Studija

STUDIJA
O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE ________________________________________________________________________________________________________
STUDIJA O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE
NOVI SAD, septembar 2011.
STUDIJA
UNIVERZITET U NOVOM SADU TEHNIKI FAKULTET "MIHAJLO PUPIN"

ZRENJANIN
PODACI O STUDIJI
Naziv studije: STUDIJA O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE" Ugovor broj: 115-401-2248/2010-04 od 15.11.2010. Rukovodilac studije: Dr Miroslav Lambi, red. prof. Organizacija koordinator: Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin Radni tim na izradi studije: 1. Dr Miroslav Lambi, red. prof., Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin, 2. Dr Tomislav Pavlovi, red. prof., Prirodno-matematiki fakultet, Ni, 3. Dr Dragia Tolma, red. prof., Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin, 4. Dr Milan Pavlovi, red. prof., Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin, 5. Dr Slavica Prvulovi, vanred. prof., Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin, 6. Dr Novica Pavlovi, vanred. prof., Privredna akademija - FIMEK, Novi Sad, 7. Mr Jasmina Pekez, asistent, Tehniki fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin, Organizacije uesnice na izradi studije: 1. Drutvo za sunevu energiju "Srbija solar", Zrenjanin 2. Drutvo za menadment, inovacije i razvoj "Srbija invent", Zrenjanin Saradnici na izradi studije: 1. Milan Novak, eko-Slovaka asocijacija za sunevu energiju, 2. Duan Velimir, "Srbija solar", 3. Kristijan Vujiin, "Srbija solar" 4. Ana Vukobratovi, prof. - prevod: Engleski jezik Vreme izrade Studije: 15. novembar, 2010. do 15. septembar, 2011.
STUDIJA
SADRAJ
SADRAJ
POGLAVLJE 1
1. UVOD .......................................................................................................................... 8
POGLAVLJE 2
2. SUNEVA ENERGIJA ................................................................................................ 10 2.1. Globalno, direktno, difuzno i reflektovano zraenje.............................................. 11
POGLAVLJE 3
3. POTENCIJAL SUNEVE ENERGIJE ......................................................................... 14 3.1. Sunevo zraenje u Vojvodini .............................................................................. 15 3.1.1. Optimalni nagib i orijentacija povrine za prijem globalnog zraenja .......... 20 Optimalan nagib prijemne povrine Optimalna orijentacija prijemne povrine 3.2. Sunevo zraenje - za vea mesta u AP Vojvodini................................................ 25 Zakljuak Poglavlja 3..................................................................................... 82
POGLAVLJE 4
4. TEHNOLOGIJE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE ........................................ 84 4.1. Toplotni prijemnici sunevog zraenja ................................................................. 85 4.1.1. Ravni - ploasti prijemnici suneve energije (PSE) ..................................... 87 4.1.2. Izgled i konstrukcija ravnih - ploastih prijemnika suneve energije ............ 89 4.1.3. Integralni (integrisani) ravni - ploasti prijemnik suneve energije .............. 90 4.1.4. Vakuumski kolektori .................................................................................. 91 Zakljuak Poglavlja 4..................................................................................... 92
POGLAVLJE 5
5. ENERGETSKA EFIKASNOST TOPLOTNIH PSE ...................................................... 95 5.1. Primeri efikasnosti termikih ravnih solarnih kolektora ........................................ 97 Zakljuak Poglavlja 5..................................................................................... 99
POGLAVLJE 6
6. INSTALACIJE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U TOPLOTNOM OBLIKU - SA RAVNIM SOLARNIM KOLEKTORIMA............................................................... 100 6.1. eme i funkcionisanje solarnih instalacija ............................................................ 100 6.2. Primeri solarnih instalacija ................................................................................... 107 Primer 1: Grejanje sanitarne potrone vode u kupaonici sportskoj hali Primer 2: Grejanje sanitarne potrone i bazenske vode Primer 3: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom starakom domu sa tri podsistema solarnih kolektora lociranim na dve zgrade Primer 4: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom deijem vrtiu Primer 5: Grejanje sanitarne potrone i vode u otvorenim bazenima Primer 6: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika Primer 7: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika
STUDIJA
Primer 8: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu za boravak dece Primer 9: Dogrevanje prostora jedne fiskulturne sale i sanitarne potrone vode 6.3. Primeri izvedenih solarnih postrojenja.................................................................. 126 Primer 1. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Optoj bolnici ore Joanovi - Zrenjanin Primer 2. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Domu uenika srednjih kola ,,Angelina Koji-Gina u Zrenjaninu Primer 3. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Domu uenika u Mulji (Zrenjanin) Zakljuak Poglavlja 6..................................................................................... 138
POGLAVLJE 7
7. PASIVNO SOLARNO GREJANJE .............................................................................. 139 7.1. Principi pasivnog solarnog grejanja objekata ........................................................ 139 7.2. Masivan (Trombeov zid) ...................................................................................... 141 Zakljuak Poglavlja 7..................................................................................... 143
POGLAVLJE 8
8. SOLARNI SISTEMI SA KONCENTRISANJEM SUNEVOG ZRAENJA ............... 145 8.1. Prijemnici sa koncentrisanjem (fokusiranjem) sunevih zraka koncentratori ........................................................................................................ 145 8.1.1. Vrste koncentriuih sistema ....................................................................... 145 8.1.2. Koncentriui srednje temperaturni sistemi ................................................. 145 8.1.3. Heliostatski makrokoncentrator................................................................... 147 8.1.4. Primer "Solar Two" postrojenja .................................................................. 149 8.1.5. Solarni toranj i njegova korisnost ................................................................ 150 8.1.6. Ekoloki uticaj ............................................................................................ 150 8.1.7. Heliostati .................................................................................................... 150 8.1.8. Evolutivni razvoj ........................................................................................ 151 Zakljuak Poglavlja 8..................................................................................... 151
POGLAVLJE 9
9. FOTONAPONSKI SISTEMI - SOLARNE ELIJE ...................................................... 153 9.1. Vrste solarnih elija ............................................................................................. 153 9.1.1. Silicijum i njegove osobine ......................................................................... 153 Silicijum Polikristalni silicijum Metalurki silicijum Monokristalni silicijum Amorfni silicijum Karakteristike 9.1.2. Solarne elije od polikristalnog silicijuma ................................................... 155 9.1.3. Solarne elije od amorfnog silicijuma ......................................................... 156 9.1.4. Solarne elije od amorfnog silicijuma na plastinoj osnovi .......................... 157 9.1.5. Prednosti i nedostaci aSi solarnih elija ..................................................... 157 9.1.6. Ostale vrste solarnih elija .......................................................................... 158 GaAs elije Viestruke solarne elije Solarne elije sa dihroinim ogledalom Tandem solarne elije 9.2. Efikasnost solarnih elija ..................................................................................... 159 9.3. Primena solarnih elija ......................................................................................... 161 4
STUDIJA
9.3.1. Povezivanje solarnih elija .......................................................................... 161 9.3.2. Fotonaponski solarni sistemi ....................................................................... 161 Fotonaponski solarni sistemi koji nisu vezani za elektrodistributivnu mreu 9.3.3. Komponente fotonaponskog solarnog sistema ............................................. 163 Akumulatori Regulator punjenja akumulatora Invertor 9.3.4. Odreivanje karakteristika fotonaponskog sistema koji nije povezan sa elektrodistributivnom mreom .......................................................................................... 164 Odreivanje dnevnog dobitka elektrine energije 9.4. Parametri fotonaponskih sistema - solarnih elektrana - za vea mesta u AP Vojvodini.................................................................................................................... 166 NOVI SAD ZRENJANIN APATIN SOMBOR SUBOTICA 9.5. Parametri za dimenzionisanje FN sistema............................................................. 186 9.5.1.Odreivanje dnevne potronje elektrine energije jednosmerne struje........... 186 9.5.2. Odreivanje dnevne potronje elektrine energije naizmenine struje .......... 186 9.5.3. Odreivanje ukupne dnevne potronje elektrine energije ........................... 186 9.5.4. Odreivanje broja solarnih modula.............................................................. 187 9.5.5. Odreivanje kapaciteta akumulatora ........................................................... 187 9.5.6. Primer za izraunavanje karakteristika fotonaponskog sistema .................... 187 Dnevna potronja jednosmerne struje Dnevna potronja naizmenine struje Kapacitet akumulatora Potroai 9.5.7. Fotonaponski solarni sistem prikljuen za elektrodistributivnu mreu.......... 189 9.5.8. Kombinovani fotonaponski system ............................................................. 189 9.5.9. Hibridni sistemi .......................................................................................... 190 9.5.10. Solarne elektrane ...................................................................................... 190 Fiksna solarna elektrana Jednoosno rotaciona solarna elektrana 9.6. Primene fotonaponskih sistema ............................................................................ 192 9.6.1. Primeri primene solarnih elija ................................................................... 192 Solarni crep Solarni stadion u Tajvanu Biblioteka u Mataru Montrej Poslovna solarna zgrada u Kini Osnovna kola Ma Wan u Hong Kongu Osnovna kola u Wolvercote-u u Engleskoj Solarna elektrana Waldpolonez Nellis solarna elektrana u Nevadi DeSoto solarna elektrana u SAD-u Solarna elektrana Olmedilla Solarna elektrana Serpa Solarna elektrana u blizini mesta San Lois Obispo u Kaliforniji Dvoosno rotaciona solarna elektrana
STUDIJA
Zakljuak Poglavlja 9..................................................................................... 201
POGLAVLJE 10
10. STANJE KORIENJA SUNEVE ENERGIJE U SVETU ....................................... 203 10.1. Termalni sistemi ................................................................................................ 203 10.2. Fotonaponski sistemi ......................................................................................... 218 10.3. Mere podsticaja ................................................................................................. 222 10.3.1. Stimulisanje korienja obnovljivih izvora energije i efikasnih tehnologija za proizvodnju elektrine energije .................................................. 224 Zakljuak Poglavlja 10 ................................................................................. 228
POGLAVLJE 11
11. KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U AP VOJVODINI ........................................ 229 11.1. Zakonska podrka primeni novih i obnovljivih izvora energije ........................... 229 11.2. Tehniko - tehnoloke mogunosti korienja suneve energije u AP Vojvodini.................................................................................................................... 233 11.2.1. Znaaj korienja termikog i fotoelektrinog dejstva sunevog zraenja ............................................................................................................. 233 11.2.2. Tehniki sistemi za grejanje vode i objekata i korienje suneve energije ............................................................................................................... 236 11.2.3. Korienje suneve energije za energetske potrebe domainstava .............. 238 11.2.4. Osnovni elementi dimenzionisanja termikih solarnih instalacija u domainstvima .............................................................................................................. 239 Solarno grejanje sanitarne vode Primer isplativosti u poreenju sa elektrinim grejanjem vode Solarno grejanje kua 11.2.5. Potrebna temperatura fluida za razliite kategorije potroaa u domainstvu ................................................................................................................. 244 11.2.6. Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za domainstva ................... 245 11.2.7. Korienje suneve energije u industriji ................................................... 246 11.2.8. Korienje suneve energije u razliitim poslovnim, stambenim i drugim objektima i ustanovama ..................................................................................... 246 11.2.9. Korienje suneve energije u poljoprivredi ............................................. 246 Korienje suneve energije u procesima suenja 11.3. Trite solarnih kolektora .................................................................................. 249 11.4. Projektovani i izvedeni solarni sistemi (izvod) ................................................... 249 11.4.1. Projektovani sistemi ................................................................................ 249 11.4.2. Izgraeni sistemi (izvod) .......................................................................... 250 11.5. Projektovanje i izgradnja (montaa) solarnih postrojenja .................................... 251 11.5.1. Zakon o planiranju i izgradnji .................................................................. 251 11.5.2. Studija opravdanosti i drugi dokumenti prema Zakonu o planiranju i gradnji ........................................................................................................ 252 11.5.3. Finansiranje projekata za korienje OIE .................................................. 252 11.5.4. Primer pozitivnog modela podsticaja - R. Slovaka ............................. 254 11.5.5. Napomene ................................................................................................ 254 11.5.6. Oekivani efekti ....................................................................................... 255 Zakljuak Poglavlja 11 ................................................................................. 255
POGLAVLJE 12
12. PREDLOZI I MERE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U AP VOJVODINI .................................................................................................... 258 12.1. Pravna regulativa ............................................................................................... 258 6
STUDIJA
12.2. Mere i prepreke za intenziviranje korienja suneve energije u Vojvodini .......................................................................................... 259 Zakljuak Poglavlja 12 ........................................................................................ 262
POGLAVLJE 13
13. REZIME ..................................................................................................................... 256 - Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za domainstva - Koncept sistemskog regulisanja obaveze korienja suneve energije LITERATURA ................................................................................................................ 271 ABSTRACT .................................................................................................................... 276
STUDIJA
POGLAVLJE 1
1. UVOD
Energija zraenja Sunca koja godinje dospeva do Zemljine povrine je oko 170 puta vea od energije koju sadre ukupne rezerve uglja u svetu. Kapacitet suneve energije na Zemlji je, po nekim procenama, oko 14.000 - puta vei od celokupne energije koju troi oveanstvo danas. Snaga sunevog zraenja koja dospeva na Zemlju iznosi oko 175.000 TW. Koji je to potencijal pokazuje i injenica da celokupna svetska energetska potronja ima snagu od priblino 13 TW! Energija zraenje Sunca koja dolazi do zemljine povrine, dakle potencijalno iskoristivo zraenja Sunca, iznosi oko 1,9 x 108 TWh (190 miliona teravat asova) godinje. Ta je energija oko 170 puta vea od energije ukupnih rezervi uglja u svetu i kada se uporedi sa energetskim potrebama oveanstva, koje iznose 1,3 x 105 TWh (130 hiljada teravat asova) godinje, dobija se podatak da je suneva energija koja stie na povrinu Zemlje u toku samo 6 asova dovoljna da zadovolji sve svetske potrebe na godinjem nivou. Da bi se dobio bolji uvid u ove veliine, proseno domainstvo u nekim od najrazvijenijih zemalja sveta troi godinje oko 10.000 kWh elektrine energije, a bilo bi potrebno oko 100.000 godina da se potroi 1 TWh. Oko 37% svetske energetske potranje zadovoljava se proizvodnjom elektrine energije koja je u toku 2008. godine iznosila oko 17.000 TWh. Sa gledita energetike, suneva energija predstavlja resurs koji je na raspolaganju za korienje i supstituciju znaajnih koliina konvencionalnih energetskih oblika. Njeno ogranieno korienje je uzrokovano tehnolokim i ekonomskim problemima. To je ogroman energetski izvor kojim se mogu zadovoljiti energetske potrebe za veoma dugo vreme. Suneva energija koja dospeva na povrinu Zemlje u toku samo 6 asova dovoljna je da zadovolji sve svetske potrebe na godinjem nivou. Suneva energija moe imati znaajno mesto u energetici jedne zemlje jer predstavlja obnovljiv i neiscrpan energetski resurs. Obnovljivim izvorima energije se ne posveuje ista panja u svetu. Moe se slobodno rei da toj problematici vie panje posveuje relativno mali broj zemalja - i to onih razvijenijih. Interesantno je da se energetske tehnologije bazirane na korienju suneve energije najvie razvijaju u tehnoloki i ekonomski monijim zemljama. Za to postoji vie razloga od kojih su najvaniji strateki, ekonomski i ekoloki faktori. Suneva energija je, ekoloki gledano, ista energija ije energetske tehnologije u primeni ne zagauju ivotnu sredinu. Ona predstavlja resurs sa kojim raspolae svaka drava bez uvozne zavisnosti. Posebno je znaajno to se postrojenja za korienje suneve energije mogu graditi u neposrednoj blizini potroaa - bez znaajnijih ulaganja u infrastrukturu. Suneva energija se tehnikim sredstvima jednostavno transformie direktno u toplotu i direktno ili indirektno u elektrinu energiju, ime je omoguena brza primena u svim energetskim procesima. Korienje suneve energije u svim segmentima energetske potronje danas je u znaajnom porastu u mnogim zemljama sveta. Suneva energija prua raznovrsne mogunosti za primenu. Savremeni solarni sistemi omoguavaju iskorienje suneve energije tokom cele godine. Ovakvi sistemi mogu snabdeti do 35% svih potreba u severnoj i centralnoj Evropi, vie od 50% juno od Alpa, a na jugu Evrope ak 70%. Istovremeno, znatno se smanjuje emisija tetnih gasova u atmosferu, to je argument vie za korienje suneve energije. Sa gledita praktinog korienja suneve energije, vana je koliina energije koja dospeva na neku povrinu u toku dana. Ta koliina zavisi od geografske irine, godinjeg doba, orijentacije prijemne povrine i meteorolokih uslova. Prva tri faktora su geometrijskog karaktera i postoje raunski metodi njihovog tanog odreivanja. Meutim, meteoroloki uslovi su promenljiv faktor i pouzdani se podaci mogu dobiti jedino dugogodinjim merenjima. Za korienje suneve energije vani su i podaci o srednjoj dnevnoj sumi energije po mesecima, kao i podaci o prosenim temperaturama za iste periode. Veliku ulogu u korienju suneve energije imaju i oblik, veliina zgrada, orijentacija, materijali koji se koriste i dr. Bitno je i okruenje, tj. da li ima zasenenja od strane drugih zgrada i dr.
STUDIJA
Usvajanjem Uredbe o merama podsticaja za proizvodnju energije korienjem obnovljivih izvora energije, odlukom Vlade Republike Srbije, stekli su se preduslovi da se zapone sa intenzivnijim korienjem transformisane suneve energije u domainstvima i privredi Srbije i pokrajine Vojvodine. Cilj ove studije je da se sagledaju energetske i eksploatacione mogunosti korienja suneve energije u svim segmentima energetske potronje Vojvodine, kao i da se potencijalnim investitorima predstave relevantne podloge za donoenje odluka o primeni ovih tehnologija. Korienje OIE i u okviru njih - suneve energije doprinosi efikasnijem korienju sopstvenih potencijala u proizvodnji energije, smanjenju emisija "gasova staklene bate", smanjenju uvoza fosilnih goriva, razvoju lokalne industrije i otvaranju novih radnih mesta.
STUDIJA
POGLAVLJE 2
2. SUNEVA ENERGIJA
Sunce je jedna od tipinih zvezda, iji prenik iznosi 1,39 x 106 km. Temperatura na njegovoj povrini ima efektivnu vrednost od 5.762 K, dok prema sreditu raste dostiui, prema raznim procenama, vrednost od 8 x 106 K do 40 x 106 K. Na Suncu se neprekidno odvijaju spontani termonuklearni procesi pod dejstvom visokih temperatura i velikog pritiska nastalog delovanjem gravitacione kontrakcije. Energija sunevog zraenja definisana je donekle termonuklearnim reakcijama, pri emu je najvaniji proces transmutacije vodonika u helijum (etiri protona vodonika u jedno jezgro helijuma). U sreditu Sunca se pri visokim temperaturama odigravaju nuklearni procesi koji obuhvataju vodonik, ugljenik, azot i druge lake elemente. Jezgro helijuma ima manju masu od mase etiri protona vodonika, to znai, da se deo mase (1/141 deo) u reakciji manifestuje kao energija. Ova energija se oslobaa u unutranjosti Sunca pri temperaturama od vie miliona stepeni, pa se iz njegove unutranjosti predaje povrini i emituje u vasionski prostor. Pri tome se naizmenino ostvaruju procesi zraenja i konvekcije, usled ega nastaje apsorpcija i izraivanje. Zraenje jezgra Sunca nastaje u delu spektra, odgovarajuem rendgenskom i zraenju, pri emu talasna duina zraenja raste sa padom temperature i poveanjem radijalnog rastojanja. Najvei deo Suneve energije se emituje u prostor u obliku elektromagnetnih talasa. Vei deo tih talasa se nalazi u vidljivoj i infracrvenoj, a manji u ultraljubiastoj oblasti spektra. Spoljni slojevi Sunca, tzv. solarna atmosfera, sastoji se iz fotosfere, hromosfere i korone, koje imaju vrlo razliite osobine. Najvei deo svetlosti koja dospeva na Zemlju sa Sunca dolazi iz fotosfere. Zona ultraljubiastog zraenja obuhvata oblast spektra talasnih duina () do 0,38 m, vidljivi deo svetlosti od 0,38 do 0,78 m i infracrvenu oblast talasnih duina - preko 0,78 m. Srednja udaljenost Sunca od Zemlje iznosi 1,495 x 108 km, to sunevo zraenje - gustinu toplotnog toka koja na Suncu (suneva sjajnost) iznosi 6.350 W/cm2, redukuje na vrednost od 1.353 W/m2 neposredno pre ulaska u Zemljinu atmosferu. Ova vrednost od 1.353 W/m2 (neka novija merenja utvrdila su da je 1.367 7 W/m2) koja predstavlja snagu sunevog zraenja na jedininu povrinu, upravnu na pravac upada zraka pri ulasku u Zemljinu atmosferu (pri srednjem odstojanju Zemlje od Sunca) naziva se: solarna konstanta. Energija, koju Sunce izrai u vasionski prostor odgovara snazi od 3,5 x 1020 MW, a samo 2 x 109 ti deo od toga, tj. 1,75 x 1011 MW dospeva na Zemlju. Oko 30% primljene energije Zemlja reflektuje nazad u kosmos, oko 47% zadri kao toplotu, oko 23% se "troi" na proces kruenja vode u prirodi dok se ostatak potroi na fotosintezu. Sunevo zraenje koje dospeva do povrine Zemlje se razlikuje od spektra izvanzemaljskog solarnog zraenja. Ove promene su uzrokovane promenom rastojanja izmeu Sunca i Zemlje, atmosferskom rasejanou molekula vazduha, vodene pare i praine u atmosferi, kao i atmosferskom koncentracijom kiseonika, ozona, vode i ugljen-dioksida. Analizom podataka sunevog zraenja utvreno je da promena integralnog zraenja tokom vremena ne odstupa vie od 1,5%. Rasprenost, odnosno koncentracija molekula vazduha, vodene pare i estica praine i dima u atmosferi utiu na umanjenje propusnosti sunevog zraenja na povrinu Zemlje. Apsorpcija energije zraenja u atmosferi definie se u funkciji sadraja vodene pare i optike vazdune mase. Optika vazduna masa se odreuje duinom puta radijacije kroz atmosferu, pri emu se vertikalna putanja uzima za jedinicu mase. Merenjima i proraunima utvreno je, da je zbog reflektovanja zraka od atmosfere i apsorpcije u atmosferi, pri normalnom upadu zraka i malom sadraju vodene pare, praine i dima - umanjen intenzitet zraenja. Zbog toga na povrinu Zemlje dospeva (u naem podneblju) sunevo zraenje od 970 [W/m2] - leti i 1.030 [W/m2] - zimi. U proraunima se najee koristi srednja vrednost snage od 1.000 [W/m2]. Na promenu vrednosti zraenja koje dospeva do gornjih slojeva atmosfere utie i
10
STUDIJA
promena rastojanja izmeu Zemlje i Sunca tokom godine. Ova promena se nalazi u granicama odstupanja od 3%. Iz navedenog je evidentna i nauno utvrena injenica, po kojoj je snaga sunevog zraenja na Zemlji (u naem podneblju) u toku zime ak vea za 5,8% od snage zraenja leti. Ovaj porast snage zraenja zasniva se na injenici da je Sunce, za severnu poluloptu, blie Zemlji zimi za oko 3% nego leti. Ukupni efekti zraenja energije su ipak leti vei za odgovarajua podneblja - zbog due putanje Sunca preko neba (dueg vremena trajanja obdanice). Sunce kao izvor energije ima veoma stabilno dejstvo i intenzitet zraenja do ulaska u Zemljinu atmosferu. Umanjenje ovog zraenja u atmosferi Zemlje pod najpovoljnijim uslovima se kree u granicama od 23,9 do 28,3%. Meutim, osim godinjih, mesenih i dnevnih promena intenziteta Sunevog zraenja na odreenoj povrini Zemlje, promene nastaju i u zavisnosti od meteorolokih uslova atmosfere, kao i od ugla upada zraka na Zemlju, odnosno na povrinu do koje dospeva. U geografskim uslovima u Vojvodini energija koja dospeva na horizontalnu ravan od 1 m2 dostie vrednost od minimalno 1.350 do maksimalno - 1.500 kWh/god. To je jednako koliini toplotne energije, koju je mogue dobiti sagorevanjem priblino 160-180 m3 zemnog gasa.
