yaplsa da devlet tarafndan denetlenmesi gerekli grlen hallerde tzklerine uygun etkinlikte bulunup bulunmadklar ileri Bakan ya da Mlki dare Amiri tarafndan gerekletirilebilir. Bu durum hukuksal adan devlet tarafndan gerekli grldnde devletin yetki verdii kiiler tarafndan denetimlerinin yaplabileceini gstermektedir. Ancak ekonomik adan derneklerin devletten bamsz olmalar bir STK olarak zerk hareket etmelerini de salamaktadr. Dier bir rgtlenme biimi olarak karmza kan vakflarn zerklikleri tartlr. Bunun nedeni, belirli alardan kamu vakflarnn devletten bamsz faaliyet gsterememeleri ve devlet tarafndan denetlenmeleridir. Hem Cumhuriyet ncesi kurulan vakflar hem de Cumhuriyet sonrasnda kurulan vakflardan bazlar yap itibariyle devlet kurumlarna ya bal hareket etmekte ya da tamamen bir devlet kurumu niteliinde faaliyet gstermektedir. rnein, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflarnn illerde valilere ilelerde ise kaymakamlara bal olmas vakflarn tamamen devletten bamsz olmadna en iyi rneklerden birisidir. Ancak zel kii vakflarnn devletten zerk olduu sylenebilir. Sendikalar, devlet karsndaki en gl ve etkin STK olarak zerk yapya sahip olduklar sylenebilir. Sendikalar devletten bamsz olduklar gibi devletin politikalarna ynelik en gl eletirileri ynelten kurululardr. Bir dier STK olarak Trkiyede faaliyet gsteren meslek kurulular ise, zerk kurulular olarak karmza ksa da hkmet politikalarndan etkilenmedikleri kansna varmak gtr.

39

2.2. GNLLLK STKlarn gnlllk zellii hakknda bilgi vermeden nce gnll kavramn tanmlamakta fayda vardr. Gnll, bir kurulua ye olmadan bu kuruluun faaliyetlerinde yer alan, sahip olduu fiziki g, zaman, deneyim gibi zelliklerinden birkan etkinlikte bulunduu kuruluta gsterebilecek bireylerdir. yelik konusu her STKya gre deiiklik gstermektedir. Baz sivil toplum kurulularnda bir etkinlik alannda bulunma zorunluluu vardr. Ancak baz kiiler gnll kalarak sadece belirli zamanlarda veya belirli alanlarda kurulularna destek verebilirler. Temel olan gnll giri ilkesi ne uygunluktur (Yldrm 2004: 61; Sivil Toplumcunu El Kitab 2005: 49). Herhangi vatandan hibir STKya zorla yelii salanamaz. Dernekler, vakflar, sendikalardan oluan STKlarda gnlllk ilkesi esastr. Hibir vatandan bu kurululara yelii zorunlu deildir. Ancak meslek kurulularna yelik zorunludur. Bu durum STKlarn temel zellii olan gnlllk ilkesi ile badamamaktadr. 2.3. KAR AMACI GTMEMEK STKlar toplumsal faydaya hizmet eden kurulular olarak kiisel kazan salamak iin faaliyette bulunamazlar. Gelir getirici faaliyette bulunabilirler ancak bu gelirleri yelerine veya grevlilerine datamazlar. Ancak srekli alanlar grevli statsnde yaptklarn iin bedeli olarak cret karlnda hizmette bulunabilirler. Bu durum kar amallk olarak kabul edilmemektedir (Yldrm 2005: 63; Yaprak ve Bacak 2005: 421). rnein; dernekler, vakflar veya sendikalar topluma yarar salamak amacyla eitli etkinlikler gerekletirerek gelir elde eder ve bu elde ettikleri gelirleri kurumlarnn alma alanlar dahilinde ilgili yerlerde kullanrlar. Bylece kar amac gtmeden kendi kurumlarna gelir saladklar gibi bu gelirlerden emeklerinin karln da alabilirler.

40

2.4. V ZYONA VE B R DEALE SAH P OLMAK STKlar belirli amalar yerine getirmek iin bir araya gelen vatandalarn oluturduu kurulular olarak tanmlanmtr. Amalar ve kurulu deerleri dorultusunda faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Oluturduklar hedefler genel tm toplumu ya da tm insanl ilgilendiren alanlardadr. Nihai amalar topluma faydal olmaktr (Akatay ve Yelkikalan 2007: 25). Dernekler, vakflar gibi STKlar belirli bir amaca ynelik kurulduklar iin bu amaca ynelik faaliyet gsterirler. Kiisel kar ve amalardan bu kurumlarda sz edilemez. Meslek odalar da hangi meslek kesimine hitaben kurulduysa o kesimin amalar dahilinde hareket etmek zorundadrlar. 2.5. EFFAFLIK zel kar veya kazan elde etmek amacyla kurulmu olan, yelerinin ve etkinliklerinin bilinmedii rgtlenmeleri STK grnmnden uzaklatrmak amacyla gerekli olan en temel zelliklerden birisidir (Yldrm 2004: 63). STKlar kamu yarar amac ile kurulurlar. Kendi karlar iin kar elde etmek amal kurulan kurulular STK olarak tanmlanamaz. effaflk STKlarn denetlenebilirlii ve her trl soru karsnda hesap verebilirlii asndan nemlidir. effaflk beraberinde STKlara gvenilirlii de destekleyecektir.

3. S V L TOPLUM KURULULARININ LEVLER STKlar toplum zerinde baz nemli grevleri stlenmektedirler. STKlar almalarnda toplumsal sorunlara ynelerek tespit salamak, sosyal hizmetlerin karlanmasna yardmc olmak, demokratik ilke ve kurumlarn daha etkin hale gelmesini salamak iin aba gstermektedirler (Yldrm 2004: 72).

41

Demokrasi bilincini toplum ierisinde gelitirmek STKlarn nemli ilevleri arasndadr. Demokrasi genel anlamda halkn kendi kendisini ynetmesi anlamna gelmektedir. Demokrasi devlet- toplum ilikisinin eklini belirler, iktidarn halk iin halk tarafndan kullanld bir model olarak karmza kmaktadr (Da ve Polat 2004: 3). Demokrasilerde hkmetlerin vatandalara hizmet gtrmesi esas olarak alnmtr, demokrasini ncelii de bu adan devlet zerinde deil vatandalar zerinde olmaldr. Hem demokrasi hem de sivil toplum bireylere hedeflerine ulaabilmeleri iin birer ereve izmektedir (Akatay ve Yelkikalan 2007: 32). STKlar asndan en nemli nokta katlmclk ve oulculuktur. Bylece STKlar vatandalarn kamu grevlerine gnll katlmlarna imkan vermekte ve vatandalar ile kamu ynetimi arasnda arac kurum olarak belirmektedir. Ancak katlmc demokrasi iin toplum ierisinde en gerekli art gl bir sivil bilincin olmasdr. Katlmc demokrasinin, olaylar karsnda hemen rgtlenebilecek, kendi haklarnn bilince ve bunlar koruyabilecek sivil bilince sahip sivil toplum oluumlarn ihtiyac vardr (Akatay ve Yelkikalan 2007: 34). STKlar demokratik ortamlarda kendilerini gsterdikleri gibi demokrasinin geliimde de etkilidirler. STKlarnda demokrasilerinde amac bask ve zorlamadan uzak toplumu bilinlendirmek ve toplumu devlet karsnda sz sahibi yapmaktr. Demokrasilerde de STKlarda da her konuda vatandalar esas alnmaktadr. Demokratik bir ortamn olmad bir alanda STKlarn varlnda sz etmek mmkn olmad gibi, STKlarn oluabilmesi iin de gerekli alt yapnn demokrasinin oluumunda getii grlmektedir. STKlarn bir dier ilevi de kresellemenin etkisiyle ortaya kmtr. Gnmzde kreselleme her alanda insanl etkileyen uluslar aras bir boyut kazanmtr. evre sorunlar, kirlilik, kresel snma gibi tm dnyay etkileyen konularda devletlerin yetersiz kalmas STKlar harekete geirmitir. Kreselleme bu adan STKlarn geliimine katkda bulunmutur (Acar 2003: 77). STKlara seslerini uluslar aras alanda duyurma olana salamtr.

42

STKlar bireysel iletiimin gelimesi alannda da nemli etkinliklerde bulunmaktadr. blmnn olumas, yelerin tek balarna elde edemeyecekleri bilgileri grup aracl ile elde etmesiyle bunun gven ve etkin olma duygularn harekete geirmesi, toplumsal sorunlarda yalnz olan bireyin STKlarn salad gle daha gvenli ve verimli hareket olanan salamaktadr (Yldrm 2004: 84). STKlar faaliyetlerini yerine getirirken kamuoyunu da etkileyebilirler. Genel olarak kamuoyunu aydnlatma, bilinlendirme gibi amalar gerekletirmek iin eitli aralardan yararlanmaktadr. Dergi, radyo, kitap, televizyon gibi aralarla vatanda uyarmak, bilinlendirmek gibi etkinlikleri gerekletirebilmektedir. STKlarn sosyal refah dzeyini arttrmak, toplumu bilinlendirmek, devlete kar vatandalarn haklarn savunmak, kreselleme srecinde tm insanl etkileyen durumlarda rgtlenerek sorunlara zm arayna girmek gibi birok ilevi bulunmaktadr. zellikle STKlar kamuoyunun bilinlendirilmesi ve sorunlarn zmne kar ortak hareket ederek bilinlendirilmesi konusunda etkin grevler stlenmitir. Trkiyede STKlarn bu ilevleri yerine getirmekte yetersiz kald sylenebilir. STKlarn gerek sayca az olmas gerekse toplumun STKlar konusunda yeterli bilince sahip olmamas ilevlerini tam olarak yerine getirememelerine neden olmaktadr. Bunun iinde ncelikle gerekli sivil toplum alannn oluturulmas daha sonrada bu alana STKlarn yerlemesi iin gerekli bilincin gelitirilmesi gerekmektedir. 4. TRK YEDE SVL TOPLUM KURULULARININ

RGTLENME B MLER Sivil toplum kurulularnn rgt yaplar bulunduklar mevcut bulunduklar lkelerin yasal dzenlemeleri belirlemektedir. lkelerin rejimleri ne tr bir yasal dzenlemenin olaca gsterir. Baskya dayal otoriter rejimlerin STKlar olumsuz etkiledii grlrken demokratik rejimlerin bulunduu lkelerde STKlar daha rahat

43

gelime gstermektedir. Bu adan bakldnda STKlarn en ok demokratik toplumlarda deiik rgtlenme biimleri sergiledikleri sylenebilir (Yldrm 2004: 123). Bireylerin ortak amalar dorultusunda bir araya gelerek STKlar oluturmalar sonucu rgtl toplumlar yaygnlamakta ve bunlarn yaplarna dikkat ekilmektedir. STKlar kendi rgtsel yaplar ierisinde dikey rgtlenmeden uzak durmakta, yatay iliki esas alnmaktadr. zellikle resmi kurumlarn yaplar ile benzer zellikler tamamaya zen gsterilmektedir. Bu adan da STKlar brokrasi ierisinde yer alan hiyerari, yasal otorite, yazl iletiim gibi unsurlarda uzak durmaya almaktadr (Yldrm 2004: 123). Trkiyede grlen en yaygn rgtlenme biimleri olarak dernekler, vakflar ve sendikalar, meslek kurulular ve yurtta giriimleridir. Sendika, dernek, vakf gibi kurulular kazan amac tamayan zel hukuk tzel kiileri kategorisine girmektedir (Yldrm 2004: 123). 4.1.DERNEKLER Dnyada ve lkemizde faaliyette bulunan vakflar, dernekler gibi kurulular lkemizde STK olarak adlandrlmaktadr (zdemir 1997: 309). Dernekler kentlemenin beraberinde getirdii yabanclama sonucu yalnzlaan halkn, benzer grlere sahip bireylerin bir araya gelerek kendi varln devam ettirmek amacyla oluturulan rgtlenmelerdir. Genellikle kltr, hayr, dayanma rgtleri olarak bilinen bu rgtler bireylerin tek balarna yapamayacaklar isteklerini uzun vadede gerekletirmek amacyla bir araya gelmelerinin bir sonucudur (Yldrm 2004: 123). Derneklerin sanayi toplumu ile birlikte kendisini gsterdii sylenebilir. Sanayilemeyle kapitalist ekonomiye geilmi ve ekonomik gelime ile de i blm ve uzmanlama artmtr. Bunun sonucunda da tek dze toplum tipi yerine

44

ounluun yksek kltr dzeyine sahip olduu, kendi aralarnda kar atmas olan ama bir arada yaamalar zorunlu bir toplum yaps ortaya kmaktadr. Bylece bu fikir ve grleri birbirinden farkl gruplarn kendi grlerine sahip bireylerle bir araya gelme ihtiyalar olumaya balamaktadr. Bylece bireylerin yeni rgtlenmelere gitmeleriyle de yeni bir rgt yaps olan dernekler ortaya kmaktadr (ahin ve Dnmez 2004: 322). Dernekler, gerek veya tzel en az yedi kiinin ortak bir hedefi gerekletirmek zere, bilgi ve almalarn bir araya getirmek suretiyle, tzel kiilie sahip kii topluluudur. Hukuka aykr ve ahlaki olmayan amalarla dernek kurulamaz. Dernek kurucularnn fiil ehliyetine sahip olmas art grlmektedir. Her dernein kendisine ait tz bulunmakta (Dernekler Kanunu: Madde 58) ve bu tzkte dernein ad, amac, kurucular, gelir kaynaklar yelik koullar, organlar ve rgt ile geici ynetim kurulunun gsterilmesi zorunluluktur (Yldrm 2004: 128). Dernek tz, dernee verilen yazl bildirimden balayarak on be gn ierisinde yerel bir gazete ilan edilmektedir. Dernekler, tzklerinin gazetede ilan edildii gn izleyen alt ay ierisinde ilk genel kurul toplantlarn yapmak ve bunu takiben zorunlu organlarn oluturmak durumundadrlar (Yldrm 2004: 128). Derneklerde STKlarn temel zellii olan gnllk ilkesine uygun olarak, bir dernee ye olmaya ve derneklerde baskyla ye kabul etmeye zorlanmaz. Hi kimse dernekte daimi kalmaya zorlanamaz, ye kmak istedii takdirde yazl olarak bildirmek artyla, dernekten ayrlma hakkna sahip olmaktadr. Dernek yeleri eit haklara sahiptirler ve her yenin oluan genel kurulda bir oy hakk vardr. ye oy hakkn bakasna devredemez, ahsen kullanmas zorunludur. Ancak onursal yelerin oy hakk bulunamamaktadr (Yldrm 2004: 128).

45

Derneklerin organlar, genel kurul, ynetim kurulu ve denetim kurulu eklinde bir oluum gstermektedir. Genel kurulun nitelii ve oluumu Trk Medeni Kanununun 73, 74, 75. maddelerinde belirtilmitir (Trk Medeni Kanunu). Genel kurul, dernein en yetkili karar organ olup, dernee kaytl yelerden oluur. (Madde 73) Genel kurul, tzkte belirtilen zamanda ynetim kurulunun ars zerine toplanr. Olaan genel kurul toplantlarnn en ge ylda bir yaplmas zorunludur. (Madde 74) Genel kurul ynetim veya denetim kurulunun gerekli grld hallerde veya dernek yelerinin bete birinin yazl bavurusu zerine, ynetim kurulunca olaanst toplantya armakla grevlendirilir. (Madde 75) Ynetim Kurulunun yaps ise Trk Medeni Kanunun 84 ve 85. maddelerinde yer verilmitir. Ynetim kurulu ise, be asil ve 5 yedek yeden az olmamak artyla dernek tznde belirtilen sayda yeden olumaktadr. (Madde 84) Ynetim kurulu, dernein yrtme organ ve temsil organdr; bu grevini kanuna ve dernek tzne uygun olarak yerine getirmektedir.(Madde 85) Ynetim kurulunun denetim yaps da Trk Medeni Kanunun 86. maddesinde yer almtr. Denetim kurulu, asil ve yedek yeden az olmamak zere dernek tznde belirtilen sayda yeden oluur. Denetim kurulu, denetleme grevini, dernek tznde belirtilen esas ve usullere gre yapar; denetleme sonularn bir raporla ynetim kuruluna ve genel kurula sunar.

46

Derneklerin gelirleri, yelerin aidatlar, yaplan faaliyetler ya da derneklerin mal varlndan elde edilen gelirlerden ve ba ile yardmlardan olumaktadr (Sivil Toplumcunun El Kitab: 2005). Derneklerin denetlenmesi gereken hallerde tzklerinde belirtilen amalara uygun hareket edip etmedikleri ileri Bakan veya mlki idare amiri tarafndan denetlenebilir (Sivil Toplumcunun El Kitab: 2005). 4.2. VAKIFLAR Vakflarn kkenleri tarihsel adan eskiye dayanmakla birlikte ilkalardan itibaren varlklarn etkin bir biimde gstermilerdir. slam medeniyeti asndan da nemli bir yere sahip olan vakflar hayr salamak amacyla kurulmulardr. Fakir kesimin doyurulmas ve giydirilmesinden topraklarn imar edilmesine kadar pek ok alanda etkinlik gsteren vakflarn gemi dnemlerde de ciddi ilevlere sahip olduklar bilinmektedir (Yatkn 2006: 446). 16. ve 17. yzylda tccarlarn kurduklar vakflar genel olarak yoksul kesime yardm grevini stlenmilerdir. stlendikleri bu rolle de Osmanl Devleti bata olmak zere birok slam lkesinin toplumsal yaantsnda da nemli rol oynamlardr (Yldz 2006: 18). Vakf kavram kelime anlam olarak bir eyi srekli olarak durdurmak anlamna gelmektedir. Buradaki durdurmak kelimesinden yola karak vakf kavram, bir mal mlkiyetten karp karlarn daimi surette bir hayr iine tahsis ederek saklamak eklindeki terim anlamna sahip olmutur. Vakfn yasal anlam ise, bir mlk kamunun yararna veya bir hayr iine devaml olarak brakmaktr. Baka bir deyile, bir maln ya da mlkn faydasn, ona ihtiyac olan baka kiilere srekli olarak tahsis etmektir (Armaan 2006: 170).

47

Vakf kavram, sivil ve kamusal bir anlam tamaktadr. Temelinde yardmlama ve dayanma duygusunu iermektedir. Bu adan bakldnda vakflar, bireylerin dayanma ve bakas iin yardm faaliyetinde bulunma duygusunu hukuki bir yapya kavuturan ve ona sreklilik salayan, toplum ierisinde manevi g ve deerlerin gelimesine yardmc, tzel kiilie sahip demokratik bir sivil toplum kuruluudur. Vakflar sosyal yaamda eitim, kltr, din ve yoksullarn giderlerinin karlanmas gibi konularda nemli etkinliklerde bulunmaktadrlar (Yldz 2006: 18). 4.2.1.Osmanl Devletinde Vakflar slam medeniyetinin olduu corafyalarda gelien vakflar, zellikle Osmanl toplumunda nemli bir yere sahiptirler. Bu dnemde etkin bir biimde toplumun dayanma ve yardmlama kurumlar olarak faaliyet gsterdikleri grlmektedir. Osmanl Devleti kamu hizmeti sistemi, tmyle kiilerin kurduklar vakf esasna dayanmaktadr. Vakflar yasal bir zorunluluk olarak deil, gnlllk dncesinin bir rn olarak bu dnemde kendisini gstermektedir (Erylmaz 2004: 66). Osmanl Devleti dneminde devletin ykselme ve duraklama hareketlerine gre hizmet alanlar deiiklik gsterebilen, toplumsal yaamda sosyal, kltrel, ekonomik adan belirli bir gce hakim olan kurumlardr (Yldz 2006: 18). Vakflar eitim, salk, bayndrlk gibi hizmetleri yerine getirirken devlet bu vakflar denetleme ve desteklemeyi kural haline getirmitir. Osmanl Devleti, vakflar kurulduklar sreten itibaren her aamada kontrol etmekte, belirli zaman aralklarnda yllk bilanolarn ve faaliyetlerini mahkemeye sunarak kurulu amalarna uygunluklar mahkeme tarafndan onaylanmak zorundaydlar. Ancak Osmanl Devletinde vakflarn zerk bir yap ierisinde grlmekle birlikte tamamen kendi balarna hareket eden bir yapda olduklar sylenememektedir. Mesela bir vakfn muhasebesinin izlenmesi baz durumlarda halkn huzurunda veya istedii dorultusunda gereklemekteydi (Koyuncuolu 2006: 36). Osmanl Devletine genel olarak baktmzda vakf kurumlarnn bu kadar etkin olmas ve gelime gstermesi ok ynl olarak deerlendirilebilir. Baz yazarlar, vakflarn oalmasn ynetici kesimin lmnden sonra mallarna devlet

48

tarafndan el konulmasna balamaktadr. Ancak bu yorumun Osmanl Devletinde vakflarn yaygn olmasnn aklanmasnda yeterli olmad grlmektedir ( pirli 2006: 63). Osmanl Devletinde vakflarn gelimesindeki bir dier nemli hususta vakflarn genel olarak Osmanl Devleti tarafndan bir devlet politikas olarak ok ynl desteklenmesidir. zellikle padiah ve padiah yaknlarnn byk klliyeler ina edip, bunlara zengin gelir kaynaklar tahsis etmeleri bu dnemde kendisini gstermektedir ( pirli 2006: 63). Osmanl Devletinde vakflarn dikkat eken bir dier yan ise, zellikle ou vakfn kadnlar tarafndan tesis edilmi olmasdr. 16. yzylda yaplan bir aratrmaya gre 14531546 yllar arasnda stanbulda etkinlik gsteren 2515 vakftan 916snn, yani %36snn, kadnlar tarafndan kurulmu olmas Osmanl toplumunda kadnlarn mali ve hukuki yetkilerinin gcn gstermi olmas asndan nemlidir ( pirli 2006: 64). Kadnlarn vakflardaki sosyal ve ekonomik etkinlikleri Osmanl toplumunda dikkat ekici bir husustur. Demokratik adan kadnlarn ok fazla etkin olmad Osmanl Devletinde vakf messesesinin kadnlara faaliyet alan salad grlmektedir. Sivil toplumun geliimi iin art olan demokratik alann Osmanl Devletinde tam olarak salanamad grlse de kadnlarn kendilerini vakf messeseleri ierisindeki etkinlikleri bu dnemde nemli bir gelimedir. Osmanl Devletinde vakflarn yaygn olmasnda devlet politikasnn etkin olmas, devletin st dzey yneticileri tarafndan bu kurululara destek verilmi olmas, btelerinin ve ynetim organlarnn devlet denetimine tabi olmas gibi hususlar vakflarn bir sivil toplum unsuru olarak faaliyet gsterip gstermedii konusunda tereddtlere neden olmaktadr. Vakflarn devletten bamsz bir grnm ierisinde olmalarna ramen genel olarak merkezi ynetime olan ballklar STK gibi faaliyet gstermi olmalarn engellese de mali denetim gibi baz durumlarda halkn isteinin esas alnmas, devletin yoksullara yardm, eitim, salk gibi