2.1. Globalno, direktno, difuzno i reflektovano zraenje

Na zemljinoj povrini se zato registruju tri osnovne vrste sunevog zraenja - direktno sunevo zraenje, rasprujue (difuzno) zraenje i zraenje reflektovano od zemljine povrine ili drugih objekata. Atmosfersko dejstvo ns Sunevu radijaciju ogleda se u promenama koje uzrokuju refrakciju i disperziju zraenja, ime se u stvari menja smer putanje i vri razdvajanje susednih talasnih duina. Slabljenje suneve radijacije uzrokuje difuzno i apsorpciono dejstvo atmosfere. Intenzitet direktnog sunevog zraenja na granici zemljine atmosfere je priblino 1.360 W/m2. Od ovoga, kroz atmosferu na zemljinu povrinu prodre - pri najpovoljnijim uslovima priblino 1.000 W/m2. Direktno zraenje predstavlja komponentu globalnog zraenja koje direktno dospeva na povrinu Zemlje pri jasnom i vedrom danu. Deo ukupnog zraenja se prilikom prolaska Sunevih zraka kroz atmosferu rasipa zbog nailaska na estice vode, praine i drugih oblika aerozagaenja. Koncentracija pare i praine je promenljiva veliina u atmosferskom platu koja uzrokuje promenljivu spektralnu raspodelu globalnog zraenja, a u okviru toga i promenljivu vrednost njegovih komponenti - direktnog i difuznog dela zraenja detektovanog na povrini Zemlje. Pravac direktnog Sunevog zraenja se moe odrediti na svakoj taki Zemljine povrine geometrijskim korelacijama, dok je pravac difuznog zraenja veoma sloen i zavisi od atmosfere, a ne od poloaja Sunca. Vrednosti ovih komponenti zraenja najtanije se utvruju merenjem pomou odgovarajuih instrumenata - piranometara. Komponenta direktnog zraenja je dominantna u potencijalu globalnog zraenja za vedre dane, dok se udeo difuznog zraenja kree najee u granicama od 8 do 22% od ukupnog. Oblanih dana je svo zraenje difuznog karaktera. U zavisnosti od doba godine i klimatskog podruja difuzno zraenje premauje i 30% od globalnog, te postaje itekako znaajna komponenta Sunevog energetskog dejstva. U gradovima, zbog aerozagaenja i konfiguracije tla, ova komponenta je izraenija. Poseban oblik zraenja koje se detektuje na odreenu povrinu u ravni Zemlje nastaje reflektovanjem Sunevog zraenja sa povrina iz okoline (albedo podloge). Albedo predstavlja odnos kratkotalasnog reflektovanog i globalnog zraenja i ima promenljivu veliinu (u funkciji podloge). Promenom osobina podloge menja se i vrednost albeda, to se manifestuje promenama u bilansu zraenja, posebno kada su u pitanju promene u veim razmerama (obrada velikih povrina tla - rast bilja, sneg i dr.). Stoga je veoma vaan antropogeni uticaj na prirodni raspored vegetacionih povrina. Intenzitet reflektovanog zraenja je u direktnoj zavisnosti od konfiguracije objekata i tla u okolini indikatorske povrine. Kod zelenih povrina koeficijent refleksije se kree u granicama od 0,2 do 0,3, to znai da reflektuju od 20 do 30 % Sunevog zraenja. Na raspoloivu koliinu suneve energije utiu promene u sastavu atmosfere, odnosno njene zamuenosti. Poslednjih godina zamuenost atmosfere se u gradovima poveava, posebno u letnjim mesecima, kada je najintenzivniji vegetacioni period. Ona je naravno, izraenija u blizini urbanih i
11
STUDIJA
industrijskih centara, dok joj efekat slabi sa udaljavanjem od ovih centara (slabi zamuenost atmosfere, a jaa efekat albeda). Snaga Sunevog zraenja definie se izrazom:
P= dQ dt
[W ]
(2.1)
pri emu je Q - energija zraenja koju nose fotoni Suneve svetlosti. Gustina energije Sunevog zraenja predstavlja energiju (energetski tok) koja pada na odreenu povrinu:
G= dP dA W m2
(2.2)
Ova veliina u literaturi se razliito naziva kao: ozraenje, ukupno ili globalno Sunevo zraenje, gustina snage sunevog zraenja, fluks sunevog zraenja i sl. Obzirom da se Sunevo zraenje na povrini Zemlje pojavljuje u obliku direktnog (Gb), difuznog - rasprenog (Gd) i reflektovanog (Gr) zraenja, ukupno globalno Sunevo zraenje je:
G = Gb + Gd + Gr
(2.3)
Integracijom globalnog Sunevog ozraenja po vremenu dobija se povrinska gustoa energije zraenja koja u odreenom vremenskom periodu dospeva na jedinicu neke povrine:
H = G dt
t1
t2
J m2
ili
Ws m2
(2.4)
Ukoliko je taj vremenski period jednak jednom satu - radi se o satnoj vrednosti dozraene energije, jednom danu - dnevna vrednost dozraene energije, jednom mesecu - mesena i jednoj godini - godinja vrednost (suma) dozraene energije. Za ovu koliinu dozraene energije u odreenom vremenskom periodu na jedinicu povrine uobiajen je izraz "iradijacija" (prema engl. "irradiation"). Prolaskom kroz Zemljinu atmosferu intenzitet Sunevog zraenja slabi jer dolazi do raspravanja na molekulima gasova (Rayleigh-ovo rasprenje) i na esticama praine i dima. Pri tome se jedan deo zraenja apsorbuje zbog interakcija sa molekulima H2O, CO2, O3 i dr. Isto tako dolazi i do apsorpcije i rasprivanja u oblacima, to ima za posledicu promenu spektralnog sastava zraenja. Zbog toga se oko 25 do 50% energije Sunevog zraenja gubi prilikom prolaska kroz atmosferu (Sunev spektar koji stie do povrine Zemlje nalazi se u domenu talasnih duina od 0,3 m do 2,5 m). Ozraenost povrine normalne na direktan upad zraka (u nivou povrine Zemlje) moe se prikazati aproksimativno pomou Bougner - Lamber-tovog zakona kao:
Gbn = E0 e km
(2.5)
pri emu je k - koeficijent atenuacije zraenja (tzv. koeficijent ekstinkcije), a m - odnos izmeu duine puta Sunevih zraka kroz atmosferu i duine tog puta kada je Sunce u zenitu - optika masa vazduha. Optika masa vazduha moe se definisati izrazom:
12
STUDIJA
m=
1 = cos sec sin
(2.6)
pri emu je m = 1 - ukoliko zraci dolaze do povrine Zemlje - vertikalno (nadmorska visina je nula); m = 2 - ako je ugao izmeu Sunevih zraka i horizonta = 30o itd. Smanjenje snage sunevog zraenja zbog prolaska kroz atmosferu moe se prikazati i u sledeem obliku:
Gbn = f ( ) E0 e k ( )m
(2.7)
gde je k () koeficijent koji ukljuuje atenuaciju zbog Rayleighove rasprenosti, mutnoe atmosfere i apsorpcije u ozonu, a f () - apsorpcija infracrvenog zraenja u vodenoj pari i ugljendioksidu.
13
STUDIJA
POGLAVLJE 3
3. POTENCIJAL SUNEVE ENERGIJE
S obzirom da je suneva energija sa tehniko-eksploatacionog gledita - energetski resurs obnovljivog karaktera (transformisana suneva energija koja se odvede od prijemnika suneve energije (PSE) se permanentno obnavlja u uslovima dejstva sunevog zraenja) - ne moe se govoriti o energetskom resursu na nain kako se to iskazuje kod drugih - neobnovljivih izvora energije. Ovaj resurs zavisi od insolacionih uslova, veliine i karakteristike PSE (prethodno nabrojanih uticajnih faktora) te vremena izlaganja PSE dejstvu sunevog zraenja. Od dozraenog sunevog zraenja na Zemlji ija gustina snage dostie vrednosti od 970 do 1.030 2 [W/m ] - korisno dozraena koliina energije na jedinicu slobodno orijentisane povrine, zavisi od njene orijentacije (treba da je orijentisana prema jugu), od njenog nagiba (poeljno je da sunevi zraci dospevaju na prijemnu povrinu pod uglom to bliem - normalnom, kako bi ozraenje - gustina snage bila to vea), od konstrukcije i energijskih karakteristika prijemnika suneve energije, doba dana, doba godine, vremena insolacije, atmosferskih uslova, eksploatacionih uslova i dr. Energija zraenja koja dopire do neke povrine na Zemlje zavisi u prvom redu od trajanja osunavanja (trajanja sijanja Sunca). Insolacija zavisi od geografske irine i od godinjeg doba. Razlika izmeu vremena izlaska i vremena zalaska Sunca daje vreme trajanja insolacije kojoj je izloena horizontalna i nepokrivena povrina. Ono iznosi za Srbiju oko 15 h - leti i oko 9 h - zimi. Stvarno trajanje insolacije je znatno krae zbog pojave oblaka i magle, ali i zbog stanja zagaenosti atmosfere na posmatranom podruju. Ona se razlikuje za povrine koje su postavljene horizontalno, vertikalno, ili pod nekim uglom u odnosu na povrinu Zemlje. Dotok energije Sunevog zraenja nije proporcionalan trajanju insolacije. Naime, deo energije se gubi prolaenjem kroz atmosferu zbog apsorpcije kiseonika, ozona i ugljen dioksida. Gubitak je vei to je Sunce blie horizontu. Osim toga, energija zraenja se u prolazu kroz atmosferu raspruje, a najvei gubitak je neposredno nakon zalaska Sunca. Prema tome, ukupno zraenje koje doe do povrine Zemlje sastoji se od neposrednog - direktnog i indirektnog difuznog zraenja koje je deo rasprene energije zraenja. Zbog svega toga snaga zraenja koja dospeva na neku povrinu, a koja bi se mogla energetski iskoriavati, znatno se menja tokom dana, a njene promene zavise od godinjeg doba i poloaja obasjane povrine. Veoma esto se energija zraenja prikazuje kao energija koja doe do povrine Zemlje tokom dana, naravno za vreme trajanja osunavanja. Ta energija zavisi i od stanja oblanosti i osobina atmosfere, ali je potrebno poznavati i potencijalnu energiju zraenja. To je maksimalna energija koja dospe do povrine kroz suvu i vlanu atmosferu. Ona zavisi i od geografske irine i nadmorske visine i sve je manja kako se smanjuje nadmorska visina i poveava geografska irinea. Na geografskoj irini od 43 stepena potencijalna energija iznosi oko 2.500 kWh/m2 godinje, a na geografskoj irini od 46 stepena oko 2.400 kWh/m2 godinje. Za posmatraa sa Zemlje, dva ugla definiu poloaj Sunca. Visina Sunca (solar altitude angle) je ugao izmdju Sunca i horizonta. Tokom dana on se menja izmedju 0 i 900. Ugao pada Sunevog zraenja (zenith angle) i ugao visine sunca sabrani daju 900 . Solarni azimut je ugao u vodoravnoj ravni izmeu referentnog smera (sever) i Sunca. Ovaj ugao se menja izmedju 180 i +1800 . Za proraun solarnih instalacija, odnosno sistema za prijem suneve energije od bitnog uticaja je tzv. "solarni prozor". Solarni prozor je povrina neba izmeu putanje Sunca u letnjem i zimskom solsticiju za odreenu lokaciju. Poznavanje solarnog prozora za odreeni grad je bitno za ispravan smetaj i usmerenost solarnog kolektora kako bi se dobila optimalna energetska svojstva, te kako bi se izbeglo zasenenje od drvea i drugih zgrada.
14
STUDIJA
Snaga sunevog zraenja se menja tokom dana, meseca i godine. Njena vrednost zavisi i od geografskog mesta, uslova atmosfere i dr. Sve ovo pokazuje veliku promenljivost snage zraenja Sunca. Ipak, te su promene lagane (manje od npr. promena snage vetra) i one se mogu s veom ili manjom tanou predviditi, jer je poznat ritam pojava (izlazak i zalazak Sunca). Intezitet zraenja koje nam stoji na raspolaganju ne moemo predviditi s potpunom sigurnou. Kao izvor energije Sunevo zraenje je povoljnije - npr. od vetra - s obzirom na predvidivost pojave, ali je nepovoljnije s obzirom na to da zraenja nema u toku noi, i da je manje intezivno tokom zime kada je i potronja energije vea. Postrojenja mogu raditi samo u toku dnevnog ciklusa, to se ne poklapa potpuno sa ritmom potranje energije. Moraju se graditi dodatna postrojenja ili osigurati akumulacija energije ime bi se obezbedilo snabdevanje potroaa i nou ili pri loijim uslovima osunavanja. Najvee uee pri dobijanju energije posredstvom solarnih kolektora imaju direktno i difuzno zraenje, iji intenzitet se u toku godine menja u zavisnosti od smenjivanja godinjih doba. Naravno, najvie suneve energije se dobija u letnjim mesecima kada je intenzitet najjai. Maksimum sunevog zraenja je u junu, a minimum pri prelasku decembra u januar. Posmatrajui tokom dana uopteno, vai da najvie zraenja dospeva na Zemlju u podne, kada je poloaj Sunca na nebu najvii i putanja prolazeeg sunevog zraenja kroz atmosferu je najkraa. Tada dolazi do najmanjeg rasprivanja i apsorbcije zraenja u atmosferi.
3.1. Sunevo zraenje u Vojvodini

Broj sunanih sati u Srbiji se kree u proseku od neto manje od 2.000 sati (na severu) do vie od 2.300 sati (na jugu). To je vea vrednost nego u veini evropskih zemalja, meutim, solarni potencijal je neiskorien. Potencijal suneve energije predstavlja 16,7% od ukupno iskoristivog potencijala OIE u Srbiji. Energetski potencijal sunevog zraenja je za oko 30% vei u Srbiji nego u Srednjoj Evropi. Prosena dnevna energija globalnog zraenja za ravnu povrinu u toku zimskog perioda kree se izmeu 1,0 kWh/m2 na severu i 1,7 kWh/m2 na jugu, a u toku letnjeg perioda izmeu 5,4 kWh/m2 na severu i 6.9 kWh/m2 na jugu. Najpovoljnije oblasti u Srbiji belee veliki broj sunanih sati, a godinji odnos stvarne ozraenosti i ukupne mogue ozraenosti je priblino 50%. Srbija ima neke od boljih solarnih resursa u Evropi. Sunevo zraenje je u proseku vee za oko 40% od Evropskog proseka. Najnie izmerene vrednosti sunevog zraenja u Srbiji se mogu uporediti sa najviim vrednostima u vodeim zemljama solarnog korienja, kao to su Nemaka i Austrija. U cilju poreenja, prosena vrednost globalnog zraenja za teritoriju Nemake iznosi oko 1.000 kWh/m2 , dok je za Srbiju ta vrednost oko 1.400 kWh/m2. Broj sunanih sati u Vojvodini se kree od neto manje od 2.000 sati (zapadni deo) do 2.100 sati (istoni deo). Prema softveru Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5 prosena godinja vrednost globalnog zraenja za horizontalnu povrinu se kree izmeu 1.294 kWh/m2 na severu Vojvodine i 1.335 kWh/m2 na jugu Vojvodine, i 1.281 kWh/m2 na zapadu do 1.294 kWh/m2 na istoku Vojvodine. To pokazuje da je prema istom izvoru prosena godinja vrednost sunevog zraenja na horizontalnu povrinu - za teritoriju AP Vojvodine oko 1.300 kWh/m2 . Prosena dnevna energija globalnog zraenja za ravnu povrinu u toku zimskog perioda kree se izmeu 1,0 kWh/m2 na severu Vojvodine i 1,45 kWh/m2 na jugu Vojvodine (Decembar - Januar) i do 3,55 (Mart) , a u toku letnjeg perioda izmeu 5,70 kWh/m2 na severu i 6.85 kWh/m2 na jugu (Jun - Avgust) . Prema tridesetogodinjim meteorolokim merenjima u bivoj Jugoslaviji, vrednost dozraene energije na neku horizontalnu povrinu je vea od proraunskih vrednosti za oko 9 do 12 %.
15
STUDIJA
Slika 3.1. Godinji i julski prosek dnevne energije globalnog zraenja (u Wh/m2) na horizontalnu povrinu - za Srbiju
Slika 3.2. Prosek dnevne energije globalnog zraenja (u Wh/m2) u julu - na povrinu nagnutu pod nagibom koji odgovara uglu geografske irine (levo) i prosek za januar za povrinu nagnutu pod uglom od 600 - za Srbiju
16
STUDIJA
U uslovima osunanosti u Vojvodini - u zavisnosti od godinjeg doba i stanju atmosfere intenzitet globalnog zraenja u podnevnim satima moe varirati od 200 do 1.000 W/m2. Odnos direktnog i difuznog zraenja zavisi od geografskih i mikroklimatskih uslova. Difuzno zraenje na nivou celogodinjeg proseka ini 40-60 % od globalnog zraenja, pri emu je zimi ovo uee vee. Prosena dnevna energija globalnog sunevog zraenja na horizontalnu povrinu na teritoriji Vojvodine se kree od 1,0 1,4 kWh/m2 tokom januara, a od 6,0 - 6,3 kWh/m2 tokom jula. Na teritoriji Vojvodine, godinji prosek dnevne energije globalnog sunevog zraenja na povrinu nagnutu prema jugu pod uglom od 30 iznosi od 4,0-4,6 kWh/m2.
Slika 3.3. Solarna karta AP Vojvodine sa godinjim zonama osunanosti u kWh/m2
17
STUDIJA
Slika 3.4. Godinji prosek dnevne energije globalnog zraenja (u kWh/m2) na horizontalnu povrinu (00) za Vojvodinu
Slika 3.5. Godinji prosek dnevne energije globalnog zraenja (u kWh/m2) na povrinu pod nagibom od 300 za Vojvodinu
18
STUDIJA
Slika 3.6. Godinji prosek dnevne energije globalnog zraenja (u kWh/m2) na povrinu pod nagibom od 450 za Vojvodinu
Tabela 3.1. Godinje sume energije globalnog sunevog zraenja na horizontalnu i povrinu pod nagibom od 30 i 450 u kWh/m2 - za neka mesta u Vojvodini(Izvor: Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5)
0 Subotica Kikinda Vrac Kanjia Bela Crkva Panevo Novi Sad Zrenjanin Baka Palanka Sremska Mitrovica Sombor 1294 1299 1313 1294 1313 1338 1281 1294 1287 1287 1281
NAGIB PRIJEMNE POVR INE 30 45 1478 1470 1487 1478 1487 1509 1455 1469 1464 1464 1466 1461 1449 1466 1461 1466 1485 1437 1450 1446 1446 1451
19
STUDIJA
Tabela 3.2. Prosene dnevne vrednosti sunevog zraenja na horizontalnu povrinu - po mesecima tokom godine, u kWh/m2 - za neka mesta u Vojvodini (Izvor: meteoroloki podaci)
Mesto
Jan.
Feb. Mart Apr. Maj
Jun
Jul
Avg. Sep. Okt. Nov. Dec. Ukupno godinje 4,40 2,90 1,45 4,45 2,95 1,45 4,20 2,80 1,35 4,45 3,00 1,50 4,60 3,00 1,55 4,30 2,85 1,40 4,35 2,95 1,45 4,55 3,00 1,55 1,20 1,05 1,40 1,05 1,00 1,15 1,20 1,05
Novi Sad 1,45 2,35 3,20 Zrenjanin 1,30 2,15 3,45 Sombor 1,35 2,15 3,35 Kikinda Vrac Pali Subotica Vrbas Dolovo 1,00 2,05 3,55 1,00 2,00 3,35 1,30 2,10 3,45 1,45 2,35 3,45 1,30 2,05 3,40
4,65 4,90 4,85 5,10 4,40 5,00 4,80 4,80
5,80 6,20 6,35 5,75 6,05 6,35 6,55 5,90 5,95 6,30 6,15 5,65 6,40 6,55 6,85 5,95 6,00 6,40 6,55 6,85 6,15 6,25 6,35 5,85 5,90 6,15 6,40 5,70 5,85 6,20 6,55 6,00
Godinja srednja dnevna 1.392,64 3,82 1.419,45 3,89 1.387,35 3,80 1.456,50 1.424,75 1.407,40 1.406,85 1.412,05 3,99 3,90 3,80 3,85 3,87
3.1.1. Optimalni nagib i orijentacija povrine za prijem globalnog zraenja Izraunavanje optimalnog nagiba povrine za prijem globalnog zraenja vri se, prema raznim autorima, poluempirijskim i empirijskim relacijama koje se meusobno, manje ili vie, dobro usklauju i daju dovoljno pouzdane podatke. Na ozraivanje razliito orijentisanih i nagnutih povrina utie vie faktora, od kojih su najznaajniji astronomski, geografski, geometrijski, meteoroloki i fiziki faktori. Sa obzirom na to da danas u svetu postoji znaajan broj aktinometrijskih stanica, koje godinama belee podatke globalnog i difuznog zraenja na horizontalnu povrinu, ovim metodama se proraunavaju srednje mesene i godinje sume globalnog zraenja na ravnu povrinu, orijentisanu prema jugu pod razliitim nagibima. Za povrinu, nagnutu pod uglom i, izraunava se direktno Sunevo zraenje prema sledeoj relaciji:
G = GOh cos i
gde su: GOh - sunevo zraenje na horizontalnu povrinu, [W/m2]
(3.1)
i - upadni ugao Sunevih zraka na nagnutu povrinu (ugao izmeu normale na povrinu i pravca direktnog Sunevog zraenja), koji se odreuje prema:
cos i = cos sin n + sin cos A

gde su:
(3.2)
- ugao nagiba povrine, A - azimut Sunca i azimut projekcije normale nagiba na horizontalnu ravan (to je azimut normale u sluaju vertikalne povrine), a odreuje se iz jednaine:
20
STUDIJA
A = A0 An
gde je An - azimut projekcija normale nagiba na horizontalnu ravan. Azimuti Sunca se izraunavaju prema sledeim relacijama:
(3.3)
sin A0 = cos sin cos n cos A0 = (sin n sin sin ) / cos n
(3.4) (3.5)
Opti oblik zavisnosti fluksa Sunevog zraenja od nagiba prijemne povrine, a u zavisnosti od njene orijentacije koja je odreena uglovima i An u razliitim momentima dana (satni ugao ) i godine (deklinacija Sunca ), odreen je jednainom:
G = G{cos (sin sin + cos cos cos ) + cos An sin sec + An cos sin ]}
+ sin [cos An tg(sin sin + cos cos cos )
(3.6)
gde su: - geografska irina mesta osmatranja, - deklinacija Sunca, - satni ugao Sunca u datom momentu vremena, koji se rauna od momenta pravog podneva, sinn - ugao visine Sunca, koji se odreuje iz sledee relacije (pri emu nije uzeta u obzir refrakcija):
sin n = sin sin + cos cos cos .
(3.7)
Iz jednaine (4.13) se odreuju jednakosti za potrebne granine sluajeve koji su interesantni za primenu u praksi: a) za horizontalnu povrinu (=0) dobija se izraz:
Gn = G (sin sin + cos cos cos ) = G sin n

b) za vertikalnu povrinu (=/2):
(3.8)
Gv = G cos n cos( A0 An )
v) za vertikalnu orijentaciju ka jugu (A = 0)
(3.9)
Gv , s = G cos A0 cos A
g) za vertikalne povrine orijentisane ka zapadu ili istoku (An=/2):
(3.10)
GV , E ( w ) = G cos n sin A0
(3.11)
21
STUDIJA
d) za vertikalnu povrinu okrenutu ka severu (An=):
GV , N = G cos n cos A0
) za juno orijentisane povrine pod razliitim nagibima (An=0):
(3.12)
G , s = Gn cos + Gv , s sin
(3.13)
Prijemnik sunevog zraenja, lociran severno od Ekvatora (na severnoj zemljinoj polulopti, gde je i Srbija), se pod odreenim nagibom orijentie ka jugu u cilju dobijanja maksimalnih energetskih efekata. Poto se relativan odnos Sunca prema mestu na kojem je locirana prijemna povrina menja tokom dana, meseca i godine, neophodno je kod nepokretnih prijemnika obezbediti, pravilnom orijentacijom maksimalnu osunanost prijemne povrine, te time i povoljniji energetski uinak. Meutim, ukoliko smetajne mogunosti prijemnika Suneve energije ne dozvoljavaju idealnu junu orijentaciju, a na tome se u krajnjoj liniji ne mora insistirati, mogue je isti postaviti u zakrenutom poloaju (u odnosu na jug) bez velikog smanjenja energetskog priliva. Meutim, ukoliko smetajne mogunosti prijemnika Suneve energije ne dozvoljavaju idealnu junu orijentaciju, a na tome se u krajnjoj liniji ne mora insistirati, mogue je isti postaviti u zakrenutom poloaju (u odnosu na jug) bez velikog smanjenja energetskog priliva. Tako npr. za mesta u Vojvodini, odstupanje solarnog kolektora od idealne june orijentacije za oko 15 do 300 - smanjuje se koliina dozraene energije za oko 5 do 100 (respektivno). Korekcioni faktor za smanjeno primljeno zraenje zbog odstupanja prijemne povrine od juga - za geografske irine mesta od 44o do 47o, dat je u tabeli 3.3 (i za neke gradove - u tabeli 3.4). Poto se i ugao kojeg zaklapa Sunev zrak sa svojom horizontalnom projekcijom menja tokom dana, meseca i godine - optimalan nagib statine prijemne povrine predstavlja kompromisno reenje po kojem taj nagib odgovara srednjem uglu za odreeni period eksploatacije tokom godine. U tabeli 3.5. data je zavisnost ugla nagiba prijemne povrine - prijemnika Suneve energije (u odnosu na horizontalnu ravan) od perioda u godini za dobijanje maksimalnog energetskog uinka na statinoj prijemnoj povrini u tom, odreenom periodu. Za teritoriju AP Vojvodine povoljan nagib neke juno orijentisane povrine (solarnog kolektora) za maksimalan "zahvat" sunevog zraenja tokom cele godine odgovara uglu od oko 40 do 450, a za solarne kolektore koji se uglavnom koriste u toplijem periodu godine (kasno prolee, leto i rana jesen), odnosno kada se bolji efekti oekuju u tom periodu - optimalan nagib je oko 300. Za solarne kolektore od kojih se bolji energetski efekti oekuju u hladnijem periodu godine (kasna jesen, zima i rano prolee) optimalan nagib solarnih kolektora je oko 600. Tako npr. za povrinu nagnutu pod uglom od 300 godinja vrednost dozraene energije je vea za oko 13 do 14% - u odnosu na horizontalnu povrinu. Za povrinu nagnutu pod uglom od 450 godinja vrednost dozraene energije je vea za oko 12 do 13% - u odnosu na horizontalnu povrinu.
Tabela 3.3. Koeficijent smanjenja zraenja zbog odstupanja orijentacije prijemne prijemne povrine od juga - za razliite vrednosti geografskih irina
Geografska irina (o) 44
45
Odstupanje od juga (o) 15 30 45 15 30 45
Koeficijent V (-) 0,951 0,906 0,860 0,953 0,904 0,855
22
STUDIJA
46
15 30 45
0,954 0,902 0,850
Tabela 3.4. Koeficijent smanjenja zraenja zbog odstupanja orijentacije prijemne povrine od juga - primer za Novi Sad i Zrenjanin
Grad Novi Sad
Zrenjanin
Odstupanje od juga (o) 15 30 45 15 30 45
Koeficijent V (-) 0,9532 0,9036 0,8540 0,9536 0,9028 0,8520
Tabela 3.5. Optimalan nagib statine prijemne povrine za ostvarenje maksimalnog energetskog uinka Sunevog zraenja u odreenim periodima tokom godine - za 45o geografske irine
Mesec u godini Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar
Potreban nagib statine prijemne povrine (o) Za zimsko i Za mesec u Za godinje Za celu letnje godini doba godinu polugodite 66 57 60 do 50 oko 60 45 34 26 30 do 20 oko 30 22 40 do 45 26 34 30 do 40 45 57 66 60 do 70 oko 60 70
U tabeli 3.6. date su, za razliite geografske irine i mesece tokom godine, vrednosti geometrijskog koeficijenta ugla postavljanja prijemne povrine (c) za razliite uglove postavljanja prijemne povrine () u odnosu na horizontalnu povrinu. Ovim koeficijentom (c) se takoe koriguje vrednost dozraene energije na horizontalnu povrinu. U skladu sa prethodnim napomenama direktno zraenje koje dospe do neke proizvoljno orijentisane povrine (odstupanje od juga) i pod proizvoljnim nagibom prema horizontalnoj ravni odreuje se u skladu sa sledeom jednainom:
Gd = Gh v c .
(3.14)
23
STUDIJA
Tabela 3.6. Koeficijent korekcije ugla postavljanja (c)
Geografska irina L (o) Nagib (o) Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Optimalan nagib prijemne povrine
40 40 2,28 1,80 1,36 1,05 0,88 0,79 0,82 0,96 1,24 1,62 2,08 2,48 60 2,56 1,90 1,32 0,90 0,66 0,60 0,64 0,78 1,12 1,64 2,24 2,80 50 3,56 2,49 1,65 1,16 0,90 0,80 0,84 1,02 1,44 2,10 3,16 4,04
50 70 3,94 2,62 1,62 1,00 0,64 0,56 0,62 0,83 1,32 2,14 3,32 4,52
Usled promena ugla visine Sunca tokom dana, meseca i godine, na razliitim lokacijama na Zemlji, menja se i vrednost dozraene energije koja dospeva na neku povrinu. Nepokretna juno orijentisana povrina prima najvie dozraene energije ako je postavljena pod nagibom koji odgovara priblino uglu = 0,9 L [o] (L - geografska irina mesta lokacije povrine). Manji ugao prijemne povrine odgovara viem uglu poloaja Sunca, tako da u periodu povoljnijeg ugla upada Sunevih zraka (koji se menja tokom dana) - u vremenu od 9 do 15 sati - odgovara manji nagib prijemne povrine. Najvie dozraene energije u toku godine prima povrina postavljena pod nagibom = 0,9 . L [] (ukoliko je orijentisana prema jugu i ne menja joj se ugao). Vie energije prima samo povrina kojoj se ugao menja i prilagoava poloaju Sunca svakog meseca ili jo vie ukoliko prijemna povrina svakodnevno "prati" Sunevu putanju (slika 3.7). G[kWh] md g.. 470 N
I (kWh/m2dan)
300 450 600
Mesec
Slika 3.7. Godinja suma globalnog sunevog zraenja dospela na razliito nagnute povrine
24
STUDIJA
Optimalan nagib kolektora bi trebao biti 30 - 40. Ako je vanije korienje solarne instalacije samo leti, optimalan nagib je 20-30 dok se u zimskim mesecima dobija najvee toplotno iskorienje kod nagiba solarnih kolektora od oko 60. Optimalna orijentacija prijemne povrine Prijemne povrine koje su locirane severno od ekvatora (na severnoj Zemljinoj polulopti), a koje se nalaze pod nekim nagibom u odnosu na horizontalnu ravan, treba da se orijentiu ka jugu. Nepokretna povrina, tako orijentisana, moe da primi tokom dana najvie energije, jer svaka druga povrina iste veliine i sa istim nagibom, ija projekcija normale na horizontalnu povrinu nije orijentisana strogo ka jugu - prima tokom dana manju koliinu energije. Ukoliko je to odstupanje vee, primljena energija je manja. Orijentisanje povrina (kolektora) solarnih instalacija u junoj Evropi, da bi ih koristili preko itave godine, najpovoljnije je kada je usmerena prema jugu i pod uglom od cca 35 do 45. Ovaj ugao moe biti manji ako se eli sistem koristiti vie u letnjim mesecima ili vei, ukoliko se eli sistem koristiti vie u zimskim mesecima. Naravno, najbolja orijentacija je jug, sa maksimalnom mogunou odstupanja od 45 na istok ili zapad.
3.2. Sunevo zraenje - za vea mesta u AP Vojvodini

Vrednosti za prosene dnevno sunevo zraenje u julu (za horizontalnu povrinu i povrine nagnute pod uglom od 30 i 450) , insolacija, nagib Sunca i dr. - za vea mesta u Vojvodini - prema PVGIS programu (PVGIS program se moe nai na sajtu http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/apps3/pvest.php). Novi Sad - 00 - dnevna - Jul Nagib povrine: 00 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 G 55 80 109 139 170 202 235 267 299 330 361 391 419 Gd 48 66 82 98 113 127 141 153 164 175 184 192 199 Gc 39 65 97 133 172 214 258 303 349 395 441 487 531 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 G 654 650 645 638 629 619 606 592 577 559 540 519 496 Gd 232 232 232 232 231 231 230 229 227 225 223 220 216 Gc 935 928 918 905 889 870 847 822 794 763 729 694 656
25
STUDIJA
8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
446 472 496 519 540 559 577 592 606 619 629 638 645 650 654 656 656
206 211 216 220 223 225 227 229 230 231 231 232 232 232 232 232 232
574 616 656 694 729 763 794 822 847 870 889 905 918 928 935 938 938
15:37 15:52 16:07 16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
472 446 419 391 361 330 299 267 235 202 170 139 109 80 55 32
211 206 199 192 184 175 164 153 141 127 113 98 82 66 48 31
616 574 531 487 441 395 349 303 258 214 172 133 97 65 39 20
G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2] Dnevna ozraenost nepokretne povrine Insolacija [W/m2]
Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo
Vreme [sati]
26
STUDIJA
Linija suneve putanje za letnji i zimski solsticijum
Visina Sunca (21. Jun) Visina Sunca (21. Decembar) Visina Sunca (Jul) Linija horizonta
Visina Sunca (0)
Azimut (istok = -90, jug = 0, zapad = 90)
Novi Sad - 300 - dnevna - Jul Nagib povrine: 300 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 G 44 59 74 82 112 145 179 215 252 289 326 362 397 431 464 494 Gd 43 59 73 79 94 109 123 137 150 162 172 182 191 199 206 212 Gc 25 33 42 42 79 122 170 221 275 330 386 442 498 553 606 658 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 G 703 698 691 682 670 656 639 620 599 576 551 524 494 464 431 397 Gd 238 237 237 236 236 234 233 231 229 226 222 217 212 206 199 191 Gc 1030 1020 1000 986 965 939 909 876 839 798 754 707 658 606 553 498
27
STUDIJA
8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
524 551 576 599 620 639 656 670 682 691 698 703 706 706
217 222 226 229 231 233 234 236 236 237 237 238 238 238
707 754 798 839 876 909 939 965 986 1000 1020 1030 1030 1030
16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
362 326 289 252 215 179 145 112 82 74 59 44 28
182 172 162 150 137 123 109 94 79 73 59 43 28
442 386 330 275 221 170 122 79 42 42 33 25 16
G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2] Dnevna ozraenost nepokretne povrine
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo
28
STUDIJA
Novi Sad 450 - dnevna - Jul Nagib povrine: 450 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme G Gd 4:52 39 38 5:07 52 51 5:22 66 64 5:37 78 76 5:52 90 88 6:07 108 95 6:22 141 109 6:37 176 122 6:52 213 135 7:07 249 147 7:22 286 158 7:37 322 168 7:52 358 177 8:07 392 186 8:22 426 193 8:37 457 199 8:52 487 205 9:07 515 210 9:22 541 214 9:37 565 217 9:52 587 220 10:07 606 222 10:22 623 224 10:37 638 225 10:52 650 226 11:07 660 227 11:22 668 227 11:37 673 227 11:52 675 228 12:07 675 228
Gc 22 29 37 44 51 67 112 162 215 269 326 382 439 494 549 601 652 699 744 786 824 859 889 916 938 956 970 979 984 984
Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
G 673 668 660 650 638 623 606 587 565 541 515 487 457 426 392 358 322 286 249 213 176 141 108 90 78 66 52 39 25
Gd 221 227 227 226 225 224 222 220 217 214 210 205 199 193 186 177 168 158 147 135 122 109 95 88 76 64 51 38 24
Gc 979 970 956 938 916 889 859 824 786 744 699 652 601 549 494 439 382 326 269 215 162 112 67 51 44 37 29 22 14
G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2]
29
STUDIJA
Dnevna ozraenost nepokretne povrine
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo Novi Sad 00 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1170 1920 3070 4290 5400 5890 6190 5440 4060 2640 1440 987 3550 Hopt 1800 2720 3800 4680 5390 5620 6040 5810 4980 3750 2220 1580 4040 H(0) 1170 1920 3070 4290 5400 5890 6190 5440 4060 2640 1440 987 3550 lopt 62 55 44 29 17 11 15 26 41 54 61 64 34 TD 1 3.7 8.1 13.5 19.2 22.3 23.8 23.6 18.7 14.8 8.3 2.1 13.3 T24h 0.4 2.6 6.8 12.1 17.5 20.6 22.2 22 17.1 13.1 7.2 1.5 11.9 NDD 519 391 302 97 24 4 0 11 63 244 415 539 2609
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2]
30
STUDIJA
H[0]: lopt: TD: T24h: NDD:
Ozraenost povrine pod nagibom od: 0 0 [Wh/m2] Optimalan nagib [0] Srednja dnevna temperatura [C] 24 asovna srednja temperatura [C] Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 00 Novi Sad 300 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1170 1920 3070 4290 5400 5890 6190 5440 4060 2640 1440 987 3550 Hopt 1800 2720 3800 4680 5390 5620 6040 5810 4980 3750 2220 1580 4040 H(30) 1750 2660 3760 4690 5450 5720 6130 5850 4940 3660 2150 1530 4030 lopt 62 55 44 29 17 11 15 26 41 54 61 64 34 TD 1 3.7 8.1 13.5 19.2 22.3 23.8 23.6 18.7 14.8 8.3 2.1 13.3 T24h 0.4 2.6 6.8 12.1 17.5 20.6 22.2 22 17.1 13.1 7.2 1.5 11.9 NDD 519 391 302 97 24 4 0 11 63 244 415 539 2609
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[30]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 30 0 [Wh/m2]
kWh/m2/dan
31
STUDIJA
lopt: TD: T24h: NDD:
Optimalan nagib [0] Srednja dnevna temperatura [C] 24 asovna srednja temperatura [C] Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 300 Novi Sad 450 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1170 1920 3070 4290 5400 5890 6190 5440 4060 2640 1440 987 3550 Hopt 1800 2720 3800 4680 5390 5620 6040 5810 4980 3750 2220 1580 4040 H(45) 1920 2840 3840 4560 5110 5250 5680 5610 5000 3900 2360 1690 3990 lopt 62 55 44 29 17 11 15 26 41 54 61 64 34 TD 1 3.7 8.1 13.5 19.2 22.3 23.8 23.6 18.7 14.8 8.3 2.1 13.3 T24h 0.4 2.6 6.8 12.1 17.5 20.6 22.2 22 17.1 13.1 7.2 1.5 11.9 NDD 519 391 302 97 24 4 0 11 63 244 415 539 2609
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[45]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 45 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] TD: Srednja dnevna temperatura [C]
kWh/m2/dan
32
STUDIJA
T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 450
Zrenjanin - dnevna - za mesec Jul Lokacija: Zrenjanin (4521'56" Sever, 2024'12" Istok), Nagib: 00 Nagib povrine: 00 Orijentacija (azimut) povrine: 00 Dnevno Sunevo zraenje - procena Vreme 04:52 05:07 05:22 05:37 05:52 06:07 06:22 06:37 06:52 07:07 07:22 07:37 07:52 06:07 08:22 08:37 G 56 82 111 142 173 206 238 271 303 334 365 395 423 450 476 500 Gd 50 66 83 98 113 127 140 152 164 174 183 191 198 204 209 214 Gc 40 66 99 135 175 218 262 308 354 400 446 492 536 579 621 661 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 G 658 655 650 643 634 623 611 597 581 563 544 523 500 476 450 423 Gd 229 229 229 229 229 228 227 226 225 223 220 217 214 209 204 198 Gc 941 934 924 911 895 876 853 828 800 769 735 699 661 621 579 536
kWh/m2/dan
33
STUDIJA
08:52 09:07 09:22 09:37 09:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
523 544 563 581 597 611 623 634 643 650 655 658 660 660
217 220 223 225 226 227 228 229 229 229 229 229 229 229
699 735 769 800 828 853 876 895 911 924 934 941 944 944
16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
395 365 334 303 271 238 206 173 142 111 82 56 34
191 183 174 164 152 140 127 113 98 83 66 50 32
492 446 400 354 308 262 218 175 135 99 66 40 21
Insolacija [W/m2]
Globalno zraenje pri istoj atmosferi Globalno zraenje pri stvarnoj atmosferi Difuzno zraenje pri stvarnoj atmosferi
Vreme [sati]
34
STUDIJA
Visina Sunca (0)
Visina Sunca (21. Jun) Visina Sunca (21. Decembar) Visina Sunca (Jul)
Azimut (istok=-90, jug=0, zapad=90)
Zrenjanin 300 - dnevna - Jul Nagib prijemne povrine: 300 Orijentacija (azimut) prijemne povrine: 00 Osunanost - procena Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 G 45 60 75 82 113 146 181 218 255 292 329 366 401 435 468 499 529 Gd 44 59 74 79 94 109 123 136 149 161 171 181 190 198 205 210 216 Gc 24 32 40 41 79 123 171 223 278 333 390 447 503 558 612 664 714 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 16:22 G 709 704 697 688 676 662 645 626 605 582 556 529 499 468 435 401 366 Gd 235 235 234 234 233 232 230 229 226 223 220 216 210 205 198 190 181 Gc 1030 1030 1010 994 973 947 917 883 846 805 761 714 664 612 558 503 447
35
STUDIJA
9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
556 582 605 626 645 662 676 688 697 704 709 712 712
220 223 226 229 230 232 233 234 234 235 235 235 235
761 805 846 883 917 947 973 994 1010 1030 1030 1040 1040
16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
329 292 255 218 181 146 113 82 75 60 45 29
171 161 149 136 123 109 94 79 74 59 44 29
390 333 278 223 171 123 79 41 40 32 24 16
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Dnevna ozraenost nepokretne povrine Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - stvarno nebo Difuzno zraenje - stvarno nebo
36
STUDIJA
Zrenjanin - 450 - dnevna - Jul Nagib povrine: 450 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07 G 40 53 66 79 90 108 142 178 214 252 289 326 362 396 430 462 492 520 547 571 593 612 629 644 656 666 674 679 681 681 Gd Gc Vreme G Gd Gc 38 21 12:22 679 225 987 52 29 12:37 674 225 978 64 36 12:52 666 224 964 76 43 13:07 656 224 946 88 49 13:22 644 223 924 94 66 13:37 629 221 897 108 112 13:52 612 220 866 122 163 14:07 593 218 831 134 216 14:22 571 215 793 146 272 14:37 547 212 751 157 329 14:52 520 208 706 167 386 15:07 492 203 658 176 443 15:22 462 198 607 184 499 15:37 430 192 554 192 554 15:52 396 184 499 198 607 16:07 362 176 443 203 658 16:22 326 167 386 208 706 16:37 289 157 329 212 751 16:52 252 146 272 215 793 17:07 214 134 216 218 831 17:22 178 122 163 220 866 17:37 142 108 112 221 897 17:52 108 94 66 223 924 18:07 90 88 49 224 946 18:22 79 76 43 224 964 18:37 66 64 36 225 978 18:52 53 52 29 225 987 19:07 40 38 21 225 992 19:22 26 25 14 225 992 G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2]
37
STUDIJA
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo Zrenjanin 00 - mesena Optimalni nagib: 350 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1180 1960 3140 4360 5490 5980 6250 5520 4090 2700 1450 998 3600 Hopt 1870 2820 3920 4760 5460 5680 6070 5890 5040 3900 2270 1630 4120 H[0] 1180 1960 3140 4360 5490 5980 6250 5520 4090 2700 1450 998 3600 lopt 63 56 44 29 17 12 15 26 41 55 62 65 35 TD 1.0 3.5 7.8 13.5 19.2 22.3 23.9 23.7 18.7 14,7 8.3 2.1 13.2 T24h 0.3 2.5 6.5 12.1 17.5 20.6 22.2 22.0 17.1 13.0 7.1 1.6 11,9 NDD 524 398 306 98 24 4 0 11 64 248 412 537 2626
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2]
38
STUDIJA
Hopt: H[0]: lopt: TD: T24h: NDD:
Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] Ozraenost povrine pod nagibom od: 0 0 [Wh/m2] Optimalan nagib [0] Srednja dnevna temperatura [C] 24 asovna srednja temperatura [C] Broj grejnih dana - stepeni [-]
Optimalan nagib povrine
Prosena dnevna temperatura Prosena 24-voro asovna temperatura
Stepen
kWh/m2/dan
39
STUDIJA
Broj stepeni dana Zrenjanin 300 - mesena Optimalni nagib: 350 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1180 1960 3140 4360 5490 5980 6250 5520 4090 2700 1450 998 3600 Hopt 1870 2820 3920 4760 5460 5680 6070 5890 5040 3900 2270 1630 4120 H[30] 1800 2740 3870 4780 5550 5810 6190 5930 4990 3790 2190 1560 4110 lopl 63 56 44 29 17 12 15 26 41 55 62 65 35 TD 1.0 3.5 7.8 13.5 19.2 22.3 23.9 23.7 18.7 14.7 8.3 2.1 13.2 T24h 0.3 2.5 6.5 12.1 17.5 20.6 22.2 22.0 17.1 13.0 7.1 1.6 11.9 NDD 524 398 306 98 24 4 0 11 64 248 412 537 2626
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[30]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 30 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] TD: Srednja dnevna temperatura [C] T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
40
STUDIJA
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 300 Zrenjanin 450 - mesena Optimalni nagib: 350 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1180 1960 3140 4360 5490 5980 6250 5520 4090 2700 1450 998 3600 Hopt 1870 2820 3920 4760 5460 5680 6070 5890 5040 3900 2270 1630 4120 H[45] 1980 2940 3960 4650 5190 5340 5740 5700 5050 4050 2400 1730 4070 lopt 63 56 44 29 17 12 15 26 41 55 62 65 35 TD 1 3.5 7.8 13.5 19.2 22.3 23.9 23.7 18.7 14.7 8.3 2.1 13.2 T24h 0.3 2.5 6.5 12.1 17.5 20.6 22.2 22 17.1 13 7.1 1.6 11.9 NDD 524 398 306 98 24 4 0 11 64 248 412 537 2626
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[45]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 450 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] TD: Srednja dnevna temperatura [C] T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
kWh/m2/dan
41
STUDIJA
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 450 Apatin 00 - dnevna u Julu Nagib povrine: 00 Orientacija (azimut) povrine: 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 G 45 68 94 122 151 181 212 243 274 305 336 365 394 421 447 472 495 Gd 41 58 74 90 105 120 133 146 157 168 178 187 195 202 208 213 218 Gc 38 61 90 123 159 198 239 281 324 368 411 455 497 538 578 617 653 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 16:22 G 637 634 628 621 611 600 587 572 555 537 517 495 472 447 421 394 365 Gd 236 236 235 235 234 233 232 230 228 225 222 218 213 208 202 195 187 Gc 886 880 870 857 842 823 801 777 750 720 688 653 617 578 538 497 455
kWh/m2/dan
42
STUDIJA
9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
517 537 555 572 587 600 611 621 628 634 637 639 639
222 225 228 230 232 233 234 235 235 236 236 236 236
688 720 750 777 801 823 842 857 870 880 886 889 889
16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
336 305 274 243 212 181 151 122 94 68 45 25
178 168 157 146 133 120 105 90 74 58 41 24
411 368 324 281 239 198 159 123 90 61 38 19
Insolacija [W/m2]
43
STUDIJA
Visina Sunca (0)
Azimut (istok = -90, jug = 0, zapad = 90)
Apatin 300 - dnevna Jul Nagib povrine: 300 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 G 37 52 67 78 105 134 166 199 234 269 304 339 374 407 440 471 501 Gd 37 52 66 76 90 104 118 131 144 156 167 177 186 195 202 209 215 Gc 28 39 50 55 87 125 167 213 262 313 365 417 470 522 572 621 668 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 16:22 G 686 681 674 664 651 636 619 600 578 554 528 501 471 440 407 374 339 Gd 241 241 240 239 238 236 234 231 228 224 220 215 209 202 195 186 177 Gc 974 965 953 936 915 890 861 829 794 755 713 668 621 572 522 470 417
44
STUDIJA
9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
528 554 578 600 619 636 651 664 674 681 686 689 689
220 224 228 231 234 236 238 239 240 241 241 241 241
713 755 794 829 861 890 915 936 953 965 974 978 978
16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
304 269 234 199 166 134 105 78 67 52 37 22
167 156 144 131 118 104 90 76 66 52 37 21
365 313 262 213 167 125 87 55 50 39 28 16
Insolacija [W/m2]
45
STUDIJA
Apatin 450 - dnevna - Jul Nagib povrine: 450 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07 G 33 46 59 72 84 103 133 165 199 233 268 303 338 372 405 436 466 495 521 546 568 588 606 621 634 644 652 657 660 660 Gd Gc Vreme G Gd Gc 32 24 12:22 657 231 933 45 34 12:37 652 230 924 58 44 12:52 644 229 911 70 54 13:07 634 228 893 82 62 13:22 621 227 872 92 80 13:37 606 225 846 105 119 13:52 588 222 817 118 164 14:07 568 220 784 130 211 14:22 546 216 747 142 261 14:37 521 212 707 153 313 14:52 495 208 665 163 365 15:07 466 202 619 173 418 15:22 436 196 571 182 470 15:37 405 189 521 189 521 15:52 372 182 470 196 571 16:07 338 173 418 202 619 16:22 303 163 365 208 665 16:37 268 153 313 212 707 16:52 233 142 261 216 747 17:07 199 130 211 220 784 17:22 165 118 164 222 817 17:37 133 105 119 225 846 17:52 103 92 80 227 872 18:07 84 82 62 228 893 18:22 72 70 54 229 911 18:37 59 58 44 230 924 18:52 46 45 34 231 933 19:07 33 32 24 231 937 19:22 19 18 14 231 937 G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2]
46
STUDIJA
Insolacija [W/m2]
Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo
Vreme [sati] Vreme [sati]
Apatin 00 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Hh 1080 1780 2880 4200 5190 5580 5900 5230 3870 2470 1260 871 Hopt 1630 2470 3530 4600 5190 5360 5800 5590 4740 3470 1880 1330 H(0) 1080 1780 2880 4200 5190 5580 5900 5230 3870 2470 1260 871 lopt 61 55 43 29 17 12 16 26 41 54 60 62 TD 0,7 3,5 7,9 13,3 18,9 22 23,5 23,3 18,4 14,6 7,8 1,6 13 T24h 0 2,3 6,5 11,8 17,2 20,3 21,9 21,6 16,8 12,8 6,7 1 11,6 NDD 530 397 310 103 27 6 0 13 73 253 433 560 2705
Godina 3370 3800 3370 34 Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[0]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 0 0 [Wh/m2]
47
STUDIJA
Optimalan nagib povrine
Prosena dnevna temperatura Prosena 24-voro asovna temperatura
(0 )
kWh/m2/dan
48
STUDIJA
Broj stepeni dana Apatin - 300- mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1080 1780 2880 4200 5190 5580 5900 5230 3870 2470 1260 871 3370 Hopt 1630 2470 3530 4600 5190 5360 5800 5590 4740 3470 1880 1330 3800 H(30) 1580 2420 3500 4610 5250 5450 5880 5620 4690 3390 1830 1290 3800 lopt 61 55 43 29 17 12 16 26 41 54 60 62 34 TD 0.7 3.5 7.9 13.3 18.9 22 23.5 23.3 18.4 14.6 7.8 1.6 13 T24h 0 2.3 6.5 11.8 17.2 20.3 21.9 21.6 16.8 12.8 6.7 1 11.6 NDD 530 397 310 103 27 6 0 13 73 253 433 560 2705
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[30]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 30 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] TD: Srednja dnevna temperatura [C] T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
49
STUDIJA
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 300 Apatin 450 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1080 1780 2880 4200 5190 5580 5900 5230 3870 2470 1260 871 3370 Hopt 1630 2470 3530 4600 5190 5360 5800 5590 4740 3470 1880 1330 3800 H(45) 1720 2570 3560 4490 4930 5020 5460 5410 4750 3600 1990 1410 3750 lopt 61 55 43 29 17 12 16 26 41 54 60 62 34 TD 0.7 3.5 7.9 13.3 18.9 22.0 23.5 23.3 18.4 14.6 7.8 1.6 13 T24h 0 2.3 6.5 11.8 17.2 20.3 21.9 21.6 16.8 12.8 6.7 1.0 11.6 NDD 530 397 310 103 27 6 0 13 73 253 433 560 2705
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[45]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 45 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] TD: Srednja dnevna temperatura [C]
kWh/m2/dan
50
STUDIJA
T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 450 Sombor 00 dnevna - Jul Nagib povrine: 00 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 G 45 68 93 121 150 180 211 242 273 304 334 364 392 420 446 471 Gd 41 58 74 90 104 119 132 144 156 167 176 185 193 200 206 212 Ge 38 62 90 123 159 198 238 280 323 367 410 453 495 536 576 615 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 G 638 634 628 621 611 600 587 572 555 537 516 494 471 446 420 392 Gd 235 235 234 234 233 232 230 228 226 223 220 216 212 206 200 193 Ge 883 877 867 855 839 820 799 774 747 717 685 651 615 576 536 495
kWh/m2/dan
51
STUDIJA
8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
494 516 537 555 572 587 600 611 621 628 634 638 640 640
216 220 223 226 228 230 232 233 234 234 235 235 235 235
651 685 717 747 774 799 820 839 855 867 877 883 886 886
16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
364 334 304 273 242 211 180 150 121 93 68 45 24
185 176 167 156 144 132 119 104 90 74 58 41 24
453 410 367 323 280 238 198 159 123 90 62 38 20
Insolacija [W/m2]
52
STUDIJA
Visina Sunca (0)
Sombor 300 - dnevna - Jul Nagib povrine: 300 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 G 37 52 66 78 104 133 165 198 233 268 303 338 373 407 439 470 Gd 36 51 66 75 89 103 117 130 143 155 166 176 185 194 201 208 Ge 28 39 50 56 88 125 167 213 262 312 364 416 469 520 571 619 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 16:07 G 687 682 674 664 652 637 620 600 578 554 528 500 470 439 407 373 Gd 240 239 239 238 236 235 233 230 227 223 219 214 208 201 194 185 Ge 971 963 950 933 912 888 859 827 791 753 711 666 619 571 520 469