49

faaliyetleri vakflara brakmas ve temel amacn toplumsal yardm olmas dnemin artlarna gre vakflarn bir sivil toplum unsuru karmza kmasn salamaktadr. 4.2.2. Cumhuriyetin Vakflar lkemizde kurulan gnll kurulularn en banda gelen vakflar, toplumun maddi ve manevi ihtiyalarnn giderilmesinde en byk grevi stlenmilerdir. Deiik dnemlerde karlan kanun ve kararnamelerle toplumsal dayanmann temelini tekil eden vakflarn gelimesi desteklenmitir. Bu adan bakldnda lkemizde vakflarn geliimi Cumhuriyetin ilanndan nce vakflar ve Cumhuriyetin ilanndan sonra vakflar eklinde iki ksmda incelenebilir. Cumhuriyetin ilan ncesi vakflar eski vakflar dnemi olarak deerlendirirken, Cumhuriyetin ilan sonras vakflar yeni vakflar dnemi olarak deerlendirebiliriz. Eski vakflar olarak adlandrlan Cumhuriyetin ilan ncesi vakflar mazbut, mlhak ve aznlk vakflarndan olumaktadr. Mazbut vakflar, kurucular ve mtevellileri ld ve bu nedenle on yl idarecisiz kald iin kanunen ve fiilen hizmeti kalmayan, bu nedenle de Vakflar Genel Mdrl tarafndan idaresi salanan vakflardr. Mlhak vakflar, kurucularn ocuklar ve mtevelliler tarafndan ynetilen ama Vakflar Genel Mdrlnce korunan ve denetlenen vakflardr. Aznlk vakflar ise, aznlklarn dinsel, sosyal ve kltrel gereksinimlerini karlamak amac ile kurulan ve aznlklar tarafndan ynetilen ancak Vakflar Genel Mdrlnn korumas ve denetimine tabi olan vakflardr (Salam 2006: 54). Cumhuriyetin ilan sonrasnda kurulan ve yeni vakflar olarak adlandrlan vakflar kamu vakflar ve zel vakflar olarak iki gruptan olumaktadr. Kamu vakflar, Trk Medeni Kanunu erevesinde mlki amirler tarafndan kurulan ve kamu ynetim sisteminin bir paras olarak hizmet yapan kurululardr. Bu vakflar Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar evre Koruma Vakflarn kapsamaktadr (Salam 2006: 55). lanndan nce ve Cumhuriyetin lanndan Sonra

50

Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf, silah ara ve gerelerin satn alnmas, ulusal harp sanayisinin gelitirilmesi amacyla Trk Silahl Kuvvetlerinin sava gcnn arttrlmasna destek salamak amacyla kurulmutur. Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar, Sosyal Dayanma ve Yardmlama Kanunu kapsamnda gelir dalmnn iyiletirilmesi ve sosyal adaletin salanmas ve yardma muhta vatandalarn ihtiyalarn karlayarak yardmda bulunma amacyla kurulan vakflardr. llerde valiler, ilelerde ise kaymakamlar bu vakflarn bakan olarak grev yapmaktadrlar (Salam 2006: 55). evre Koruma Vakflar, evreyi korumak, evrenin geliimini salamak, evre kirliliini nlemek, topra ve doal kaynaklarn korunmasn salamak amac ile kurulmu vakflardr (Salam 2006: 55). Cumhuriyet ilan sonrasnda kurulan kamu vakflarnn genel olarak vakf tanmyla rtmedii grlmektedir. Bu durum vakflarn yneticilerinin mlki idarecilerden olumasndan kaynaklanmaktadr. Bylece bir STK olarak adlandrlan ve gnlllk esas alnan vakflarn, vakf olarak adlandrlmalarna ramen tam olarak bir STK nitelii tamad sylenebilir. Cumhuriyetin ilan sonras kurulan yeni vakflarn ikinci basama olan zel vakflar ise, Trk Medeni Kanununun hkmlerine gre kurulan sosyal gvenlik ve zel kii vakflar olarak ikiye ayrlan vakflardr. Sosyal gvenlik vakflar, Sosyal Sigortalar Kanununun geici 20. maddesine gre, ticaret ve sanayi odalar ve borsalar, bankalar ve sigorta irketleri tarafndan kurulan vakflar olarak karmza kmaktadr. zel kiiler vakflar ise, 1967 ylnda kabul edilen ve 903 sayl yasaya gre zel kiiler tarafndan kurulabilen vakflardr (Salam 2006: 55). zel kii vakflar zel amal vakflar olduklar iin kamu yarar esas alnmayabilir. Bu adan

51

vakflar toplumsal yarar salama fonksiyonu ile dolayl olarak rtt sylenebilir. Cumhuriyetin ilan ncesinde ve sonrasnda kurulan vakflarn saylar bu dnemdeki vakflarn geliimi anlamamz asndan aadaki tabloda belirtilmitir. Tablo 1. Eski Vakflar VAKIFLAR Mazbut Vakflar Mlhak Vakflar Aznlk Vakflar Toplam SAYILARI 5.376 322 161 5.859

(Kaynak: Vakflar Genel Mdrl; Aktaran: Salam 2006: 56). Tablo 2. Yeni Vakflar KAMU VAKIFLARI Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf Sosyal Vakf evre Koruma Vakflar Toplam ZEL VAKIFLAR Sosyal Gvenlik Vakflar Kii Vakflar Alt Toplam 76 1.005 SAYILARI 24 3.443 3.467 Yardmlama ve Dayanma 928 SAYILARI 1

(Kaynak: Vakflar Genel Mdrl; Aktaran: Salam 2006: 56). Tablodan da grld zere, eski vakflarn says toplamda 5.859, yeni vakflarn says toplamda 4.472 olmakla beraber tm vakflarn say 10.331e ulamtr.

52

Sonu olarak gnmzde gerek ve tzel kiilerin mal ve haklarn belirli bir amaca tahsis etmesiyle oluan tzel kiilii bulunan mal topluluklarna vakf denilmektedir. Vakflarn yeleri yoktur (Trk Medeni Kanunu: Madde 101). Vakfn amac, hukuksal normlara uygun olmaldr. Gerek ve tzel kiiler tarafndan vakflar kurulabilir. Ancak vakf gerek kii tarafndan kuruluyor ise Trk Medeni Kanununda belirlenen fiil ehliyetine sahip olmal, tzelkii tarafndan kuruluyor ise fiil ehliyetine sahip olmann yan sra, kurulu statsnde vakf kurabileceine ve vakfa malvarl zgleyebileceine ilikin hkm bulunmas gerekmektedir. Vakflar noterde dzenleme eklinde yaplacak bir resmi senetle ya da lme bal bir tasarrufla belirlenmektedir. Vakflarn tam olarak kuruluunun gerekleebilmesi iin asliye hukuk mahkemesine mracaat edilerek tescilinin salanmas gerekmektedir. Vakflar bu ekilde sicile tescil ile tzel kiilik kazanmaktadr (http://www.vgm.gov.tr/vakiflarhk/vakif_nedir.asp, 08.10.2007; Yldrm 2004: 179). Vakflarn topluma katks yllardr srmekle birlikte son dnemlerde vakflara olan ilgi art gstermitir. Byk irketlerin vakf kurmalar ve vakf niversitelerinin saylarnn artmas gelinen aamann gzlemlenmesi asndan nemlidir (Salam 2006: 57). ABye yelik srecinde vakflarn nemli olmas bakmndan 2008 ylnda vakflar yasa tasars TBMM tarafndan kabul edilmitir. Bu yasa beraberinde nemli deiiklikler de getirmitir. Kabul edilen yeni kanuna gre yeni vakflar, vakf senetlerinde yazl olarak belirtilen amalarn gerekletirmek suretiyle, Vakflar Genel Mdrlne beyanda bulunmak kouluyla ube ve temsilcilik aabilme hakkna sahip olmutur. Bunun yan sra, yabanclar artk Trkiyede hukuki ve fiili mtekabiliyet esasna gre yeni vakf kurabilme yetkisi kazanmtr. Bilgi ve belgeleri zamannda vermeyen veya vakf senedine aykr olarak toplanan veya geree aykr beyanda bulunan vakf ynetimine 500 YTL para cezas verilecektir. nceden vakf yneticilerini grevden alma eklinde bir yol izlenirken imdi bu yeni dzenleme ile ceza, para cezasna evrilmitir. (http://www.cnnturk.com/TURKIYE/haber_detay.asp?PID=318&haberID=420136).

53

Bir dier gelime, vakflarn mal temini ile ilgilidir. Vakflar artk yeni dzenleme ile mal edinebilme ve edindii mallar zerinde tasarrufta bulunabilme hakkna sahip olmutur. Ayrca vakflar, vakf senetlerinde bulunmas koulu ile ama ve faaliyetleri dna kmadan, uluslararas faaliyet ve ibirliinde bulunabilecektir. Vakflar yurtiinde veya yurtdnda bulunan ve ayn amalar dorultusunda faaliyet gsteren vakf ve derneklere yardm ve bata bulunabilecek ayn zamanda yardm ve ba alabilecektir. Ancak nakdi yardmlar bankalar vastasyla alnabilecektir. Bunun yan sra vakflar amac dorultusunda gelimek ve gelir elde etmek iin iktisadi iletme ve irket kurabilecek veya irketlere ortak olabilecektir. (http://www.cnnturk.com/TURKIYE/haber_detay.asp?PID=318&haberID=420136). AB srecinde ada demokrasiyi gelitirmenin bir koulu olarak vatandalar arasnda dayanmann ve yardmlamann artmas, kamunun yknn azaltlmas ve bu amala uluslararas kurulularla ibirlii abas ierisine girilmesi vakflarn temel ilevleri arasndadr. Bu adan bakldnda bir STK olarak karmza kan vakflarn, AB mzakere srecinde artan nemleri yadsnamaz. Dolaysyla da vakf anlaynn bu srete nemi tartlamaz (Salam 2006: 59). Yeni kanun ile getirilen bu deiiklikler de ABye yelik srecinde vakflara nemli yenilikler kazandracaktr. Kabul edilen yeni kanun Trkiyenin ABye katlmna sivil toplumun geliimi asndan katk salayacaktr. 4.3. SEND KALAR Sendikalar sivil toplum aktrlerinin nemli bir faktr olarak demokrasinin geliimi ve toplumlarn demokratikleme srecinde etkin rol oynamas asndan nemli bir yere sahiptirler (Yldrm ve Halak 2007: 43). Gnmzde sendikalar, ii snfnn sosyal ve ekonomik alandaki hak ve karlarn savunan, yaam ve alma artlarn gelitirmeyi amalayan mesleki

54

rgtlenmeler olarak karmza kmaktadr. Baka bir ifadeyle, ii ve iverenlerin kazan, i, sosyal ve kltrel konularda karlarn savunmak ve gelitirmek amacyla bireylerin kendi aralarnda oluturduklar rgtlerdir (Akatay ve Yelkikalan 2007: 21). Sendikalar Kanununda yer alan sendika tanm ise (Sendikalar Kanunu Madde: 2): ilerin veya iverenlerin alma ilikilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin meydana getirdikleri tzel kiilie sahip kurululara denilir. Bu tanmda dikkat edilmesi gereken husus, Sendikalar Kanununda ii olarak tanmlanan kiilerin hizmet akdine gre alan kesim olduudur. Hizmet akdine gre alan kiilerin T.C. Emekli Sand Kanununa tabi olmas ii olarak tanmlanmalarna engel tekil oluturmamaktadr (Sendikalar Kanunu Madde: 2). Bylece ii kavramnn snrlar geni tutularak sadece ii kanunlarna gre ii saylanlar deil, Borlar Kanununa gre hizmet akdi ile alan kiilerde ii olarak tanmlandrlmaktadr (Demir 2007: 11). Ancak kamu kurum ve kurulularnda bir kadro veya pozisyonda ii stats haricinde ve daimi olarak alan kamu grevlileri 2821 Sayl Sendikalar Kanunu kapsamnda ii olarak deerlendirilmemektedir. Bu adan bu statdeki kiiler sadece kamu grevlileri sendikas kurma yetkisine sahiptirler (Demir 2007: 13). Sendikalar gnmzde geldii konumu ve salad haklar bir anda elde etmemi, Osmanl Devleti dneminde yaplan bir takm giriimler bugnk konumun sinyallerini vermitir. 4.3.1. Osmanl Devletinde Sendikalarn Geliimi Osmanl Devletinde genel olarak tarmsal yapnn toplumsal yaama hakim olmas nedeniyle, Trkiyede tam olarak bir ii snfnn ortaya k gecikmitir (Bozkurt 2001: 294). Sendikalar Osmanl Devletinde, ilk ii hareketleri ile Osmanl

55

ekonomisini modernletiren ok uluslu ve gayrimslimlerin abalar ile ilerleme kat etmi bir olguyu ifade etmektedir. Osmanl Devletinde gayrimslimlerin yatrmlar ile oluup gelien ilk modern sanayi, iiliin ortaya knda nemli bir etkendir. Osmanl Devletinde bu dnemde alanlarn istismar edilmesi, kurulan sanayi tesislerinde alma artlarnn olumsuz olmas oluacak bir ii hareketinin oluumunu etkilemekteydi. Bu olumsuzluun nedeni ise, 18841864 yllar arasnda Krm, Kafkasya ve Balkanlardan Osmanl Devletinin ald g fazlaldr. Bu dnemde Osmanl Devleti iin 600.000 gmen ve bunlarn i sorunu nemli bir yk halini almtr (Yazc 1999: 25). Osmanl Devletinde iilerin durumlarnn iyiletirilmesine ynelik kurulan ilk ii dernei olarak Osmanl Ameleperver Cemiyeti kabul grmekle beraber bu konuda tartmalar bulunmaktadr. Kimi grlere gre bu cemiyet ii haklarn savunma amacyla kurulmu bir dernek, kimi grlere gre ise, ihtilalci, Marksist yapnn esaslarna uygun bir cemiyettir. Ancak sonu itibariyle Osmanl Devleti ierisinde adnda amele kavram geen ilk dernek olmakla birlikte bu cemiyetin o dnemde etkin bir faaliyet gsterdii grlmemektedir (Yazc 1999: 25). 18701908 yllar arasnda Osmanl Devletinde ii hareketinin snf nitelii kazand bir dnemdir. zellikle 1870lerden sonra ii altran iletmelerin g kazand ve sayca art gsterdii grlmektedir. Osmanl Devletinde bu dnemde ii hareketleri ile beraber ilk grevin 1872 ylnda Beyolu telgraf iileri tarafndan yapld, ikinci grevin ise Kasmpaa tersane iileri tarafndan gerekleen grev olduu bilinse de baz kaynaklar tarafndan ilk grev Kasmpaa tersane iilerinin yapt grev olarak tanmlanmakla birlikte (Yazc 1999: 26). Bu konuda tam bir birlik salanamamtr. Dnemin ii hareketi olarak bilinen grevlerin kendisini ilk kez 1870lerde gstermesi sendikalama srecine doru ii hareketlerinin ilk kprtlarnn grlmesi asndan nemlidir. zellikle 1870 ylnda Osmanl Devletinde siyasal bakmdan nemli bir gelime olarak kabul edebileceimiz I. Merutiyetin ilan ile balayan dnemi ii hareketlerine ynelik almalarn art gsterdii dnem olarak belirtmek doru

56

olacaktr. Bu dnem, Osmanl Devletinin hem alkantl dnemini hem de politik gelimelerinin youn olduu dnemi ifade etmektedir (Yazc 1999: 26). Bu dnemlerde iveren kesimini ounlukla Rum, Ermeni, Yahudi kesiminin oluturduu gzlenirken, ii rgtlenmelerinde ise Yahudi, Rum, Bulgarlarn ounluk sahibi olduu grlmektedir (Yazc 1999: 28). Osmanl Devletinde ii hareketleri ile balayan bu sre rgtlenme giriimlerini tetiklemi ve sivil alann oluturulmasna zemin hazrlamtr. Ancak bu tr giriimlerin ayn hzla ilerleme kaydetmemi olmas oluturulacak sivil alann geliimini kstlamtr. Bunun sonucunda da, Osmanl Devletinde iilerin kendilerini grevlerle ifade edebildikleri sylenebilse de gl ii hareketlerinin oluumundan bahsedilememektedir. 4.3.2. Cumhuriyet Dneminde Sendikalarn Geliimi Osmanl Devleti dneminden zayf bir ii hareketi miras alan Cumhuriyet dnemi, I. Dnya Sava ve stiklal Savann sonrasnda yeni sanayi tesislerinin kurulduu bu dnemde ii saysn 1927 ylna gre 150.000e kadar ykseltmitir. Osmanl Devletinin son dneminde kurulan irili ufakl baz ii dernekleri, Cumhuriyet yllarnn balangcndan itibaren Trk ii hareketinin bir kolunu oluturmulardr. Bu ii rgtlenmeleri ierisinde Trkiye i Dernei, Beynelmilel iler ttihad, stanbul Umum Amele Birlii, Amele Teali Cemiyeti ve i Yardmlama Dernei gibi ii rgtlenmeleri dikkat eken oluumlar ierisindedir (Yazc 1999: 30). Cumhuriyetin ilanndan sonra kabul edilen 1924 Anayasas toplanma ve dernek kurma hakkn tanm olmasna ramen anayasa sendika ve toplu szleme hakkna ynelik bir hkm kapsamamaktadr. 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu aile, cemaat, rk ve snf esasna dayal olarak cemiyet kurulamayaca hkmn getirmi bu durumda sendikac sekteye uratmtr (Aksu 2007: 150). Ancak 1946 ylnda Cemiyetler Kanununda yaplan birtakm deiiklikler, bu dnemde ii hareketleri asndan nem tekil etmektedir. Tekilatlanma konusunda serbestlik getirilmesi

57

bunun yan sra cemiyet kurma izin artnn kaldrlmasna ynelik dzenlemelerin yaplmas Trk sendikacl asndan nemli gelimeler salamtr. 1946 yl ile beraber siyasi partiler ile sivil toplum kurumlar arasnda kendine zg bir iliki oluum gstermitir. Bu dnemde sendikalara ynelik yaplan yapsal dzenlemelerle sendikalama yolunda nemli admlar atlm (Yazc 1999: 33) ve birok ikolunda yeni sendikalarn kurulumu ile sendikaclk kendisini etkin bir biimde gstermeye balamtr. 1947 ylnda ise 5018 sayl ii ve iveren sendikalar ve sendika birlikleri ile ilgili yasa kartlmtr. lkenin ilk sendikalar kanunu olarak bilinen bu yasa ile sendika zgrlne yer verilmi ise de sendikal faaliyetlere ynelik snrlamalarn ve ayn dnemde sendikalarn en nemli tepki unsuru olan greve ynelik yasan devam ettii grlmektedir (Aksu 2007: 150). ok partili dneme gei bu dnemde sendikal faaliyetlerin artnda etkilidir (Alemdar 2007: 57; Yazc 1999: 33). 1950li yllara geile birlikte Trkiyede sanayileme srecinin kendisini gsterdii grlmekte (Bozkurt 2001: 294) ve sendikalamann bu dnemde etkinlik kazand grlmektedir. Trkiyede 19481960 yllar arasnda Trkiyede sendikalarn saysnn 73ten 432ye km olmas (Alemdar 2007: 57) sendikacln gelimesi yolunda nemli admlarn atldn ve bu dnemde yaplan gayretlerin etkili olduunu gstermektedir. 1960 sonras dnemde 1961 Anayasas ile birlikte temel hak ve zgrlklere ynelik haklara daha geni yer verilmi ve sendikalara toplu i szlemesi ve grev hakk tannmtr. Bu Anayasa getirdii yeniliklerle ii ve iverenler asndan nem tamaktadr.1961 Anayasasnn 46.maddesinin: iler ve iverenler, nceden izin almakszn sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbeste ye olma ve yelikten ayrlma hakkna sahiptirler. ibaresiyle alan kesime geni olanaklar tanmaktadr.