53
STUDIJA
8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
500 528 554 578 600 620 637 652 664 674 682 687 690 690
214 219 223 227 230 233 235 236 238 239 239 240 240 240
666 711 753 791 827 859 888 912 933 950 963 971 975 975
16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
338 303 268 233 198 165 133 104 78 66 52 37 21
176 166 155 143 130 117 103 89 75 66 51 36 21
416 364 312 262 213 167 125 88 56 50 39 28 16
Insolacija [W/m2]
54
STUDIJA
Sombor 450 - dnevna - Jul Nagib povrine: 450 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07 G 32 46 59 71 83 103 132 164 198 232 267 302 337 371 404 436 466 495 521 546 569 589 607 622 635 645 653 658 661 661 Gd Ge Vreme G Gd Ge 32 25 12:22 658 230 931 45 35 12:37 653 229 922 57 45 12:52 645 228 909 69 54 13:07 635 227 892 81 63 13:22 622 226 870 91 81 13:37 607 224 845 104 120 13:52 583 221 815 117 164 14:07 569 219 782 129 211 14:22 546 215 746 141 261 14:37 521 211 706 152 312 14:52 495 207 663 162 365 15:07 466 201 618 172 417 15:22 436 195 570 180 469 15:37 404 188 520 188 520 15:52 371 180 469 195 570 16:07 337 172 417 201 618 16:22 302 162 365 207 663 16:37 267 152 312 211 706 16:52 232 141 261 215 746 17:07 198 129 211 219 782 17:22 164 117 164 221 815 17:37 132 104 120 224 845 17:52 103 91 81 226 870 18:07 83 81 63 227 892 18:22 71 69 54 228 909 18:37 59 57 45 229 922 18:52 46 45 35 230 931 19:07 32 32 25 230 935 19:22 19 18 14 230 935 G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2]
55
STUDIJA
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo Sombor 00 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Hh 1080 1780 2880 4210 5200 5600 5890 5250 3870 2480 1250 856 Hopt 1640 2480 3540 4610 5200 5380 5790 5620 4750 3490 1870 1310 H[0] 1080 1780 2880 4210 5200 5600 5890 5250 3870 2480 1250 856 lopt 62 55 43 30 17 12 16 26 41 54 60 62 TD 0.6 3.4 7.8 13.2 18.9 22 23.5 23.3 18.4 14.5 7.7 1.6 12.9 T24h -0.1 2.2 6.4 11.8 17.2 20.3 21.9 21.6 16.7 12.7 6.6 0.9 11.5 NDD 535 403 313 104 27 6 0 13 74 257 436 563 2731
Godina 3370 3810 3370 34 Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[0]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 0 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0]
56
STUDIJA
TD: Srednja dnevna temperatura [C] T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 00 Sombor 300 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1080 1780 2880 4210 5200 5600 5890 5250 3870 2480 1250 856 3370 Hopt 1640 2480 3540 4610 5200 5380 5790 5620 4750 3490 1870 1310 3810 H[30] 1590 2430 3510 4620 5260 5470 5880 5650 4700 3420 1820 1270 3810 lopt 62 55 43 30 17 12 16 26 41 54 60 62 34 TD 0.6 3.4 7.8 13.2 18.9 22 23.5 23.3 18.4 14.5 7.7 1.6 12.9 T24h -0.1 2.2 6.4 11.8 17.2 20.3 21.9 21.6 16.7 12.7 6.6 0.9 11.5 NDD 535 403 313 104 27 6 0 13 74 257 436 563 2731
kWh/m2/dan
57
STUDIJA
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 300 Sombor 450 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1080 1780 2880 4210 5200 5600 5890 5250 3870 2480 1250 856 3370 Hopt 1640 2480 3540 4610 5200 5380 5790 5620 4750 3490 1870 1310 3810 H[45] 1740 2580 3580 4510 4940 5050 5460 5440 4770 3630 1980 1390 3760 lopl 62 55 43 30 17 12 16 26 41 54 60 62 34 TD 0.6 3.4 7.8 13.2 18.9 22 23.5 23.3 18.4 14.5 7.7 1.6 12.9 T24h -0.1 2.2 6.4 11.8 17.2 20.3 21.9 21.6 16.7 12.7 6.6 0.9 11.5 NDD 535 403 313 104 27 6 0 13 74 257 436 563 2731
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2]
kWh/m2/dan
58
STUDIJA
Hopt: H[45]: lopt: TD: T24h: NDD:
Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] Ozraenost povrine pod nagibom od: 45 0 [Wh/m2] Optimalan nagib [0] Srednja dnevna temperatura [C] 24 asovna srednja temperatura [C] Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 450 Subotica 00 - dnevna Nagib povrine: 00 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 G 47 70 96 124 153 184 215 246 278 309 339 369 398 Gd 42 59 75 90 105 118 132 144 155 165 175 183 191 Ge 40 64 93 126 162 201 242 284 327 370 414 457 499 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 G 645 642 636 628 619 607 594 579 562 543 523 501 477 Gd 231 231 231 230 229 228 227 225 223 221 217 214 209 Ge 886 880 870 858 842 823 802 777 750 721 689 654 618
kWh/m2/dan
59
STUDIJA
8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
426 452 477 501 523 543 562 579 594 607 619 628 636 642 645 647 647
198 204 209 214 217 221 223 225 227 228 229 230 231 231 231 232 232
540 580 618 654 689 721 750 777 802 823 842 858 870 880 886 889 889
15:37 15:52 16:07 16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
452 426 398 369 339 309 278 246 215 184 153 124 96 70 47 26
204 198 191 183 175 165 155 144 132 118 105 90 75 59 42 25
580 540 499 457 414 370 327 284 242 201 162 126 93 64 40 21
Insolacija [W/m2]
60
STUDIJA
Visina Sunca (0)
Subotica 300 - dnevna Nagib povrine: 300 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 G 38 53 67 78 105 135 167 201 236 272 308 344 379 413 446 Gd 38 52 66 75 89 103 117 130 142 154 164 174 184 192 199 Ge 28 40 50 56 88 127 169 216 265 316 368 421 473 525 576 Vreme 12:22 12:37 12:52 13:07 13:22 13:37 13:52 14:07 14:22 14:37 14:52 15:07 15:22 15:37 15:52 G 698 693 685 675 662 647 630 610 587 563 537 508 478 446 413 Gd 237 237 236 235 234 232 230 228 224 221 217 212 206 199 192 Ge 978 969 956 939 919 894 865 833 797 758 716 672 625 576 525
61
STUDIJA
8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07
478 508 537 563 587 610 630 647 662 675 685 693 698 701 701
206 212 217 221 224 228 230 232 234 235 236 237 237 237 237
625 672 716 758 797 833 865 894 919 939 956 969 978 982 982
16:07 16:22 16:37 16:52 17:07 17:22 17:37 17:52 18:07 18:22 18:37 18:52 19:07 19:22
379 344 308 272 236 201 167 135 105 78 67 53 38 23
184 174 164 154 142 130 117 103 89 75 66 52 38 23
473 421 368 316 265 216 169 127 88 56 50 40 28 17
Insolacija [W/m2]
62
STUDIJA
Subotica 450 - dnevna Nagib povrine: 450 Orijentacija povrine odstupanje od juga (azimut): 00 Procena vrednosti zraenja Vreme 4:52 5:07 5:22 5:37 5:52 6:07 6:22 6:37 6:52 7:07 7:22 7:37 7:52 8:07 8:22 8:37 8:52 9:07 9:22 9:37 9:52 10:07 10:22 10:37 10:52 11:07 11:22 11:37 11:52 12:07 G 34 47 60 72 83 103 134 166 200 236 271 307 342 377 411 443 474 503 530 555 578 599 617 633 646 656 664 670 672 672 Gd Ge Vreme G Gd Ge 33 25 12:22 670 227 938 46 35 12:37 664 227 929 58 44 12:52 656 226 916 70 54 13:07 646 225 899 81 62 13:22 633 223 877 90 81 13:37 617 222 851 103 121 13:52 599 219 822 116 166 14:07 578 217 789 128 213 14:22 555 213 752 140 264 14:37 530 209 712 151 316 14:52 503 205 669 161 368 15:07 474 199 623 170 421 15:22 443 193 575 179 474 15:37 411 187 525 187 525 15:52 377 179 474 193 575 16:07 342 170 421 199 623 16:22 307 161 368 205 669 16:37 271 151 316 209 712 16:52 236 140 264 213 752 17:07 200 128 213 217 789 17:22 166 116 166 219 822 17:37 134 103 121 222 851 17:52 103 90 81 223 877 18:07 83 81 62 225 899 18:22 72 70 54 226 916 18:37 60 58 44 227 929 18:52 47 46 35 227 938 19:07 34 33 25 228 942 19:22 20 20 15 228 942 G: Globalno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gd: Difuzno zraenje na nepokretnu povrinu [W/m2] Gc: Globalno zraenje pri vedrom nebu - na nepokretnu povrinu [W/m2]
63
STUDIJA
Insolacija [W/m2]
Vreme [sati] Globalno zraenje - vedro nebo Globalno zraenje - realno nebo Difuzno zraenje - realno nebo Subotica 00 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1070 1810 2930 4290 5290 5740 5970 5320 3910 2530 1280 863 3430 Hopt 1660 2570 3640 4720 5310 5520 5890 5720 4820 3630 1970 1350 3910 H[0] 1070 1810 2930 4290 5290 5740 5970 5320 3910 2530 1280 863 3430 lopt 62 56 44 30 18 12 16 27 42 55 61 63 34 TD 0.3 2.9 7.2 13.1 18.9 21.9 23.5 23.3 18.2 14.2 7.4 1.2 12.7 T24h -0.4 1.8 5.8 11.6 17.1 20.2 21.9 21.5 16.5 12.3 6.2 0.6 11.3 NDD 550 423 325 109 31 7 0 15 81 270 446 574 2831
Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2] Hopt: Ozraenost optimalno nagnute povrine [Wh/m2] H[0]: Ozraenost povrine pod nagibom od: 0 0 [Wh/m2] lopt: Optimalan nagib [0] 64
STUDIJA
TD: Srednja dnevna temperatura [C] T24h: 24 asovna srednja temperatura [C] NDD: Broj grejnih dana - stepeni [-]
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 00 Subotica 300 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1070 1810 2930 4290 5290 5740 5970 5320 3910 2530 1280 863 3430 Hopt 1660 2570 3640 4720 5310 5520 5890 5720 4820 3630 1970 1350 3910 H[30] 1610 2510 3600 4730 5370 5620 5970 5750 4770 3550 1910 1300 3900 lopt 62 56 44 30 18 12 16 27 42 55 61 63 34 TD 0.3 2.9 7.2 13.1 18.9 21.9 23.5 23.3 18.2 14.2 7.4 1.2 12.7 T24h -0.4 1.8 5.8 11.6 17.1 20.2 21.9 21.5 16.5 12.3 6.2 0.6 11.3 NDD 550 423 325 109 31 7 0 15 81 270 446 574 2831
kWh/m2/dan
65
STUDIJA
Horizontalna ozraenost Ozraenost na povrinu pod optimalnim nagibom Ozraenost povrine pod nagibom od 300 Subotica 450 - mesena Optimalni nagib: 340 Manjak godinje ozraenosti zbog zasenenja [horizontalno]: 0.0 % Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Hh 1070 1810 2930 4290 5290 5740 5970 5320 3910 2530 1280 863 3430 Hopt 1660 2570 3640 4720 5310 5520 5890 5720 4820 3630 1970 1350 3910 H[45] 1760 2680 3680 4620 5050 5180 5550 5540 4840 3790 2090 1440 3860 lopt 62 56 44 30 18 12 16 27 42 55 61 63 34 TD 0.3 2.9 7.2 13.1 18.9 21.9 23.5 23.3 18.2 14.2 7.4 1.2 12.7 T24h -0.4 1.8 5.8 11.6 17.1 20.2 21.9 21.5 16.5 12.3 6.2 0.6 11.3 NDD 550 423 325 109 31 7 0 15 81 270 446 574 2831
kWh/m2/dan
66
STUDIJA
Pali - Subotica Kanjia - 30 23. 05. 2011 / 11:28 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar H_Gh 36 56 97 131 171 178 189 165 120 81 41
kWh/m2/dan
Pali otvoren astronomski 0 WMO / OMM H_Dh 21 32 48 73 83 89 87 76 58 41 24 H_Gk 60 83 127 148 175 176 192 181 148 116 66
Nagib: 30 Format Standardni H_Dk 28 40 57 78 86 89 89 83 67 51 32 H_Bn 47 61 97 100 134 133 152 141 110 91 50 Ta -1.6 1.1 6 11.4 16.7 19.9 21.3 21 16.7 11.4 5.4
67
STUDIJA
Decembar Godina Legenda:
31 1293
19 650
54 1527
26 726
42 1158
0.8 10.8
H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF
Pali
Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C]
Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno Ozra. od glob. zraenja - povr. pod nagibom
Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno Temperatura vazduha
Dokument: Pali - Subotica - Kanjiza - 45 23. 05. 2011 / 11:30 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart H_Gh 36 56 97
Pali otvoren astronomski 0 WMO / OMM H_Dh 21 32 48 H_Gk 68 91 132
Nagib: 45 Format Standardni H_Dk 31 43 58 H_Bn 47 61 97 Ta -1.6 1.1 6
68
STUDIJA
April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina
131 171 178 189 165 120 81 41 31 1293
73 83 89 87 76 58 41 24 19 650
145 164 162 179 175 150 124 73 61 1527
77 83 85 86 81 68 53 34 28 726
100 134 133 152 141 110 91 50 42 1158
11.4 16.7 19.9 21.3 21 16.7 11.4 5.4 0.8 10.8
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF
Pali 45
Novi Sad -30 23. 05. 2011 / 11:24 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip
Novi Sad otvoren astronomski 0 Grad
Nagib: 30 Format Standardni
69
STUDIJA
Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina Legenda:
H_Gh 38 59 99 126 165 175 181 166 119 81 41 36 1283
H_Dh 24 29 51 71 91 81 88 80 62 42 25 22 668
H_Gk 61 89 127 139 168 170 182 181 144 115 63 62 1500
H_Dk 31 37 59 75 92 81 89 86 71 52 32 30 736
H_Bn 44 74 96 91 115 142 139 138 104 88 46 47 1124
Ta -0.4 1.3 6.3 11.8 16.8 19.1 21.2 21.5 17.3 11.7 5.4 1.3 11.1
H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Novi Sad
70
STUDIJA
Beograd - Panevo - 30 23. 05. 2011 / 11:46 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 39 59 102 132 173 180 193 173 124 84 45 35 1336
Beograd otvoren astronomski 0 Nagib: WMO / OMM Format Standardni H_Dh 25 32 55 68 84 86 82 67 58 44 28 21 651 H_Gk 62 86 128 147 175 176 193 190 151 119 70 60 1556 H_Dk 33 40 63 73 86 86 84 74 66 54 35 29 722 H_Bn 44 63 93 107 136 141 163 168 116 91 51 47 1221
30
Ta 0.4 2.7 7.1 12.4 17.2 20 21.7 21.3 17.7 12.4 7 2.3 11.9
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Beograd - Panevo - 30
71
STUDIJA
Beograd - Panevo - 45 23. 05. 2011 / 11:46 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 39 59 102 132 173 180 193 173 124 84 45 35 1336
Beograd otvoren astronomski 0 Nagib: WMO / OMM Format Standardni H_Dh 25 32 55 68 84 86 82 67 58 44 28 21 651 H_Gk 70 93 131 142 163 161 178 183 152 127 78 69 1545 H_Dk 35 42 63 71 82 82 81 73 66 56 37 31 720 H_Bn 44 63 93 107 136 141 163 168 116 91 51 47 1221
45
Ta 0.4 2.7 7.1 12.4 17.2 20 21.7 21.3 17.7 12.4 7 2.3 11.9
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Beograd - Panevo - 45
72
STUDIJA
Zrenjanin - 30 23. 05. 2011 / 11:44 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 37 58 99 128 168 176 184 168 120 81 41 35 1291
Zrenjanin otvoren astronomski 0 WMO / OMM H_Dh 24 32 51 64 85 94 89 76 60 44 25 21 666 H_Gk 60 86 127 144 172 172 185 182 148 113 64 61 1515
Nagib: 30 Format Standardni H_Dk 31 40 58 69 88 94 91 81 69 54 32 28 736 H_Bn 43 67 96 108 125 124 142 146 108 83 47 49 1138 Ta -0.2 1.8 6.6 12.2 17.2 19.6 21.6 21.8 17.7 12.1 5.8 1.7 11.5
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Zrenjanin
Zrenjanin- 45 Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno 23. 05. 2011 / 11:44

Ozra. od glob. zraenja - povr. pod nagibom
73
STUDIJA
Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 37 58 99 128 168 176 184 168 120 81 41 35 1291
Zrenjanin otvoren astronomski 0 WMO / OMM H_Dh 24 32 51 64 85 94 89 76 60 44 25 21 666 H_Gk 68 94 131 141 162 157 171 175 150 121 71 70 1511
Nagib: 45 Format Standardni H_Dk 33 42 59 68 84 89 87 80 69 56 34 31 732 H_Bn 43 67 96 108 125 124 142 146 108 83 47 49 1138 Ta -0.2 1.8 6.6 12.2 17.2 19.6 21.6 21.8 17.7 12.1 5.8 1.7 11.5
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Zrenjanin - 45
Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno
Irradiation of global radiation horizontal
74
STUDIJA
Kikinda - 30 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Kikinda otvoren astronomski 0 Nagib: WMO / OMM Format Standardni H_Bn 46 62 94 101 121 128 154 148 115 84 45 30 1127
30
Jan H_Gh H_Dh H_Gk H_Dk Januar 35 20 58 28 Februar 55 30 82 39 Mart 99 52 126 60 April 132 72 148 78 Maj 174 94 179 96 Jun 177 90 174 91 Jul 190 88 191 90 Avgust 169 75 186 81 Septembar 120 58 148 67 Oktobar 80 42 111 51 Novembar 40 25 62 31 Decembar 31 22 48 28 Godina 1297 669 1515 739 Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Kikinda
Zraenje u [kWh/m2]
Ta -1,1 1,6 6,3 11,8 16,8 19,7 21,6 21,1 16,8 11,7 5,7 1,1 11,1
Temperatura u [C]
Dnevna koliina ukupnog zagrevanja
75
STUDIJA
Kikinda - 45 23.05.2011 11:34 Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 35 55 99 132 174 177 190 169 120 80 40 31 1297
Kikinda otvoren astronomski 0 Nagib: WMO / OMM Format Standardni H_Dh 20 30 52 72 94 90 88 75 58 42 25 22 669 H_Gk 66 89 130 144 169 160 178 180 151 119 68 54 1508 H_Dk 30 41 61 76 92 86 87 80 67 53 33 30 736 H_Bn 46 62 94 101 121 128 154 148 115 84 45 30 1127
45
Ta -1.1 1.6 6.3 11.8 16.8 19.7 21.6 21.1 16.8 11.7 5.7 1.1 11.1
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Kikinda - 45
76
STUDIJA
Sremska Mitrovica - Baka Palanka - 30 23. 05. 2011 / 11:39 Mesto: Sremska Mitrovica Poloaj: otvoren Horizont: astronomski Azimut: 0 Nagib: 30 Tip WMO / OMM Format Standardni Jan H_Gh H_Dh H_Gk H_Dk H_Bn Ta Januar 38 24 60 31 43 -0.1 Februar 59 29 89 38 73 1.4 Mart 99 50 126 58 97 6.5 April 126 71 140 75 92 12.1 Maj 166 85 169 86 120 17.2 Jun 175 97 171 97 119 19.4 Jul 182 92 181 93 136 21.4 Avgust 167 72 181 78 151 21.8 Septembar 119 58 146 67 112 17.5 Oktobar 81 42 113 51 87 11.9 Novembar 41 22 66 29 54 5.7 Decembar 36 21 63 29 52 1.6 Godina 1286 664 1506 731 1138 11.4 Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Sremska Mitrovica
77
STUDIJA
Sremska Mitrovica - Baka Palanka - 45 23. 05. 2011 / 11:40 Mesto: Sremska Mitrovica Poloaj: otvoren Horizont: astronomski Azimut: 0 Nagib: 45 Tip WMO / OMM Format Standardni Jan H_Gh H_Dh H_Gk H_Dk H_Bn Januar 33 24 63 33 43 Februar 59 29 98 40 73 Mart 99 50 130 53 97 April 126 71 136 73 92 Maj 166 35 158 32 120 Jun 175 97 157 92 119 Jul 182 92 168 39 136 Avgust 167 72 174 77 151 Septembar 119 58 148 67 112 Oktobar 81 42 120 53 87 Novembar 41 22 73 31 54 Decembar 36 21 73 31 52 Godina 1236 664 1502 726 1138 Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Sremska Mitrovica - Baka Palanka - 45
Zraenje u [kWh/m2]
Ta -0.1 1.4 6.5 12.1 17.2 19.4 21.4 21.8 17.5 11.9 5.7 1.6 11.4
Temperatura u [C]
78
STUDIJA
Vrac - Bela Crkva - 30 23. 05. 2011 / 11:37 Mesto: Vrac Poloaj: otvoren Horizont: astronomski Azimut: 0 Nagib: 30 Tip WMO / OMM Format Standardni Jan H_Gh H_Dh H_Gk H_Dk H_Bn Januar 36 21 60 28 48 Februar 56 28 86 36 70 Mart 100 52 127 60 95 April 132 72 146 76 103 Maj 173 87 177 89 129 Jun 178 91 174 90 133 Jul 191 82 190 83 165 Avgust 171 71 187 76 160 Septembar 122 59 149 67 112 Oktobar 81 42 115 51 88 Novembar 42 27 65 34 46 Decembar 33 19 58 26 48 Godina 1311 650 1532 718 1198 Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Vrac
Zraenje u [kWh/m2]
Ta 0.1 2 6.3 11.8 17 19.4 21.2 21.2 17.4 12.1 6.6 2.2 11.4
Temperatura u [C]
79
STUDIJA
Vrac - Bela Crkva - 30 23. 05. 2011 / 11:37 Mesto: Vrac Poloaj: otvoren Horizont: astronomski Azimut: 0 Nagib: 30 Tip WMO / OMM Format Standardni Jan H_Gh H_Dh H_Gk H_Dk H_Bn Januar 36 21 60 28 48 Februar 56 28 86 36 70 Mart 100 52 127 60 95 April 132 72 146 76 103 Maj 173 87 177 89 129 Jun 178 91 174 90 133 Jul 191 82 190 83 165 Avgust 171 71 187 76 160 Septembar 122 59 149 67 112 Oktobar 81 42 115 51 88 Novembar 42 27 65 34 46 Decembar 33 19 58 26 48 Godina 1311 650 1532 718 1198 Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Vrac
Zraenje u [kWh/m2]
Ta 0.1 2 6.3 11.8 17 19.4 21.2 21.2 17.4 12.1 6.6 2.2 11.4
Temperatura u [C]
Vrac Bela Crkva 45 Ozra. od glob. zraenja - povr. pod nagibom 23. 05. 2011 / 11:38
Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno
80
STUDIJA
Mesto: Poloaj: Horizont: Azimut: Tip Jan Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina H_Gh 36 56 100 132 173 178 191 171 122 81 42 33 1311
Vrac otvoren astronomski 0 WMO / OMM H_Dh H_Gk 21 68 28 94 52 131 72 142 87 165 91 159 82 175 71 180 59 150 42 122 27 72 19 67 650 1524
Nagib: 45 Format Standardni H_Dk H_Bn 31 48 39 70 60 95 74 103 85 129 86 133 80 165 75 160 67 112 53 88 35 46 28 48 714 1198
Ta 0.1 2.0 6.3 11.8 17 19.4 21.2 21.2 17.4 12.1 6.6 2.2 11.4
Legenda: H_Gh: Ozraenost od globalnog zraenja - horizontalno H_Dh: Ozraenost od difuznog zraenja - horizontalno H_Gk: Ozraenost od globalnog zraenja - povrina pod nagibom H_Dk: Ozraenost od difuznog zraenja - povrina pod nagibom H_Bn: Ozraenost - direktna Ta: Temperatura vazduha Zraenje u [kWh/m2] Temperatura u [C] Mereni parametri = Ta, FF Vrac - 45
81
STUDIJA
Zakljuak Poglavlja 3
S obzirom da je suneva energija sa tehniko-eksploatacionog gledita - energetski resurs obnovljivog karaktera (transformisana suneva energija koja se odvede od prijemnika suneve energije (PSE) se permanentno obnavlja u uslovima dejstva sunevog zraenja) - ne moe se govoriti o energetskom resursu na nain kako se to iskazuje kod drugih - neobnovljivih izvora energije. Ovaj resurs zavisi od insolacionih uslova, veliine i karakteristike PSE (prethodno nabrojanih uticajnih faktora) te vremena izlaganja PSE dejstvu sunevog zraenja. Od dozraenog sunevog zraenja na Zemlji ija gustina snage dostie vrednosti od 970 do 1.030 [W/m2] - korisno dozraena koliina energije na jedinicu slobodno orijentisane povrine, zavisi od njene orijentacije (treba da je orijentisana prema jugu), od njenog nagiba (poeljno je da sunevi zraci dospevaju na prijemnu povrinu pod uglom to bliem - normalnom, kako bi ozraenje - gustina snage bila to vea), od konstrukcije i energijskih karakteristika prijemnika suneve energije, doba dana, doba godine, vremena insolacije, atmosferskih uslova, eksploatacionih uslova i dr. Snaga sunevog zraenja se menja tokom dana, meseca i godine. Njena vrednost zavisi i od geografskog mesta, uslova atmosfere i dr. Broj sunanih sati u Vojvodini se kree od neto manje od 2.000 sati (zapadni deo) do 2.100 sati (istoni deo). Prema programskom paketu Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5, Meteonorm, Version 5.1, i PVGIS programu - Photovoltaic Geographical Information System (JRC - European Commision), prosena godinja vrednost globalnog zraenja za horizontalnu povrinu se kree izmeu 1.294 kWh/m2 na severu Vojvodine i 1.335 kWh/m2 na jugu Vojvodine, i 1.281 kWh/m2 na zapadu do 1.294 kWh/m2 na istoku Vojvodine. To pokazuje da je prema istom izvoru prosena godinja vrednost sunevog zraenja na horizontalnu povrinu - za teritoriju AP Vojvodine oko 1.300 kWh/m2. Prosena dnevna energija globalnog sunevog zraenja na horizontalnu povrinu na teritoriji Vojvodine se kree od 1,0 1,4 kWh/m2 tokom januara, a od 6,0 - 6,3 kWh/m2 tokom jula. Na teritoriji Vojvodine, godinji prosek dnevne energije globalnog sunevog zraenja na povrinu nagnutu prema jugu pod uglom od 30 iznosi od 4,0-4,6 kWh/m2. Prosena dnevna energija globalnog zraenja za ravnu povrinu u toku zimskog perioda kree se izmeu 1,0 kWh/m2 na severu Vojvodine i 1,45 kWh/m2 na jugu Vojvodine (Decembar - Januar) i do 3,55 (Mart) , a u toku letnjeg perioda izmeu 5,70 kWh/m2 na severu i 6.85 kWh/m2 na jugu (Jun - Avgust). Prema tridesetogodinjim meteorolokim merenjima u Jugoslaviji, vrednost dozraene energije na neku horizontalnu povrinu je vea od proraunskih vrednosti (prema: Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5 Meteonorm, Version 5.1, i PVGIS programu - Photovoltaic Geographical Information System (JRC European Commision) za oko 9 do 12 %. Prijemnik sunevog zraenja, se pod odreenim nagibom orijentie ka jugu u cilju dobijanja maksimalnih energetskih efekata. Poto se relativan odnos Sunca prema mestu na kojem je locirana prijemna povrina menja tokom dana, meseca i godine, neophodno je kod nepokretnih prijemnika obezbediti, pravilnom orijentacijom maksimalnu osunanost prijemne povrine, te time i povoljniji energetski uinak. Meutim, ukoliko smetajne mogunosti prijemnika Suneve energije ne dozvoljavaju idealnu junu orijentaciju, a na tome se u krajnjoj liniji ne mora insistirati, mogue je isti postaviti u zakrenutom poloaju (u odnosu na jug) bez velikog smanjenja energetskog priliva. Tako npr. za mesta u Vojvodini, odstupanje solarnog kolektora od idealne june orijentacije za oko 15 do 300 - smanjuje se koliina dozraene energije za oko 5 do 100 (respektivno).
82
STUDIJA
Za teritoriju AP Vojvodine povoljan nagib neke juno orijentisane povrine (solarnog kolektora) za maksimalan "zahvat" sunevog zraenja tokom cele godine odgovara uglu od oko 40 do 450, a za solarne kolektore koji se uglavnom koriste u toplijem periodu godine (kasno prolee, leto i rana jesen), odnosno kada se bolji efekti oekuju u tom periodu - optimalan nagib je oko 300. Za solarne kolektore od kojih se bolji energetski efekti oekuju u hladnijem periodu godine (kasna jesen, zima i rano prolee) optimalan nagib solarnih kolektora je oko 600. Tako npr. za povrinu nagnutu pod uglom od 300 godinja vrednost dozraene energije je vea za oko 13 do 14% - u odnosu na horizontalnu povrinu. Za povrinu nagnutu pod uglom od 450 godinja vrednost dozraene energije je vea za oko 12 do 13% - u odnosu na horizontalnu povrinu.
83
STUDIJA
POGLAVLJE 4
4. TEHNOLOGIJE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE
Tehnologije za korienje energije sunevog zraenja baziraju na dva osnovna principa, i to: - na korienju toplotnog dejstva sunevog zraenja, pri emu se energija sunevog zraenja transformie u toplotu na apsorberu prijemnika suneve energije - toplotni PSE (kod ovih tipova PSE se ostvaruje proseni stepen efikasnosti transformacije dozraene suneve energije u korisno odvedenu toplotu - od 35 do 55%) i - na korienje fotoelektrinog efekta, pri emu se suneva svetlost direktno transformie u elektrinu energiju u fotonaponskom prijemniku sunevog zraenja - fotoelektrini PSE. Kod ovih tipova PSE se dozraena energija pretvara u korisno odvedenu elektrinu energiju sa efikasnou od 10 % do 20 % - zavisno od tipa i konstrukcije, te eksploatacionih i insolacionih uslova. U zavisnosti od karaktera transformacije energije Sunevog zraenja u njima, odnosno od njenog izlaznog oblika, razlikuju se sledee vrste prijemnika: - Toplotni prijemnici, kod kojih se energija Sunevog zraenja transformie u toplotu. Transformacija nastaje prilikom nailaska fotona svetlosti na prepreku sa koje se ne reflektuje, ve biva apsorbovan. Pri tome se kinetika energija fotona svetlosti transformie u toplotnu energiju estica prepreke - apsorbera. - Fotoelektrini prijemnici, kod kojih se suneva energija transformie u elektrinu. Konverzija Sunevog zraenja u elektrinu energiju vri se (direktno u jednom fizikom procesu) u tzv. "solarnoj eliji" izraenoj od poluprovodnikog elementa. Prijemnici suneve energije koji baziraju na pretvaranju energije sunevog zraenja u toplotu, se po konstrukciji dele na: - ravne niskotemperaturne i vakuum cevne PSE, - srednje temperaturne (sisteme sa manjim stepenom koncentrisanja sunevog zraenja) i - visoko temperaturne PSE (sisteme sa veim stepenom koncentrisanja sunevog zraenja). Ravni niskotemperaturni prijemnici suneve energije su tehniki najjednostavniji prijemnici sa aspekta izrade (proizvodnje), a u njima se ostvaruju radne temperature do 100 [C] (pri tzv. "praznom hodu" - i do maksimalno 180 [C]). Pri tome se toplota odvodi od PSE vazduhom, vodom ili nekom drugom tenou izraenoj na bazi "antifriza" (radni medijum) - i predaje potroau - direktno ili indirektno preko razmenjivaa toplote i grejnih tela. Solarni energetski sistemi koji se baziraju na primeni PSE ovakvih karakteristika, koriste se najvie za pripremu tople sanitarne ili tehnoloke vode, u procesima suenja razliitih poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, za grejanje prostora i u drugim toplotnim procesima u kojima se radne temperature kreu do 100 [C]. U uslovima Vojvodine solarni kolektori su najpogodniji za grejanje vode u svim procesima, objektima razliitih namena, posebno u domainstvima. Prosena povrina jednog komercijalnog tipa kolektora je oko dva kvadratna metra i oko dva kolektora su dovoljna za zagrevanje vode u jednom manjem domainstvu. Vakuum cevni solarni kolektori, zbog svoje specifine konstrukcije, u sutini predstavljaju posebnu podgrupu ravnih solarnih kolektora. Sastoje se iz vie vakuum cevi sa apsorberom u njima, pri emu se sistem - kolektor formira povezivanjem pojedinanih elemenata vakuum cevi sa sopstvenim apsorberom postavljajenih u niz - red formirajui jedinini kolektor dimenzija slinih ravnom kolektoru. 84
STUDIJA
Obzirom da je deo unutranje povrine svakog podsistema vakuum cevi obloena reflektujuom povrinom - ime je omogueno refelktovanje sunevih zraka ka linijskoj/valjkastoj inoj zoni. to omoguuje ovom tipu solarnog kolektora vie radne temperature grejanog fluida - oko 200 0C i vie. Uglavnom se koriste za iste namene kao i ravni niskotemperaturni kolektori - za grejanje vode i dogrevanje objekata. Posebnu tehnologiju korienja toplotnog dejstva sunevog zraenja, predstavljaju tzv. "pasivni solarni sistemi" kojima se obezbeuje grejanje prostora kua i drugih objekata, pri emu se prijemnik suneve energije izvodi na principu integracije dela grejanog objekta i prijemnika suneve energije. Sistemi sa koncentrisanjem sunevog zraenja baziraju na zahvatanju sunevog zraenja sa vee povrine odgovarajuim ogledalima (paraboloidnim, hiperboloidnim, parabolocilindrinim, ravnim heliostatski sistemi i dr.) i reflektovanjem - uz znaajan stepen koncentracije (poveanja gustine snage) na odgovarajui apsorber u kojem se stvaraju temperature od 200 do hiljadu i vie stepeni Celzijusa. To je jedan od razloga, zato je korienje ravnih kolektora za niskotemperaturne aplikacije povoljnije od koncentriuih, koji mogu koristiti samo direktno zraenje. U stambenim objektima postoje dva tipa solarno toplotnih energetskih sistema: oni koji se koriste iskljuivo za zagrevanje vode i oni koji uz to obezbeuju i grejanje (takozvani kombi sistemi). Solarno/toplotni energetski sistemi za zagrevanje potrone vode su dizajnirani tako da su u toplijoj polovini godine dominantni za zagrevanje vode. U zimskim mesecima topla voda se obezbeuje bojlerima koji obino rade na elektrinu energiju ili indirektno od konvecionalnog grejnog sistema objekata, a sunanih dana podrava ga solarno toplotni energetski sistem. To znai da se godinje oko 60% potrebne energije za grejanje potrone vode moe dobiti solarnim toplotnim energetskim sistemima. Solarna instalacija za grejanje vode (u domainstvima i privredi) sadri: - prijemnik sunevog zraenja - solarni kolektor, - rezervoar za akumulaciju toplote u potronoj vodi, - razmenjiva toplote, - pumpno-pogonska grupa, - automatika, - cevna instalacija sa cevnom armaturom i - ekspanziona posuda. Kod solarnih kombi sistema (sa veim brojem solarnih kolektora) obezbeuje se u odreenoj meri i grejanje zgrada tokom jesenjih i prolenih meseci. Na taj nain, uz optimalno projektovano postrojenje instalacije, solarna energija moe da obezbedi 20 do 30 (40)% ukupne energetske potrebe zgrade, zavisno od toga koliko je dobro izolovana i koliki je zahtevani stepen zagrevanja. Kod posebno projektovanih objekata - kua primenom principa pasivnog solarnog grejanja mogu pokriti energetske potrebe objekta sa 50 do 90%. Pored istraivanja u oblasti same toplotne konverzije i njene primene, znaajna i nerazdvojna oblast je vezana za skladitenje primljene energije. To je naroito bitno kod solarnih elektrana koje koriste termalnu energiju Sunca u toku dana. Potrebno je pronai naine kako da se energija koja je sakupljena u toku dana koristi i nou. Istraivanja u oblasti akumuliranja toplotne energije razvijaju se u dve oblasti: Kratkotrajno skladitenje energije (1 do 7 dana) Sezonsko skladitenje energije (od leta za zimu).
4.1. Toplotni prijemnici sunevog zraenja

Prijemnici kod kojih se energija Sunevog zraenja direktno transformie u toplotu su danas tehniki, tehnoloki i ekonomski najjednostavniji i najprimenljiviji za iroku upotrebu. U ovoj grupi se razlikuju dve osnovne vrste prijemnika u zavisnosti od temperaturnog nivoa radnog medijuma koji se u njima moe dostii:
85
STUDIJA
niskotemperaturni prijemnici, i visokotemperaturni prijemnici2. U grupu niskotemperaturnih prijemnika spadaju svi prijemnici kod kojih se radna temperatura radnog medijuma kree najee do 100oC. U ovu grupu se ubrajaju i cevni vakuum kolektori, mada se temperatura primarnog radnog medijuma u apsorberima kree i do 200 stepeni. Kod visokotemperaturnih prijemnika se Sunevi zraci, zahvaeni sa vee povrine, fokusiraju (koncentriu) na neku manju povrinu, pri emu se, u zavisnosti od konstrukcije, ostvaruju visoke radne temperature - i do nekoliko hiljada stepeni Celzijusa (komercijalni tipovi kompaktnih prijemnika ostvaruju temperature od nekoliko stotina stepeni). Ovakvi sistemi se takoe mogu koristiti za pripremu tople vode, suenje i dr., ali su prevashodno namenjeni "proizvodnji" elektrine energije u tzv. "solarnim elektranama" koje imaju termoenergetski sistem slian sistemu klasinih termoelektrana (jedino to je u ovom sluaju proizvodnja pare obezbeena dejstvom sunevog zraenja). S obzirom na mogunost obezbeenja visokih temperatura, poznata su korienja ovakvih vrsta PSE i u metalurke svrhe - za topljenje metala. U tabeli 4.1 su prikazane maksimalne temperature koje se mogu dostii kod razliitih tipova konstrukcija solarnih prijemnika.
Tabela 4.1. Maksimalne temperature kod razliitih konstrukcija prijemnika Sunevog zraenja
Koncentratorski prijemnici Tip prijemnika CR Tmax (oC) 100 do 200 200 do 300 300 (koncentratori sa vakuumom i selektivnim apsorberom - do 400o) 300 do 500 300 do 1000 500 do 2000 500 do 2000 (3000) 200 180 150 140
Fokusirajua povrina dobijena translacijom krive Fresnelovo linijsko soivo 6 do 30 Parabolocilindrino ogledalo i 15 do 50 Fresnelovo linijsko ogledalo Koncentratori sa nepokretnim ogledalima i pokretnim apsorberom
20 do 50
Fokusirajua povrina dobijena rotacijom krive Nepokretno ogledalo, pokretan 50 do 150 apsorber 100 do 1000 Fresnelovo soivo 500 do 3000 Paraboloidni koncentratori 1000 do 3000 Heliostatski sistem Ravni ploasti prijemnici Sa selektivnim i dvostrukim transparentom Sa selektivnim apsorberom i jednostrukim transparentom Sa neselektivnim apsorberom i dvostrukim transparentom Sa neselektivnim apsorberom i
2
U literaturi se nailazi na podelu solarnih prijemnika na: - nietemperaturne (radnih temperature do 100oC), - srednjetemperaturne (100 do 300oC), - vietemperaturne (preko 300oC).
86
STUDIJA
jednostrukim transparentom Prijemnici od elastinih plastinih materijala Prijemnik od prozirnog polietilenskog plastinog mat. sa posebnim crnim apsorberom Prijemnik od crne polietilenske plastine folije bez posebnog apsorbera
60 do 80
40 do 60
Prema radnom medijumu kojim se toplota sa prijemnika odvodi prema potroau, ovi prijemnici se dele na: prijemnike sa tenim rashladnim sredstvom, i prijemnike sa vazduhom kao rashladnim sredstvom. Kod prijemnika sa tenim rashladnim sredstvom (nosiocem toplote), radni medijum moe biti voda ili neka druga tenost (antifriz, ulje i sl.). Kod prijemnika sa vazduhom kao radnim medijumom toplotu sa apsorbera odnosi vazduh, te mu je konstrukcija znatno jednostavnija. U zavisnosti od konstrukcijske koncepcije prijemnika postoji niz podela prema odreenim karakteristikama konstrukcije oblika ili upotrebljenog materijala, ali u ovom kontekstu oni se dele na: elementne prijemnike, i integralne prijemnike. Ravni, niskotemperaturni prijemnici za termalnu konverziju Sunevog zraenja, koje danas proizvodi svetska solarna industrija (za potrebe privrede i vanprivrede uopte), zasnivaju se na koncepciji kojom se obezbeuje njihova univerzalna aplikacija na objekte. Zbog toga se tehniki izvode kao zasebne celine u iji sklop ulaze neophodni elementi kao to su: transparent, apsorber, termika izolacija i odgovarajue kuite koje hidroizoluje unutranjost prijemnika od dejstva spoljne sredine. Ovakva koncepcija, zbog univerzalnosti primene, zahteva sloeniju tehnologiju proizvodnje i sloeniju konstrukciju prijemnika, to je u direktnoj vezi sa viom cenom proizvoda, odnosno njihovom niom ekonominou. Meutim, integralni prijemnici se direktno aplikuju na juno orijentisanu povrinu objekta (krovite, fasada) i ne zahtevaju posebno kuite, poto povrina objekta predstavlja zadnju graninu povrinu prijemnika. Na taj nain deo objekta predstavlja prijemnik Suneve energije integralnog tipa. Jedna od sutinskih podela prijemnika toplotnog dejstva Sunevog zraenja odnosi se istovremeno i na sistem prenosa toplote potroau, te se klasifikuju kao: prijemnici u aktivnom solarnom sistemu, i prijemnici u pasivnom solarnom sistemu. Pasivni solarni sistemi predstavljaju takve sisteme kod kojih se toplota Sunevog zraenja direktno prenosi na grejni medijum - najee vazduh, koji je ogranien staklenim zidom objekta (staklenik aplikovan uz objekat). Toplota se, unutar grejanog objekta, prenosi prolazom kroz zid i prirodnim strujanjem zagrejanog vazduha (kroz otvore na zidu) u grejanu prostoriju. Svi ostali sistemi, kod kojih je prijemnik poseban element sistema u kojem radni medijum prinudno struji, predstavljaju aktivne solarne sisteme. Postoje i hibridna reenja oba pomenuta sistema.
4.1.1. Ravni - ploasti prijemnici suneve energije (PSE) Nietemperaturni prijemnici Suneve energije zasnivaju se na koncepciji koja omoguuje njihovu aplikaciju na razliite objekte i na razliite nosee konstrukcije. Zbog toga se tehniki izvode kao zasebne celine u iji sklop ulaze neophodni elementi kao to su: transparent, apsorber, termika izolacija i odgovarajue kuite koje hidroizoluje unutranjost PSE od dejstva spoljne sredine. Na kuitu se nalaze
87
STUDIJA
cevi ili kanalski prikljuci za dotok (rashlaenog) i odvod (zagrejanog) radnog medijuma i - u zavisnosti od tipa konstrukcije i proizvoaa - prikljuci za nesmetanu aplikaciju prijemnika na odgovarajuu konstrukciju. Apsorber je kod svih tipova PSE zatvoren u odgovarajuem kuitu, tako da se na odreenom rastojanju sa njegove prednje - prijemne strane nalazi najee jedna ili dve transparentne pokrivke, a sa njegove zadnje i bonih strana nalazi se termika izolacija. Zaptivni i spojni elementi obezbeuju potrebnu hidrozaptivnost i vrstinu sklopa svih elemenata koji sainjavaju konstrukciju prijemnika. Prema vrsti radnog medijuma koji se koriste za odvoenje toplote od prijemnika korisniku, dele se na: nisko temperaturne PSE sa tenim radnim medijumom koji se nazivaju: VODENI PSE, mada se esto koriste i tena sredstva na bazi meavine vode i antifriza, ili samo antifriz, nisko temperaturne PSE sa vazduhom kao nosiocem toplote koji se nazivaju: VAZDUNI PSE. Znaajna je i podela nietemperaturnih prijemnika Suneve energije prema konstruktivnoj koncepciji sistema u kojem se prijemnik koristi: PSE za primenu kod aktivnih sistema grejanja Sunevom energijom (aktivni solarni sistemi) i PSE za primenu kod pasivnih sistema grejanja Sunevom energijom (pasivni solarni sistemi). Prijemnici namenjeni za sisteme pasivnog solarnog grejanja konstruktivno su prilagoeni objektu koji se greje, tako da je deo povrine objekta prilagoen prijemu Suneve energije, a dobijena toplota se predaje korisniku prirodnom cirkulacijom vazduha ili vode (najee vazduha), kondukcijom, konvekcijom i radijacijom. Solarni kolektori predvieni za rad u sistemu aktivnog solarnog grejanja najee se izvode kao posebne jedinice, odreene jedinine povrine, koje se postavljaju na posebne nosee konstrukcije ili aplikuju direktno na grejani objekat. Posebnu grupu niskotemperaturnih PSE ine specijalne vrste prijemnika za neku posebnu namenu kao npr. u poljoprivredi (za grejanje objekata staklenika i plastenika), skladinih prostora, za predsuenje i suenje poljoprivrednih proizvoda), u industriji (za suenje industrijskih proizvoda i dr.), u domainstvima i turizmu (za grejanje sanitarne i bazenske vode) i dr. Zavisno od insolacionih uslova, tipa i konstrukcije PSE - moe se sa jednog metra kvadratnog PSE godinje dobiti oko 500 do 800 [kWh] toplotne energije, to je priblino ekvivalentno toplotnoj energiji koja se dobija sagorevanjem 50 do 80 litara lo - ulja. U zimskom periodu je, u naem podneblju, ukupno energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, ali je jo uvek dovoljno efikasno za korienje. Tako npr. iz komercijalnih tipova solarnih kolektora, moe se u grejnoj sezoni dobiti - po jednom metru kvadratnom i jednom danu - energija koja se kree (u zavisnosti od meseca u godini i lokaciji potroaa) - od 1,2 do 3,0 [kWh]. To znai da PSE za 30 dana u mesecu moe predati nekom potroau toplote od 36 do 90 [kWh] sa jednog metra kvadratnog kolektora. PSE ija je povrina deset puta vea, moe obezbediti zimi od 360 do 900 [kWh] energije meseno, a kolektor povrine od 30 [m2] - od 1.080 do 2.700 [kWh] meseno - to je sa aspekta potrebe grejanja ve znaajna koliina toplote. U grejnoj sezoni je mogue dobiti od dejstva sunevog zraenja oko 360 [kWh] toplotne energije sa jednog kvadratnog metra PSE, odnosno oko 11.000 [kWh] sa povrine od 30 [m2]. Poto se temperatura toplonoe u solarnom kolektoru (pri preporuenim brzinama strujanja) u zimskom periodu kree najee od 40 do 60 [C], jasno je da se kod sistema centralnog toplovodnog grejanja u periodu najniih temperatura ne mogu u dovoljnoj meri koristiti. Meutim, im su spoljni uslovi povoljniji, odnosno, kada je spoljna temperatura oko 0 [C] i vie, mogunost korienja toplote iz PSE je vea. Tada kotlovska instalacija najee radi sa temperaturama od 60/45 [C]. To znai, da se najbolji efekti za grejanje porodinih kua i stanova mogu ostvariti u prelaznim periodima. I takav doprinos energije je vrlo znaajan. Ukoliko se u sistemu toplovodnog grejanja primenjuje podno grejanje sa podnim panelom, koje radi sa niim temperaturama toplonoe - efekti su jo bolji. Bolji efekti se ostvaruju primenom vazdunog sistema grejanja. Energetski efekti solarnih sistema pri grejanju kua ili stanova zavise od vie faktora, meu kojima ispravno i optimalno projektovanje ima
88
STUDIJA
prvorazrednu ulogu. Termike karakteristike grejanog objekta direktno utiu na koliinu toplotnih gubitaka, a time i na potrebe za toplotnom energijom. 4.1.2. Izgled i konstrukcija ravnih - ploastih prijemnika suneve energije Po delovima iz kojih je sastavljen, optem izgledu i nainu funkcionisanja, solarni prijemnik sa tenou kao nosiocem toplote se ne razlikuje od vazdunih solarnih prijemnika. Razlike se odnose na izgled i konstrukciju apsorbera i mesto i nain strujanja rashladnog fluida. Kod vodenih prijemnika odnoenje toplote iz apsorbera ostvaruje se samo na jedan nain: strujanjem radne tenosti kroz kanale koji su, bez obzira na konstrukciju apsorbera, u fizikoj vezi sa apsorbujuom povrinom. To znai da rashladni fluid ne dolazi u dodir sa transparentom ili drugim elementima prijemnika, kao to je to sluaj kod vazdunih prijemnika. Na slici 4.1 (a i b) prikazan je niz konstrukcijskih reenja apsorbera koji se u tehnici solarnih vodenih prijemnika danas najee koriste. Svi ovi prijemnici imaju prosenu veliinu prijemne povrine koja se najee kree od 1,4 do 2 kvadratna metra. Ove dimenzije su uglavnom uslovljene dimenzijama raspoloivih poluproizvoda koji se ugrauju, transportnim i manipulativnim uslovima, kao i univerzalnou njihove namene (radi smetaja na razliite objekte). Limitirajui faktor veliine esto je vezan za transparentnu pokrivku, koja ne sme biti velika zbog mehanikih karakteristika (savijanje usled sopstvene mase i slino), termikih dilatacija koje bi ugrozile nepropusnost prijemnika na spoljna dejstva i, konano, radi ukupne krutosti prijemnika i slino.
a)
b)
Slika 4.1. a) Delimini preseci nekoliko uobiajenih varijanti konstrukcija ravnih PSE sa tenim radnim nosiocem toplote; b) Ravan prijemnik sa lamelnim apsorberom. 1- kuite, 2 - lamele apsorbera, 3 - staklo, 4 - termoizolacija, 5 - cev, 6 - gumena zaptivka, 7 - prikljuak za tenost
89
STUDIJA
Slika 4.2. a) Presek i izgled jednog karakteristinog tipa PSE izgraenog od plastinih materijala; b) Presek PSE sa apsorberom tipa ploa - ploa i dvostrukim transparentom. 1 i 2 - transparenti od akrilata, 3 - apsoreber, 4 termika izolacija od poliuretana, 5 - mineralna vuna, 6 - ram
Slika 4.3. Delovi PSE sa apsorberom tipa cev - ploa i jednostrukim transparentom. 1 - profilisana gumena zaptivka, 2 - staklena ploa, 3 - apsorber, 4 - termika izolacija sa alu-folijom, 5 - termika izolacija od PU - pene, 6 - ram kuita, 7 - zadnja ploa
4.1.3. Integralni (integrisani) ravni - ploasti prijemnik suneve energije Koncepcija tzv. "integralnih solarnih kolektora" bazira na potrebi obezbeenja jednostavnijih i jeftinijih solarnih kolektora koji mogu u potpunosti obezbediti iste efekte grejanja vode ili vazduha kao i klasini tipovi konstrukcija solarnih kolektora. To se ostvaruje integrisanjem funkcije solarnih kolektora i dela graevinskog objekta (fasade ili krovita), tako to se vri direktno formiranje solarnih kolektora na objektu, pri emu deo objekta (zid ili krovite) predstavljaju graninu povrinu ovako formiranog solarnog kolektora. Efekti ovakve konstrukcije su obino dvostruki: poboljava se termika karakteristika zida ili krovita (smanjuju toplotni gubici) i obezbeuje projektovana koliina toplotne energije. esto, u takvim situacijama, su trokovi izrade dela fasade ili krova manji, obzirom da integralni solarni kolektor formira spoljnu oblogu tih povrina. Osim integralnih tipova solarnih kolektora sa vazduhom kao nosiocem toplote, postoje i reenja kod kojih se kao radni medijum koristi tenost. Ova reenja su neto sloenija od vazdunih integralnih solarnih kolektora, poto zahtevaju sloeniju konstrukciju apsorbera.