58

1961 ylndan itibaren Trkiyedeki sendika saylarndaki art nemli lde kendisini gstermi, 1961de 511 olan sendika says 1978lerde 912ye ykselmitir (Yazc 2007: 57). 1963 ylnda ise 274 sayl Sendikalar Kanunu, 275 sayl toplu i szlemesi, grev ve lokavt kanunu kabul edilmi bylece i ve iverenlerin haklar hukuki bir temele dayandrlmtr (Aksu 2007: 150). Bu gelimeler erevesinde 1952 ylnda Trk Sendikacl asndan nemli bir gelime olan ilk sendika konfederasyonu Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (Trk- )nun kurulmasn beraberinde getirmitir. Souk savan balang dnemlerinde kurulan bu ii sendikas, kurulduu ilk yllarda Amerikan sendikaclnn gerek maddi gerekse organizasyon bilgisi ve danmanlk ynndeki yardmlarndan yararlanmtr. Genel olarak partiler st sendikaclk anlayn kabul eden, ulusalc ve daha ok devlet iletmelerinde rgtlenmelerini ieren bir yap sergilemi (Doan 2003: 26) ve kuruluundan itibaren belirli bir ideolojiye veya siyasi partiye yakn durmak yerine iktidarlarla ilikilerini scak tutmaya gayret gstermitir (Yldrm ve Halak 2007: 46). Trk- in kurulmasnda dnemin Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve DPnin korporatist sistemi etkin klma gayretlerinin etkili olduu sylenebilir (Alemdar 2007: 57). Gnmzde Trk- , kendisine bal bulunan 35 sendika ve fazla ye says ile birlikte Trkiyenin en byk ii konfederasyonudur (Yldrm ve Halak 2007: 46). 1980li yllara kadar hareketli bir dnem geiren Trk ii hareketleri zerinde 12 Eyll darbesi olumsuz bir etki yaratmtr. iler 1980 askeri mdahalesi ile gerekleen konfederasyonlarn etkinliklerinin durdurulmas, 1960 dneminde elde edilen haklarn tekrardan geri alnm olmas, bir ksm sendikac kesimin yarglanmas ve sendikalarn bir ksmnn kapatlmas (Yazc 1999: 35; Doan 2003: 24) gibi olaylar dnemin sendikalar asndan geirdii ar koullar gstermektedir. 12 Eyll sonras dnemde ise, sendikal faaliyetler kendisini toparlama yolunda admlar atm ama ancak yaplan etkinlikler bozulan dzeni onarma abas ile snrl kalabilmitir. 1990larda kapatlan konfederasyonlarn yeniden almas ve zelletirme program, ekonominin liberallemesi gibi gelimeler AB uyum sreci ile birlikte Trkiye ii faaliyetlerinde bir canlanma

59

salamtr. Bunun yan sra kamu grevlileri arasnda sendikalama abas grlmeye balanmtr (Alemdar 2007: 58). Gnmzde ise sendikalama iiler asndan ii sendikalar, memurlar asndan memur sendikalar ve son olarak iveren kesimini temsilen iveren sendikalarndan olumaktadr. 4.3.3. i Sendikalar i sendikalar, tarihsel sre ierisinde sivil toplum unsuru olarak en etkin faaliyet gsteren sendika tr olarak karmza kmaktadr. Osmanl Devletinden gnmze kadar ii hareketlerinin eitli konfederasyonlar altnda hareket ettiini ve bunun sonucunda da iilerin haklarn savunma amacyla bir sivil toplum kuruluu olarak devlet zerinde etkin bir rol izlediini syleyebiliriz. iler devlete kar haklarn savunmak amacyla ii sendikalar oluturup buna paralel olarak konfederasyonlar altnda toplanrlar. i sendikalar asndan bakldnda lkemizde konfederasyon yer almaktadr. Bunlardan ilki Trk- , ikinci olarak Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (D SK) son olarak da Hak- olarak karmza kmaktadr. 4.3.3.1. TRK- 1952de kurulan Trk- , 33 sendikann kendisine bal olmas ve ortalama 1,9 milyon yesiyle Trkiyenin en byk ii konfederasyonudur (http://www.calisma.gov.tr, 06.12.2007). Trk- in kurulmas bu dnemde siyasi adan CHP ve DPnin korporatist sisteme geme abasnn bir sonucu olarak da deerlendirilebilir (Alemdar 2007: 57). zellikle devletin bu dnemde Trk- e gcne salamlatrmas asndan bir takm imkanlar tanmasyla Trk- dnemin ii hareketini tek elde toplama imkan salamtr. Ancak 1982 Anayasasnn etkisiyle kstlanan sendikalar ve Trk-

60

dnda dier ii konfederasyonlarnn kapatlmas ii hareketlerinin 1991 ylna kadar aktif olmamasna neden olmutur (Alemdar 2007: 58). 1991 ylndan itibaren ii hareketleri deien hkmet ile beraber yeniden canlanmtr. 4.3.3.2. D SK Trk- ten ayrlma karar alan drt sendika tarafndan 1967 ylnda kurulan D SK, 19671980 yllar arasnda genel olarak militan sosyalist bir sendikaclk anlayna hakim bir yap sergilemitir. D SKin bu dnemdeki politikasna bakldnda dnemin Trkiye i Partisi (T P)nin politik faaliyetleri ile iliki ierisinde bulunduu sylenilebilir. D SKin T P ile olan ilikisi sendikal geliim asndan parti uzantl sendikaclk anlayn getirmi ve bu durum sendikaclk anlayna yeni bir boyut kazandrmtr (Yazc 1999: 34). 12 Eyll askeri mdahalesinden ve 1982 Anayasasnn ii hareketlerini kstlamasndan etkilenen D SK, bu dnemde kapatlmtr (Yldrm ve Halak 2007: 50). Ancak 1991 ve 1992 yllarnda Trk Ceza Kanununda yaplan deiikliklerle D SKin almasna yeniden karar verilmitir (Alemdar 2007: 58). Trk- in parti st sendikaclk anlaynn aksine D SK parti uzantl sendikaclk anlayn getirmitir. Gnmzde D SK 19 sendikay kendi bnyesinde toplam ve ortalama 380.000 yeye sahip bir konfederasyon olarak karmza kmaktadr (Yldrm ve Halak 2007: 50). 4.3.3.3. HAK- HAK- , 1976 ylnda genellikle kamu kurulular arlkl olarak rgtlenmi bir konfederasyondur. 19761980 tarihleri arasnda iilere ynelik pek etkinlik gsterememi olan HAK- , kamu sektrnde Trk- in, zel sektrde de D SKin egemenlii karsnda gelime ansna sahip olamamtr. Bu dnemde dier sendikalardan farkl olarak slamc yaklama sahip bir partinin yedeinde kurulmu olmasdr. Ancak kurulduu dnemde dier sendikalarnda siyasi partilerle etkileim ierisinde olmas bu durumun sadece HAK- iin geerli olmadn, dnemin siyasal dinamikleri ile ilikili olduunu gstermektedir (zdemir 2007: 67).

61

12 Eyll dneminde D SKin kapatlmasyla D SK yesi bir kesimin Hake bal ye sendikalara gemi olmas 1980e kadar ki dnemde etkin rol oynamam olan HAK- i canlandrmtr (Yldrm ve Halak 2007: 51). 19831990 aras dnemi ise HAK- iin aray ve belirsizlik dnemi olarak tanmlayabiliriz. 1980 ncesi dnemde HAK- nemli bir grev ile karmza kmazken, 1985 sonras dnemde grevlere rastlanm olmas nemli bir gelime olarak deerlendirilebilir. 1990 sonras dnem ise HAK- asndan nemli gelimeleri ierinde barndrmaktadr. Bu dnem bamsz bir sendikal izginin izlenmeye baland, sendikann yurtd hareketlerinin aktifletii bir dnemdir (zdemir 2007: 69). Gnmzde ise HAK- , kendisine bal 8 sendika ve yaklak 320.000 yesiyle byk ii konfederasyonundan biridir. 4.3.4. Memur Sendikalar I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava dneminde insan gcnn bir ksmnn azalmas nedeniyle nitelikli igcne olan gereksinim art gstermitir. Bu nedenle nitelikli igc sahiplerine bir takm ayrcalklar tannmtr. Bu dnemde memurlarn konumu yllk izin sreleri, i gvencesi ve sosyal gvenlik bakmndan dier alanlara gre daha itibarl ve ayrcalkl bir hale getirilmitir. Bu durum memurlarn rgtlenme ihtiyac hissetmeyerek nemli haklar elde etmelerini salamtr. nemli haklar elde eden memur kesimi mevcut siyasal iktidarlarn yannda yer alm ve dier emeki kesimden uzaklamlardr. 1950 ncesinde memurlar sahip olduklar ayrcalklarnda etkisiyle, emeki niteliinden ok iveren niteliinde alyorlard. Bu dnemde devletin memurlara ynelik saladklar haklar ile memurlar devletle zdelemi konumdayd. 1950den sonra ise memurlar bu ayrcalkl konumlarn kaybetmeye baladlar. Memurlara salanan sosyal gvenlik gibi haklar ii kesiminde de yaygnlat (www.kesk.org.tr, 01.10.2007). Bu durum memurlarn ayrcalkl durumunun ortadan kalkmasna neden olmutur.

62

Trkiyede 1960lara kadar genel olarak cemiyet, birlik veya dernek olarak rgtlenen kamu emekileri, 1961 Anayasasnn yrrle girmesi ile sendikal rgtlenmesinin birinci basaman hayata geirmitir. 1961 Anayasasnn 46. maddesinde, ii nitelii tamayan kamu hizmeti grevlilerinin de nceden izin olmakszn, sendikalar ve sendika birlikleri kurma hakkn salamasyla beraber Devlet Personeli Sendikalar Kanunu 08.06.1965 ylnda 624 Sayl Yasa ile kartlmtr. Bu kanun sonrasnda sendikal rgtlenmelerde ve emekilerin sendikalara katlmlarnda art grlmtr. Ancak 12 Mart 1971 darbesi ile kamu emekilerinin sendikal rgtlenmesi yasaklanarak faaliyette olan sendikalar kapatlmtr. 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi ile emekiler, rgtszletirme politikalar ile kar karya kalmtr. 1980 sonlarnda ise kamu emekileri oluturduklar derneklerle sendikal faaliyetlerini yrtrken, dier taraftan ekonomik ve sosyal haklarna sahip kma abas ierisine girmilerdir. 19871990 yllar arasnda 1980 askeri mdahalesinin getirmi olduu kstlamalarn almas abas ierisine girilmitir. 19901991 yllar aras ise sendikalarn kurulmas ve devamllklarnn salanmas giriimlerinin olduu dnem olarak grlebilir (www.kesk.org.tr, 01.10.2007). 1992 ylndan gnmze kadar kamu emekileri rgtlenme, toplu pazarlk ve grev haklarnn yasal dayanaklara balanmas ve gvence altna alnmas ynnde birok eylem giriiminde bulunmaya devam etmilerdir. 1995 ylnda yaplan deiiklik kamu emekileri asndan nemlidir. Bu deiiklikle memurlara sendika yasan ieren hkm kaldrlm ve 25.06.2001 tarihinde yrrle giren 4688 sayl kanunla da memurlara sendika kurma ve ynetimle toplu grme yapma hakk verilmitir (Aksu 2007: 150; Menak 2007: 194). Bu kanun memurlarn haklar salama asndan nemli bir gelime olarak grlse de memur sendikalar 4688 sayl Kamu Grevlileri Sendikalar Kanununu bir sorun olarak grmektedir. Bu kanun, kamu grevlilerine vermi olduu ksmi haklarla (Aksu 2007: 151) memur sendikaclnn gelimesi yolunda engel tekil etmektedir. Memurlara verilen bu ksmi haklar iilere tannan haklardan kstl olmakla birlikte memurlara grev hakk tannmamtr. Bu durum, memurlarn 1950li

63

yllarn ncesinde memurlarn devletle zdeletirilmesinin gnmze yansmalar olarak deerlendirilebilir. Genel olarak bakldnda Trkiyede memur sendikalarnn ii sendikalarna oranla yava admlarla ilerleme gsterdiini syleyebiliriz. i sendikalarnn tarihsel geliim ierisinde elde ettikleri haklara memur sendikalarnn sahip olduunu sylemek pek olas deildir. Buna ramen memur sendikalarnn devlet yaps ierisinde kamu grevlilerinin hem devlet ierisinde kalmalar hem de devlet ierisinde sivil tavr oluturmalar asndan nemli bir yere sahip olduklar sylenebilir. Bylece memur sendikalar kamu grevlilerinin haklarn savunurken sivil ve sosyal hayata da katkda bulunmay amalamaktadr (Aksu 2007: 151). i hareketleri Trkiyede sanayileme ile birlikte kk giriimlerle kendisini gstermeye balarken, Osmanl Devletinden gnmze kadar ki devlet yaplanmasnn merkeziyeti bir konumda olmas memur giriimlerinin nn kapatmtr. Trkiyede memur sendikacl asndan byk konfederasyon karmza kmaktadr. Genellikle sol kesimin memur sendikas olarak Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK), slamc kesimlerin memur sendikas olarak Memur Sendikalar Konfederasyonu (MEMUR-SEN) ve Trk milliyetilerinin memur sendikas olarak tannan Trkiye Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonlar (KAMU-SEN) etkinlik alanlar asndan nemli bir yere sahiptir (Menak 2007: 197). 4.3.4.1. Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu Kamu emekileri sendika kurmadan nce Kamu alanlar Platformu (KP) ad altnda bir araya gelerek almalarn bu platform zerinden dzenlemekteydi. Ancak sendikalar kurulduktan sonra g birliini daha da arttrmak amacyla Kamu alanlar Sendikalar Platformu (KSP) oluturmu ve almalarn bu at altnda srdrmlerdir. Daha sonra bu iki platform 1994 ylnda kamu emekilerinin

64

sendikal faaliyetlerinin daha sistemli ilemesi asndan bir araya gelerek konfederal bir yaplanmann oluturulmas karar alnmtr. Konfederasyonun kurulmasna ynelik tabann tepkisinin belirlenmesi amacyla 2627 Kasm 1994 tarihlerinde stanbul, zmir, Ankara ve Bursada daha sonra 2526 ubat 1995 tarihlerinde Ankarada Merkezi Kurultay dzenlenmi ve drt ay ierisinde konfederasyonun kurulmas karar alnmtr. Ancak kurulu sreci drt aydan fazla srm, konfederasyonun kurulmas iin 1112 Kasm 1995 tarihlerinde 28 sendikann katlm ile Ankarada Konfederasyonlama Tzk ve Kurulu Kurultay yaplmtr. Bu kurultayda kabul edilen tzk ile 8 Aralk 1995 tarihinde KESK kurulmutur KESK kurulduu birlikte sreten itibaren ii snf ve ve ii buna bal

konfederasyonlarla

mcadeleyi

savunmakta

sendikalarnn

gerekletirdii eylemlere destek vermektedir. zellikle Trk- ve D SK ile iyi ilikiler ierisinde bulunan KESK, uluslararas alanda henz yeterince diyalog kuramamtr. Ancak Avrupadaki sendika ve konfederasyonlar KESKin kamu emekilerinin haklarna ynelik etkinliklerinden bilgi sahibidirler. 1618 Austos 1996 tarihlerinde I. Olaan (ETUC) Genel yelik Kurulunda Avrupa i Sendikalar KESKin Konfederasyonuna bavurusunda bulunan

(www.kesk.org.tr, 01.10.2007) yelii kabul edilmitir. 4.3.4.2. Trkiye Kamu alanlar Sendikalar Konfederasyonlar KAMU-SEN, yapsndaki 343.921 ye says ile Trkiyenin ikinci byk kamu grevlileri konfederasyonu olarak karmza Genel kmaktadr olarak Trk (www.calisma.gov.tr/CGM/4688_istatistik_2004_htm).

milliyetilerinin memur sendikas olarak bilinen KAMU-SENnin (Menak 2007: 194) amac, tznn 4. maddesine gre, kamu grevlilerinin ortak ekonomik, sosyal ve mesleki haklarn savunmak ve gelitirmek, ye sendikalar arasnda ibirliini salamak, alma ve toplumsal bar iin mcadele etmek olarak aklanmtr (www.kamusen.org.tr/tuzuk.doc).

65

4.3.4.3. Memur Sendikalar Konfederasyonu MEMUR-SEN, Trkiyenin nc byk memur konfederasyonu olmakla birlikte 137.937 ye saysna sahiptir (www.calisma.gov.tr/CGM/4688_istatistik_2004_htm). MEMUR-SENin amac, zelde; ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn ve karlarn savunmak, genelde ise; her trl hakszlk ve hukuksuzlua kar kmak olarak belirtilmitir (www.memursen.org.tr/Tuzuk.asp). 4.3.1.3. veren Sendikalar Trkiyede modern anlamda ii ve iveren ilikilerinin temeli 1961 Anayasas ile balamtr. 1961 Anayasas sadece iilere deil, iveren kesimine de sendika kurma hakk, toplu i szlemesi ve grev hakk tanmtr. Bu anayasaya dayanarak 1963 ylnda karlan 274 sayl Sendikalar Kanunu ve 275 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunlar ile endstriyel ilikiler sisteminin temel artlar hazrlanmtr. 1982 Anayasas ise endstriyel ilikiler sistemini daha detayl dzenlemi ve alma barnn salamlatrlmas amalanmtr. Ancak gerek anlamda iveren sendikalar 1961 Anayasasnn yrrle girdikten sonra kurulmutur. Gnmzde ise, hem ii hem de iveren sendika ve konfederasyonlar 1982 Anayasasna uygun olarak karlan 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu hkmlerine kar sorumludurlar (www.tisk.org.tr 01.10.2007). 4.3.5.1. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu 15 Ekim 1961 tarihinde Madeni Eya Sanayicileri Sendikas, stanbul Tahta Sanayi verenleri Sendikas, stanbul Tekstil Sanayi verenleri Sendikas, stanbul Gda Sanayi verenleri Sendikas, stanbul Matbaaclk Sanayi verenleri Sendikas, stanbul Cam Sanayi verenleri Sendikas bir araya gelerek stanbul veren Sendikalar Birlii ad altnda bir birlik oluturmutur. Daha sonra 20 Aralk 1962

66

tarihinde yaplan II. Olaan Genel Kurulda bu birliin ad Trkiye yelerinin saysn 22ye ulatrmtr (www.tisk.org.tr 01.10.2007). 4.4. MESLEK KURULULARI

veren

Sendikalar Konfederasyonu olarak deitirilmitir. T SK, katlan eitli sendikalarla

Belirli bir meslee sahip olan kiilerin ortak ihtiyalarnn giderilmesi, mesleki faaliyetlerin kolaylatrlmas, gelitirilmesini salamak, meslek disiplinini ve meslek ahlakn muhafaza etmek amacyla oluturulmu kurululardr (Akatay ve Yelkikalan 2007: 21). Meslek kurulularnn rgtlenme biimlerine bakldnda oda veya dernek eklinde rgtlendikleri grlmektedir. Meslek dernekleri ile meslek odalar arasndaki fark meslek derneklere yelik serbestken meslek odalarna yeliin zorunlu oluudur (Akatay ve Yelkikalan 2007: 21). Cumhuriyetin ilk yllarnda meslek kurulular, hkmetlerin yan kurulular gibi faaliyet gstermilerdir. Mali kaynaklar olmayan bu kurulular hkmetler tarafndan finanse edilmi ve bu kurululara meslek camialar ile hkmet arasnda vasta ilevi verilmitir. Bu dnemde bu kurumlarn ynetimleri sk vesayet altnda tutulmakla birlikte bu kurululara yelik zorunludur. 1950 ncesi dnemde, nemli meslek kurulular olarak temeli geleneksel lonca geleneinin kalntlarna dayanan Ticaret ve Sanayi Odalardr. Bu kurulularn nemi hkmetler tarafndan nemsenmelerinden kaynaklanmaktadr, ancak hkmetlerce nemsenmek bu kurulular zerindeki vesayet denetimini arttrmtr. Bu dnemde karmza kan bir dier rgt ise, esnaf rgtleridir. 1950 ncesi dnemde nemsiz kurulular olarak yer alsa da 1943te yaplan yasal dzenlemelerle baz kamusal ilevler elde edeceklerdir. Bunun yannda bu dnemdeki ziraat odalar da nemsiz kurulular olarak kalm, 1940ta Tarm

67

Bakanl tarafndan seim yaptrlarak canlandrlmaya allsa da durum bu odalar asndan deimemitir. 1950li yllarda yrrle girmi yasal dzenleme ile Ticaret ve Sanayi Odalarna ksmi bir zerkleme getirilmitir. 1950lilerin ikinci yarsnda ise sanayi ve ticaret odalarnn yava yava seslerini duyurmaya balamalar ile hkmet nlem alma yoluna gitmi, 1958 banda yaplan yasal bir dzenleme ile hkmetin meslek kurulular zerindeki denetimi arttrmtr. 1961 Anayasas ile kurulan meslek kurulular, demokratik seimli ve ynetimden zerk bir yapya sahip kamu kurumu stats kazanmlardr. 1970li yllarla birlikte toplumsal ve politik ortam belirginletiren sa-sol kutuplamalar meslek kurulularn emek arlkl meslek kurulular ve sermaye arlkl meslek kurulular olarak ikiye blmtr (Bora 2001: 265). 4.4.1. Emek Arlkl Meslek Kurulular Eitime ve uzmanlk bilgisine dayal meslek arlkl kurulular Trk Mimar ve Mhendis Odalar Birlii (TMMOB), Trkiye Barolar Birlii (TBB), Trk Tabipleri Birlii (TTB), Trk Eczaclar Birlii (TEB), Trk Veteriner Hekimleri Birlii (TVHB)inden oluan sol kanatta faaliyet gsteren rgtlerdir (Bora 2001: 267). 4.4.1.1. 1980 ncesi Emek Arlkl Meslek Kurulular Bu dnemde sol meslek kurulularnn en nemlisi TMMOB olarak karmza kmaktadr. Kendi emeine dayal retim yapan mimar ve mhendislerin rgt olarak bilinen TMMOB, meslein uygulanmasndaki skntlarla birlikte kendisini gstermeye balamtr. Bu kurulu 1970lerden itibaren mhendis ve mimarlarn dile getirdikleri sorunlarn ancak toplumsal sorunlarn ierisinde zlebilecei

68

yoluna gitmitir. Bu dnemde TMMOBnin mesleki adan oluturduu otorite brokrasi ierisinde de ciddiye alnmaktadr. 1960larn ortalarndan itibaren bakanlklardan ve devletten zerk olma giriimi abas TTBde de grlmeye balanmtr (Bora 2001: 268). zlk haklar, sendikalama isteini gndeme tamtr. 1966dan sonra bu birlik, alma alann ve etkinliklerini geniletecek ve 1977 yl ile birlikte hzla politikleerek, siyasi konularda da aktif rol oynamaya balamtr. TEB, bu dnemde TTB gibi zlk haklarnn elde mcadelesine ynelik aktif faaliyette bulunmad, daha pasif kald gzlenmitir. Ancak gen eczaclarn, meslein artan sorunlar karsnda tepkileri TEBin, 1970li yllarla birlikte etkin olduu grlmektedir. TBB kurulduu 1969 ylndan itibaren sekinci ve loncac meslek geleneinin yaygn olmasna bal olarak, sadece meslek kuruluu statsnde deil, Anayasann yarg blmnde yer alma istei zerinde durmutur (Bora 2001: 268). Bu dnemde TBBnin kendisini dier meslek kurulularndan daha ayrcalkl bir konumda grdn sylemek mmkndr. 1970lerin sonlarna doru politik iddetin artmasna bal olarak TMMOB, TTB ve TBB birok baskyla karlamtr. 1970li yllara kadar ki dnemde emee dayal meslek kurulular zlk haklarn savunmak amacyla her ne kadar giriimde bulundularsa da etkinlikleri ses getirici nitelikte olmamtr. 4.4.1.2. 1980 Sonras Emek Arlkl Meslek Kurulular 12 Eyll askeri darbesi ile TMMOB, TTB ve TBB youn bask srecine girmitir. Bu dnemde tm dier meslek kurulular gibi TMMOBde ar basklar altnda kalm, gzetim altnda tutulmutur. Ancak bu artlarda da TMMOB, muhalefetine devam etmi, Danma Meclisine sunulan yeni Anayasa Tasarsna kar eletiriler sunmutur.

69

TTBnin ise faaliyetleri bir sreliine durdurulmu, bu dnemde doktorlara getirilen mecburi hizmet uygulamasna kar TTBnin itirazlar etkili olamam ve yl olarak belirlenen mecburi hizmet 1981 ylnda yrrle girmitir. TTB ynetimi, 1980 ylnda askeri mdahaleye kar ak faaliyette bulunmasa da hak aramann kstlanmasna ynelik tepkilerini dile getirmitir (Bora 2001: 271). Bu dnemde barolarn kendilerini dier meslek gruplarndan ayr tutmalar ancak herhangi bir meslek kuruluu ile ayrma tabi tutulmadan eit deerlendirilmeleri barolarn rahatszlklarn dile getirmelerine neden olmutur (Bora 2001: 274). 1983 sonras dnemde emek arlkl kurulular sermaye arlkl rgtlerden daha fazla sknt yaamlardr. Sol eilim ierisinde olan bu rgtler sa iktidarlarla birlikte bir dlanma ierisinde olmulardr. 1970lerde gl bir rgtlenme olarak karmza kan TMMOB, bu dnemde yetki ve faaliyetlerini daraltan bir dzenlemelerle karlamtr. Bu dnemde sanayi yatrmlarnn gerilemesi, dnemin yatrmlarnn yerel teknolojiden ok d kaynaklara dayanmas mimar-mhendislii mesleki adan da geriletmitir. Bu noktada 19881990 yllar arasnda TMMOB, ulusal sanayileme hedefiyle birlikte mhendislik mesleinin eski nemine kavumas ve itibarn tekrardan salamasna ynelik bir politika izlemitir. 1980lerin sonlarna doru TTBnin etkin bir biimde n plana ktn sylemek mmkndr. 19881989 yllarnda yaplan, kamu da alan doktorlarn haklarn savunmaya ynelik Beyaz Eylemler ile birlikte etkin ve demokratik bir TTB izgisi izilmitir. 19901992 yllar arasnda TTB tarafndan yrrle giren srekli eitim projesi ile birlikte yelerinin mesleki geliimlerine ynelik katkda bulunmaya balamas rgtsel etkinlik asndan nemli bir gelimedir (Bora 2001: 274).