90
STUDIJA
Slika 4.4. Razliite konstrukcije prijemnika sa vazduhom kao nosiocem toplote
4.1.4. Vakuumski kolektori U komercijalnoj primeni se nalaze cevni (masovna primena) i ravni vakuum solarni kolektori (znatno manji obim primene). Cevni vakumski kolektori (Slika 4.5) su veinom iz proizvodno-tehnikih razloga klasifikovani po formi, u red cevi. Pojas apsorbera pokriven selektivnim slojem sa poveanom apsorpcionom moi, privren je u toplotno i mehaniki otpornoj staklenoj cevi. Toplotni gubici su znatno redukovani pomou vakuuma meu apsorberom i staklenom cevi. Vakuum ograniava prostiranje toplote, ili toplotne gubitke strujanjem (konvekcijom) ili gubitke priinjene toplotnom sprovodljivou vazduha. Vakuum cevne kolektore je mogue podeliti na kolektore sa direktnim strujanjem toplonosnog medija i kolektore koji rade na principu toplotnih cevi (tzv. heat-pipe). Kod kolektora sa direktnim strujanjem, toplonosni medijum protie od razdelnika ka kraju cevi, oduzima toplotu od apsorbera, koji se nalazi u vakuumu i tee opet u sabirnik. Prednost kolektora sa direktnim strujanjem je u tome to nije potreban ni minimalni nagib kolektora. U sluaju kolektora koji radi na principu toplotne cevi, u cevi se nalazi tenost koja se isparava pri niim temperaturama. Ova para se die u cevi ak do gornjeg kraja, gde je smeten mali razmenjiva toplote. Na ovom razmenjivau toplote (kondenzatoru) para se kondenzuje i odaje svoju toplotu indirektno toplonosnom mediju. Oticana tenost se opet zagreva, isparuje i zapoinje novi kruni tok ispoetka. Da bi ovaj kruni tok funkcionisao, kolektor mora imati nagib minimum od 30.
91
STUDIJA
U nepovoljnost kvalitetnih vakumskih kolektora spadaju vii investicioni trokovi po jedinici dobijene toplote. Koriste se za grejanje sanitarne potrone vode za pranje i tuiranje, grejanje vode u sistemima centralnog grejanja, grejanje bazenske vode i sl. Vakuum cevni kolektori su posebno pogodni za integraciju u sisteme sa centralnim grejanjem, sisteme sa podnim i zidnim grejanjem i hlaenjem kao i kod sistema kod kojih se trai vea koliina potrone tople vode. Vakuumski kolektor se sastoji od 15 do 30 vakuumskih cevi koje su povezane sa razmenjivaem toplote kroz koji protie fluid koji se zagreva. Cena cevnih vakuumskih kolektora je do 50% vea od klasinih kolektora.
Slika 4.5. Vakumski cevni kolektor
Slika 4.6. Vakumski ravni klektor
Ravni vakuumski kolektori (Slika 4.6) u sebi spajaju pogodnost ravnih kolektora i vakuuma kao toplotne izolacije. Svoju opravdanost nalaze u oblastima sa velikim procentom praine, smoga ili u blizini morskih obala sa visokim sadrajem aerosoli u vazduhu.
Ravni niskotemperaturni prijemnici suneve energije su tehniki najjednostavniji prijemnici sa aspekta izrade (proizvodnje), a u njima se ostvaruju radne temperature do 100 [C] (pri tzv. "praznom hodu" - i do maksimalno 180 [C]). Pri tome se toplota odvodi od PSE vazduhom, vodom ili nekom drugom tenou izraenoj na bazi "antifriza" (radni medijum) - i predaje potroau - direktno ili indirektno preko razmenjivaa toplote i grejnih tela. Solarni energetski sistemi koji se baziraju na primeni PSE ovakvih karakteristika, koriste se najvie za pripremu tople sanitarne ili tehnoloke vode, u procesima suenja razliitih poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, za grejanje prostora i u drugim toplotnim procesima u kojima se radne temperature kreu do 100 [C]. U uslovima Vojvodine solarni kolektori su najpogodniji za grejanje vode u svim procesima, objektima razliitih namena, posebno u domainstvima. Prosena povrina jednog komercijalnog tipa kolektora je oko dva kvadratna metra i oko dva kolektora su dovoljna za zagrevanje vode u jednom manjem domainstvu.
92
STUDIJA
Vakuum cevni solarni kolektori, zbog svoje specifine konstrukcije, u sutini predstavljaju posebnu podgrupu ravnih solarnih kolektora. Sastoje se iz vie vakuum cevi sa apsorberom u njima, pri emu se sistem - kolektor formira povezivanjem pojedinanih elemenata vakuum cevi sa sopstvenim apsorberom postavljajenih u niz - red formirajui jedinini kolektor dimenzija slinih ravnom kolektoru. Vakuumski kolektor se sastoji od 15 do 30 vakuumskih cevi koje su povezane sa izmenjivaem toplote kroz koji protie fluid koji se zagreva. Cena cevnih vakuumskih kolektora je do oko 50% vea od klasinih kolektora. Zbog tog razloga se vakuumski kolektori preporuuju za objekte u kojima postoji stalna potreba za toplom vodom, pogotovo tamo gde su potrebne vee koliine tople vode. Posebnu tehnologiju korienja toplotnog dejstva sunevog zraenja, predstavljaju tzv. "pasivni solarni sistemi" kojima se obezbeuje grejanje prostora kua i drugih objekata, pri emu se prijemnik suneve energije izvodi na principu integracije dela grejanog objekta i prijemnika suneve energije. Sistemi sa koncentrisanjem sunevog zraenja baziraju na zahvatanju sunevog zraenja sa vee povrine odgovarajuim ogledalima (paraboloidnim, hiperboloidnim, parabolocilindrinim, ravnim heliostatski sistemi i dr.) i reflektovanjem - uz znaajan stepen koncentracije (poveanja gustine snage) na odgovarajui apsorber u kojem se stvaraju temperature od 200 do hiljadu i vie stepeni Celzijusa. To je jedan od razloga, zato je korienje ravnih kolektora za niskotemperaturne aplikacije povoljnije od koncentriuih, koji mogu koristiti samo direktno zraenje. U stambenim objektima postoje dva tipa solarno toplotnih energetskih sistema: oni koji se koriste iskljuivo za zagrevanje vode i oni koji uz to obezbeuju i grejanje (takozvani kombi sistemi). Solarno/toplotni energetski sistemi za zagrevanje potrone vode su dizajnirani tako da su u toplijoj polovini godine dominantni za zagrevanje vode. U zimskim mesecima topla voda se obezbeuje bojlerima koji obino rade na elektrinu energiju ili indirektno od konvecionalnog grejnog sistema objekata, a sunanih dana podrava ga solarno toplotni energetski sistem. To znai da se godinje oko 60% potrebne energije za grejanje potrone vode moe dobiti solarnim toplotnim energetskim sistemima. Kod solarnih kombi sistema (sa veim brojem solarnih kolektora) obezbeuje se u odreenoj meri i grejanje zgrada tokom jesenjih i prolenih meseci. Na taj nain, uz optimalno projektovano postrojenje instalacije, solarna energija moe da obezbedi 20 do 30 (40)% ukupne energetske potrebe zgrade, zavisno od toga koliko je dobro izolovana i koliki je zahtevani stepen zagrevanja. Kod posebno projektovanih objekata - kua primenom principa pasivnog solarnog grejanja mogu pokriti energetske potrebe objekta sa 50 do 90%. Zavisno od insolacionih uslova, tipa i konstrukcije PSE - moe se sa jednog metra kvadratnog PSE godinje dobiti oko 500 do 800 [kWh] toplotne energije, to je priblino ekvivalentno toplotnoj energiji koja se dobija sagorevanjem 50 do 80 litara lo - ulja. U zimskom periodu je, u naem podneblju, ukupno energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, ali je jo uvek dovoljno efikasno za korienje. Tako npr. iz komercijalnih tipova solarnih kolektora, moe se u grejnoj sezoni dobiti - po jednom metru kvadratnom i jednom danu - energija koja se kree (u zavisnosti od meseca u godini i lokaciji potroaa) - od 1,2 do 3,0 [kWh]. To znai da PSE za 30 dana u mesecu moe predati nekom potroau toplote od 36 do 90 [kWh] sa jednog metra kvadratnog kolektora. PSE ija je povrina deset puta vea, moe obezbediti zimi od 360 do 900 [kWh] energije meseno, a kolektor povrine od 30 [m2] - od 1.080 do 2.700 [kWh] meseno - to je sa aspekta potrebe grejanja ve znaajna koliina toplote. U grejnoj sezoni je mogue dobiti od dejstva sunevog zraenja oko 360 [kWh] toplotne energije sa jednog kvadratnog metra PSE, odnosno oko 11.000 [kWh] sa povrine od 30 [m2]. Poto se temperatura toplonoe u solarnom kolektoru (pri preporuenim brzinama strujanja) u zimskom periodu kree najee od 40 do 60 [C], jasno je da se kod sistema centralnog toplovodnog grejanja u periodu najniih temperatura ne mogu u dovoljnoj meri koristiti. Meutim, im su spoljni uslovi povoljniji, odnosno, kada je spoljna temperatura oko 0 [C] i vie, mogunost korienja toplote iz PSE je vea. Tada kotlovska instalacija najee radi sa temperaturama od 60/45 [C]. To znai, da se najbolji efekti za grejanje porodinih kua i stanova mogu ostvariti u prelaznim periodima. I takav doprinos energije je vrlo znaajan. Ukoliko se u sistemu toplovodnog grejanja 93
STUDIJA
primenjuje podno grejanje sa podnim panelom, koje radi sa niim temperaturama toplonoe - efekti su jo bolji. Bolji efekti se ostvaruju primenom vazdunog sistema grejanja. Energetski efekti solarnih sistema pri grejanju kua ili stanova zavise od vie faktora, meu kojima ispravno i optimalno projektovanje ima prvorazrednu ulogu. Termike karakteristike grejanog objekta direktno utiu na koliinu toplotnih gubitaka, a time i na potrebe za toplotnom energijom.
94
STUDIJA
POGLAVLJE 5
5. ENERGETSKA EFIKASNOST TOPLOTNIH PSE
Pod energetskom efikasnou3 niskotemperaturnog ravnog prijemnika Suneve energije podrazumeva se njegova sposobnost da odreenu koliinu dozraene Suneve energije pretvori u korisnu toplotu, koja se iz njega odnosi radnim medijumom - nosiocem toplote (tenost ili vazduh). Matematiki se izraunava kao odnos korisno odvedene koliine toplote sa jedinice povrine PSE i energije globalnog Sunevog zraenja koja je dospela na jedinicu povrine tog prijemnika. Izraava se preko odgovarajuih toplotnih flukseva kao:
qk G
(5.1)
odnosno u obliku:
= FR ( ) k
i:
T f ,u T0 G
(5.2)
= F ' ( ) k
T f , m T0 G
(5.3)
pri emu dati izrazi - jednaine (5.1), (5.2) i (5.3) definiu trenutnu termiku efikasnost PSE, koja vai u odreenom trenutku, odnosno za vremenski period u kojem se ni jedan parametar datih jednaina ne menja. Poto se u realnim uslovima eksploatacije, posebno u duem vremenskom periodu pojedini parametri, kao to su G, () i T menjaju - menja se i vrednost termike efikasnosti (), pa se energetska efikasnost PSE u nekom vremenskom periodu odreuje prema izlazu (srednja vrednost za taj period):
=
odnosno:
1 q'k dt Ap 0
t
& m c (T
t p 0 t
f ,u
T f ,i )dt
(5.4)
G dt
0
G A
0
dt
= FR ( )

k T f ,u T 0 H
(5.5)
Jednaina (5.5) se moe napisati i u sledeem obliku, pogodnom i uobiajenom za grafiku prezentaciju efikasnosti PSE:
Poto se kod toplotnih PSE radi o konverziji Sunevog zraenja u toplotu koju odnosi radni medijum koristi se i izraz termika efikasnost
95
STUDIJA
= 0 k F '
f ,m
G
(5.6)
U prijemniku se radnom fluidu podie (za vreme prijema Sunevog zraenja) temperatura za neku vrednost koja zavisi od projektnih parametara, njegove konstrukcije i klimatskih uslova. Od vrednosti ovog porasta temperature direktno zavisi i veliina termike efikasnosti PSE i to tako to rastom opada - i obrnuto (pri konstantnoj vrednosti intenziteta globalnog Sunevog zraenja). Analizom jednaina termoenergetske efikasnosti PSE ustanovljavaju se osnovne zavisnosti i uticaji pojedinih parametara jednaina, a time i konstruktivnih i radnih parametara, na veliinu efikasnosti razliitih prijemnika. Takoe je mogue uticati na vrednost preko eksploatacionih parametara (pod pretpostavkom istih spoljnih, klimatskih i insolacionih parametara). Zbog toga je veoma znaajan izbor radne temperature nosioca toplote koji protie kroz PSE, jer snienjem te temperature do dozvoljenih, odnosno projektom predvienih granica - obezbeuje se via efikasnost prijemnika u eksploataciji - i obrnuto. Izraz (5.6) u sutini predstavlja osnovnu zavisnost pada ili porasta termodinamike efikasnosti PSE od promene srednje temperature radnog fluida i temperature okoline. Dijagramski prikaz efikasnosti prijemnika u koordinatnom sistemu sa vrednosnim podacima odnosno /G (u prospektnim materijalima proizvoaa i atestnoj dokumentaciji uobiajeno obeleavanje je T/G) na apscisi i trenutnog koeficijenta korisnog dejstva () na ordinati - predstavlja, kako vizuelnu, tako i matematiku podlogu za utvrivanje efikasnosti PSE u odreenom trenutku (ili periodu vremena). Takva kriva sadri u sebi integrisane podatke ponaanja okoline (temperaturu ambijenta, vrednost snage globalnog zraenja G u odreenom vremenskom periodu t) i konstrukcijskih karakteristika prijemnika (specifine toplotne gubitke q), a u zavisnosti od parametara spoljnih dejstava (brzine vetra , temperature ambijenta i dr.) i poloaja prijemnika (lokalitet, azimut, nagib). Kriva efikasnosti PSE prezentovana u grafikom obliku, predstavlja u sutini pojednostavljen operator za brzo i jednostavno utvrivanje trenutne efikasnosti za bilo koje vreme i bilo koje uslove tokom godine, a za odreen tip i konstrukciju prijemnika za kojeg ta kriva vai (Slika 5.1). Zbog energetskih posledica ponaanja prijemnika kao toplotnog sistema neophodno je, radi dostizanja vieg termodinamikog stepena korisnog dejstva, pri transformaciji Suneve energije u korisno odvedenu toplotu sniziti srednju temperaturu prijemnika na to nii mogui nivo (blizak temperaturi okoline) koji odgovara "potroau toplote". Ovo snienje temperaturne razlike u odnosu na temperaturu okoline ostvaruje se, pri konstantnom intenzitetu Sunevog zraenja, poveanjem protoka rashladnog medijuma. Efikasnost transformacije energije sistema za zagrevanje sanitarne vode, od kolektora do solarnog bojlera, kree se na klasinim tipovima kolektora od 35 do 55 %. Nie vrednosti se odnose na solarne kolektore loijih konstrukcionih i termoizolacionih karakteristika i niih vrednosti apsorptivnosti, a posebno emitivnosti toplote sa apsorberske povrine. Ovoj grupi kolektora odgovaraju kolektori iji apsorberi nemaju selektivne karakteristike, pa im je vrednost koeficijenta emisije zraenja bliska vrednosti (iznad 0,9) koeficijenta apsorpcije zraenja. Na ovu vrednost utie i vrsta i broj transparentnih pokrivki. Solarni kolektori imaju viu nultu efikasnost (efikasnost u uslovima jednakosti spoljne temperature i temperature apsorbera - fluida u apsorberu) od radne efikasnosti. Nulta efikasnost nije merodavna za kvalitetnu procenu efikasnosti nekog tipa solarnog kolektora. Za tu procenu je bitna karakteristika krive efikasnosti, odnosno kriva (ili jednaina) zavisnosti energetske efikasnosti kolektora od odnosa razlike karakteristinih temperatura fluida/apsorbera i okoline - i solarnog zraenja. Najbitnija karakteristika za izbor solarnog kolektora sa gledita njegove efikasnosti je ona efikasnost koja vai za realan rad solarnog kolektora. U toku jedne godine sa 1 m2 kolektora moe da se primi oko 900 kWh toplotne energije. Vakuumski toplotni kolektori se odlikuju veom efikasnou koja posebno dolazi do izraaja u hladnijim periodima. Ta efikasnost je zasnovana na mnogo boljoj termikoj izolovanosti apsorbera koji se nalazi u 96
STUDIJA
staklenoj cevi iz koje je izvuen vazduh. Ukupna efikasnost sistema za zagrevanje sanitarne vode sa vakuumskim kolektorima je na godinjem nivou za oko 40% vea u odnosu na sistem sa ravnim ploastim kolektorima.
Slika 5.1. Dijagram efikasnosti ravnih ploastih prijemnika nekih proizvoaa (radni medijum je tenost)
5.1. Primeri efikasnosti termikih ravnih solarnih kolektora

Primer 1 Osnovne karakteristike ovog tipa solarnog kolektora su:
1. Prozrana pokrivka: jednostruka staklena pokrivka - svetli otvor: 1840 x 825 [mm]; - debljina staklene ploe je 4 [mm]; 2. Apsorber: - materijal: dekapirani elini lim, kvalitet .0147 P3; - povrinska obrada: prvi sloj nikl, zavrni sloj - crni selektivni hrom, debljine 0,01 [mm]; - proizvodni proces: izvlaenje na presi, avno i takasto elektrootporno zavarivanje; - dimenzije: 1820 x 820 x 10 [mm].
Tabela 5.1. Rezultati ispitivanja (za jedan dan)
Redni broj merenja
Doba dana
Brzina Temperatura Temperatura Gustina vetra okolnog radnog fluida sunevog vazduha na ulazu u zraenja solarni kolektor V [m/s] 0 0 0 tA [oC] 23,6 24,2 24,0 tU [oC] 23,9 24,1 24,3 G [W/m2] 812 820 829
n 1 2 3
T [h] 10,35 10,40 10,45
Koeficijent energetske efikasnosti solarnog kolektora [%] 74,7
97
STUDIJA
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
11,30 11,35 11,40 12,10 12,15 12,20 13,05 13,10 13,15 14,00 14,07 14,12 15,12 15,11 15,23 16,25 16,30 16,35
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
26,9 27,0 26,6 29,3 28,7 28,6 30,8 31,1 30,5 29,0 29,0 29,0 29,8 29,5 29,8 29,9 30,2 29,5
36,2 36,3 36,2 45,4 45,1 44,8 54.6 54,5 54,6 64,0 64,6 64,3 74,9 74,4 74,8 83,6 83,5 83,6
855 855 846 889 872 889 889 897 906 872 889 897 846 829 829 701 701 692
69,2
69,3
62,8
58,8
48,6
37,7
3. Kuite: - materijal: ekstrudirani Al profil i Al - lim; - povrinska zatita: eloksiranje; - toplotna izolacija: ekspandirani poliuretan (debljina sloja sa zadnje strane je 40 [mm], a sa bonih strana je 30 [mm]). 4. Efektivna (korisna prijemna povrina): 1,5 [m2]; 5. Masa praznog solarnog kolektora: 55 [kg]; 6. Sadraj tenosti: 2,5 [l] 7. Ukupna masa solarnog kolektora - a sa radnom tenou: 57,5 [kg]; 8. Maksimalne dimenzije PSE: 1900 x 885 x 100 [mm] 9. Radni pritisak: 2,5 [bar]. 10. Ogranienja: - najvia radna temperatura: 150 [oC]; - najvii pritisak: 12 [bar]; Kriva trenutne efikasnosti: Primer 2 Osnovne karakteristike ovog tipa solarnog kolektora su: 1. Apsorber: - ploa: aluminijumski profil zatien selektivnom prevlakom; - cev: bakarna cev 15/ 13 [mm] utisnuta u kanal apsorberske ploe. Spoj cevi sa sabirnom i razdelnom cevi je izvedena tvrdim lemljenjem; 2. Transparent: - kaljeno staklo debljine 5 [mm], dimenzija 1735 x 835 [mm]; 3. Kuite: - presovan aluminijum od legure AlMgSiO 5 eloksiran oksidnim slojem debljine od 20 do 25 [mm];
= 0,773 0,386T 0,146T
2
(T
= T / G );
98
STUDIJA
4. Izolacija: - poliuteranska pena debljine 30 [mm] i "tervol"debljine 20 [mm] obloeni Al folijom; 5. Zadnja pokrivna obloga: Al lim, debljine 0,5 [mm]; 6. Koeficijent apsorpcije apsorbera: 0,93; 7. Koeficijent emisije apsorbera: 0,12; 8. Dimenzije: 1790 x 880 x 86 [mm]; 9. Efektivna povrina apsorbera: 1,46 [m2]; 10. Masa: 40 [kg]; 11. Sadraj fluida: 2 [l]; Kriva trenutne efikasnosti: = 0,775 6,64 (T / G ).
Efikasnost transformacije energije sistema za zagrevanje sanitarne vode, od kolektora do solarnog bojlera, kree se na klasinim tipovima kolektora od 35 do 55 %. Nie vrednosti se odnose na solarne kolektore loijih konstrukcionih i termoizolacionih karakteristika i niih vrednosti apsorptivnosti, a posebno emitivnosti toplote sa apsorberske povrine. Ovoj grupi kolektora odgovaraju kolektori iji apsorberi nemaju selektivne karakteristike, pa im je vrednost koeficijenta emisije zraenja bliska vrednosti (iznad 0,9) koeficijenta apsorpcije zraenja. Na ovu vrednost utie i vrsta i broj transparentnih pokrivki. Solarni kolektori imaju viu nultu efikasnost (efikasnost u uslovima jednakosti spoljne temperature i temperature apsorbera - fluida u apsorberu) od radne efikasnosti. Nulta efikasnost nije merodavna za kvalitetnu procenu efikasnosti nekog tipa solarnog kolektora. Za tu procenu je bitna karakteristika krive efikasnosti, odnosno kriva (ili jednaina) zavisnosti energetske efikasnosti kolektora od odnosa razlike karakteristinih temperatura fluida/apsorbera i okoline - i solarnog zraenja. Najbitnija karakteristika za izbor solarnog kolektora sa gledita njegove efikasnosti je ona efikasnost koja vai za realan rad solarnog kolektora. U toku jedne godine sa 1 m2 kolektora moe da se primi oko 900 kWh toplotne energije. Vakuumski toplotni kolektori se odlikuju veom efikasnou koja posebno dolazi do izraaja u hladnijim periodima. Ta efikasnost je zasnovana na mnogo boljoj termikoj izolovanosti apsorbera koji se nalazi u staklenoj cevi iz koje je izvuen vazduh. Ukupna efikasnost sistema za zagrevanje sanitarne vode sa vakuumskim kolektorima je na godinjem nivou za oko 40% vea u odnosu na sistem sa ravnim ploastim kolektorima. Vakuumski kolektor se sastoji od 15 do 30 vakuumskih cevi koje su povezane sa izmenjivaem toplote kroz koji protie fluid koji se zagreva. Cena vakuumskih kolektora je za oko 50% vea od klasinih kolektora. Zbog tog razloga se vakuumski kolektori preporuuju za objekte u kojima postoji stalna potreba za toplom vodom, pogotovo tamo gde su potrebne vee koliine tople vode.
99
STUDIJA
POGLAVLJE 6
6. INSTALACIJE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U TOPLOTNOM OBLIKU - SA RAVNIM SOLARNIM KOLEKTORIMA 6.1. eme i funkcionisanje solarnih instalacija
Solarni kolektor, kompletan cevovod i ostali ureaji ine osnovu solarnih instalacija. Pod ostalim ureajima podrazumeva se rezervoar (bojler) za toplu vodu, bazen, sistem grejanja ili drugi podsistemi i naini korienja toplotne energije. Kompletno solarno grejanje sadri jo elektronsku regulaciju, ekspanzioni sud, cirkulacionu pumpu i kompletan deo ostalih armatura, koje su potrebne za bezbedan i siguran rad solarnih kolektora. Kod samog pretvaranja energije sunevog zraenja u toplotu slue kolektori, ija baza je apsorber koji zahvata sunevo zraenje i transformie ga u toplotu. Apsorber zajedno sa toplotnom izolacijom nalazi se u kuitu, koje bi moralo biti male teine, velike mehanike vrstoe, otporno na koroziju i vodonepropustivo. Transparentni pokriva kolektora obezbeuje i njegovu toplotnu izolaciju sa prednje strane. Transparent, koji najee staklo za cilj ima da smanji gubitke toplote ali i da povea propusnost sunevog zraenja. Toplota se posredstvom tenosti (nesmrzavajua tenost) prenosi i odvodi kroz spojen cevovod do rezervoara tople vode (bojlera), u kojem je ugraen razmenjiva toplote preko kojeg se greje voda. Elektrino grejno telo ili drugi izvor toplote (kotao, prikljuak centralnog grejanja) dogreva vodu za vreme oblanih dana i nou. Elektronska regulacija omoguava automatski rad, ukljuuje i iskljuuje cirkulacionu pumpu i po mogustvu optimalizuje protok tenosti koja prenosi toplotu. Ekspanzioni sud odrava ravnomerni pritisak u sistemu. Topla voda slui za svakodnevno korienje u domainstvu u kupatilu ili pri pranju posua i slino. U praksi najeu primenu imaju solarne instalacije koje kao radni medijum koriste neku tenost ili vazduh. Ova dva tipa instalacije, u sutini funkcioniu na slian nain, jedino se razlikuju komponente sistema i radni medijum u njima. Kod instalacija sa tenim radnim medijumom, nosilac toplote moe biti voda, voda pomeana sa nekim antifrizom ili tenost na bazi antifriza (propilenglikola) koja je razvijena za primenu u solarnim instalacijama. U ovakvoj instalaciji tenost koja se zagrejala u vodenim prijemnicima suneve energije se najee dejstvom centrifugalne pumpe potiskuje kroz cevovod ka razmenjivau toplote. U njemu se greje potrona sanitarna ili tehnika voda, pri emu se razmenjiva moe izvesti sa veom zapreminom, tako da se u njemu vri istovremeno razmena i akumulacija toplote u masi vode (kombinovan bojler - razmenjiva toplote). Meutim, kod veih instalacija, razmenjiva toplote i skladite tople vode su obino zasebni, tako da postoji potreba prinudne cirkulacije zagrejane vode iz razmenjivaa toplote u skladite toplote - koje se odvija dejstvom cirkulacione pumpe - kroz cevovod tzv. sekundarnog, odnosno potronog kruga instalacije. Na slici 6.1 je prikazana jedna varijanta instalacije za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom. Za proseno domainstvo ovakvi sistemi obino imaju dva solarna kolektora (oko 4 m2) sa tenim radnim medijumom koji cirkulie u primarnom - solarnom krugu. Toplota se iz solarnih kolektora putem zagrejane radne tenosti predaje sanitarnoj potronoj vodi - preko (u prikazanoj varijanti) razmenjivakog snopa cevi koji je smeten u donjoj zoni toplotno akumulacionog bojlera sa sanitarnom vodom. Radna tenost je, u klimatskim podrujima sa niskim (ispod 00C) temperaturama tokom zime (kao to je sluaj i u Vojvodini), izraena na bazi "antifriza" - propilen glikola ili drugih nesmrzavajuih i netoksinih tenosti, kako ne bi dolo do njenog zamrzavanja. Za sluaj naveden u ovom primeru tzv. "solarni bojler" - akumulator toplote obino ima zapreminu od oko 200 do 300 litara. Cirkulisanje vode omoguuje cirkulaciona pumpa primarnog kruga koja se ukljuuje na signal diferencijalnog termostata kao osnovnom sistemu automatike u instalaciji. Diferencijalni termostat je spojen elektrinim
100
STUDIJA
provodnicima sa senzorima temperature, od kojih je jedan postavljne u solarnom kolektoru, a drugi u bojleru. Diferencijalni termostat se podeava tako da kada je temperatura fluida u solarnom kolektoru via za oko 5 0C od temperature vode u bojleru - ukljuuje se cirkulaciona pumpa. Tada se vri grejanje vode u bojleru. im je temperaturska razlika manja od zadate temperaturne diferencije - pumpa se iskljuuje kako ne bi dolo do kontra efekata, odnosno do hlaenja vode u bojleru i grejanja solarnog kolektora, odnosno gubitaka toplote u okolinu. Na prikazanom primeru instalacije vidi se da je predviena i mogunost grejanja vode u bojleru i preko kunog kotla. Grejanje se vri cirkulacijom vode od kotla ka drugom razmenjivau toplote (smetenom u gornjoj zoni bojlera). Na slici 6.2 je dat prikaz jedne sloenije tipske kune instalacije kojom je predvieno, osim grejanja sanitarne potrone vode i dogrevanja prostora kue. Obzirom da je za potrebe grejanja kue potrebno vie toplotne energije (vea toplotna snaga) ovakav sistem ima vei broj solarnih kolektora. Kako je u zimskim uslovima insolacija manja, a i dostignute temperature u solarnoj instalaciji - nie (40 do 50 0C - i vie) pogodan sistem grejanja je tzv. "panelni" - podni i/ili zidni. Dok je temperatura solarnog fluida na dovoljnom temperaturskom nivou grejanje se vri bez rada kotla sa konvenconalnim grejanjem na neko godivo ili elektrinu energiju. Automatika sistema omoguuje nesmetan rad instalacije i ukljuivanje rada kotla u sistuacijama kada je temperatura solarne tenosti nia od potrebne.
Slika 6.1. Kuna solarna instalacija za grejanje sanitarne potrone vode
U praksi imaju iroku primenu i jednostavnije solarne instalacije za grejanje vode koje nisu povezane sa sistemom za grejanje vode iz kune kotlarnice (konvencionalnog kotla), ve je samo predvieno dogrevanje elektrinom energijom (Slika 6.3). Kod ovakvih instalacija se cevni razmenjiva toplote konstrukciono izvodi, takoe, u donjem delu bojlera, kako bi se raspoloiva toplota od sunevog zraenja koristila za grejanje cele zapremine bojlera, a elektro greja je postavljen u gornjoj zoni kako bi se grejala manja koliina vode u bojleru. Takva koncepcija zahteva podeavanje termostata elektrinog grejaa na niim temperaturama (oko 40 0C) kako ne bi dolo do zagrevanja vode po celoj zapremini bojlera. To bi za posledicu imalo manji energetski dobitak od solarnog grejanja jer bi voda ve bila
101
STUDIJA
prethodno (i bre) zagrejana elektrinom energijom (u trenutku kada bi postojala mogunost grejanja sunevom energijom). Kompaktni solarni bojleri (Slika 6.4) predstavljaju iroko primenjivan sistem za grejanje vode sunevom energijom. To su kompaktni ureaji koji se sastoje od jednog, ili ee dva solarna kolektora i termoizolovanog rezervoara - bojlera u kojem se nalazi voda koja se greje. Bojleri su izvedeni sa ili bez elektro dogrejaa. Zapremine bojlera se obino kreu od 200 do 300 litara. Oprema je smetena i privrena na posebnoj noseoj konstrukciji, a meusobno je povezana termoizolovanom cevnom instalacijom koja omoguuje termosifonsko, prirodno strujanje vode kroz instalaciju. U praksi se primenjuju i verzije kod kojih je strujanje vode prinudno - dejstvom centrifugalne pumpe. Za razliku od prethodnog tipa, ovakvi solarni bojleri moraju biti prikljueni na izvor elektrine energije. Neka reenja kompaktnih solarnih bojlera se izrauju sa dodatnim rezervoarom za vodu ime je omogueno snabdevanje vodom i u situacijama kada ne funkcionie napajanje vodom iz vodovodne instalacije. Prednost ovakvih sistema je u njihovoj kompaktnosti, te korisnik dobija sistem koji samo treba povezati na dovod hladne vode i prikljuak tople vode potroaa. Nedostatak im je u to nisu predvieni za rad u zimskim uslovima, odnosno u uslovima niskih spoljnih tempoeratura, jer moe doi do zamrzavanja vode u njima i prskanja bojlera i cevovoda. Kako do toga ne bi dolo sistem se zimi mora prazniti od vode. Obino se koriste u junijim podrujima gde temperatura ne pada ispod nula stepeni ili u drugim uslovima (kao to su uslovi i u Vojvodini) - leti i u prelaznim periodima godine (prolee i jesen).
Slika 6.2. Kuna solarna instalacija za grejanje sanitarne potrone vode i dogrevanje objekta
102
STUDIJA
Slika 6.3. Jednostavna solarna instalacija za grejanje sanitarne potrone vode
Slika 6.4. Kompaktan solarni bojler za grejanje potrone vode
Korienje suneve energije za grejanje bazenske vode je dosta esta primena solarnih instalacija u svetu. Instalacija se jednostavno prikljuuje na postojee konvencionalne sisteme grejanja bazenske vode, pri emu se primenjuju osnovna dva koncepta. Po jednom konceptu se solarna instalacija koristi odvojeno od postojee konvencionalne instalacije za grejanje bazenske vode (Slika 6.5), a druga koncepcija se bazira na vezivanju solarne instalacije i konvencionalne instalacije u jedan - redni sistem. U prvom sluaju su to obino jednostavnije instalacije za manje i otvorene - kune bazene, a obino koriste nezastakljene (i jeftinije) solarne kolektore - apsorbere koji su najee izraeni od ultravioletno stabilnih plastinih masa. U drugom sluaju, povratna - hladnija bazenska voda se prvo predgreva dejstvom suneve energije (preko razmenjivaa toplote), a potom se greje na potrebnu temperaturu (ako je to potrebno) u konvencionalnom grejnom sistemu. U ovom sluaju se mogu koristiti i klasini, zastakljeni ravni solarni kolektori ime je omogueno bolje grejanje i u hladnijim vremenskim uslovima i to kod uglavnom veih bazena u zatvorenom prostoru. Tada je ema instalacije slina emi instalacije prethodno prikazanih sistema za grejanje vode u kombinaciji sa konvencionalnim izvorom toplote. Na slikama 6.6 do 6.8 su prikazane detaljnije eme nekoliko solarnih instalacija za grejanje vode.
Slika 6.5. Solarna instalacija za grejanje bazenske vode - paralelan sistem
Slika 6.6. Solarna instalacija za grejanje otvorenog bazena
103
STUDIJA
Slika 6.7. Primer eme solarnog sistema sa sa bivalentnim rezervoarom (Izvor: Katalog "Rehau") 1 - Solarni kolektor 2 - Bojler za sanitarnu vodu 3 - Cirkulaciona pumpa 4 - Regulator - automatika TKO - Termosenzor kolektora TBU - Termosenzor tople vode dole TKR - Termosenzor povratnog voda (opcionalno) VIG - Impulsni mera protoka (opcionalno) AGS - Ekspanziona posuda VGS - Dodatna posuda (opcionalno) AGW -Ekspanziona posuda za sanitarnu vodu SV - Sigurnosni ventil KHS - Konusna slavina sa integrisanim termometrom SB - Gravitaciona konica (integrisana u KHS) PS - Solarna cirkulaciona pumpa DS - Regulator protoka TM - Termostatski meni nepovratni ventil PZ - Cirkulaciona pumpa za sanitarnu vodu, vremensko upravljanje VK - Polazni vod kotla (11) RK - Povratni vod kotla (8) FE - Pranjenje EL - Odzraivanje EV - Odzrani ventil LA - Separator vazdunih mikromehuria (opcionalno) EH - Elektrini greja (opcionalno) FWW - Senzor za dogrevanje sanitarne vode
104
STUDIJA
Slika 6.8. Primer eme solarnog sistema sa jednim kolektorskim poljem i kombinovanim bojlerom, podizanjem temperature povratnog voda sa dodatnim grejanjem (Izvor: Katalog "Rehau") 1 - Solarni kolektor 2 - Kombinovani bojler 3 - Pumpa 4 - Solarni regulator TKO - Termosenzor kolektora TPO - Termosenzor rezervoara vode za grejanje (pufera) - gore TPU - Termosenzor rezervoara vode za grejanje (pufera) - dole Termosenzor za toplu vodu dole Termosenzor povratnog voda (opcija) Termosenzor povratnog voda za grejanje trokraki preklopni ventil povratnog voda za grejanje (AB-B bestrujno otvoren) Impulsni mera protoka (opcionalno) ekspanziona posuda Dodatna posuda (opcionalno) AGW - Ekspanziona posuda za sanitarnu vodu AGH - Ekspanziona posuda grejnog kruga SV - Sigurnosni ventil KHS - Slavina sa integrisanim termometrom SB - Gravitaciona konica (integrisana u KHS) PS - Solarna cirkulaciona pumpa DS - Regulator protoka TM - Termostatski meni nepovratni ventil PZ - Cirkulaciona pumpa za sanitarnu vodu, vremensko upravljanje VK - Polazni vod kotla (11) RK - Povratni vod kotla (8) FE - Pranjenje KEL - Ventil sa pranjenjem EL - Odzraivanje EV - Odzrani ventil LA - Separator vazdunih mikromehuria (opcija) EH - Elektrini greja (opcija) FWW - Senzor za dogrevanje sanitarne vode VK - Polazni vod grejnog kruga (3) RK - Povratni vod/niskotemperaturni grejni krug pranjenje (8)
105
STUDIJA
Slika 6.9. Primer eme solarnog sistema sa jednim kolektorskim poljem i kombinovanim bojlerom, kotlom na vrsto gorivo (Izvor: Katalog "Rehau") 1 - Solarni kolektor 2 - Kombinovani bojler 3 - Pumpa 4 - Solarni regulator TKO - Termosenzor kolektora TPO - Termosenzor rezervoara vode za grejanje - gore TPU - Termosenzor rezervoara vode za grejanje - dole TBU - Termosenzor za toplu vodu - dole TKR - Termosenzor povratnog voda (opcija) TFK - Senzor dodatnog kotla VIG - Impulsni mera protoka (opcionalno) AGS - Ekspanziona posuda VGS - Dodatna posuda (opcionalno) AGW - Ekspanziona posuda za sanitarnu vodu AGH - Ekspanziona posuda grejnog kruga SV - Sigurnosni ventil KHS - Slavina sa integrisanim termometrom SB - Gravitaciona konica (integrisana u KHS) PS - Solarna cirkulaciona pumpa DS - Regulator protoka TM - Termostatski meni nepovratni ventil PZ - Cirkulaciona pumpa za sanitarnu vodu, vremensko upravljanje VK - Polazni vod kotla (11) RK - Povratni vod kotla (8) FE - Pranjenje KEL - Ventil sa pranjenjem EL - Odzraivanje EV - Odzrani ventil LA - Separator vazdunih mikromehuria (opcija) PFK - Cirkulaciona pumpa dodatnog kotla TV - Termiki kombinovani ventil (na strani zida) EH - Elektrini greja (opcija)
106
STUDIJA
6.2. Primeri solarnih instalacija

Primer 1: Grejanje sanitarne potrone vode u kupaonici sportskoj hali Termomainska instalacija za grejanje potrone sanitarne vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od oko 33 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeim elektrinim bojlerima. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnim akumulacionim rezervoarima zapremine od 2 x 1.500 lit. (Poz. 3a i 3b). Postojei elektrini bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim elektrinim bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeim elektrinim bojlerima tople vode u objektu ostaju alternativno prikljuci za direktno napajanje bojlera hladnom vodom. Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 30 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni u tri reda, pri emu su u svakom redu po deset kolektora vezana u baterije (3 x 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Nagib solarnih kolektora je 300 - koji je obezbeen tipskom podkonstrukcijom kolektora. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u dva paralelno vezana primarna akumulaciona rezervoara, ukupne zapremine od 2 x 1.500 lit. - preko ploastog razmenjivaa toplote (Poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem (Poz. US) - regulator. Sistem omoguava snimanje temperature kolektora i temperature vode u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru (Poz. 3 a) i po dostizanju predloene razlike temperatura ukljuuje se primarna cirkulaciona pumpa (Poz. 5). Pre ukljuivanja primarne cirkulacione pumpe mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacionih pumpi sve dok je temperatura fluida u solarnom kolektoru via od temperature vode u akumulacionim rezervoarima za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva toplote (Poz. 2). Iz razmenjivaa toplote (Poz. 2) toplota se predaje potronoj vodi sekundarnog kruga iju cirkulaciju obezbeuje cirkulaciona pumpa (Poz. 6). Toplota se predaje vodi koja cirkulie (dejstvom sekundarne cirkulacione pumpe) kroz dva primarna akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od po 1,5 m3. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru - bojleru (Poz. 3a). Kada je razlika temperatura nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u primarnom akumulacionom bojleru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa.
107
STUDIJA
Slika 6.10. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u kupaonici jedne sportske hale
108
STUDIJA
Primer 2: Grejanje sanitarne potrone i bazenske vode Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode (i alternativno - dogrevanje bazenske vode) u objektu - sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od oko 88 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeem bojleru, zapremine od 4 m3. Osnovno grejanje vode u postojeem bojleru je obezbeeno iz postojeeg sistema grejanja - putem ugraenog cevnog razmenjivaa toplote - i alternativno putem ugraenih elektro grejaa. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi - u dva primarna akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od po 4.000 lit. (Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeem bojleru tople vode u podstanici - termoizolovanim cevnim vodom i prikljuenjem na mestu cevnog voda napojne hladne vode - ispred postojeeg bojlera, tako da se u postojei bojler uvodi predgrejana voda (umesto hladne napojne vode) iz primarnih akumulacionih - solarnih rezervoara. Grejanje vode sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 80 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni u osam redova, pri emu su u svakom redu po deset kolektora vezana u baterije (8 x 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Potreban nagib solarnih kolektora od 450 se obezbeuje tipskom noseom podkonstrukcijom. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnim akumulacionim rezervoarima, zapremine od 2 x 4.000 lit. koji su meusobno paralelno vezani, - preko ploastog razmenjivaa toplote (Poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem - regulator. Sistem omoguava snimanje temperature kolektora i temperature vode u primarnom rezervoaru i po dostizanju predloene razlike temperatura ukljuuje se primarna cirkulaciona pumpa (Poz. 5). Pre ukljuivanja primarne cirkulacione pumpe mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacionih pumpi sve dok je temperatura fluida u solarnom kolektoru via od temperature vode u bojleru za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva (Poz. 2) toplote u kojem se toplota predaje vodi koja cirkulie (dejstvom sekundarne cirkulacione pumpe) kroz dva primarna akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od 4 m3. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u primarnom akumulacionom bojleru. Kada je razlika temperatura nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u primarnom akumulacionom bojleru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa. Postojei bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeem bojleru tople vode u objektu ostaje alternativan prikljuak za direktno napajanje hladnom vodom. Za dogrevanje vode u bazenu je predvien prikljuak sa drugim razmenjivaem toplote u primarnom krugu solarne instalacije koji treba da bude redno vezan sa razmenjivaem toplote za grejanje
109
STUDIJA
potrone vode. Pri tome se topli solarni fluid (dejstvom primarne cirkulacione pumpe - Poz. 5) prvo uvodi u razmenjiva toplote za grejanje potrone vode, a potom u razmenjiva toplote za dogrevanje bazenske vode. Predviena je mogunost alternativnog grejanja sanitarne potrone ili bazenske vode, zatvaranjem ventila na sekundarnoj strani - prema akumulacionim bojlerima ili prema bazenu.
Slika 6.11. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone i bazenske vode sportskog objekta sa bazenom
110
STUDIJA
Primer 3: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom starakom domu sa tri podsistema solarnih kolektora lociranim na dve zgrade Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode u objektu - sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od oko 132 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode u postojeim elektrinim bojlerima smetenim u zajednikim i individualnim sanitarnim vorovima u objektima korisnika. Osnovno grejanje vode u objektima korisnika se vri u postojeim elektrinim bojlerima. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi - u tri primarna akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od po 4.000 lit. (Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeim elektrinim bojlerima u objektima - termoizolovanim cevnim vodom i prikljuenjem na mestu cevnog voda napojne hladne vode - neposredno ispred postojeih bojlera, tako da se u postojee bojlere uvodi predgrejana voda (umesto hladne napojne vode) iz primarnih akumulacionih - solarnih rezervoara. Grejanje vode sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 120 kolektora. Solarni kolektori - 80 kom., su postavljeni na jednom objektu - sa ravnim krovom u dva nivoa, a 40 kom. - na drugom objektu korisnika. Stavljaju se u po pet redova, pri emu su u svakom redu po 8 kolektora vezana u baterije (2 x 5 redova x 8 kolektora u jednom redu - na jednom objektu i 1 x 5 redova x 8 kolektora - na drugom objektu korisnika). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Potreban nagib solarnih kolektora od 300 se obezbeuje tipskom noseom podkonstrukcijom. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnim akumulacionim rezervoarima u objektu, zapremine od 3 x 4.000 lit. koji su meusobno paralelno vezani, - preko ploastog razmenjivaa toplote (Poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem (Poz. US). Sistem omoguava snimanje temperature fluida u kolektoru i temperature vode u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru (Poz. 3 a) u objektu - i po dostizanju predloene razlike temperatura (50C) ukljuuju se dve primarne cirkulacione pumpe i to jedna - prema kolektorima na prvom objektu (Poz. 5a) i druga - prema kolektorima na drugom objektu (Poz. 5b). Pre ukljuivanja primarnih cirkulacionih pumpi mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa grejanja vode u objektu (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Postojei bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim elektrinim bojlerima tople vode). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode i prema veernici na prikljuak tople vode na ve mainama. Na postojeim elektrinim bojlerima tople vode u objektima ostaju alternativno prikljuci za direktno napajanje postojeih bojlera hladnom vodom. Kada je temperatura radnog fluida nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u akumulacionim rezervoarima), diferencijalni termostat u upravljakom sistemu iskljuuje rad cirkulacionih solarnih pumpi i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa.
111
STUDIJA
Slika 6.12. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u jednom starakom domu sa tri kolektorska polja
112
STUDIJA
Primer 4: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom deijem vrtiu Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od 22 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeim elektrinim bojlerima tople sanitarne vode i u novo dograenom bojleru zapremine 280 lit. - Poz. 3a, gde se greje voda elektrinom energijom preko ugraenih elektro grejaa u njima. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u tri primarna solarna bojlera sa ugraenim cevnim razmenjivaima toplote, zapremine od po 500 lit. (Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeim (sekundarnim) elektrinim bojlerima i novo projektovanom bojleru sa ugraenim elektrogrejaem snage od 6 kW - preko cevnog voda napojne hladne vode, tako da se u njih uvodi predgrejana voda (umesto hladne napojne vode) iz primarnog - solarnog akumulacionog rezervoara bojlera. Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 20 kolektora. Solarni kolektori se postavljaju u dva reda, pri emu su u svakom redu - po deset kolektora vezani u bateriju (2 x 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u tri primarna akumulaciona solarna bojlera zapremine od po 500 lit. preko ugraenih cevnih razmenjivaa toplote (Poz. 3). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem diferencijalni termostat. Sistem obezbeuje automatski rad zagrevanja navedenih medija. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Pri dostizanju predloene temperaturske razlike (5 0C) izmeu tenosti u solarnim kolektorima i vode u akumulacionim solarnim rezervoarima - bojlerima, diferencijalni termostat ukljuuje cirkulacionu pumpu primarnog kruga (Poz. 5). Diferencijalni termostat DT obezbeuje rad cirkulacione pumpe sve dok je temperatura fluida u kolektoru via od temperature vode u solarnim bojlerima za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz cevne razmenjivae toplote u primarnim bojlerima, pri emu se toplota predaje vodi u primarnim - solarnim bojlerima. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u jednom primarnom - akumulacionom solarnom rezervoaru - bojleru. Kada je temperatura radnog fluida nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u akumulacionim rezervoarima - bojlerima), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe. Postojei (sekundarni) elektrini bojleri tople vode u objektu (i novoprojektovani elektrini bojler zapremine od 280 lit.) korisnika su povezani sa primarnim akumulacionim - solarnim rezervoarima - bojlerima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare - bolere, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim (sekundarnim) bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode, a za sanitarne vorove - po novo projektovanom termoizolovanom cevovodu (sa recirkulacionim cevnim vodom). Na novo projektovanom i postojeim sekundarnim elektrinim bojlerima tople vode ostaje alternativan prikljuak za direktno napajanje bojlera hladnom vodom.
113
STUDIJA
Recirkulaciju tople vode od novo projektovanog elektrinog bojlera - Poz. 3a, zapremine od 280 lit. ka sanitarnim vorovima se obezbeuje cirkulacionom pumpom (Poz. 2). Meni ventil - Poz. 6 za meanje tople i hladne vode se postavlja na cevovodu tople vode ka sanitarnim vorovima kako bi se obezbedila toplija voda sa bezbednom temperaturom od 25 do 30 0C.
Slika 6.13. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u jednom deijem vrtiu
114
STUDIJA
Primer 5: Grejanje sanitarne potrone i vode u otvorenim bazenima Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od 88 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima i drugim periodima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeim bojlerima tople sanitarne vode. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnim akumulacionim rezervoarima zapremine od 2 x 4.000 lit. (Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeim bojlerima i potroaima - preko cevnog voda napojne hladne vode, tako da se u postojee bojlere uvodi predgrejana voda iz primarnih akumulacionih rezervoara (umesto hladne napojne vode). Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 80 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni u etiri reda, pri emu su u svakom redu po 20 kolektora - koji su po deset vezani u baterije (2 x 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Nagib PSE je 300 - koji je obezbeen tipskom podkonstrukcijom kolektora. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u dva paralelno vezana primarna akumulaciona rezervoar ukupne zapremine od 2 x 4.000 lit. - preko ploastog razmenjivaa toplote (poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem (US). Sistem omoguava snimanje temperature kolektora i temperature vode u primarnom rezervoaru i po dostizanju predloene razlike temperatura ukljuuje se primarna cirkulaciona pumpa (Poz. 5). Pre ukljuivanja primarne cirkulacione pumpe mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Sistem obezbeuje automatski rad postrojenja. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacionih pumpi sve dok je temperatura fluida u solarnom kolektoru via od temperature vode u bojleru za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva toplote u kojem se toplota predaje vodi koja cirkulie (dejstvom sekundarne cirkulacione pumpe) kroz dva primarna akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od 4 m3. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u primarnom akumulacionom bojleru. Kada je razlika temperatura nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u primarnom akumulacionom bojleru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa. Postojei bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeim bojlerima tople vode ostaju alternativno prikljuci za direktno napajanje bojlera hladnom vodom. Za dogrevanje vode u otvorenim bazenima je predvien prikljuak sa drugim razmenjivaem toplote u primarnom krugu solarne instalacije koji treba da bude redno vezan sa razmenjivaem toplote za grejanje potrone vode (Poz. 2). Pri tome se topli solarni fluid (dejstvom primarne cirkulacione pumpe Poz. 5) prvo uvodi u razmenjiva toplote za grejanje potrone vode, a potom u razmenjiva toplote za dogrevanje bazenske vode.
115
STUDIJA
Slika 6.14. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u objektu sa bazenima
116
STUDIJA
Primer 6: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od 33 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima i dr. periodima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeim bojlerima tople sanitarne vode. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u dva paralelno vezana primarna toplotno akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od po 1.500 lit. (ukupne zapremine od 3.000 lit. Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeim bojlerima, zapremine od 3 x 1,2 m3 i potroaima - preko cevnog voda napojne hladne vode, tako da se u postojee bojlere uvodi predgrejana voda iz primarnih paralelno vezanih toplotno akumulacionih rezervoara (umesto hladne napojne vode). Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 30 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni u tri reda, pri emu su u svakom redu po 10 kolektora - koji su vezani u bateriju (od po 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Kolektori su postavljeni pod nagibom od 300. Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u horizontalnim primarnim akumulacionim rezervoarima zapremine od 2 x 1.500 lit. - preko ploastog razmenjivaa toplote (Poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem (US). Sistem omoguava snimanje temperature kolektora i temperature vode u primarnom rezervoaru i po dostizanju predloene razlike temperatura ukljuuje se primarna cirkulaciona pumpa (Poz. 5). Pre ukljuivanja primarne cirkulacione pumpe mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Sistem obezbeuje automatski rad postrojenja. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacionih pumpi sve dok je temperatura fluida u solarnom kolektoru via od temperature vode u akumulacionom rezervoaru za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva toplote u kojem se toplota predaje vodi koja cirkulie (dejstvom sekundarne cirkulacione pumpe) kroz primarne toplotne akumulacione rezervoare, zapremine od 2 x 1,5 m3. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru. Kada je razlika temperatura nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa. Postojei bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeim bojlerima tople vode ostaju alternativno prikljuci za direktno napajanje tih bojlera hladnom vodom.