70

Salk alannda bir dier meslek kuruluu olarak karmza kan TEB ise, bu dnemde maddi ve kurumsal adan gelime gstermi, 1979 ylnda kurulmaya balanan Eczac Kooperatiflerini 1989da Tm Eczaclar retim Temin Datm Kooperatifleri Birlii ad altnda birletirmi ve bylece nemli bir g elde etmitir. 1985te kurulan ve TTB izgisinde faaliyet gsteren bir kurum olarak karmza Trk Di Hekimleri Birlii(TDB) kmaktadr. zellikle sahte di hekimlerine ynelik mcadelede bulunmakla birlikte, byk kentlerde younlaan di hekimleri iin meydana gelebilecek isizlik tehlikesi de bu kuruluun ura alan ierisine girmektedir (Bora 2001: 275). 19821983 dneminde hkmetlerin meslek kurulularnn etkinliklerini kstlamaya dnk uygulamalara gitmesiyle beraber, bu basklardan daha ok muhalif kanad oluturan sol arlkl yaplama ierisindeki meslek kurulularnn etkilendii grlmektedir. Bu nedenle de bu dnemde grlen en etkin tepkide bu kanattan gelmitir. 1994 ylnda DYP-SHP koalisyonu dneminde hazrlanan Demokratikleme Paketi esnasnda Meslek Birlikleri Platformu ad altnda bir araya gelen TBB, TTB, TEB, TDB, TMMOB ve TVHBnin hazrlad Anayasa deiiklik nerisi deiim talebini ortaya koyan en nemli giriimdir. Ancak 23 Temmuz 1995te 4121 sayl yasayla yaplan Anayasa deiikliinde, bu platformun nerilerinin dikkate alnd sylenemez. 1980lerin sonlarna gelindiinde avukatlar zerinde de hala askeri ynetimin basks kendisini hissettirmekteydi. Ancak TBBnin bu basklar karsnda etkili bir tepki gsterdii sylenememektedir. Bu dnemde TMMOBde youn basklarla karlam, zellikle 1991 dneminden sonra faaliyetlerini arttrmas ile birlikte bu kurulua baklar artmtr. TTBnin de her hkmet dneminde karlat basklar devam etmi ve 1985 sonlarnda idam cezalarnn kaldrlmasna ynelik yapt destekler nedeniyle TTB ynetimi hakknda dava alm ancak beraatla sonulanmtr. 1990 ylnda ise TEBin hkmete ynelik muhalif klar nedeniyle Salk Bakanl mfettileri tarafndan denetime alnmtr. TDB ise

71

kurulu srecinde kurumsal statsn kabul ettirebilmek iin youn mcadele etmi, basklarla karlamtr (Bora 2001: 277). 1990l yllara bakldnda TMMOB, TBB, TTB, TEB, TDB, TVHBnin bu nemde ortak politika izleyebilmek iin bir platform altnda bir araya gelerek ortak bir tutum altna girdii grlmektedir. Bu alt birlik, 1991de, Kamu Kurumu Niteliinde Meslek Birlikleri Kurulu nu oluturmutur. 1991 genel seimlerinden sonra oluturulan DYP-SHP koalisyonu, demokratikleme ynnde atlacak admlar destekleyeceini dnlerek bu birlikler tarafndan tam destek grm olmasna ramen, 1992den itibaren bu koalisyonun vaat ettii demokratiklemeye dnk somut admlarn atlmadnn grlmesi bu birlikler zerinde hayal krkl yaratmtr. Bunun zerine Meslek Birlikleri Platformunun TBB dndaki yeleri, baz ii sendikalar ve dernekler bir araya gelerek ortak bir platform oluturma abas ierisine girmilerdir. Bu amala 1993te oluturduklar Demokrasi Platformu ile demokrasinin hayata geirilmesi ve tm alanlarn zlk haklarnn korunmas, gelitirilmesi amacyla birlikte hareket ederek g birlii amalamaktadrlar. Ancak bu platform sol kesim dnda herhangi bir kitleye hitap etmemekle birlikte sadece sol muhalefet olarak kendisini gstermitir (Bora 2001: 279). 1990l yllarda TTB, TMMOB ile birlikte aktif bir politika izleyerek gndemdeki sorunlara tepkisini gstermitir. Bu adan 1989da toplu nbet eylemleri yaparak, bu eylemlerle salk politikalarnn yetersizlii ile kamu hastanelerinde sunulan hizmetin kalitesizliini eletiren hekimler, tepkilerini toplu olarak nbet tutarak gstermi bylece hekim ve hastalarn karlar arasndaki ban zerinde durmulardr. TEB ynetimi ise, 1990l ylarn ortasna kadar genel olarak politik konularda daha lml yaklamlarda bulunmu olmakla birlikte etkin faaliyet gsterdii sylenemez. Ancak 1995 ylnda genel bakan deiiklii ile beraber TEB, daha atak bir izgide hareket etmitir. Bu dnemde, TDBnin etkinlikleri TTB ile TEBnin izgisinde ancak daha lmldr (Bora 2001: 280). TTB ise kendisini Demokrasi Platformu dnda tutarak 1990l yllarda aktif olarak faaliyette bulunmamtr. Meslek kurulularnn bu dnemde devletle olan

72

ilikilerine bakldnda 1980lerin ortalarndan itibaren oluan sivil toplum kuruluu kimlii ile kamu kurumu olma durumu arasnda oluan bir kargaaya tabidir. zellikle bu durum kendisini TTB rneinde gsterir. Ancak barolarn etkin faaliyet kuruluu olarak karmza kan stanbul Barosunun bu durumu 1990l ylarda eletirdii grlmektedir. TMMOB ve TTBnin devlete kar tavr ise 1990l yllarda daha mesafelidir (Bora 2001: 283). 4.5. YURTTA G R MLER Yurtta giriimi, kamusal fonksiyonlarn gnll kurulularca stlenilmesi veya desteklenmesi olarak ifade edilmektedir. Bu giriimler yerel sorunlar ve gereksinimler kapsamnda bir araya gelerek oluturduklar oluumlardr (Akatay ve Yelkikalan 2007: 23). Bu giriimler herhangi bir dernek, rgt veya parti etkisi altnda olmadan, hibir kurumdan maddi destek almadan, katlmclarnn bir kuruluun yesi olarak deil sadece vatanda olarak katldklar hareketler olup, vatandalk bilincinin gelimesi asndan nem bir yere sahiptir (Akatay ve Yelkikalan 2007: 23). Trkiyede ounlukla grlen bu rgtlenmelerin ortak zellikleri ve genel yaplar maddeler halinde aadaki ekildedir (Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf-nde Gelen Sivil Toplum Kurulular Aratrma Raporu; Aktaran Yldrm 2004: 188191). Trkiyedeki STKlarn genel olarak yaplarna bakldnda derneklerin saylarnn olduka fazla olduu grlmektedir. Trkiyede STKlar snflandrldnda byk bir ksmnn dayanma, eitim, ekonomi ve kltr amal kurulularn ilk sralar aldklar grlmektedir.

73

Trkiyede dini nitelikli STKlarn tm STKlar ierisinde %20 gibi bir orana sahipken dier nde gelen STKlara gre kk apta kaldklar grlmektedir. Dernekler arasnda ncelikle ekonomi ve dayanmay ieren, vakflar arasnda eitim ve kltr kapsayan, sendikalar ierisinde ise dayanmaya dayal olan STKlar etkin grlmektedir. Son be ylda en ok etkinlikleri dernekler gerekletirmilerdir. Vakflar ve dernekler bir st kurulua bal olmaya pek eilimli deillerdir, oysaki sendikalar bir baka kurulua ye olmada n sralarda yer almaktadrlar. En ok derneklerde ve yurtta giriimlerinde gnlllere rastlanmaktadr. Sonu olarak, Trkiyede STKlarn etkinliklerini nceki yllara gre

arttrdklar sylenebilir. zellikle dernek ve yurtta giriimlerindeki art bunun en iyi rneidir. Trkiyedeki STKlarn rgtlenme biimleri hakknda bilgi verilmesi bir sonraki blmde anlatlacak bu kurulularn ayr ayr AB srecindeki yollarn incelenmesine zemin hazrlayacaktr. Bu kurulularn oluum ekilleri, devletle olan yapsal ilikileri, kendi ilerinde ayrlan rgt yaplar AB srecindeki gsterecekleri etkinlikleri de etkilemektedir.

74

NC BLM AVRUPA B RL MZAKERE AAMASINDA S V L TOPLUMUN ETK LER almann bu blmnde ABnin oluumu ve tarihsel sre ierisinde Trkiye-AB ilikilerinin geliimi zerinde durulacaktr. Ayrca AB mzakere srecinde Trkiyede faaliyette bulunan STKlarn lerleme Raporlarnda yer alan gelimeleri ve bu STKlarn AB ile olan ilikileri zerinde durulacaktr. 1. AVRUPA B RL N N OLUUMU Sivil toplumun daha rahat gelitii Bat Avrupa devletleri arasnda bir birlik oluturulmas fikri 14. yzyldan itibaren devlet adamlar, filozoflar, siyaset bilimciler tarafndan ortaya atlm olmasna ramen I. Dnya Sava, bu birliin gndeme gelmesinde etkili olmutur. I. Dnya Savann sarsc etkisinden sonra ulus devlet modelini ama araylar balatlm ve devletlerin eitliki ve gnll birliini salamaya dnk almalar ortaya atlmtr. 1923te Pan-Avrupa Hareketi, Kont Richard Coudenhove-Kalergi tarafndan bu amala kurulmu ilk rgt olarak karmza kmaktadr (Bozkurt vd. 2006: 3; lger 2005: 2). Bu gelimelerin devamnda 1926 ylnda Cenevrede Avrupa birlii Dernei adyla yeni bir rgt kurulmutur. Bu rgt Paris, Berlin, Londra gibi kentlerde eitli ubeler am, bunun sonucunda da Birleik Avrupa dncesi yaylmaya balamtr (lger 2005: 2). zellikle II. Dnya Savandan sonra ykc savalardan etkilenen Avrupa rekabetin ve savalarn ykcln fark etmitir. Bu durum Avrupann nde giden devlet adamlarn Avrupa btnlemesine ynelik dnmeye itmilerdir. Bu anlamda aba gsteren Alman Konrad Adenauer, Fransz Robert Schuman ve Jean Monnet, talyan Alcide de Gasperi gibi dnrler savan sone ermesi iin seslerini ykseltmilerdir. ngiliz Winston Churchill bu anlamda resmi olarak fikrini belirten ilk devlet adamdr. Churchill 1946 ylnda Zrihte yapt bir konumada Avrupa devletlerinin birleik bir

75

devlet oluturmas gerektiini (Bozkurt vd. 2006: 4) ve Avrupa Birleik Devletleri iin ncelikle Fransa ile Almanya arasnda bir ortakln oluturulmasnn art olduunu ileri srmtr (lger 2005: 10). Ancak Churchill Avrupa Birleik Devletlerinin ierisine kta Avrupasn almaktadr. ngilterenin bu birlie katlmas dnlmemitir (lger 2005: 10). Bat Avrupadaki Fransa ve Almanya arasndaki belirsiz durum ibirlii ynndeki atlmlar olumlu etkilemitir. II. Dnya Sava ile bu sre daha da hz kazanmtr. 1.1. AVRUPA KMR VE EL K TOPLULUU Avrupa Topluluklarnn ilki olan Avrupa Kmr-elik Topluluu (AKT) 18 Nisan 1951 tarihinde Almanya, Belika, Fransa, Hollanda, talya ve Lksemburg arasnda imzalanm olup, 23 Temmuz 1952de yrrle girmitir (Bozkurt vd. 2006: 16; lger 2005: 10). 1951 tarihinde AKTnin kurulmasnn nedeni, Avrupadaki glerin anlamalnn zlmesi zellikle Fransa ve Almanya arasndaki anlamazln zme ulatrlmasdr. Yani Avrupada bir birlik oluturulmak istenmesinin nedeni sadece ekonomik deil, ayn zamanda politiktir de. AKTyi Paris Antlamasnn en nemli zellii, bamsz olarak kurulan organlara ye lkelerin kmr ve elik endstrilerinin yneltilmesi ve yasama, yrtme yetkilerinin bamsz organlara devredilmesidir. Paris Antlamas nitelii itibariyle uluslar aras bir antlama niteliinde olmayp, ulus-st bir yapdadr (Bozkurt vd. 2006: 16). 1.2. AVRUPA ATOM ENERJ S TOPLULUU VE AVRUPA EKONOM K TOPLULUU Paris Antlamasna taraf olan lkeler arasnda Romada imzalanan antlama ile iki yeni topluluk daha oluturulmutur. Bunlardan ilki Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (EURATOM), ikinci olarak kurulan topluluk ise Avrupa Ekonomik

76

Topluluu (AET)dur. EURATOM ile atom enerjisi alannda ibirliine gidilmesi, nkleer endstrinin oluturulmas, ye lkelerin refaha ulatrlmas ve dier lkeler ile ilikilerin iyiletirilmesi ve gelitirilmesi temel hedef olarak belirlenmitir (Bozkurt vd. 2006: 23; Bozkurt 2001: 63; lger 2005: 13). AET ile amalanan ise Avrupann siyasal bir btnle ulamas bunun iinde ekonomik dengeyi salamak amacyla ye lkeler arasnda mallarn, hizmetlerin, sermayenin ve emein serbeste dolat bir ortak pazar ve gmrk birliinin kurulmasnn art olmasdr (Bozkurt vd. 2006: 23). Paris ve Roma Antlamalar ile kurulan AKT, EURATOM ve AETnin adlar Avrupa Topluluklar bal altnda btnlemitir. 8 Nisan 1965 tarihinde imzalanan Birleme Antlamas ile her Topluluk iin grev yapmak zere hazrlanan ortak bir Komisyon ve Konsey oluturulmutur (lger 2005: 15; Bozkurt vd. 2006: 23). 1.3. AVRUPA B RL GEN LEME SREC AKT, AET, EURATOMu kuran Avrupa Topluluunun kurucu lkeleri olarak da anlan lkeler Fransa, Almanya, katlm ile AB genileme srecine girmitir. 1.3.1. Birinci Genileme Sreci lk genileme sreci, 1961 ylnda ngilterenin tam yelik iin bavurusu ile balam olsa bile bu sre sancl bir sretir. ngiltere 1961 ylnda Avrupa Topluluuna katlma istei Fransa tarafndan reddedilmitir (Bozkurt vd. 2006: 50; lger 2005: 33). Fransann ngilterenin yeliine kar kmasnn birka nedeni bulunmaktadr Bunlardan ilki, II. Dnya Sava srasnda ngilizlerin, Fransz donanmasn batrarak donanmann Almanlarn ordusuna gemi talya, Belika, Hollandadan olumaktadr (lger 2005: 33). Bu kurucu lkelerin yan sra yeni lkelerin

77

olmasdr. 1969 ylnda Fransa Cumhurbakan De Gaullen grevinden ayrlmasndan sonra ngiltere ile grmelere balanabilmitir. La Hayede 1969 ylnda yaplan Zirve ile birlikte Toplulua katlmak isteyen ngiltere, rlanda, Danimarka ve Norve ile mzakerelerin balatlmasna karar verilmitir. ki yl sren mzakereler sonucunda 22 Ocak 1972de Katlma Antlamalar imzalanmtr. Ancak Norvein Katlma Antlamas ise lkesinde yapt referandum sonucu ile reddedilmitir (Bozkurt vd. 2006: 50; lger: 2005: 34). Bylece alt yeden oluan ABnin ye says dokuza kmtr. 1.3.2. kinci Genileme Sreci Yunanistan Karamanlis dnemi ile birlikte demokrasiye getikten sonra AETye tam ye olmak yolunda bavuruda bulunmutur. Tam yelik bavurusunda Komisyon grnn olumsuz olmasna ramen, Bakanlar Konseyi ekonomik nedenleri geri plan atarak siyasi nedenleri n plana karmtr. Bylece 28 Mays 1979da Atinada imzalanan bir Antlama ile 1 Ocak 1981 tarihinden itibaren geerli olacak ekilde Yunanistann yelii kabul edilmitir (Bozkurt vd. 2006: 50; lger: 2005: 38). 1.3.3. nc Genileme Sreci spanya ve Portekiz ile 12 Ocak 1985 tarihinde Madrid ve Lizbonda imzalanan ve 1986 ylnda yrrle giren Katlma Antlamalar ile ye says 12ye kmtr (Bozkurt vd. 2006: 50). Ancak spanyann corafi adan bykl ve nfusu nedeniyle mzakere aamas zor gemi olup, spanyann sosyo- ekonomik katmanlarnn gl olmas bu srete baarl olmalarn salamtr (lger 2005: 39).

78

1.3.4. Drdnc Genileme Sreci On yl sre ile bnyesine yeni bir ye katmayan AB, 1995 ylnda sve, Avusturya ve Finlandiyann katlm ile daha da genilemi ve ye saysn 15e karmtr. Bu lkelerin katlm AByi gelitirmi ve Orta ve Kuzey Avrupada yeni almlar olumasn salamtr (Bozkurt vd. 2006: 51). 1.3.5. Beinci Genileme Sreci 9 Ekim 2002 tarihinde Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan Strateji Raporunda, 2004 yl kapsamnda ek Cumhuriyeti, Estonya, Kbrs Cumhuriyeti, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya, Slovakya ve Slovenyann AB alnmas tavsiye edilmi olup, ABye katlmalarn ieren karar Kopenhagta 13 Aralk 2002de ilan edilmitir. Bu lkelerin Katlma Antlamalar 2003 ylnda Atinada imzalanmtr. Bylece 1 Mays 2004te 10 devlet daha AB yesi olmu (Bozkurt vd. 2006: 51) ve AB, 25 yeli bir birlik eklini almtr. 1.3.6. 2007 Genilemesi ve 2007 Sonras Genileme Olaslklar Bulgaristan ve Romanya 1 Ocak 2007 tarihinde AB yesi olmutur. AB ayrca Bat Balkan lkelerinin gerekli artlar yerine getirmeleri koulunda Srbistan, Karada, Bosna Hersek ve Makedonyann 2010 ve 2015 yllar arasnda ye olmalar olaslnn bulunduuna karar verilmitir. Ayrca Trkiye ve Hrvatistan ile tam yelik mzakerelerine balanmtr (Bozkurt vd. 2006: 53).

2. TRK YE-AVRUPA B RL

L K S N N GEL M

Osmanl Devletinden itibaren Batllamann etkisinde olan Trkiye, d politikada uluslararas rgtlenmeler ierisinde yer almay hedefleyen bir politika izlemitir.

79

Trkiye, 1959 ylnda yeni kurulmu olan AET ile yakn ilikiler kurmak isteyen lkelerin banda gelmekteydi Bu adan Trkiye ile Avrupa Birlii'nin ilikilerinin geliimine baktmz zaman, 31 Temmuz 1959'da Trkiye'nin AETye yapt ortaklk bavurusu ile ikili ilikilerin balad grlmektedir. AET Bakanlar Konseyi'nin, Trkiyenin bavurusunu kabulnn ardndan kabulnn ardndan 12 Eyll 1963 tarihinde ortaklk salayan Ankara Anlamas imzalanmtr (lger 2005: 101). Ankara Antlamasn 1970 ylnda imzalanan Katma Protokol takip etmektedir. Sonradan AT yesi olan birok lkeden daha nce AT ile ilikilerini balatm olan bu iki nemli belge ve daha sonraki yllarda yaplan 17 Aralk 2004 tarihli Avrupa Konseyi Sonu Bildirgesi, halen sregelen bu srete Trkiye-AB ilikilerinin en nemli hukuki dayanaklarndandr (lger 2005: 102103). 2.1. ANKARA ANTLAMASI VE KATMA PROTOKOL Trkiye zellikle II. Dnya Savandan sonra Avrupada kurulan siyasi ve gvenlik yaplamalarnn byk bir ounluuna katlmaya ynelmitir. Bunda Osmanl Dneminden Cumhuriyetin kuruluuna kadar ve sonrasnda batllama fikrinin modernleme ile ayn anlamda kullanlmas etkilidir. Bunun sonucunda da Trkiye, Avrupa Konseyi, Ekonomi ibirlii ve organizasyonu (OECD) ve Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO) katlma giriimlerinde bulunmu ve olumlu sonular almtr. Trkiye bu adan Avrupa'nn en nemli entegrasyon hareketine kar da kaytsz kalmamtr. Trkiyenin tam yelik bavurusuna AET tarafndan verilen yantta, Trkiye'nin kalknma dzeyinin tam yelik iin gereken koullar salamak iin yeterli olmadn bildirmitir. Bunun yerine tam yelik koullarn gerekletirene kadar geerli olacak bir ortaklk anlamas yaplmas konusunda teklif sunmutur. Bunun

80

sonucunda da Ankara Antlamas 12 Eyll 1963 tarihinde Ankara'da imzalanmtr ve 1 Aralk 1964 tarihinde yrrle girmitir (lger 2005: 102). Yaplan Ankara Anlamasnn temel amac, Trkiye ekonomisi ile topluluk ekonomisi arasndaki farkllklarn dzeltilmesi, Trkiye ve AET lkelerindeki yaam standartlarnn eitlenilmesi, ekonomik gelimelerin hzlandrlmas, Trkiyenin mevcut durumunun iyiletirilmesinin salanmasdr (lger 2005: 102). Ankara Antlamasnn 28. Maddesinde ise, "Anlamann ileyii, topluluu kuran Antlamadan doan ykmllklerin tamamnn Trkiye tarafndan stlenebileceini gsterdiinde, Akit Taraflar, Trkiye'nin toplulua girmesi olasln inceleme altna alrlar" denilmektedir. Bundan da grlecei zere Ankara Anlamas ile salanan Trkiye-AB ortaklk ilikisinin temel amac Trkiye'nin Avrupa Topluluuna tam katlmdr (lger 2005: 102). Ankara Antlamas gei dnemini kapsamaktadr. Bu dnemler hazrlk dnemi, gei dnemi ve nihai dnem olarak aamadan olumaktadr. Gei dneminin sonunda ise Trkiyenin AET lkeleri ile kstlama olmadan mal ve tarmsal rn ticareti yapabilmesine imkan veren bir gmrk birliinin oluturulmas planlanmtr. Anlamada yer alan hazrlk dneminin sona ermesiyle birlikte, 13 Kasm 1970 tarihinde imzalanp, 1973 ylnda yrrle giren Katma Protokolde gei dneminde yer alacak hkmler ve taraflarn karlkl olarak stlenecei ykmllkler oluturulmutur (lger 2005: 102). Fakat ne Ankara Antlamas ne de Katma Protokol belirlendii biimde uygulanamamtr. Bu durumun nedenini, Trkiyede 1970'li yllar ierisinde yer alan ekonomik sorunlar ve birtakm siyasi nedenler Trkiyenin Katma Protokol'den kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmesini engel oluturmutur. Trkiye kendi sorumluluklarn ihmal etmeye ve toplulukla ilikilere souk bakmaya balaynca, topluluk da kendi ykmllklerini yerine getirmemeye ve ortaklk ilikisinin gelitirilmesi ynnde aba harcamamaya balamtr.

81

Bu ekonomik

sorunlarn

yan sra Yunanistann 1980de

Avrupa

Topluluuna ye olmas ile birlikte siyasi sorunlarda olumaya balam ve topluluk ile ilikiler zayflam sonu olarak da Katma Protokoln sadece ticari ksmlar devam etmi, gerideki dier hkmler kaldrlmtr (lger 2005: 103). 2.2. GMRK B RL 1983 ylndan itibaren Trkiye'de sivil ynetimin yeniden oluturulmas ve 1984 ylndan itibaren lkemizin ithal ikamesi politikalarn hzla terk ederek da alma srecini balatmas ilikilerimizi yeniden canlandrmtr. Trkiye bir yandan 14 Nisan 1987'de AB'ne tam yelik mracaatnda bulunmu, dier taraftan ertelenmi bulunan gmrk vergileri uyum ve indirim takvimini 1988 ylndan itibaren yeniden hazrlanarak yrrle konulmutur (lger 2005: 103). AB Komisyonu tam yelik bavurusuna 1989 ylnda verdii cevapta, Trkiye'nin AB'ne yelik konusundaki ehliyetini kabul etmekle birlikte, topluluun derinleme srecini tamamlanmasna, gelecek genilemesine kadar beklenmesini ve bu arada Trkiye ile gmrk birlii srecinin tamamlanmasn ileri srmtr. Bu Trkiye tarafndan da olumlu deerlendirilmi ve Gmrk Birliinin 1995 ylnda tamamlanmas iin gerekli hazrlklara balanmtr. ki yl sren mzakereler sonunda 5 Mart 1995 tarihinde yaplan Ortaklk Konseyi toplantsnda alnan karara gre Trkiye ile AB arasndaki Gmrk Birlii 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle konulmutur (lger 2005: 104). Gmrk Birliine katlmla Trkiye, AB lkeleriyle entegrasyon yolunda ok nemli bir aama kat etmitir. Bylece Trk ekonomisi ve sanayisi Gmrk Birliini tamamlayarak altndan kalklamayacak bir yk stlenmediini gstermi, dolaysyla tam yeliin gerektirecei ykmllkleri de zaman iinde stlenebilecei grlmtr. Gmrk Birlii sonrasnda Trkiye ile AB yesi lkeler arasnda sanayi mallar ile ilenmi gda rnleri ticaretinde, gmrk vergisi ve miktar kstlamalar ve bir takm mali ykmllkler kaldrlmtr. Ayrca Gmrk Birlii ile ABnin Ortak Gmrk Tarifesi uygulanmaya balanmtr (lger 2005: 104).

82

2.3. 1011 ARALIK 1999 HELS NK Z RVES 1011 Aralk 1999 tarihinde yaplan Helsinki Zirvesi ile Trkiyenin ABye tam yelik iin adayl resmi olarak kabul edilmi olup, bu dnem Trkiye asndan nemli bir yere sahiptir (Bozkurt vd. 2006: 384). Bu zirvenin ardndan Trkiye iin bir adaylk sreci balam ve dier aday lkeler iin de hazrlanan lerleme Raporlar Trkiye iin de hazrlanmaya balamtr. Trkiye iin 8 Kasm 2000 tarihinde Trkiyenin Kopenhag Kriterlerine uyumuna ynelik gerekli almalar tamamlamasna ynelik ksa ve orta vadeli hedefler belirlemilerdir (lger 2005: 106). Trkiye bu dnemde ngrlen ykmllkleri yerine getirme abas ierisine girmitir. ncelikle Kopenhag Kriterlerini ierisinde siyasi kriterleri yerine getirmek amacyla birok yasada deiiklik yapma yoluna gitmitir. Kopenhag Siyasi Kriterlerinde aday lkeler drt ana unsur asndan deerlendirilmektedir. Bunlar istikrarl ve kurumsallam bir demokrasinin var olmas, hukuk devleti ve hukukun stnlnn varl, insan haklarna sayg, aznlklarn korunmasdr. Siyasi kriterler ierisinde yerlemi bir demokrasinin varl temel bir kriterdir (Bozkurt vd. 2006: 44). Demokrasinin geliebilmesi iin de sivil toplum oluumlarnn Trkiyede rahat geliebilecei alann oluturulmas gerekmektedir. Bu da STK alannda gerekli yasal dzenlerin salanmas ile mmkndr. 2.4. 17 ARALIK 2004 BRKSEL Z RVES Trkiyenin uyum yasalarnda gstermi olduu performans ve Komisyon grnn ardndan Trkiye-AB ilikileri somutluk kazanmtr. 17 Aralk 2004 tarihinde Brkselde toplanan Avrupa Konseyi sonu bildirisinde Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterleri tam yelik mzakerelerini balatacak lde yerine getirdii tespit edilmitir ve bunun sonucunda da Trkiye ile AB ilikileri asndan yeni bir dnem balamtr. Grmelerin 3 Ekim 2005 tarihinde balayaca kararna varlmtr. Mzakerelerin balamas ile Trkiye ile AB inili ve kl bir srece girmi oldu. Ancak beinci genilemenin skntlarn henz zememi olan

83

AB iin Trkiye ile mzakereleri balatmak Avrupa kamuoyunun muhalefeti nedeniyle pek kolay gelimemitir. Ancak bu srete hem AB hem de Trkiye asndan bir deiim sreci balayacaktr (lger 2005: 108). 3. AVRUPA B RL KURULULARI AB her yl Trkiyeye ABye katlm aamasnda gstermi olduu ilerlemeleri ve eksiklikleri belirtmek amacyla lerleme Raporlar sunmaktadr. Bu balk altnda lerleme Raporlarnda STKlardan beklenen ve yl ierisinde deerlendirilen gelimelere yer verilecektir. 3.1. AVRUPA B RL N N TRK YEDEK SVL TOPLUM YOLUNDA TRK YEDE S V L TOPLUM

KURULULARI DEERLEND RMES AB her yl sunduu lerleme Raporlar ile Trkiyenin STK baznda

gstermi olduu gelimeleri deerlendirmektedir. 3.1.1. 2003 Yl lerleme Raporu 2003 yl ilerleme raporunda Trkiyedeki eksikliklere deinilmitir. Dernek kurmada brokratik engellerin ve sendikal rgtlenme asndan da kstlamalarn olduu belirtilmitir. Raporda insan haklar, temel haklar, aznlk haklar ve kltrel haklara ynelik zgrlkleri ve dernek ve vakflar kanundaki engellemelerin bulunduu belirtilmitir. Bu eksikliklerin giderilebilmesi iin STKlarn hem birbirleri ile hem de devlet ile olan ilikilerinin gelitirilmesi gerekmektedir (Kutlu ve Usta 2005: 205). 3.1.2. 2004 Yl lerleme Raporu Dernekler ve vakflar kanunu ile ilgili yaplan deiiklikler Trkiyenin 2004 yl ilerleme raporunda bu konuda ilerleme kaydettiini gstermitir. Ayn zamanda

84

bu ilerleme raporunda, devlet grevlilerinin yeni stratejiler gelitirmeleri, bu yaplan yeniliklerin uyumlatrlmas iin de STKlarn devletle ibirlii ierisinde olmas tavsiye edilmektedir (Kutlu ve Usta 2005: 205). 3.1.3. 1617 Aralk 2004 AB Zirvesi 1617 Aralk 2004 tarihinde AB Zirve Sonu Bildirgesinde topluluk sivil toplumun nemi zerinde durulmutur. Avrupa Birliinin her aday lke ile diyaloga girecei ve sivil toplum araclyla bu diyalogun kiilerinin bir araya gelecei zerinde durulmutur. Hkmet-kamu ynetimi-sivil toplum geni arasnda diyalogun glendirilmesinin gereklilii belirtilmitir. Ayrca bu zirvede, STKlarn Trkiyedeki reform aamasn ve Trkiyenin katlm mzakerelerini destekledikleri belirtilmitir. Bunun yan sra ABnin temel hak ve zgrlklerin gelitirilmesi ve korunmas alannda faaliyet gsteren STKlara destek verecei zerinde durulmutur (Kutlu ve Usta 2005: 205). 3.1.3.1.Trkiye Avrupa Birlii likilerinde Sivil Toplum Diyalogu AB Komisyonu, Ekim 2004 tarihli Tavsiye Metninde, Trkiye ile ye lkeler arasnda eitli tartmalarn yaplabilecei bir diyalog ortamnn oluturulmas nerilmitir. Bu oluturulacak diyalog ortamnda sivil toplumun en nemli rol stlenmesi gerekmektedir. 17 Aralk 2004 tarihinde yaplan zirvede, ABnin aday lkelerle kapsaml bir ekilde siyasal ve kltrel diyaloga girmesi ve bu sivil toplumu ieren bu diyalog ile karlkl anlayn salanmas hedeflenmitir. Trkiye ile olan sivil toplum diyalogunun amac, her iki tarafta toplum ve devlet tarafndan belirtilen kltr ve deerlere ilikin alglamalar hakknda bir tartma ortamnn oluturulmasdr. Ayrca Trkiyenin kalknma yolundaki amalarna yardmc olmak amacyla ikili ilikileri arttrma karar verilmitir. Bu amala sivil toplum diyalogunun temel hedefi; aday lkede sivil toplumun tm kesimleri asnda deneyim ve diyalogu arttrmak, ilgili aday lkeye ynelik genileme ile birlikte oluabilecek zorluklarn ve geliecek frsatlarn daha iyi anlalmasn salayacak ekilde AByi

85

bilgilendirmek ve ABnin deerlerinin, politikalarnn ve etkinliklerinin aday lkeler tarafndan daha iyi anlalmasn salamak olarak karmza kmaktadr (Erdal ve Gen 2006: 559). Bu diyalog Trkiye ile AB vatandalarnn birbirlerini daha iyi anlamasn ve ABye yeliin getirecei zorluk ve frsatlarn daha net bir ekilde grlmesini salamaktadr. Sivil toplum diyalogu, Trkiyeyi AB ierisinde daha bilinir bir konuma getirmeyi hedeflemektedir (Vgele 2007: 8). Trkiyede yeni gelimekte olan sivil toplum diyalogu ile Trkiye, AB ile sivil toplum diyalogunu salamak durumunda olmakla birlikte ncelikle kendi bnyesinde sivil toplum alannda diyalogunu salamaldr (eper 2006: 549). 3.1.3.2. Sivil Toplum Gelitirme Merkezi AB le Trkiye arasnda oluturulan sivil toplum diyaloguna destek salamak amac ile Avrupa Komisyonu tarafndan mali adan desteklenen Sivil Toplum Gelitirme Merkezi(STGM), STKlarn Trkiyenin AB srecine katlmda katksn arttrmaya almaktadr. Temel ilke olarak, her trl ayrmcla kar olmay ve farkllklar zenginlik olarak kabul etmeyi benimsemitir. STGM, STKlara salanacak maddi yardmlarn verimli ve ilkelere uygun bir ekilde kullanm iin yntemler gelitirmekte ve bunun paralelinde Trkiyede ocuk, kadn, insan haklar, genlik vb. gibi konularda alma yapan STKlarn kapasitelerini gelitirmeleri amacyla eim almalar yrtmektedir. Ayrca farkl alanlarda faaliyet gsteren STKlarn birbirleriyle iliki kurmalarna destek vermek de STGMnin grevleri arasndadr. Bu adan STGMnin nemli alma konularndan biri de, Trkiyedeki STKlarn birbirleri ile irtibata gemeleri ve sorunlar karsnda birlikte zmler retmeleri iin gerekli diyalogun olumasnn salanmasdr. STKlarn kapasitelerini gelitirmeleri Trkiyenin AB ile btnlemesine hz kazandracaktr. Ancak STKlarn kapasitelerini gelitirmelerinde mali kaynaklarnda nemi kalmazdr. Bu adan ABnin Trkiyedeki STKlar iin hazrlad fonlar devreye girmektedir. Komisyon, Trkiyedeki birok STKya projeler dahilinde hibeler vermitir. Bu hibeler cesaretlendirici zellie sahip olmakla birlikte zamanla

86

insan haklar ve demokratiklemenin paralelinde eitim, sempozyum ve aratrma konularna ynelik olan projeler zamanla daha da geniletilmitir. Bu adan STKlarn AB fonlar ve programlarna ulamak iin ABye sunulmak zere projeler almas gerekmektedir. Bunu gerekletirirken de birlikte almalar, bilgi ve deneyimlerinden yararlanmalar gerekmektedir. Bu noktada bunu salayacak olan STGMye ihtiya duyulmaktadr. STGM salad eitim programlar ile tm STKlar ile iletiime gemekte ve yapacaklar projelerde destek salamaktadr (Ciciolu 2006: 569). Sonu olarak, ABye uyum srecinde STKlarn nemli rol olaca grlmektedir. Ancak STKlarn ABye katlm srecinde faaliyetlerini arttrrken ayn zamanda birbirleri ile iletiimi salamalar da nemli bir husus olarak karmza kar. Bu adan STGMnin stlendii roln olduka nemli olduu grlmektedir. 3.4. 2005 Yl lerleme Raporu 9 Kasm 2005 tarihinde AB Komisyonu, 2005 lerleme Raporunu

yaynlamtr. BU ilerleme raporunda raporun kapsad dnem ierisinde Trkiyede gerekleen siyasi ve ekonomik gelimelere yer verilmi ve Trkiyenin AB yeliinin gereklerini yerine getirebilme kapasitesi eitli balklar altnda incelenmitir. Genel olarak raporun siyasi blmnde Trkiyenin Kopenhag Kriterlerini yerine getirme abalar ynne nemli gelimeler kaydettii grlmekte ve dzenlenen yasal deiikliklerin yrrle girmesi ile birlikte reform aamasnn devam ettii grlmektedir. Ancak bu reform almalarnn 2005 ylnda daha nceki yllara oranla yavalad belirtilmitir. (http://www.abhaber.com/belgeler/0520ABKomisyonu2005ilerlemeraporu.pdf). 2005 yl lerleme Raporunda Trkiyenin STKlara ynelik olumlu

gelimeleri ve eksikliklerine yer verilmitir. Hukuki adan Dernekler Yasas da dahil olmak zere eitli yasalarda deiiklik yaplmas nemli bir gelime olarak grlrken AB ile ilgili olarak baz

87

yasa deiiklikleri yaplrken AB Uyum Komitesinin grne yer verilmemesi bir eksiklik olarak grlmektedir. Kamu ynetimi asndan STKlarn yelerinin yer ald Eitim-Sen davasnda Szlemesinin bu sendikann tzn ilgili hkmleri l Danma

Meclislerinin oluturulmas olumlu bir gelimedir. Ancak sendikalarla ilgili olarak deitirmemesi durumunda nsan Haklar ald kararla kapatlmas ynnde karar verilmesi alt mahkemenin Avrupa (A HS) paralelinde

zdelememektedir. Ayrca yolsuzlukla mcadelede devlet-kamu ynetimi-sivil toplum arasndaki diyalog glendirilmeli ve yolsuzluun ar bir su olduu ynnde kamu bilincinin gelitirilmesi salanmaldr (http://www.abhaber.com/belgeler/0520ABKomisyonu2005ilerlemeraporu.pdf). Sivil toplum asndan ilerleme raporunda grlen bir eksiklik de Tutukevleri zleme Kurullarnda STK temsilcilerinin bulunmamas ve bu kurullar tarafndan tutulan raporlarn gizlilik ierisinde muhafaza edilmesidir. Dernekler asndan gelimelere bakldnda ilerleme raporunda, devletin derneklere etkinliklerine mdahale etmesini engelleyecek Yeni Denekler Kanunun yrrle girmesi ve Yeni Denekler Kanunu kapsamnda rk, din, blge ve aznlk gruplar temelinde derneklerin kurulabilmesi nemli gelimeler olarak grlmektedir. Ancak Yeni Dernekler Kanununun uygulanmasna ynelik bir ynetmelik ad ve/veya amalar Anayasaya aykr derneklerin kaydnn nnde nemli engel tekil etmesi ve Yeni Dernekler Kanununun uygulanmasnda farkllklarn belirmesi nemli eksiklikler olarak grlmektedir. rnein yaplan reformlara ramen STKlarn ak hava gsterilerinin, yrylerinin ve i alanlardaki faaliyetlerinin polis tarafndan kayt edilmesi uygulamasnn devam etmesi sorun oluturmaktadr (http://www.abhaber.com/belgeler/0520ABKomisyonu2005ilerlemeraporu.pdf). Sendikalar asndan ilerleme raporunda belirtilen olumlu gelimelere bakldnda ise, hkmet ve kamu sendikalar konfederasyonu arasndaki toplu

88

szleme grmelerinin anlama ile sonulanmas, sendika yelik cretlerin devletin yardm gstermesi ve Yeni Ceza Yasasnn sendika yeliine ve sendika etkinliine katlmak iin zor kullanmaya, tehdit etmeye veya yasa d yollarla sendika faaliyetlerini engellemeye hapis cezas getirmesi nemli gelimeler olarak karmza kmaktadr. Bunun yan sra, sendikalarn rgtlenme ve grev de dahil olmak zere toplu szleme haklarnn kstland ve baz salanan olumlu gelimelere ramen Uluslar aras alma rgt (ILO) standartlarna gre geride kalmaktadr. 2004 ylnda yenilenen Kamu Grevlileri Sendikalar Yasas ve lgili Babakanlk genelgesinin kamu memurlarnn sendikalama hakk hususunda yetersi kalmas eksiklik olarak ilerleme raporunda belirtilmitir (http://www.abhaber.com/belgeler/0520ABKomisyonu2005ilerlemeraporu.pdf). Bu adan 2005 lerleme Raporu genel olarak deerlendirildiin de

Trkiyenin sivil toplum asndan nemli admlar att belirtilmekle birlikte yaplan dzenlemelerin devam etmesi gerektii ve deiimlerin uygulamaya da yansmas gerektii zerinde durulduu grlmektedir. 2005 lerleme Raporu derneklerle ilgili olarak Yeni Dernekler Kanununun getirdii gelimelere scak bakmakla birlikte, baz dzenlemelerin yeniden gzden geirilmesi gerektii belirtilmitir. Bunun yan sra, sendikalarn hala belirli kstlamalar ierisinde olduu ve uluslar aras standartlara yaklamas gerektii 2005 lerleme Raporunda belirtilen hususlardr.

3.5. 2006 Yl lerleme Raporu 2006 yl durulmutur (2006 lerleme Raporunda Trkiyede merkeziyetiliin azaltlmas lerleme Raporu: 7). Bu adan merkeziyetiliin lkede

abalarnn devam etmesi ynndeki gelimelere yer verilmesi gereklilii zerinde azaltlmas sivil toplum alannn daha rahat oluumunu salayacak ve oluan bu alanda sivil toplum unsurlarnn belirgin bir biimde kendisini gstermesi salanacaktr.

89

Kamu ynetimi asndan Yerel Ynetim Derneklerine likin Kanunun, Ocak 2006 tarihinde deiiklie uramas ile kylerin, belediyelerin ve il zel idarelerinin birlikte ortak proje yrtmelerine imkan salamtr. Bu durum kamu ynetimi asndan olumlu bir gelime olarak grlmektedir (2006 lerleme Raporu: 6). Dernek kurma zgrlne ilikin olarak hukuki ereve uluslar aras standartlara ayn seviyede olduu ve zellikle derneklere ynelik yaplan hukuki dzenlemelerde 2004 ylnda yrrle konulan Dernekler Kanununun olumlu etkiler yaratt belirtilmitir (2006 lerleme Raporu: 14). 2006 yl lerleme Raporunda 2005 Yl lerleme Raporunda da belirtildii gibi Yeni Dernekler Kanununun olumlu etkileri yanstlmaktadr. Her iki ilerleme raporunda da derneklerin bir STK olarak olumlu ynde gelime gsterdii belirtilmektedir. Bu gelimelerin yan sra, 2006 lerleme Raporunda derneklerin aksine yurtdnda uluslar aras organizasyonlarca finanse edilen projelere mracaat eden vakflarn devletten izin alma zorunluluu devam etmektedir. Ayrca derneklerin kayt ve edilmesi ile ilgili sorunlar srmekte ve Diyarbakr Protestan ve Yehova ahitlerinin dernek kurma istekleri mahkeme tarafndan kabul edilmemitir. Bu durum 2006 Yl lerleme Raporunda eksiklik olarak belirtilmitir (2006 lerleme Raporu: 14). 2006 yl lerleme Raporunda sendikal haklar konusunda ilerleme

kaydedilmedii belirtilmitir. rgtlenme, grev ve toplu szleme hakkna ynelik gelimelerin olmad zerinde durulmutur (2006 lerleme Raporu: 18). 2006 yl lerleme Raporu derneklerle ilgili dzenlemelerin olumluluu zerinde dururken vakflar konusuna da dikkat ekmektedir. Ayrca merkeziyeti yapnn azaltlmas zerinde durularak daha rahat bir sivil toplum alannn oluumu hususunda adm atlmas istendii sylenebilir.

90

3.6. 2007 Yl lerleme Raporu Avrupa Komisyonu 6 Kasm 2007 tarihinde Trkiye 2007 lerleme Raporunu aklamtr. Bu ilerleme raporunda vakf ve derneklere ilikin eitli deerlenmeleri sunmutur. Rapor 1 Ekim 2006 ile Ekim 2007 tarihlerini kapsamakta ve alnan kararlar, uygulanan ve kabul edilen yasalar deerlendirmektedir (2007 lerleme Raporu: 3). Rapora genel olarak bakldnda derneklere ilikin belirtilen hususlarn daha az olduu ve bu yndeki gelimelere daha olumlu bakld gzlenmektedir. Bu adan 2004 ylnda yaplan derneklere ilikin hukuki dzenlemelerin, derneklerin saysnda arta sebep olduu, dini amal kurulan derneklere daha olumlu bakld ynnde olumlu gelimelere rastland belirtilmektedir. Raporda sivil toplumun gelimesi ve reformlarla balatlan diyalogun devam ettii grlmektedir. STKlar, siyasetin biimlendirilmesi ve sosyal, iktisadi ve siyasal sebepler ortaya koyulmasnda daha aktif rol almaktadrlar (2007 lerleme Raporu: 1415). Ayrca kamu kurumlar ve sivil toplum arasndaki ibirliinin artt belirtilmitir. Gerek kadnlarn siyasete aktif katlmna ynelik STKlar tarafndan yrtlen almalar gerekse ocuklarn eitimine, okula kayt olmalarna ynelik zel sektr ve STK ibirliinin artmas olumlu gelimeler olarak grlmektedir (2007 lerleme Raporu: 1718). Din zgrlne ynelik deerlendirme de Yehova ahitlerini Destekleme Derneinin Yargtay karar ile tescil edilmesinin din zgrl asndan nemli bir gelime olduu belirtilmitir (2007 lerleme Raporu: 1516). Vakflara ilikin hkmlere bakldnda ise, vakflarla ilgili

deerlendirilmelere dier raporlara gre daha az yer verildii grlmektedir. Din zgrl deerlendirmesi altnda sadece cemaat vakflarna ve bu vakflarn sorunlarna 08.11.2007). ksaca deinilmitir (http://www.stgm.org.tr/detay.php?detid=454;

91

2007 yl lerleme Raporu sendikalar ve ii haklar asndan snrlamalarn srdn, zellikle Trkiyede rgtlenme, grev ve toplu szleme ile ilgili haklarna ynelik ILO standartlarn tam olarak uygulayamamaktadr. Bu raporda ii haklarna ve sendikalara ilikin gelimelerin snrl kald belirtilmitir. AB standartlar ve ILO Konvansiyonlar ile uyumlu bir biimde sendikal haklar koruyan yasal dzenlemelerin yaplmas gerektii belirtilmitir (2007 lerleme Raporu: 19). Genel olarak Trkiye ve sivil toplum ilikisi asndan 2007 yl lerleme Raporu incelendiinde, raporun aklanma tarihi Trkiye asndan kritik bir dneme denk gelmitir. Bu durum d basn tarafndan da deerlendirilmitir. Financial Times Gazetesi, Trkiyenin snr tesi operasyona hazrland dnemde ilerleme raporunun aklanmasnn Trkiye asndan konu d bulunarak dikkate alnamayabilecei zerinde durmutur. The Independent Gazetesi ise raporu zamanlamas kt olarak deerlendirmi ve raporun AByi Trkiyeyi eletiren bir retmen edasyla yazld noktasna eletiride bulunmutur (htpp://cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&haberID=403017; 07.11.2007). Sonu olarak 2007 yl lerleme Raporu genel olarak derneklere ynelik olumlu dnceler ierirken vakflara ilikin hkmlere az yer verilmitir. Bunun yan sra sendikal haklar ve ii haklarnn iyiletirilmesine ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas gereklilii vurgulanmaktadr. ilere tannan haklarn ILO ve AB standartlarna uygun hale getirilmesinin gereklilii zerinde durulmutur. 2007 yl lerleme Raporundan da anlalaca gibi derneklere ynelik gelimeler 2004 ylnda karlan yasal dzenlemelerle salandysa da sendikalar ve ii haklarna ynelik almalar ayn paralel de ilememitir. Bu yndeki almalarn da hz kazanmas gerekmektedir.

92

3.2. TRK YEDEK S V L TOPLUM KURULULARININ AVRUPA B RL MZAKERE SREC NE BAKII Trkiyede STK olarak faaliyette bulunan kurulular dernekler, vakflar, sendikalar, meslek kurulular ve eitli yurtta giriimleri olarak snflandrlmtr. Bu balk altnda bu kurulularn AB ile ilikisi zerinde durulacaktr. 3.2.1. Dernekler ve Avrupa Birlii Dernekler younluklar ve etkinlikleri asndan nemli STKlar olarak karmza kmaktadrlar. Trkiyede STK olarak adlandrdmz rgtlenmelerin banda gelmelerine ramen dernekler Avrupa lkelerindeki oranlar ile karlatrldklarnda aznlkta kalmaktadrlar. Trkiyede 80.757 dernek faaliyette iken bu say Almanyada 2 milyon 100 bin, Fransada 1 milyon 470 bin olarak karmza kmaktadr katlm (http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=236; 10.10.2004). ABye

srecinde nemli bir rol oynayan STKlarn bir unsuru olarak karmza kan dernekler Trkiyede gereken nemi kazanmas gerekmektedir. Ancak eski yasal dzenlemeler ile bu geliim pek salamazken ABye katlm srecindeki Uyum Yasalar ile getirilen deiiklikler sivil toplum alannn oluumu ve geliimi asndan nemlidir. Bu adan Trkiyenin AB siyasi kriterlerine uyum amacyla gerekletirdii Uyum Yasa Paketleri kapsamnda yaplan deiikliklere yer verilecektir. 3.2.1.1. Birinci Uyum Paketi Birinci Uyum Paketi 6 ubat 2002 tarihinde kabul edilmi ve 19 ubat 2002 tarihinde yrrle girmitir. Bu uyum paketinde, derneklere ilikin yasal dzenlemelere deinilmemi, zel hayatn gizlilii, haberleme ve konut dokunulmazl ile ilgili dzenlemelere yer verilmitir (http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm).

93

3.2.1.2. kinci Uyum Paketi kinci Uyum Paketi 26 Mart 2002 tarihinde kabul edilen ve 9 Nisan 2002 tarihinde yrrle giren kinci Uyum Paketinde derneklerle ilgili dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenlemelere gre: Dernekler Yasas ile Toplant ve Yry Kanununda yer alan snrlamalar azaltlmtr. htilas suu nedeniyle mahkum olan bireylerin dernek kurucusu olamama hali Dernekler Kanununun 4. maddesinde yaplan deiiklikle ortadan kaldrlmtr. Gene ayn kanunun 2/c bendinde yaplan deiiklikle halk; snf, rk, dil, mezhep veya blge farkll gzeterek, kin ve dmanla tahrik etme sularndan dolay mahkum olanlarn dernek kurucusu olamayacana ilikin deiiklik yaplm olup, bu kiilerin hkmn kesinletii tarihten itibaren 5 be yl sre ile dernek kuramayacaklar eklinde dzenleme yaplmtr. Dernekler Kanununun 34. maddesinde yaplan deiiklikle derneklerin federasyon oluturabilmeleri iin kamu yararna alan dernek olmalarna ynelik husus metinden karlmtr. Dernekler Kanununun 38. maddesinde yaplan deiiklikle renci dernekleri bu amalar dnda faaliyette bulunamazlar cmlesi metinden Dernekler karlmaktadr. Kanununun Bu 43. dzenlemeler maddesinde derneklerle dernek ilgili ve zgrlklerde art salamaktadr. yabanc kurulularla ilgili olarak Dileri Bakanlnn ilgili bakanlklarn grne bavurularak ileri Bakanl tarafndan verilecek izin hususu ilgili maddeden karlmtr. Bu husus yerine en az 7 gn nceden merkezlerinin bulunduu ve faaliyetin dzenlenecei illerin valiliklerine bildirimde bulunma zorunluluu eklinde bir ibare getirilmitir. Bylece izin yerine bildirim sistemine gei salanarak

94

derneklere

daha

geni

haklar

tannmtr

(http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm). 3.2.1.3. nc Uyum Paketi 3 Austos 2002de kabul edilen ve 9 Austos 2002 tarihinde yrrle giren nc Uyum Paketi aadaki deiiklikleri kapsamaktadr: Dernekler Kanununun 11 ve 12. maddelerinde yaplan

deiikliklerle, yurtdnda kurulan derneklerin Trkiyede daha rahat faaliyet gsterebilecei dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenleme gerekletirilirken Trkiyede kurulan derneklerinde yurtdnda etkinliklerini kolaylatrc gelimelere gidilmitir. Dernekler Kanununun 15. maddesinde yaplan deiiklik ile Dernek kt ve kayt ilerinin, ileri Bakanlnn elinde toplanmas amalanm ve bu ynde dzenlemelere gidilmitir. Dernekler Kanununun 39. maddesinin kaldrlm ve kamu hizmeti grevlilerinin dernek kurumlarnn nndeki sorunlar sona ermitir. Dernekler Kanununun 56. maddesi yrrlkten kaldrlarak rencilerin derneklerle ilikilerine ynelik getirilen kstlamalar kaldrlmtr. Dernekler Kanununun 40. maddesinde yaplan deiiklikle doal afetler ile karlaldnda gerekli hazrlk almalarnn STKlar tarafndan yaplabilmesi uygun grlmtr. Daha nce derneklerle ilgili almalar yrtme ilemi Emniyet Genel Mdrlndeydi. Ancak 46. ve 73. maddelerdeki deiikliklerle bu grev Emniyet Genel Mdrlnden alnm, ileri Bakanl bnyesindeki Dernekler Daire Bakanlna braklmtr (http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm).

95

Dernekler Kanununda yaplan bu dzenlemeler ile derneklerin faaliyet alanlar geniletilmi olmakla birlikte derneklerin ilikilerinin gelitirilmesi, ilemlerinin kolaylatrlmas salanmtr. 3.2.1.4. Drdnc Uyum Paketi Bu uyum paketinde kurulmas yasak olan dernekler ilikin dzenlemelere gidilerek dernek kurma zgrl geniletilmitir. Bunun yan sra derneklerin yurtd ilikilerinde ve resmi olmayan yazmalarnda yabanc dilleri kullanabilmelerine olanak tannmtr. Derneklerin ye olma haklarna ilikin getirilen dzenleme ile tzel kiilerin de derneklere ye olabilecei hkm getirilmitir. Ayrca derneklere yurtdnda ube ama hakk tannmtr (http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm). 3.2.1.5. Beinci Uyum Paketi Dernekler Kanununun 82. maddesinde yaplan deiikliklerle yabanc dernek ve kurulularla ilikilerde izin alnmamas, derneklerin denetlenmesiyle ilgili zorunluluklara uymama, derneklere intikal eden tanmazlara ilikin bildirimin yaplmamas maddelerine aykr davranlmas durumunda hapis cezas hkm ar para cezasna evrilmitir (http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm). 3.2.1.6. Altnc Uyum Paketi 19 Haziran 2003te kabul edilen ve 19 Temmuz 2003 tarihinde yrrle giren Altnc Uyum Paketi vakflara ynelik dzenlemeler ierirken derneklerle ilgili dzenlemelere gidilmemitir (http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/belgeler.htm)

96

3.2.1.7. Yedinci Uyum Paketi 7 Mays 2003 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Yaplan deiikliklerle Dernekler Kanununun 1. Maddesinde yaplan deiikliklerle en az yedi gerek kiinin bir araya gelerek dernek oluturma ibaresi yerine gerek ya da tzel en az yedi kiinin dernek kurabilecei eklinde dzeltilmitir. Ayrca Kanunda yaplan bir baka deiiklik ile dernek kurma hakk ile ilgili yeni bir dzenleme yoluna gidilmi olup, medeni haklar kullanma ehliyetine sahip ibaresi yerine fiil ehliyetine sahip eklinde deitirilmitir. Kurulmas yasak olan dernekleri kuranlar ve ynetenler hakknda mahkemece kapatlmasna karar verilen derneklerin kapatma kararnn kesinletii tarihten itibaren dernek kuramama yasa, 5 seneden 1 seneye drlmtr. Derneklere ube ama konusunda getirilen snrlamalar kaldrlmakta ve yksek retim rencilerine sanat, kltr, bilimsel amal dernek kurma imkan salanmtr (http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=30468&l=1; 25.07.2003). 3.2.1.8. Sekizinci Uyum Paketi 14 Temmuz 2004 tarihinde kabul edilen ve 21 Temmuz 2004 tarihinde yrrle giren 8. Uyum Paketi kapsamnda 2908 sayl Dernekler Kanunu yerine 5253 sayl Dernekler Kanunu 4 Kasm 2004 tarihinde kabul edilmi ve 23 Kasm 2004 tarihinde yrrle girmitir (http://www.ikv.org.tr/pdfs/adaliksureci3.pdf). Yeni Dernekler Kanunu ile dernek kurma hakk geniletilmi, dernek kuruculuu, yelii, kstlamalar, ocuklarla ilgili snrlamalar vb gibi konularda genilikler salanmtr. Derneklerin denetiminde kolluk kuvvetlerinin yetkileri kstlanm ve mlki idare amirinin yetkileri daha ak dzenlenmitir.

97

Derneklerin amalarn gerekletirebilmesi iin uluslar aras faaliyette ve ibirliinde bulunulmas gerekmektedir. Derneklerin izinle kurabilecei tesislere snrlandrmalar getirilmi, bunlarn almas, iletilmesi ve kapatlmasna ilikin dzenlemeler ynetmelikle dzenlenmitir. Derneklerin vakf, sendika vb. gibi STKlar ile ortak bir amac yerine getirmeye ynelik platformlar oluturulmasna izin verilmitir. Dernekler eer 100 kiiden fazla yeye sahip ise cretli kiiler altrabilir ancak ynetim ve denetim kurulu yelerine herhangi bir ad altnda herhangi bir karlk demeyecei belirtilmitir.

3.2.2. Vakflar ve Avrupa Birlii AB asndan vakflara baktmzda ortak bir vakf tanmnn mevcut bulunmad ancak bu ynde birok almann yapld grlmektedir (Ceylanolu 2006: 150). ABde vakflarn ortak bir tanmnn yaplmamas pek ok nedene balanabilir. Tarihsel adan gerek hizmet gerekse yapsal adan ortak zellikleri bulunmasna ramen vakf kanunlar lkeler arasnda nemli farkllklar ieriinde barndrmaktadr. rnein, 20. yzyln balarnda vakflar sadece yasal amalarn yerine getirilmesi olarak gren ve bunun iinde asgari mal varl koulunu art olarak sunmayan, ancak devlet denetimini etkin klan Hollandada vakflarn says hzla art gstermesine ramen 2003 ylndan itibaren sadece 473 kamuya yararl vakfn bulunduundan sz edilen Fransada kamu yarar, asgari mal varl ve sk devlet denetiminin srarla istenmesi ortak bir vakf tanmnda uzlamay tarihsel gelimeler ierisindeki farkllklar sebebiyle zorlatrmaktadr (Ceylanolu 2006: 150). Bu tr farkllklar gidermek amacyla oluturulacak ve tm AB ye lkelerini kapsayacak bir Avrupa Vakf Kanunun Avrupada mevcut olan zengin

98

yapnn yok olmasna neden olacandan endie duyulmaktadr. Bu nedenle Avrupa Vakf Kanunu yaygn bir ekilde tartlmamakla birlikte Mays 2000 tarihi itibariyle baz hukukular tarafndan gndeme tanm ve destekleyenler bulunmasna ramen hala kar kanlarn olduu gzlemlenmitir (Ceylanolu 2006: 150151). 2003 ylnda AB komisyonu Avrupa Vakf dncesini kendi eylem plan kapsamna alarak ksa sre ierisinde yasal grleri bir araya getirmeye almtr. Bu yndeki en nemli giriim Avrupa Vakflar Merkezinin AB Komitesince yrtlen Avrupa Vakflar Karlatrmal Hukukudur. Bu aratrma farkl kltr ve yasal evreler temelinde bir n alma yaplmasn ve farkl blgelerden yasal ve mali dzenlemelerin aratrlp konunun karlatrmal olarak sunulmasn hedeflemektedir. Bylece Avrupa vakflarnn her lkedeki farkllk gsteren tanmlara sahip olduu, amalar ve yaplarn ieren deiik zellikleri ierdii ve bu nedenle ortak noktada bulumann zorluu ortaya koyulmutur. Ancak Avrupa Vakflar Merkezi ortak bir vakf tanmna ulalmas yolunda baz ortak kstaslar belirlemitir (Ceylanolu 2006: 151). Avrupadaki vakflar yapsal zellikleri asndan ilevsel ve ba vakflar olarak iki gruba ayrmak mmkndr. lkemizde ise daha ok ilevsel vakflar mevcuttur. Bunun yan sra, AB lkelerinde vakflarn sadece yarsnn kamu yarar iin alt grlmekte, pek ok lkede zel amala da alan vakflar bulunmaktadr. rnein, Hollandada vakflarn yasal kurallara uymak kouluyla her amaca ynelik alma izinleri bulunmaktadr. sve, Danimarka ve Hollanda hari dier AB yesi lkelerde vakflarn kurulular iin devlet onay gerekmektedir. Ayrca amalarndan sapmamak kaydyla ve haksz rekabet oluturmamak artyla vakflarn iktisadi etkinliklerine izin verilmektedir. Ancak AB vakflar devlet denetimine tabidir, bu adan vakflar yllk mali rapor ve faaliyetlerini ilgili makamlara sunmakla ykmldrler ve kendi tzklerinde yapacaklar herhangi bir deiiklik iin devletten onay almalar zorunludur (Ceylanolu 2006: 151). ABde vakflar, AB genelinde faaliyette bulunup, ye lkelerin kurulularyla i birlii yoluna gitmektedirler. Bu nedenle AB, birok vakf ve gnll kuruluu

99

bnyesinde barndrmaktadr (Salam 2006: 48). ABde vakflarn says lkeden lkeye farkllk gstermekle birlikte, vakflarn Avrupa lkelerindeki saylar aadaki tabloda belirtilmitir: Tablo 3. Avrupada Vakflar LKE Avusturya ngiltere Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan rlanda talya Lksemburg Hollanda Portekiz spanya sve Trkiye (Kaynak: Salam 2006: 49). Bu veriler bize Avrupada vakflarn sayca youn olarak, sve ve SAYI 803 8.800 14.000 2.522 404 8.312 500 30 1.300 143 1.000 664 6.000 30.000 9.326

Danimarkada olduunu gstermektedir. Ayrca Almanya ve ngilteredeki vakf saylar kmsenmeyecek orandadr. Buradan yola karak ou AB lkesinde vakflarn nemli bir yer tekil ettii sylenebilmektedir. ABde ortak bir vakf tanmnn bulunamay 27 yeden oluan ABnin ok eitli kltrlere sahip olan karmak ve her lkenin kendisine has geleneksel bir yapsnn bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durum vakflarn tm lkelerde

100

grlen temel baz zelliklerinin olumasn engellemese de AB lkelerini kapsayan ortak bir vakf tanmnn oluumu iin sorun oluturmaktadr. Genel olarak bakldnda ise, AB lkelerindeki vakf sistemleri ile Trk vakf sistemleri arasnda benzerlikler olduu gibi farkllklar da grlmektedir. rnein, kurulu iin sermaye zorunluluu AB ierisindeki baz lkelerdeki vakflara ynelik uygulamalara benzemektedir. Ayrca ABde fon yaratan vakf modelleri mevcutken Trkiyede bu ekilde bir uygulama bulunmamaktadr. Bununla birlikte ABde tannan demokratik haklar Trkiyedeki vakflara tannan koullara gre olduka fazladr (Salam 2006: 58). Trkiyede vakflara tannan haklar hukuki adan geniletilmeli, toplumsal yaamda daha vakflar daha aktif hale gelmeleri devlet tarafndan tevik edilmelidir. Bu ynde Trkiyede i sahiplerinin ve niversitelerin kurduklar vakflarn saylarndaki gzle grlr art son dnemde bir ilerleme olarak grlebilir. Trkiyede kurulan vakflar, amalarna uygun ise uluslar aras alanda ibirlii yaplmas yarar salayacak durumda ise, Dileri Bakanlnn gr alnmak suretiyle, ileri Bakanlnn izniyle yurt dnda kurulmu vakf ve kurululara ye olabilmektedirler. Trkiyede bulunan vakflarn uluslararas alanda faaliyette bulunmas veya yurtdna ube amas ile yurtdndaki yakn amal vakf veya kurulularla ibirlii yapmas, Dileri Bakanlnn grnn alnmas artyla ileri Bakanlnn iznine baldr (Uyum Yasas, Madde 29, 08.08.2003; Aktaran Sivil Toplumcunun El Kitab 2005: 26). Bu noktada vakflar uluslar aras alanda dier vakflarla ibirlii yapabilirler. 2008 Yeni Vakflar Kanununun kabul vakflarn amalar dna kmamas kouluyla uluslararas alanda hem faaliyette hem de ibirliinde bulunabilecektir. Yurtdnda faaliyetlerini devam ettirebilmek amacyla ube ama olana salanmtr. stei dorultusunda yurtdnda herhangi bir yurtd vakfna ye olabilme imkan da tannmtr. ABye ye lkelerdeki vakflarn etkinliklerinde ortak faaliyetlerde bulunulabilirler. Bylece hem uluslararas alanda toplumlara fayda salam hem de kendilerini gelitirme olana bulmu olurlar.

101

3.2.3. Sendikalar ve Avrupa Birlii Trkiyede birok sivil toplum rgt Trkiyenin ABye katlmn demokratikleme srecini hzlandracak nemli bir gelime olarak deerlendirirken, genel olarak Trk sendikal hareketlerinin geni bir blmnn, ABye pheli yaklat grlmektedir. Bu durum genellikle ulusal egemenlik ile ilgili kayglarn n plana kmakta olduunu(Yldrm ve Halak 2007: 44) ve ABnin salayaca emekle ilgili gelimelerin arka planda kaldn gstermektedir. Ancak Trkiyenin AB ile mzakere srecinde sendikalarn AB deerlendirmelerini genelletirmemek gerekmektedir. Sendikalarn bu yndeki fikirleri birbirinden farkl olabilecei gibi zaman ierisinde siyasal iktidarlarn etkisiyle deiimde geirmi olabilir. Baz sendikalarn ABye olumsuz bakmalar Avrupa phecilii adn verdiimiz ABye kar pheyle yaklamak, dorudan kar olmak veya ekinceler koymak anlamna gelen bak asyla hareket etmesinden kaynaklanmaktadr. Avrupa pheciliini kat ve lml olmak zere iki adan deerlendirmek mmkndr. Bunlardan ilki, AB btnlemesine tamamyla kar kmay kapsarken ikincisi tam olarak btnlemeye kar olmamakta ancak srecin gerektirdii baz ynlere kar kmaktadr (Yldrm ve Halak 2007: 44). Trkiyede Avrupa phecilii emee ynelik olmaktan ok ulusal gvenlik, bamszlk gibi konular zerinde durulan bir eilim ierisindedir. Bu eilim ierisinde olanlar genel olarak, AByi reddetmemekle birlikte Kopenhag Kriterlerinin uygulanmasna dnk abalara kar kmaktadrlar. Bu artlarn lkenin blnmez btnlne zarar verecei inanc hakimdir. ABye olumlu yaklaan sendikalar ise, ABnin toplumun yaam kalitesini ve refah dzeyini arttracana inanmakla birlikte, ABnin Trkiyenin yelii konusunda adil davranmad dncesine de sahiptirler (Yldrm ve Halak 2007: 45).

102

Sendikalarn AB konusu zerinde ciddi olarak eildikleri dnem, Trkiyenin koruma altnda tuttuu birok endstri kolundaki gmrk tarifelerini indirmesini gerektiren 1971de Katma Protokoln imzaland dnemdir (Doan 2003: 24). Sendikalar bu durumu isizlii arttrabilecei endiesi ile kar kmlardr. 1987de Trkiyenin ABye katlm mracaat ve 1995te Gmrk Birliine girmesi ile tekrardan sendikalar ABye younlam, 1999 Helsinki Zirvesinde de Trkiyenin adayl aklannca sendikalar ABye artk daha ciddi yaklam sergileyen tavr ierisinde olmulardr (Yldrm ve Halak 2007: 46). 1987de ABye tam yelik bavurusundan itibaren Trk- , AB konusuna 1990larn sonuna kadar ciddi yaklamam, 1990lardan sonra ise kar olduunu saklamamtr (Yldrm ve Halak 2007: 47). Trk- zellikle 19922004 yllar arasnda devletin uygulad zelletirme politikasndan AByi sorumlu tutmutur. Trk- in bu tavr yelerinin byk bir ounluu kamu iktisadi teebbslerinde almasndan kaynaklanmtr (Alemdar 2007: 59). Bunun yan sra, ABnin Kopenhag kriterleri erevesinde Trkiyeden istedii reformlarn bir ksmnn ulusal gvenlii ve btnl etkiledii dncesiyle Trk- AByi ar bir ekilde eletirmitir (Yldrm ve Halak 2007: 47). Genel olarak tm ii konfederasyonlar ierisinde Trk- in milliyeti bir yapya hakim olduu grlmektedir. 2001 ylnda cumhurbakanna sunulan Trk- raporunda, Ermeni meselesi, Trk-Yunan ilikileri gibi konularda yer alrken, iileri ilgilendiren tek baln Uluslar aras Para Fonu (IMF) ile ilgili balk altnda ele alnm olduu grlmektedir. 7 Haziran 2002 ve 1 Temmuz 2002de Trk- yesi sendikalarnda ounluu oluturduu bir grup ABye kar bir sayfa bildiri yaymlanm ve bu bildiri ile ABnin amacnn lkeyi blmek olduu savunulmutur (Yldrm ve Halak 2007: 47). Bu durumda iilerin haklar savunmaya ynelik bir sivil toplum kuruluu niteliinde grev yapan sendikalarn, alma alanlar dnda lkeyi ilgilendiren konularda devlet zerinde bir bask grubu etkisi yaratt sylenebilir. zellikle milliyeti bir tavr sergileyen Trk- , AB konusunda sadece iilerin menfaatlerine dnk bir tavr sergilememi, lkenin btnln ilgilendiren konularda da ABnin karsnda olmutur.

103

Ancak Trk- in son dnemlerde ABye kar tutumunun yumuad grlmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlardan ilki Trk- in ynetim kadrosundaki deiikliklerdir, ikinci olarak ise, Trk- in iinde yer alan gl sendikalarn AB sosyal politikasn destekleyici bir tavr sergilemeleridir (Alemdar 2007: 60). Trk- ten ayrlarak drt sendika tarafndan kurulan ve ikinci byk ii sendikas haline gelen D SK, 1980 ncesinde ABye scak bakmamakta ve AByi smrc bir yap olarak grmekteydi. Ancak 12 Eyll askeri mdahalesi ile kapatlan D SKin zor dnemlerinde birok Avrupa sendikalarndan D SKe destek gelmitir. Bu durum D SKin 1991 ylnda tekrardan almasyla AB konusunda fikir deiikliine neden olmutur (Alemdar 2007: 60; Yldrm ve Halak 2007: 50). D SKe gre AB, demokratik haklarn korunmas, sosyal adaletin salanmas gibi konularda demokratiklemeyi olumlu etkileyen bir yapdr. Ancak D SK, Trkiyenin demokratiklemesini d etkilerden ok emein mcadelesine balamaktadr. D SK iin esas olan Avrupann btnleme sreci deil, emein Avrupasnn yaratlmasnn gerekliliidir. ABnin savunduu ve uygulamaya koyduu politikalarn da emein abas sonucunda elde edildiine dikkat ekmektedir (Yldrm ve Halak 2007: 50). Gnmzde D SK, Trkiyenin ABye katlmasna olumlu bakmakta ve yesi olduu Avrupa Sendikalar Konfederasyonunda bu ynde faaliyette bulunmaktadr. D SK, Trkiyenin ABye yeliinin Trkiye ve ii snf asndan ok ey deitireceinin bilincinde olan bir sendikal rgttr. Sonu olarak D SK, Trkiyenin AB yeliinden taraftr ve bu ynde gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas konusunda destek verici bir tutum sergilemektedir (Doan 2003: 34). 1976 ylnda slami kesime yaknl ile bilinen HAK- , ilk yllarda AB yeliini Trkiye asndan bir tehdit olarak grmtr. Ancak HAK- , 2003 ylyla

104

birlikte AByi gndeminde tutmu ve AB konusunda uzman bir kadro oluturmutur (Alemdar 2007: 60). Genel olarak HAK- , Trkiyenin ABye katlmasndan yana tavr sergilemektedir. Bunu yaparken de Kopenhag Kriterlerinin gereklerinin yerine getirilmesi ynnde devlete bask kurmaktadr (Doan 2003: 36). Memur sendikalar asndan baktmzda milliyeti bir tavr sergileyen KAMUSENin ABnin n koul olarak gerekletirilmesini istedii kriterlerle ilgili olarak tepkili olmakla beraber ABnin Trkiyeyi ihtiyac olduu durumda alacan ne srmektedir. Bunun yan sra bu sre ierisinde AB alma koullar ile ilgili belirli istekleri doru bulmaktadr. (http://www.kamusen.org.tr/mevzuat.asp?menu=disiliskiler&konu=EU). KESK asndan AB, sermayenin ihtiyalar dorultusunda oluturulmu bir birliktir. AB ile birlikte toplumsal refah salayan yasal dzenlemeler gndeme gelecektir. Ancak birok AB lkesinde elde edinilmi olan haklar sadece ABnin bir rn deildir. Bu dnemde ii snfn siyasal ve sendikal alanda verdii mcadelelerin sonulardr. Bu adan mzakere sreci emein Avrupas yaratlmas ve buna dahil olunmas asndan nemlidir. Trkiyenin AB ile mzakere srecine girmesi ile birlikte birok alanda hukuki adan deiiklik yaplacaktr. Bu srete bir yandan bireylerin temel haklarna, dier yandan toplumsal hayatn eitli alanlarna ynelik dzenlemeler yaplacaktr. Bu adan KESK bu srecin mcadeleyi beraberinde getireceini savunmaktadr. lkenin bu adan gsterecei aba AB hususunda gelinecek olan noktay gsterecektir. (http://www.iscikonseyi.org/modules.php?name=News&file=article&sid=2341). Trkiyedeki sendikalarn 1980 ncesinde ABye scak bakmad 1980 sonrasnda ise bu durumun deitii ve genel olarak nemli konfederasyonlarn AB yanls bir tutum sergiledii grlmektedir. Demokratikleme srecinin en nemli unsuru olarak karmza kan sivil toplum kurulular AB mzakere sreci ile birlikte daha bir nem kazanmtr. Bu

105

durum halkn bilinlenmesi ile sendikalarn saylarnda arta neden olsa da AB yesi lkelerde bu oran ok daha fazladr. Aadaki tabloda AB yesi lkelerde 19902000 yllar arasnda sendikalama oranlar verilmitir. Tablo 4. ABye ye lkelerde Sendika ye Saylar ve Younluk Oranlar Net Sendika 1990 81 80 73 57 57 45 39 45 40 34 38 33 22 9 9 1995 86 83 80 60 56 41 38 39 24 32 26 22 13 9 Oran 2000 82 82 79 58 54 39 37 35 30 33 29 22 22 13 Net Sendika Younluk Kadn Yllk Deiimi (% ) Erkek Oran 199095 199500 1990s + 1.2 -0.9 1.0 +0.7 -0.3 1.1 + 1.9 -0.2 1.1 + 1.1 -0.6 0.8 -0.3 -0.8 1.1 -1.8 -1.3 -0.5 -0.8 -2.8 -2.1 0.6 -2.7 -2.7 0.8 -6.7 +6.3 1.0 -3.4 -1.7 0.6 -5.6 -3.6 0.6 +0.1 -0.1 +0.7 +0.4 -1.3 Kamu zel Oran 1990s 1.2 1.2 1.3 1.0 1.8 1.6 1.5 2.3 1.2 3.0 3.2 2.5 2.4 2.1 6.3

Younluk (% ) Danimarka sve Finlandiya Belika Norve rlanda talya Avusturya Portekiz Yunanistan ngiltere Almanya Hollanda spanya Fransa

(Kaynak; Ebbinghms, B. (2002); "Trade Unions' Changing Role: Metnbership Eroaion, Organisational Reform, and Social Partnership in Eurape"; European Union Paper Series; The European Union Cenler; May; University of Wisconsin; Aktaran Selamolu 2006: 64).

Yukardaki tabloda ABye ye lkelerin 1990 ve 2000 yllar arasndaki sendika ye younluk oranlarna yer verilmitir. Genel olarak deerlendirildiinde lkelerin ye oranlarnda 1990 ylndan 1995 ylna kadar ki srete art, 1995 ylndan 2000 ylna kadar ise bu oranlarda d grlmektedir.

106

Tablo 5. Avrupa Birliine ye lkelerde Sendika Younluk Oranlar lkeler Sendika Younluk Oranlan (% ) Danimarka 87.5 Finlandiya 79.0 sve 79.0 Gney Kbrs 70.0 Belika 69.2 Malta 65.0 Lksemburg 50.0 rlanda 44.5 Arlksz AB Ortalamas 43.8 Slovenya 41.3 Slovakya 40.0 Avusturya 39.8 talya 35.4 Arlksz 10 Yeni ye lke Ortalamas 34.1 Yunanistan 32.5 30.4 Arlkl AB Ortalamas ek Cumhuriyeti 30.0 Litvanya 30.0 Portekiz 30.0 Almanya 29.7 ngiltere 29.0 Hollanda 27.0 Arlkl 10 Yeni ye lke Ortalamas 21.9 Macaristan 20.0 Letonya 15.0 Polonya 15.0 spanya 15.0 Estonya 14.8 Fransa 9.1 Kaynak:(http://www.eiro.eurofound.ie/2002/07/feature/TN0207104f.HTML: 03.11.2003; Aktaran Selamolu 2006: 65). Yukardaki tablolardan da anlalaca zere ABdeki sendikal hareketin son yirmi yl aan sre ierisinde g ve etkinlik kaybna urad grlmektedir. Avrupada sendikal srecin gerileme dnemi olarak 1980 sonras dnem olarak kabul edilebilir. Bu dnemdeki gerileme ile ilgili iki tespit yaplabilir. lk olarak, sendikal hareketin yeterli rgtlenmedii lkelerde, ii sendikalarnn ye kayplar gsterilebilir. kinci olarak, lkelerin nitelikleri arasnda fark bulunmas lkelerdeki sendika saylarnda farklla neden olabilir.

107

Trkiyede ise sendikalama, ABnin Trkiye iin nem kazanmas ve demokratiklemenin vazgeilmez unsuru olarak grlen sivil toplum kurulularnn etkiliinin artmas ile kendisini gelitirecek daha aktif bir alana sahip olmutur. Bu durum yeni sendikalarn oluumunu ve halkn bilinlenerek bu sendikalara katlmn da beraberinde getirmitir. 3.2.4. Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii AB, Trkiyenin tam yelik bavurusunda bulunmas ile birlikte meslek kurulular asndan da nemli bir yere gelmitir. Meslek kurulularnn ABye bakn emek arlkl meslek kurulular ve sermaye arlkl meslek kurulular olarak iki ayr grup olarak dikkate alnarak deerlendirilmesi daha uygun olacaktr. 3.2.4.1. Sermaye Arlkl Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii Sermaye arlkl meslek kurulular genel olarak tarihsel sre ierisinde Avrupa btnlemesine kar byk bir istek duymaktadrlar. Ancak bu isteklerinde temel ama ekonomik entegresyona duyulan istek olmakla birlikte, ABnin Trkiyeye dnk eletirileri karsnda tepkilerini de saknmamaktadrlar. Bu durum ekonomik alandaki entegrasyona duyulan istek ile politik alandaki muhafazakarlk arasnda tezatlk oluturmaktadr. 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren TOBB, AT ile ilikileri younlatran bir ekonomi diplomasisi ilevini zerine almtr. Uluslararas alanlarda TOBB yneticileri Trkiyenin AB yelii desteklemilerdir. TOBB bu anlamda 1996 ylnda AB ile ilikilerinin devamlln salamak amacyla Brkselde temsilcilik amtr. TOBBun ABye ynelik tutumunda 1980lerden itibaren byk bir ekonomik entegrasyon istei ile sergiledii milliyeti tutum arasnda srekli bir gerilim grlebilir. Bu adan TOBBun baz durumlarda AB ye kar blf bir tutum sergilediini sylemek mmkndr (Bora 2001: 298).

108

1995 ylnn bitimine doru ATnin Trkiyeye kar mesafeli duruu zerine, bu dnemde TOBB Bakan olarak grev yapan Erez tarafndan blf tutum tekrardan yenilenmitir. TOBB asndan Trkiyenin demokratikleme ve insan haklarna ynelik AB standartlarna uygunluklar asndan eksiklikleri olunduunu kabul grmekte ancak bu eksikliklerin giderilmesi sonucunda ABye yeliine kesinlik kazanlmas grndedir (Bora 2001: 299). TOBB bu tavryla ATnin Trkiyeyi ABye katma politikasnn samimi olmad ynnde imada bulunmaktadr. TOBB her ne kadar AB entegrasyonundan yana ise de ABnin gereken kriterlerin yerine gelmesi halinde Trkiyenin AB ye alm konusunda samimi olmad grndedir. Trkiyenin Gmrk Birliine girecei 1995 ylna doru TESK, ABnin kk iletmeleri daha salam bnyeye kavuturmak amacyla AB ile btnlemeyi esnaf ve zanaatkarlarn korunaca dncesiyle destek vermitir. Bu desteini pekitirmek amacyla 1994 ylnda hem AB fonlarndan yararlanmak hem de lobicilik faaliyeti yrtmek amacyla Brkselde TESK temsilcilii amtr (Bora 2001: 299). TESKte ABnin Trkiye ile ilikileri bozulduu zamanlarda TOBBdan daha etkin bir biimde AByi eletirici bir tutum sergilemitir. Uluslararas ve ulusal alanda etkili bir szc olarak grlmeyen TZOB, AB ile ilikilerde izlenen resmi politikay takip etmektedir. AB ile Trkiye arasndaki ilikilerde TOBB ve TESKten farkl bir tutum sergilememitir. 1997 ylnda Trkiyenin tam yelik bavurusuna ksa srede ierisinde olumlu cevap gelmeyeceini fark eden TZOB, ABye alnmama nedeni olarak Trkiyenin Mslman bir lke olmasn ileri srmtr. zellikle kk giriimci tabanna dayanan TESK ve TZOB, ekonomik himayeyi, Trkiyenin AB entegrasyonunun bir koulu olarak merulatrma abasna girmilerdir. TOBB, AB srecinde KOB lerin glendirilmesine arlk verilmesini savunmakta TESKte Avrupa ile btnleme srecinde kk

109

iletmelerin ayakta durabilmesi iin eitimin nemi zerinde durmaktadr (Bora 2001: 300). 3.2.4.2. Emek Arlkl Meslek Kurulular ve Avrupa Birlii Emek arlkl meslek kurulular AB btnlemesi ile ilgili olarak eletirel kabul olarak adlandracamz bir tutum sergiledikleri sylenebilir. Siyasi adan ABye olmazsa olmaz olarak yaklamaktan kanarak, ABnin demokratikleme ve insan haklar gibi Trkiyeye ynelik isteklerini desteklemektedirler. zellikle TBB, Trkiyenin demokratik hak ve zgrlklere uymas gerektiine ynelik istee youn bir ekilde destek vermektedir. TBB mevcut hkmetlerin ABye ye olma istekleri ile topluluun demokratik ltlerini ve standartlarn uygulamaktan kanmalar arasndaki elikiye srekli dikkat ekmitir. TMMOB, 1995 ylnda imzalanan Gmrk Birlii ile lkenin ekonomik karlarn gzetecek nlemlerin alnmad savunulmaktadr. TMMOB, kurulan mevcut ilikinin bamll kabullenmek olduunu savunmaktadr. TTBye baktmzda Trkiyedeki pratisyen hekimlerin ekonomik ve sosyal stat kaybna karlk olarak ABde brann artan nemi zerinde durulduunu belirtmektedir. TEB de 1990l yllardan itibaren ABnin meslek standartlarna uyumu zerinde durmutur. 1990l yllarla birlikte btn meslek kurulular daha nce snrl olan uluslararas alandaki ilikilerini gelitirmilerdir (Bora 2001: 302). Sonu olarak, sermaye arlkl meslek kurulularnn ABye yaklamlarnda ekonomik karlar ar basmaktadr. Emek arlkl kurulular ise ABni mesleki eitim asndan desteklemekte ve alma koullarnn iyiletirilmesi ve AB standartlarna tanmasn savunmaktadrlar. Ancak her iki meslek kurulularnda da AB desteklenirken, Trkiyenin ABye katlm konusunda ABnin samimiyetine pheci bir tavrla yaklalmaktadr.

110

SONU Gnmz toplumsal yapsnda bireylere verilen nemin artmas ile birlikte temel hak ve zgrlkler insanlar iin vazgeilmez bir unsur halini almtr. Demokratik ortamlarn geliimi beraberinde teme haklar ve hrriyetlerin geliimini de getirmektedir. Demokrasinin geliimi sivil toplumun oluabildii alanlarda daha mmkndr. Bir toplumda sivil toplumun oluabilmesi iin gerekli iki temel unsur vardr. Bunlardan birincisi hukuk devleti , dieri ise etkinlikleri esasyla snrl bir devlet olmasdr. Hukuk devleti zellii devletin, tm vatandalar eit kabul etmesi, su ilemedii mddete tm vatandalarn masum kabul edildii ve temel haklarn snrlamaya uramayaca durumlar gerektirmektedir. Toplumun her alannda faaliyet gsteren STKlarn arasnda oluabilecek rekabette tarafsz olabilmesi devletin hukuk devleti niteliine sahip olmas ile mmkndr. Oysa hukuk devletinden ok ideolojik devlet yaps sergileyen anti-demokratik rejimlerde devlet kendi ideolojisini savunan kesimlere daha imtiyazl bakmakta ancak kendi ideolojisinden uzak olan kesimlere ise snrlamalar getirmektedir (aha 2005: 689). Sivil toplumun oluabilmesini salayan bir dier unsur ise devletin etkinlikleri itibariyle snrl olmas gerektiidir. Sivil toplumun geliebilmesi asndan devlet sadece toplumsal gruplara braklamayacak nitelikteki faaliyetlerle snrl tutulmaldr. nk sivil toplum ancak etkinlikleri itibariyle snrl hukuk devletlerinin bulunduu demokrasinin temel olduu rejimlerde gelime gsterebilir (aha 2005: 690). Trkiyede sivil toplumun gelimesi iin devletin yan sra toplumunda baz n koullar gerekletirmesi gerekmektedir. Bu nkoullardan ilki toplumsal farkllama olarak karmza kmaktadr. Sivil toplumun geliimi iin toplumda farkl etnik, dinsel, kltrel, siyasal ideolojiye sahip farkllklara ihtiya vardr. nk tek tip vatanda olgusunu yaygn olduu yerde siyasal gruplar iin bir taban olumamaktadr. Farkl insan topluluklar farkl demokratik talepleri, alternatif grleri de beraberinde getirmektedir (aha 2005: 691).

111

Trkiye asndan bakldnda farkl etnik, dinsel ve kltrel yapya sahip olan lkemiz sivil toplumun gelimesi iin gerekli olan farkllamaya sahiptir. Ancak asl nemli olan bu farkllamann devlet tarafndan snrlandrlmamas, farkl seslerin kna izin verilmesidir. Ancak sivil toplumun geliimi iin sadece farkllama yeterli deildir. Farkllamann olduu alanlarda gerekli rgtlenmenin salanmas da nemli bir noktadr. Sivil toplum rgtl olan toplumu kapsamaktadr. Herhangi bir kstlama getirilmeksizin dernek, vakf, sendika vb. gibi rgtlenmelere toplumlar ak olmaldr. Bu toplumsal rgtlerin varl bireyler iin bir dayanak olutururken (aha 2005: 691) , bireylerin kendilerini temsil etmeleri noktasnda da nemli bir ilev stlenmektedir. Trkiyede bu noktada derneklerin, vakflarn, sendikalarn, meslek

kurulularnn ve eitli yurtta birliklerinin bulunduu rgtlenmelere aktr. zellikle dernekler Trkiyede en ok grlen rgtlenme biimleri arasndadr. Saylar 80.000i geen derneklerin giderek saylarnn artmas sivil topluma ynelik bilincin arttnn bir gstergesidir. Derneklerin zellikle 2004 ylnda Yeni Dernekler Kanununun yrrle konulmas ile birlikte yeni bir srece girdii sylenebilir. Bu yasal dzenlemeler derneklerin nndeki kstlamalar azaltm, dernek saylarndaki artla birlikte katlm da olumlu ynde etkilemitir. Trkiyede Osmanl Devletinden itibaren gnmze kadar gelmeyi baaran bir rgtlenme biimi olarak ise karmza vakflar kmaktadr. Vakflar dier STKlardan farkl olarak kii kurulular deil, mal topluluklar olarak karmza kmaktadrlar. Yardmlama ve dayanmay temel alan vakflar tzel kiilie sahip nemli kurululardr. Bir dier STK olarak karmza meslek kurulular kmaktadr. Meslek kurulular sermayeye dayal ve emee dayal meslek kurulular olarak ikiye ayrlmakta ve sermaye arlkl meslek kurulularnn hkmetler karsnda daha etkin olduu grlmektedir.

112

Bu rgtlenmelerden anlalaca zere, Trkiye rgtlenme asndan eitlilik arz etmektedir. Gerek dernekler gerek sendikalar ve vakflar olmak zere birok kuruluu bnyesinde barndrmaktadr. Trkiye toplumsal rgtlenmelere bu noktada aktr. Sivil toplumun gelimesi iin n koullardan birisi ise bu rgtlenmelerin, gnll birliktelik ilkesine uygun olarak oluumudur. Bireylerin kendi rzasna dayanarak rgtlenmesi bir STK olarak oluumun en nemli artdr. Bu noktada zorunlulua dayanan rgtlenmeleri sivil toplum unsuru olarak deerlendirmek olas deildir. Bireylerin iradelerine dayal bir katlm ieren rgtlenmeler bir sivil toplum unsurudur (aha 2005: 691). Bu noktada Trkiyedeki rgtlenmeler deerlendirildiinde dernekler, vakflar ve sendikalarda bireylerin iradelerine gre katlmn esas alnd grlmektedir. Bireyler kendi rzalar dorultusunda ve sahip olduklar fikirler nda bu STKlardan istediklerine ye olabilmektedirler. Ancak Trkiyede gnll birliktelik esasna uymayan bir STK olarak karmza meslek kurulular kmaktadr. Bunun nedeni, meslek kurulularna yeliin zorunlu olmasdr. Meslek kurulularnn STK iin temel koul olan gnlllk ilkesi ile badamamas tam olarak bir STK olup olmad konusunda tartmalara neden olabilir. Ancak meslek kurulular gene de Trkiyede bir STK olarak rgtlenerek faaliyet gstermektedirler. Sivil toplumun gelimesinin bir dier toplumsal dzeyle

art

otonomilemedir. Toplum ierisinde oluan sosyal gruplarn devletin etkisi altnda kalmadan kendi politikalarn belirleyebilme gcne sahip olmalar yani bu rgtlenmelerin otonomilemesi olduka nemli bir husustur. Bu durum ancak demokratik alanlarda ortaya kabilmektedir. STKlarn bir sivil toplum nitelii tayabilmeleri iin devletten bamsz olan bir otonom bir yap oluturmalar gerekmektedir (aha 2005: 692). Bu adan Trkiyedeki STKlarn tam olarak devletten bamsz bir yap sergiledikleri sylenemez. 2004 ylnda yaplan derneklere ynelik yeni yasalarn

113

dzenlenmesi ile dernekler ksmen rahatlasa da sendikalar iin ayn gelimeler sz konusu deildir. Ayrca 19601980 tarihleri arasnda sendikalarn gsterdikleri tutum dikkate alndnda devlete yakn bir tutum sergiledikleri grlmektedir. Vakflarn ise devletten bamsz bir yap sergilemeler hemen hemen mmkn deildir. Bunun nedeni vakflarn Trkiyede kamu vakflar ve zel vakflar olarak iki farkl kurum eklinde olumalar ve buna bal olarak da kamu vakflarnn idari kesiminin devlet personelinden meydana gelmesidir. Bu durum vakflar bir STK olarak adlandrmakta glk ekmemize neden olmaktadr. Genel olarak devletten bamsz bir yap sergilemesi beklenilen STK tanm ile kamu vakflarnn rtmedii grlmektedir. Bu adan Trkiyede tm vakflar tam bir STK olarak adlandrmak doru bir yaklam olmayacaktr. Ancak zel kii vakflarnda kamu yararnn esas alnmamas STK olarak adlandrlmalar asndan tereddt edici bir durum tekil etmektedir. Sivil toplumun gelimesinin son art olarak da STKlarn bask grubu nitelii gstererek demokratik bir bask mekanizmasn salamasdr. STKlar protesto, miting, grev, lobicilik faaliyeti yrtme, sokak gsterilerinde bulunma gibi siyasal etkinlikler gerekletirerek yelerinin haklarn korumaldrlar (aha 2005: 692). Trkiyedeki STKlar grev, miting, sokak gsterileri gibi etkinliklerle yelerinin haklarn korumaya ynelmektedirler. Ancak eylemde bulunan STK yelerine ynelik devlet gvenlik gleri tarafndan yaplan basklar eylemlerin daha serbest ortamda gereklemesi hususundaki tartmalar scak tutmaktadr. Bu adan deerlendirildiinde sivil toplumun geliimi iin Trkiyede belirli unsurlarn bulunduu ancak bu unsurlarn daha da gelimesi gerektii grlmektedir. Bunun iinde devlet tarafndan gerekli yasal dzenlemelere gidilmesi arttr. Trkiyede sivil toplum kurulularnn geliimi Osmanl Devletinden itibaren kendisini gstermeye balamtr. Ancak Osmanl Devletinin merkeziyeti yaps STKlarn geliimini pek salayamam olsa da yine o dnemde oluum gsteren vakf, lonca gibi rgtlenmeler ksmen de olsa STK grnmndedir.

114

Osmanl Devletinden sregelen

merkeziyeti yapnn

asgari dzeye

indirilmesi farkl rgtlenmelere yol aacak ve sivil toplum alannn oluturulmas Trkiye asndan nemli gelimeleri de beraberinde getirecektir. Trkiyeye deki STKlar irdelenirken en temel olan vakflar, sendikalar, saylar olduka fazla olan dernekler ve yeliklerinin zorunlu olduu meslek kurulular bunun dnda da eitli yurtta giriimleri n plana kmaktadr. Trkiyede vakflar incelediinde kurulu ve ynetim yaplar asndan farkllklar grlmektedir. Bunun durum Osmanl Devletinden sregelen vakflarla birlikte gnmzde yeni kurulan vakflarn farkllklarndan kaynaklanmaktadr. Kamu vakflarnn merkezi ynetime bal olmas ve yneticilerinin merkezi ynetim tarafndan atanmas bu vakflarn ne kadar sivil toplumu temsil ettii ynndeki sorular da beraberinde getirmektedir. Ancak yeni kurulan niversite vakflar ve kii vakflar vatandalara dnk bir program izleyerek, Trkiyedeki vakf anlayna yeni bir dzen getirmitir. Bu durum bu tr vakflarn etkinliklerini arttrarak AB ile mzakereler kapsamnda bir STK olarak hareketlerini hzlandrabilir. Trkiyede STK olarak karmza kan sendikalarn Osmanl Devleti dneminde etkin olarak varln srdrdn sylemek olduka zordur. Ancak Cumhuriyet dnemi ile ortaya birlikte sanayilemenin kt grlmektedir. de balamasyla sendikal 1990 sonras rgtlenmelerin zellikle

konfederasyonlarn, 1980 askeri mdahalesinden sonra yeniden etkin bir hale gelmesi ile beraber sendikalar glenmeye ve ABnin gndeme gelmesi ile de faaliyetlerini arttrmaya balamtr. AB ve Trkiyedeki sendikalar irdelendiinde ilk srelerde AB yanls politika izlemeyen sendikalarn son zamanlarda ABye scak bakt grlmekte ancak sendikalarn Trkiyeye ynelik olas olumsuz gelimelerde de ABye ynelik eletirilerini dile getirmekten ekinmedikleri de bilinmektedir. Bu adan sendikalarn demokratiklemenin giderek nem kazand bu dnemde halkn bilinlenmesi ile birlikte artan neme sahip olduu sylenebilir.

115

Bir baka STK olarak karmza kan dernekler ise Trkiyede en fazla grlen rgtlenme biimlerinden biridir. Dernekler, Trkiyede her alana ynelik ol kurulan bir rgtlenme eklidir. Denetimlerinin yetersiz olmas Trkiyede ok sayda dernek ad altnda kurulan ancak STK olarak faaliyet gstermeyen kurulular da beraberinde getirmitir. Bu durum derneklere olan gveni azaltmaktadr. Ancak yine de dernekler vatandalarn kendilerine uygun bulduklar alanlarda kendilerini sosyal hissedebilecekleri en etkin kurululardan biridir. lkemizde meslek kurulular da STK olarak grlmektedir. Ancak meslek kurulularna yeliin zorunlu olmamas STK kavramnda yer alan gnlllk ilkesi ile ters dmektedir. STKlara yelikte gnlllk esastr. Fakat meslek kurulularna yelik zorunluluktur. Bu durum bir STK olarak adlandrdmz meslek kurulular iin elikidir. AB ile mzakere aamasnda STKlarn etkin kurulular olarak rgtlenmeleri olduka nemlidir. Bu kurululardan biri de yurtta giriimleridir. Zaten temel amac kamuya yarar salamak ve vatanda merkezi ynetim karsnda etkin klmak olan STKlar yurtta giriimleri ile bunu salayabilir. Yerel birliklerin ve kooperatiflerin artmas bu ynde nemli gelimeler salayacaktr. Genel olarak deerlendirdiimizde, Trkiyenin AB ile mzakere srecine girii ile birlikte Trkiyede de uyum paketleri ve ilerleme raporlar erevesinde STK asndan nemli aamalar katedilmitir. 1999 ylnda Trkiyenin Helsinki Zirvesinde ABye adaylk sreci ile birlikte ABye katlmn n koulu olarak sunulan sivil toplumun gndeme yerlemesi ile derneklerin de nemi zerinde durulmu ve gerek uyum paketlerinde gerekse ilerleme raporlarnda AB uyum kapsamnda yaplan dzenlemeler ile dernekler gnmzde nemli kademeler atlayarak gelime gstermitir. Yine ABye katlm sreci ile birlikte STKlarn artan nemi vakflar da etkilemitir. ncelikle tm Avrupa lkelerin, kapsayan bir Avrupa Vakf konusu

116

gndeme geldiyse de deiik kltrleri bnyesinde barndran lkelerde vakflarn deiik zellikler gsterdii ve bunlar tek at altnda toplamann zorluu belirlenmitir. Ortak bir vakf tanmndan vazgeilmitir. AB ile mzakerelerin balamas ile birlikte sendikalar ABye katlm desteklemekle beraber pheci bir tutum sergilemilerdir. Ancak sendikalarn tutumlar zamanla hkmetlerin deimesiyle beraber farkllk gsterdii de sylenebilir. Bunun yan sra, ABye scak bakan sendikalar ABni toplumsal yaam standartlarn arttracan savunmakta ancak belirli konularda ABnin Trkiyeye eit davranmad dncesine hakimdirler. Sermayeye dayal meslek kurulular, ABye katlm desteklemekte ve bu katlm byk bir ekonomik entegrasyona katlm olarak grmektedir. lkenin eksiklikleri olduunu kabul etmekle birlikte bu eksikliklerin giderilmesi sonucu ABye katlm desteklemektedir. Emek arlkl meslek kurulular ise, ABye katlm zorunluluk olarak grmemekle birlikte ABnin Trkiyeden bekledii demokratiklemeye ynelik istekleri olumlu bulmaktadr. Genel olarak bakldnda meslek kurulularnn zellikle sermayeye dayanan kurulularn bu btnlemeyi destekledii grlmektedir. Bu rgtlenmeler, AB katlm srecinde ABnin n koulu olarak grlen demokratiklemenin art olan sivil toplumun geliimi asndan olduka nemlidir. 2003 lerleme Raporundan 2007 lerleme Raporuna kadar ki srete AB, sivil toplumun oluumu ve geliine ynelik taleplerde bulunmutur. zellikle 2005, 2006 ve 2007 lerleme Raporlarnda bu kurulularn AB ile mzakere aamasnda lke zerinde etkin olduklar sylenebilir. Sendikalarn ABye kar olan tavrlar destekleyici olmakla birlikte phecidir. Birlie katlm desteklemekle birlikte Birliin katlm konusunda samimi olmad gr hakimdir.

117

Sivil toplum demokratiklemenin n kouludur. Trkiyenin AB mzakere aamasnda siyasi kriter olarak STK ve bunlarn birbirleri ile diyalogu art koulmutur. Bu diyalou gelitirmek, farkl halklarn kaynamasn ve aday lkelerin dier ye lkeler tarafndan tannmasn salamak amacyla sivil toplum gelitirme merkezi kurulmutur. Bu kurulu Trkiyedeki pek ok STKy kaynatrma roln stlenirken bu STKlara AB Komisyonu tarafndan geliimleri iin fon da salanmaktadr. Trkiye bu aamada STKlarn geliimi zerinde ciddi olarak durmaya balamtr. Ancak STKlarn oluabilmesi iin gerekli sivil toplum alannn salanmas ynndeki almalarn arttrlmas gerekmektedir.

118

KAYNAKA

ACAR, Mustafa 2003 21.Yzyl ekillendirecek ki Anahtar Kavram Olarak Kreselleme ve Sivil Toplum. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 1, Say: 4, Ankara.

ACUN, Fatma 2005 Osmanl ehirlerinde Devlet ve Sivil Toplum. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say: 10, stanbul. AHRNE, Gran 1998 Civil Society and Uncivil Organizations. Real Civil Societies/Dilemmas of Institutionnalization, Jeffrey Alexander (Ed.), London. ALEMDAR, Zeynep 2007 Sendika Konfederasyonlar-Devlet likileri: Avrupa Birlii Sylemlerinde eitlilik Nedenleri, Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi. Yl: 5, Say: 19, stanbul: Gksu Ofset. AK, Bihder 2005 Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecinin Sivil Toplum Kurulularna Etkileri ve Katklar. II. Ulusal Sivil Toplum Kurulular Kongresi, anakkale. ALPAY, ahin 2005 Soruturma: Devlet mi sivil toplum mu?. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say: 10, stanbul.

119

AKATAY, Ayten ve YELK KALAN Nazan 2007 Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve nsan Kaynaklar. Ankara: Ekin Yaynlar. AKSU, Ahmet 2007 zelletirme Nedeniyle Bir lkenin Ekonomik Bamszlnn Tehlikeye Dmemesini Devlet Gvence Altna Almaldr. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 5, Say: 19, stanbul: Gksu Ofset. ARMAAN, Mustafa 2006 Osmanl: Bir Vakf Medeniyeti. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say:15. ASLAN, Mehmet ve KAYA Gazanfer 2004 1980 Sonras Trkiyede Siyasal Katlmda Sivil Toplum Kurulular. Cumhuriyet niversitesi 1. ATAR, Yavuz 1997 Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve Sivil ToplumDevlet Dalizmi. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 18, Ankara. BF Dergisi, Cilt: 5, Say:

AVCI, Gven 2000 Trkiyede Araylara Bir rnek: dris Kkmer. Trkiyede Sivil Toplum Araylar, Demokrasi Kitapl: Ankara.

BALAR, Kemal 2005 Uluslararas Hukukta Hkmet D Kurulular, Ankara: USAK Yaynclk.

120

BAYRAKTAR, Ula 2004 Hangi Sivil Toplum, Nasl Bir Demokrasi?. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say: 9, stanbul. BAYHAN, Vehbi 2002 Demokrasi ve Sivil Toplum rgtlerinin Engelleri: Patronaj ve Nepotizm. Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Say: 1, Manisa.

BECKMAN, Bjrn 1996 Explaining Democratization: Notes on the Concept of Civil Society. Civil Society Democracy and The Muslim World, Elisabeth ZDALGA and Sune PERSON (Ed.), London. BOLAY, Hayri 1997 Sivil Toplum ve Manas. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 18, Ankara. BORA, Tanl 2001 Trkiyede Meslek Kurulular: Kamu, Sivil ve Millinin Mulak Kesiim Alan. Trkiyede Sivil Toplum ve Milliyetilik, stanbul: letiim Yaynlar. BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif 2006 Avrupa Birlii Hukuku. Ankara: Asil Yayn Datm.

BOZKURT, Veysel 2001 Avrupa Birlii ve Trkiye. Bursa: Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yaynlar.

121

CAN, Yasemin 2007 Trkiyede sivil toplumu yeniden dnmek: Neo-Liberal dnm ve gnlllk. Toplum ve Bilim Dergisi, Birikim Yaynlar. CEYLANOLU, Namk 2006 Vakf ve Sivil Toplum. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15. C C OLU, Filiz 2005 Trk Modernlemesinde Sivil Toplumun Geliim Sreci. II.Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. 2006 Trkiyenin Avrua Birliine yelik Srecine Sivil Toplum Gelitirme Merkezinin Katks, III. Uluslar aras Sivil Toplum Kongresi Bildiriler Kitab, anakkale.

CAHOONE, Lawrence 2002 Civil Society. England: Blackwell Publishers.

COLAS, Alejandro 2002 International Civil Society. England: Polity Press.

AHA, mer 1997 1980 Sonras Trkiyesinde Sivil Toplum Araylar. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3,Say: 18, Ankara. 2005 Sivil Toplumun Trkiyedeki Sorunlar, 21. Yzyln Eiinde Trkiyede Siyasal Hayat, Aktel Yaynlar: stanbul.

122

1999 2001

Sivil Toplum, Aydnlar ve Demokrasi. z Yaynclk, stanbul. The Inevitable Coexistence of Civil Society and Liberalism: The Case of Turkey. Journal of Economic and Social Research, Vol. 3, No.2.

2003 Akn Devletten Sivil Topluma. Genda Yaynlar, stanbul. 2005 Kamu Yararna Stats deolojik Devletlerin Gelitirdii bir Ltuf Sistemidir.Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say: 9, stanbul. EPEL, Zuhal 2006 AB Sivil Toplum Diyalou ve Trkiye: Demokratikleme Balamnda Sorunlar ve Beklentiler. III. Uluslar aras Sivil Toplum Kongresi Bildiriler Kitab, anakkale.

DAI, hsan ve POLAT Necati 2004 Demokrasi ve nsan Kaynaklar. Ankara: Liberte Yaynlar.

DEM R, Fevzi 2007 Sendikalar Hukuku. zmir: Birleik Matbaa.

DIAMOND, Larry 1994 Rethinking Civil Society Towards Democratic Consolidation. Journal of Democracy, Vol. 5, No. 3

DUMAN, Fatih 2006 Sivil Toplum. Siyaset, Mmtazer TRKNE(Ed.), Ankara: Lotus

123

Yaynlar. DUMAN, Zeki 2004 dris Kkmerin Sivil Toplum Araylar. Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Say: 1, Manisa. DOAN, Erhan 2003 Sendikalar ve Trkiyenin Avrupa Birlii Siyaseti. Akdeniz niversitesi . .BF Dergisi, Say: 6, Antalya. DOAN, lyas 2002 zgrlk ve Totaliter Dnce Geleneinde Sivil Toplum. stanbul: Alfa Yaynlar. EHRENBERG, John 1999 Civil Society. New York and London: New York University Press.

ERCAN, Hlya 2002 Trkiyede Sivil Toplum Tartmalar zerine. Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 26, No: 1.

ERDAL, Leman ve GEN Fatma 2006 Trkiyede Avrupa Birliine Uyum abalar ve Sivil Toplum, III. Uluslar aras Sivil Toplum Kongresi Bildiriler Kitab, anakkale. GEN, Fatma Neval 2006 Afetlerde Sivil Toplum Kurulularnn Rol: 1999 Marmara Depremi rnei. III. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale.

124

GLOLU, Tuncay 2006 Sivil Toplum Kurulularnn Yerel Ynetimlere Etkisi. III. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. GNE, Muharrem ve YKSELEN Cemal 2004 Sivil Toplum ve Ynetiim Tartmalar Srecinde Kent ve Kadn. Ankara: Detay Yaynlar. GNE, smail ve TEKGL Yelda 2005 Sivil Toplum Kurulular ve Yerel Ynetimler. II. Ulusal Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. HANBERGER , Anders 2001 Policy and Program Evaluation, Civil Society anad Democracy. American Journal Of Evaluation, Vol. 22, No. 2. HALAK, rfan 2006 Sosyal ve Siyasal Dncede Sivil Toplum Tartmalar ve Topluluku Dncede Topluluk, Birey ve Devlet Anlay. III. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. HATEM , Hseyin 1997 Sivil Toplum rgt Ne Demek Olsa Gerektir?. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3,Say: 18, Ankara. HENDRIKS, Carolyn 2006 Integrated Deliberation: Reconciling Civil Societys Dual Role in Deliberative Democracy. Political Studies, Vol. 54.

125

P RL , Mehmet 2006 Osmanl Vakflarn Tarihi Gelimesi. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15. KARAKILIK, Yusuf 2006 Yerel Ynetiim ve Blge Kalknma Ajanslar: Sivil Toplum Kurulularnn Aratan levleri Asndan Bir rdeleme. III. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. KARAMAN, Ltfullah ve ARAS Blent 2000 The Crisis of Civil Society in Turkey. Journal of Economic and Social Research 2, No. 2. KARATA, aban 1997 Sivil Toplum Araylar zerine Dnceler. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 18, Ankara. KAYNAR, Mete Kaan 2005 Sivil Toplun Kavramsal Tarihi ve Sivil Toplumla lgili Gncel Tartmalar. Hacettepe niversitesi Say: 1. KALAYCIOLU, Ersin ve Ali Yaar SARIBAY 2007 Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme. stanbul: Alfa Akademi Yaynlar. KEYMAN, Fuat ve DUYGU Ahmet 2003 Globalization, Civil Society and Citizenship in Turkey: Actors, Boundaries and Discourser. Citizenship Studies, Vol.7, No.2, Carfax Publishing. 2005 Devlet ve Sivil Toplum Arasndaki Snr yi izilmelidir, Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 3, Say 10. BF Dergisi, Cilt: 23,

126

KOYUNCUOLU, Hsn 2006 Sosyal Politika Arac Olarak Osmanl ve Gnmz Vakflar. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15. KUTLU, nder ve USTA Sefa 2005 AB Yolundaki Trkiyede Sivil Toplum Kurulularnn Devlete Gven Tesisindeki Rol. II. Ulusal Sivil Toplum Kurulular Kongresi Bildiri Kitab, anakkale. MENAK, Zekeriya 2007 Tarz Siyaset Gelenei ile Olan likileri Balamnda Memur Sendikalar. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 5, Say 19. ONBAI, Funda 2005 Sivil Toplum. stanbul: Leyla ve Mecnun Yaynclk.

ZDEM R, ennur 2007 Trkiyenin zgn Snflamas: Msiad ve Hak- . . Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 5, Say 19. ROOY, Alison Van 1998 Civil Society and the Aid Industry, London: Earthscan Publications Ltd. SALAM, Necdet 2006 Avrupa Birliinde ve Trkiyede Vakflar. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15.

127

S V L TOPLUMCUNUN EL K TABI 2005 Sivil Toplumcunun El Kitab. Ankara: STGP. AH N, Mehmet ve DNMEZ Canan 2004 Vakf ve Derneklerle lgili Mali Konular: Sorunlar ve neriler. I. Ulusal Sivil Toplum Kurulular Kongresi, anakkale.

EHSUVAROLU, Ltfi 1997 Devlet Ana m? Devlet Baba m?, . Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15. ENATALAR, Burhan 2001 STK-Devlet likilerine Kurumsal Bak, Avrupa Birlii-Devlet ve STKlar, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn: stanbul. P RL , Mehmet 2006 Osmanl Vakflarn Tarihi Gelimesi. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say 15.

TANDON, Rajesh ve NAIDOO Kumi 1998 Promise of Civil Society. Civil Society of the Milenium, Ezra Mbogori(Ed.), Kumarian Press.

TOSUN, Glgn Erdoan 2003 ada Kamu Ynetimi. Muhittin ACAR ve Hseyin zgr (Ed.), Ankara: Nobel Yaynclk.

128

TUNCEL, Gkhan 2005 Trkiyede Sivil Toplum Kurulularnn Tarihsel Geliimi. 21.Yzyln Eiinde Trkiyede Siyasal Hayat, Adnan KK, Selahattin BAKAN ve Ahmet KARADA, stanbul: Aktel Yaynlar. UUR, Aydn 1998 Batda ve Trkiyede Sivil Toplum, Kavram ve Olgunun Geliim Serveni. 75 Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.

LGER, rfan Kaya 2005 Avrupa Birliinin ABCsi. Ankara: Sinemis Yaynlar.

VGELE, Michael 2007 Trkiyede Sivil Toplum Diyalou, AB-Trkiye Grnm Dergisi, Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu.

YAPRAK enol ve BACAK Bnyamin 2005 Kadnlarn alma Yaamna Katlmnn Arttrlmasnda Sivil Toplum Kurulularnn Rol. II Ulusal Sivil Toplum Kuruluu Kongresi, anakkale.

129

YAZICI, Erdin 1999 Yeni Bir Yzyla Girerken Sendikal ve Yeni Misyon Araylar. Ankara: eker- Yaynlar.

YILDIRIM, Engin ve HASLAK rfan 2007 Evet, Ama: Trk i Sendika Konfederasyonlar ve Trkiyenin Avrupa Birliine yelii. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 5, Say: 19, stanbul: Gksu Ofset.

YILDIZ, zkan 2006 Neoliberalizm, Sosyal Devlet ve Trkiyede Vakflar. Sivil Toplum Dnce ve Aratrma Dergisi, Yl: 4, Say: 15, stanbul.

ZA M, Sabahattin 1997 Trkiyede Gnll Kurulularn Son 25 Yldaki Seyri. Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 18, Ankara.

130

NTERNET KAYNAKLARI http://www.vgm.gov.tr/vakiflarhk/vakif_nedir.asp, (08.10.2007). http://www.calisma.gov.tr (2821 Sayl Sendikalar Kanunu). http://www.tumgazeteler.com/?a=672062 http://www.kesk.org.tr/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=17& Itemid=94 http://www.tisk.org.tr/hakkinda.asp?id=498 (01.10.2007). http://www.egev.org.tr/node/74 http://www.abhaber.com/belgeler/0520ABKomisyonu2005ilerlemeraporu.pdf http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=236; 10.10.2004 http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=30468&l=1; 25.07.2003 http://www.ambafrance-tr.org/spip.php?article920 http://www.stgm.org.tr/detay.php?detid=454; 08.11.2007 htpp://cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&haberID=403017; 07.11.2007 www.calisma.gov.tr/CGM/4688_istatistik_2004_htm www.mfa.gov..tr; lerleme Raporlar.

131

http://www.iscikonseyi.org/modules.php?name=News&file=article&sid=2341 www.kamusen.org.tr/tuzuk.doc www.memursen.org.tr/Tuzuk.asp