117
STUDIJA
Slika 6.15. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika
118
STUDIJA
Primer 7: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od 44 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima i dr. periodima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeim bojlerima tople sanitarne vode. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u dva paralelno vezana primarna toplotno akumulaciona rezervoara, svaki zapremine od po 2.000 lit. (ukupne zapremine od 4.000 lit. - Poz. 3). Toplota se dalje predaje postojeim bojlerima, zapremine od 2 x 1,5 m3 i potroaima preko cevnog voda napojne hladne vode, tako da se u postojee bojlere uvodi predgrejana voda iz primarnih - paralelno vezanih toplotno akumulacionih rezervoara (umesto hladne napojne vode). Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 40 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni u dva reda, pri emu su u svakom redu po 20 kolektora - koji su vezani u baterije (2 x 10 kolektora). Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnim akumulacionim bojlerima zapremine od 2 x 2.000 lit. - preko ploastog razmenjivaa toplote (Poz. 2). Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem. Sistem omoguava snimanje temperature kolektora i temperature vode u primarnom rezervoaru i po dostizanju predloene razlike temperatura ukljuuje se primarna cirkulaciona pumpa (Poz. 5). Pre ukljuivanja primarne cirkulacione pumpe mora biti ukljuena pratea cirkulaciona pumpa (Poz. 6) na sekundarnom krugu obezbeivanje hlaenja primarnog medija. Sistem obezbeuje automatski rad postrojenja. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacionih pumpi sve dok je temperatura fluida u solarnom kolektoru via od temperature vode u bojleru za neku zadanu vrednost (5 0C). Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva toplote u kojem se toplota predaje vodi koja cirkulie (dejstvom sekundarne cirkulacione pumpe) kroz primarne toplotne akumulacione rezervoare, zapremine od 2 x 2 m3. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru. Kada je razlika temperatura nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u jednom primarnom akumulacionom rezervoaru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i cirkulaciona toplovodna pumpa. Postojei bojleri tople vode u objektu su povezani sa primarnim akumulacionim rezervoarima na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarne akumulacione rezervoare, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeim bojlerima tople vode ostaju alternativno prikljuci za direktno napajanje postojeih bojlera hladnom vodom.
119
STUDIJA
Slika 6.16. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu uenika
120
STUDIJA
Primer 8: Grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu za boravak dece Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, predviena je da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od oko 44 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike troenja tople sanitarne vode, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje sanitarne potrone vode u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. Grejanje potrone sanitarne vode je datim reenjem predviena mogunost i alternativnog dogrevanja elektrinom energijom preko ugraenih elektrogrejaa - u akumulacionom bojleru tople vode, zapremine od 4.000 lit. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode u objektu. Grejanje sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 40 kolektora. Solarni kolektori su postavljeni na krovitu objekta. Postavljaju se u etiri reda po 10 kolektora u svakom redu, pri emu su po deset vezani u baterije. Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno (sistem Tichelman). Solarni medijum u primarnom solarnom krugu je tenost sa niskom takom zamrzavanja. Solarni kolektori (40 kom.) koji greju vodu u novom akumulacionom bojleru zapremine od 4.000 lit. (za snabdevanje kupatila u objektu) su rasporeeni u etiri reda - i to etiri puta - po deset (u baterije vezanih) kolektora u svakom redu. Kolektori su orijentisani juno pod nagibom od 300 i smeteni su na tipskoj noseoj podkonstrukciju (proizvoaa "Thermo Solar") koja je privrena za osnovnu noseu elinu konstrukciju iznad krova objekta. elina nosea konstrukcija je ankerisana za krovnu konstrukciju, a prodori su hidroizolovani. Kada se toplota iz solarne instalacije koristi za grejanje sanitarne potrone vode - toplota iz solarnih kolektora se predaje sanitarnoj potronoj vodi u primarnom akumulacionom bojleru zapremine od 4.000 lit. - preko ploastog razmenjivaa toplote. Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (netoksini antifriz) raste. im je temperatura fluida u kolektoru via od temperature vode u bojleru za neku zadanu vrednost (3 - 5 0C), ukljuuje se rad cirkulacione pumpe solarnog kruga koja potiskuje tenost kroz instalaciju solarnog grejanja. Topao radni medijum se iz solarnih kolektora potiskuje kroz ploasti razmenjiva toplote . U tom sluaju se automatski ukljuuje u rad centrifugalna toplovodna pumpa koja potiskuje sanitarnu vodu - zagrejanu u ploastom razmenjivau toplote u primarni akumulacioni bojler. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od termostata i dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u jednom solarnom kolektoru, a drugi u akumulacionom bojleru. Kada je temperatura radnog fluida nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u akumulacionom bojleru), diferencijalni termostat iskljuuje rad centrifugalne solarne pumpe i istovremeno - dejstvom automatike se iskljuuje i centrifugalna toplovodna pumpa. Postojei bojleri su povezani sa primarnim akumulacionim bojlerom tako to hladna voda ulazi u primarni akumulacioni bojler, odakle se topla voda razvodi ka postojeim bojlerima i uvodi u njih na mestu prikljuka hladne napojne vode. Termostat u postojeim bojlerima ukljuuje elektrine grejae kada temperatura vode u njima padne ispod zadate granice - i obrnuto.
121
STUDIJA
Slika 6.17. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u jednom domu za boravak dece
122
STUDIJA
Primer 9: Dogrevanje prostora jedne fiskulturne sale i sanitarne potrone vode Termomainska instalacija za grejanje sanitarne potrone vode sunevom energijom, projektnim zadatkom je predviena da obezbedi maksimalnu toplotnu snagu od 22 kW. U realnim uslovima eksploatacije, zavisno od dinamike grejanja, perioda rada sistema i klimatskih uslova omogueno je grejanje/dogrevanje prostora i sanitarne potrone vode za pranje/tuiranje u objektu - u granicama insolacionih mogunosti. U prolenim, letnjim i jesenjim uslovima, mogue je intenzivnije korienje suneve energije kao osnovne energije za grejanje sanitarne vode, a u loijim insolacionim uslovima (jesen, zima) dogrevanje vode se vri u postojeem sistemu grejanja vode - u postojeim elektrinim bojlerima tople sanitarne vode, zapremine od 2 x 80 lit. preko kojih se (u izvedenom stanju) greje voda elektrinom energijom preko ugraenih elektro grejaa. Dogrevanje prostora sale sunevom energijom omoguuje solarna instalacija sa 2 sistema vazdunih solarnih kolektora. Solarni kolektori (Poz. 5) su postavljeni u dva reda, pri emu su u svakom redu - po osam vazdunih kolektora vezani u kompaktan sistem. Kolektorske baterije su povezane u sistem - paralelno. Solarni medijum u primarnom - solarnom krugu je vazduh. Hladniji vazduh - sa nie kote sale se usisava preko dva usisna kanala sa runo podeljivim aluzinama (Poz. 1) na usisnim otvorima - dejstvom aksijalnog ventilatora - poz. 4. Usisani vazduh se usisava preko ugraenog filtera (Poz. 2) radi filtriranja estica praine i potiskuje kroz dva paralelno vezana kolektorska sistema (Poz. 5) gde se dogreva na odreenu viu temperaturu (iji vrednost zavisi od intenziteta sunevog zraenja, protoka vazduha i spoljne temperature). Topao vazduh se iz solarnih kolektora potiskuje kroz kanalski sistem do izduvnih otvora sa runo podeljivim aluzinama (9) - u grejani prostor. U uslovima kada ne postoji potreba za dogrevanjem prostora, runa trokraka klapna (Poz. 8) se postavlja u poloaj koji zatvara dovod toplog vazduha iz kolektora u prostoriju, a otvara kanalski odvod izvan sale - u spoljnu sredinu. Izlaz kanala u spoljnu sredinu je zatvoren mreicom i aluzinom sa slobodnim - zatvarajuim/otvarajuim krilcima (Poz. 10). U ovim uslovima se vri i ventilacija prostora objekta. U toplom kanalskom vodu je ugraen razmenjiva toplote vazduh - voda (Poz. 7) koji omoguuje grejanje sanitarne potrone vode za potrebe kupanja. Toplota se iz solarnih kolektora predaje sanitarnoj potronoj vodi u jednom primarnom solarnom bojleru sa ugraenim cevnim razmenjivaem toplote, zapremine od 500 lit. (Poz. 11). Toplota se dalje predaje postojeim (sekundarnim) elektrinim bojlerima - preko cevnog voda napojne hladne vode, tako da se u njih uvodi predgrejana voda (umesto hladne napojne vode) iz primarnog - solarnog akumulacionog rezervoara bojlera. Regulacija rada solarne instalacije je automatizovana kako ne bi dolo do kontra efekata u procesu grejanja vode. Za upravljanje radom solarnih kolektora predvien je upravljaki sistem diferencijalni termostat. Sistem obezbeuje automatski rad zagrevanja navedenih medija. Krug vazduha: Solarna instalacija funkcionie na sledei nain: Pri osunavanju solarnih kolektora temperatura radnog fluida u njemu (vazduh) raste. Pri dostizanju predloene temperaturske razlike (10 0C) izmeu vazduha u solarnim kolektorima i vazduha u objektu, diferencijalni termostat (Poz. 14) ukljuuje ventilator primarnog kruga - aksijalni ventilator (Poz. 4). Diferencijalni termostat obezbeuje rad ventilatora sve dok je temperatura vazduha u kolektoru via od temperature vazduha u objektu za neku zadanu vrednost (10 0C). Krug vode: Topao vazduh zagreva vodu u razmenjivau toplote (Poz. 6). im je temperatura vode u razmenjiva toplote via od temperature vode u solarnom bojleru za neku odreenu vrednost (50C), diferencijalni termostat ukljuuje cirkulacionu pumpu (Poz. 12). Diferencijalni termostat obezbeuje rad cirkulacione pumpe sve dok je temperatura vode u razmenjivau toplote via od temperature vode u solarnom bojleru za neku zadanu vrednost (5 0C). Topla radna voda primarnog kruga grejanja vode se iz razmenjivaa toplote potiskuje kroz cevni razmenjiva toplote u primarnom bojleru (Poz. 11), pri emu se toplota predaje vodi u primarnom - solarnom bojleru. Datu funkciju sistema omoguuje automatika, odnosno sistem sastavljen od diferencijalnog termostata sa dva temperaturna senzora, od kojih je jedan smeten u razmenjivau toplote, a drugi u primarnom - akumulacionom solarnom rezervoaru - bojleru.
123
STUDIJA
Kada je temperatura radnog fluida nia od zadate temperaturne diferencije na termostatu (ili nia od temperature vode u akumulacionom rezervoaru - bojleru), diferencijalni termostat iskljuuje rad cirkulacione solarne pumpe. Postojei bojleri tople vode u svlaionicama objekta su povezani sa primarnim akumulacionim - solarnim rezervoarom - bojlerom na mestu prikljuka hladne napojne vode ime je omogueno da hladna voda ulazi prvo u primarni akumulacioni rezervoar, odakle izlazi kao topla ili predgrejana voda (koja se po potrebi dogreva u postojeim (sekundarnim) bojlerima tople vode na temperaturu od 75 oC, odnosno na eljenu temperaturu). Topla voda se dalje razvodi ka postojeim potroaima u objektu - po postojeoj razvodnoj instalaciji tople vode. Na postojeim bojlerima tople vode ostaju alternativni prikljuci za direktno napajanje hladnom vodom.
124
STUDIJA
Slika 6.18. ema solarne instalacije za grejanje prostora i sanitarne potrone vode u jednoj koli
125
STUDIJA
6.3. Primeri izvedenih solarnih postrojenja

Primer 1. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Optoj bolnici ore Joanovi - Zrenjanin1 Od kraja 2009. godine je u radu solarna instalacija u Optoj bolnici ore Joanovi u Zrenjaninu. Toplota dobijena iz solarnih kolektora koristi se za predgrevanje vode za potrebe Bolnice. Solarni kolektori su postavljeni na noseoj konstrukciji iznad novoformiranog parkinga u krugu Bolnice. Kolektorsko polje ini 4 reda sa po 50 kolektora koji su cevovodom i najkraim putem povezani sa energanom gde se nalazi ostala pratea oprema (ploasti razmenjiva toplote, akumulacioni bojler, pumpe i dr.) - Slika 6.19. Osnovni parametri instalisanog postrojenja su: - Ukupna povrina kolektora: - bruto 200 x 2.04 m2 = 408 m2 - neto apsorbujua 200 x 1.76 m2 = 352 m2 - Procenjena - projektovana neto korisna energija solarnog postrojenja: - Godinja (min) = 267,74 MWh - Za 30 godina = 8.032 MWh - Za 50 godina = 13.387 MWh - Ekvivalentna koliina supstituisanog zemnog gasa: - Godinje(min) = 29.680 m3 - Za 30 godina = 890.400 m3 - Za 50 godina =1.484.000 m3 - Ekoloki efekti: Smanjenje emisije CO2 u atmosferu zbog korienja suneve energije: - Godinje (min) = 67.335,4 kg - Za 30 godina = 2.020.062 kg - Za 50 godina = 3.366.770 kg Uee suneve energije u celokupnoj energetskoj potronji prikazano je kompjuterskom simulacijom i dijagramskim prikazom (Slika 6.19) gde se uoava da u letnjem periodu solarno postrojenje skoro u potpunosti pokriva predviene potrebe, dok je u zimskom periodu potrebno korienje dodatnog izvora toplote.
Predmetno postrojenje je realizovano donacijom Slovak Aid-a i uz pomo Sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine AP Vojvodine
126
STUDIJA
Slika 6.19. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u Optoj bolnici "Dr ore Joanovi" u Zrenjaninu
127
STUDIJA
Prema kompjuterskoj simulaciji se uoava da u letnjem periodu postrojenje skoro u potpunosti pokriva postavljene zahteve, dok je u zimskom periodu potrebno angaovanje dodatnog izvora toplote. Uee suneve energije u celokupnoj energetskoj potronji prikazano je na slici 6.20, a dnevne maksimalne temperature na solarnom kolektoru - na slici 6.21.
Slika 6.20. Pokrivenost energetskih potreba sunevom energijom
Slika 6.21. Dnevne maksimalne temperature u solarnim kolektorima
Izraene kompjuterske simulacije su pokazale da je u datim klimatskim i radnim uslovima mogue iz polja solarnih kolektora dobiti godinje minimalno oko 202.322 kWh toplotne energije. Maksimum produkcije je u julu mesecu, sa oko 28.384 kWh, a minimum u decembru mesecu - sa oko 3.198 kWh (Slika 6.22).
128
STUDIJA
Slika 6.22. Ukupna godinja produkcija toplotne energije
Nakon jednogodinjih merenja, pokazalo se da solarno postrojenje ostvaruje vee energetske efekte od proraunskih kako to pokazuje dijagram na slici 6.23. Meutim, uoeno je da je postrojenje u poetnom periodu od putanja u rad (novembar, 2009.) do juna meseca (2010.) - u probnom radu imalo problema sa automatikom koja je bazirala na inicijalnom pokretanju cirkulacionih pumpi presostatom. Izgled izvedenog solarnog postrojenja prikazan je na slici 6.24.
Uporedni prikaz
80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0
Ocekivano Ostvareno
kWh
v De emb ce a r m b J a ar nu Fe a r br ua M r ar t Ap ri l M aj Ju n
meseci
Slika 6.23. Uporedni prikaz oekivanih i ostvarenih energetskih efekata solarnog postrojenja u Optoj bolnici u Zrenjaninu
Ju Se Avg l pt us em t O ba kt r ob ar
No
129
STUDIJA
Slika 6.24. Solarno postrojenje u Optoj bolnici "Dr ore Joanovi" u Zrenjaninu Tabela 7.1. Izvod iz energetskih efekata solarnog postrojenja
13.3.2010 14.3.2010 15.3.2010 16.3.2010 17.3.2010 18.3.2010 19.3.2010 20.3.2010 21.3.2010 22.3.2010 23.3.2010 24.3.2010 25.3.2010 26.3.2010 27.3.2010 28.3.2010 29.3.2010 30.3.2010 31.3.2010 1.4.2010 2.4.2010 3.4.2010 4.4.2010 5.4.2010 6.4.2010 7.4.2010 8.4.2010 9.4.2010 10.4.2010 11.4.2010 12.4.2010 13.4.2010 14.4.2010 110.8 kWh 28.4 kWh 382.0 kWh 342.0 kWh 683.7 kWh 584.4 kWh 755.0 kWh 619.7 kWh 545.6 kWh 559.3 kWh 49.4 kWh 369.2 kWh 422.8 kWh 466.1 kWh 274.3 kWh 403.3 kWh 701.5 kWh 323.3 kWh 471.7 kWh 441.6 kWh 302.7 kWh 592.4 kWh 552.6 kWh 201.9 kWh 0.0 kWh 236.0 kWh 650.2 kWh 540.0 kWh 293.9 kWh 121.9 kWh 219.9 kWh 163.4 kWh 255.3 kWh 22.5.2010 23.5.2010 24.5.2010 25.5.2010 26.5.2010 27.5.2010 28.5.2010 29.5.2010 30.5.2010 31.5.2010 1.6.2010 2.6.2010 3.6.2010 4.6.2010 5.6.2010 6.6.2010 7.6.2010 8.6.2010 9.6.2010 10.6.2010 11.6.2010 12.6.2010 13.6.2010 14.6.2010 15.6.2010 16.6.2010 17.6.2010 18.6.2010 19.6.2010 20.6.2010 21.6.2010 22.6.2010 23.6.2010 618.7 kWh 475.6 kWh 712.4 kWh 938.8 kWh 874.8 kWh 947.2 kWh 870.2 kWh 531.7 kWh 626.9 kWh 68.3 kWh 90.0 kWh 152.9 kWh 458.9 kWh 212.2 kWh 547.2 kWh 874.9 kWh 941.1 kWh 947.8 kWh 1 027.0 kWh 891.3 kWh 1 014.8 kWh 1 017.9 kWh 762.3 kWh 1 018.0 kWh 915.1 kWh 665.8 kWh 21.8 kWh 2 551.1 kWh 2 467.1 kWh 2 379.7 kWh 2 591.0 kWh 499.3 kWh 2 963.7 kWh 8.7.2010 9.7.2010 10.7.2010 11.7.2010 12.7.2010 13.7.2010 14.7.2010 15.7.2010 16.7.2010 17.7.2010 18.7.2010 19.7.2010 20.7.2010 21.7.2010 22.7.2010 23.7.2010 24.7.2010 25.7.2010 26.7.2010 27.7.2010 28.7.2010 29.7.2010 30.7.2010 31.7.2010 1.8.2010 2.8.2010 3.8.2010 4.8.2010 5.8.2010 6.8.2010 7.8.2010 8.8.2010 9.8.2010 2 676.8 kWh 3 608.5 kWh 3 291.7 kWh 3 499.7 kWh 2 257.8 kWh 2 499.2 kWh 1 149.4 kWh 1 025.3 kWh 1 047.3 kWh 873.2 kWh 704.5 kWh 615.0 kWh 803.5 kWh 840.0 kWh 870.9 kWh 906.2 kWh 581.5 kWh 173.6 kWh 1 241.3 kWh 1 128.4 kWh 1 788.4 kWh 2 828.1 kWh 2 296.2 kWh 1 289.2 kWh 2 331.4 kWh 3 251.5 kWh 2 721.2 kWh 1 625.9 kWh 2 087.8 kWh 1 284.2 kWh 2 690.3 kWh 2 518.3 kWh 2 544.7 kWh
130
STUDIJA
O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE ________________________________________________________________________________________________________ 15.4.2010 433.6 kWh 24.6.2010 2 013.1 kWh 10.8.2010 2 378.6 kWh 16.4.2010 435.4 kWh 25.6.2010 2 235.2 kWh 11.8.2010 2 729.4 kWh 17.4.2010 648.4 kWh 26.6.2010 968.2 kWh 12.8.2010 2 283.9 kWh 454.9 kWh 27.6.2010 707.1 kWh 31.8.2010 1 224.7 kWh 18.4.2010 19.4.2010 6.8 kWh 28.6.2010 2 991.8 kWh 1.9.2010 422.6 kWh 20.4.2010 568.0 kWh 29.6.2010 3 611.9 kWh 2.9.2010 1 141.0 kWh 648.3 kWh 30.6.2010 3 144.5 kWh 3.9.2010 2 008.1 kWh 21.4.2010 22.4.2010 64.5 kWh 1.7.2010 3 579.1 kWh 4.9.2010 1 692.4 kWh 23.4.2010 615.6 kWh 2.7.2010 3 856.4 kWh 5.9.2010 1 574.1 kWh 175.0 kWh 3.7.2010 3 095.9 kWh 6.9.2010 1 300.7 kWh 24.4.2010 25.4.2010 567.2 kWh 4.7.2010 3 411.0 kWh 7.9.2010 739.0 kWh 26.4.2010 575.4 kWh 5.7.2010 2 178.3 kWh 8.9.2010 1 239.2 kWh 27.4.2010 636.9 kWh 6.7.2010 3 221.1 kWh 9.9.2010 1 390.4 kWh 28.4.2010 562.1 kWh 7.7.2010 2 124.6 kWh 10.9.2010 93.3 kWh 11.9.2010 12.9.2010 13.9.2010 14.9.2010 15.9.2010 16.9.2010 17.9.2010 18.9.2010 19.9.2010 20.9.2010 21.9.2010 22.9.2010 23.9.2010 24.9.2010 25.9.2010 26.9.2010 27.9.2010 28.9.2010 29.9.2010 30.9.2010 1.10.2010 2.10.2010 3.10.2010 4.10.2010 5.10.2010 6.10.2010 7.10.2010 8.10.2010 9.10.2010 10.10.2010 11.10.2010 12.10.2010 13.10.2010 747.7 kWh 1 496.1 kWh 1 446.7 kWh 1 812.5 kWh 2 134.6 kWh 2 369.0 kWh 979.1 kWh 552.8 kWh 33.4 kWh 1 870.0 kWh 2 385.4 kWh 2 401.9 kWh 2 113.0 kWh 1 571.3 kWh 691.0 kWh 1 315.4 kWh 1 360.6 kWh 2 307.4 kWh 544.9 kWh 1 033.7 kWh 1 054.5 kWh 1 135.7 kWh 825.9 kWh 331.9 kWh 169.2 kWh 1 157.2 kWh 1 466.0 kWh 919.5 kWh 1 887.6 kWh 1 562.2 kWh 1 594.8 kWh 1 427.7 kWh 1 333.7 kWh 28.10.2010 29.10.2010 30.10.2010 31.10.2010 1.11.2010 2.11.2010 3.11.2010 4.11.2010 5.11.2010 6.11.2010 7.11.2010 8.11.2010 9.11.2010 10.11.2010 11.11.2010 12.11.2010 13.11.2010 14.11.2010 15.11.2010 16.11.2010 17.11.2010 18.11.2010 19.11.2010 1.1.2011 2.1.2011 3.1.2011 4.1.2011 5.1.2011 6.1.2011 7.1.2011 8.1.2011 9.1.2011 10.1.2011 679.3 kWh 917.1 kWh 1 105.3 kWh 1 140.8 kWh 536.9 kWh 670.1 kWh 751.9 kWh 901.5 kWh 1 054.0 kWh 994.4 kWh 643.6 kWh 102.2 kWh 0.0 kWh 181.1 kWh 667.0 kWh 828.0 kWh 877.7 kWh 1 002.4 kWh 1 060.9 kWh 776.7 kWh 290.7 kWh 617.1 kWh 250.8 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 25.1.2011 26.1.2011 27.1.2011 28.1.2011 29.1.2011 30.1.2011 31.1.2011 1.2.2011 2.2.2011 3.2.2011 4.2.2011 5.2.2011 6.2.2011 7.2.2011 8.2.2011 9.2.2011 10.2.2011 11.2.2011 12.2.2011 13.2.2011 14.2.2011 15.2.2011 16.2.2011 17.2.2011 18.2.2011 19.2.2011 20.2.2011 21.2.2011 22.2.2011 23.2.2011 24.2.2011 25.2.2011 26.2.2011 620.9 kWh 32.1 kWh 0.0 kWh 199.4 kWh 578.2 kWh 385.2 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 844.2 kWh 930.8 kWh 1 034.6 kWh 435.2 kWh 368.1 kWh 323.3 kWh 254.3 kWh 95.3 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 1.5 kWh 0.0 kWh 103.2 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 0.1 kWh
131
STUDIJA
O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE ________________________________________________________________________________________________________ 14.10.2010 0.0 kWh 11.1.2011 0.0 kWh 27.2.2011 265.6 kWh 15.10.2010 1 067.1 kWh 12.1.2011 0.0 kWh 28.2.2011 0.0 kWh 16.10.2010 0.0 kWh 13.1.2011 0.0 kWh 1.3.2011 0.0 kWh 17.10.2010 179.8 kWh 14.1.2011 176.7 kWh 2.3.2011 0.0 kWh 18.10.2010 0.0 kWh 15.1.2011 0.0 kWh 3.3.2011 0.0 kWh 19.10.2010 0.0 kWh 16.1.2011 667.0 kWh 4.3.2011 145.5 kWh 20.10.2010 0.0 kWh 17.1.2011 824.3 kWh 5.3.2011 21.2 kWh 21.10.2010 890.3 kWh 18.1.2011 49.3 kWh 6.3.2011 0.7 kWh 22.10.2010 1 352.8 kWh 19.1.2011 0.0 kWh 7.3.2011 426.5 kWh 23.10.2010 1 304.4 kWh 20.1.2011 0.0 kWh 8.3.2011 485.6 kWh 24.10.2010 644.3 kWh 21.1.2011 0.0 kWh 9.3.2011 532.1 kWh 25.10.2010 166.8 kWh 22.1.2011 0.0 kWh 10.3.2011 508.7 kWh 26.10.2010 0.0 kWh 23.1.2011 0.0 kWh 11.3.2011 662.7 kWh 27.10.2010 1 093.4 kWh 24.1.2011 36.1 kWh 12.3.2011 486.1 kWh 3.3.2011 4.3.2011 5.3.2011 6.3.2011 7.3.2011 8.3.2011 9.3.2011 10.3.2011 11.3.2011 12.3.2011 13.3.2011 14.3.2011 15.3.2011 16.3.2011 17.3.2011 18.3.2011 19.3.2011 20.3.2011 21.3.2011 22.3.2011 23.3.2011 24.3.2011 25.3.2011 26.3.2011 27.3.2011 28.3.2011 29.3.2011 30.3.2011 31.3.2011 1.4.2011 2.4.2011 3.4.2011 0.0 kWh 145.5 kWh 21.2 kWh 0.7 kWh 426.5 kWh 485.6 kWh 532.1 kWh 508.7 kWh 662.7 kWh 486.1 kWh 273.8 kWh 148.0 kWh 436.0 kWh 157.3 kWh 216.8 kWh 103.4 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 63.6 kWh 565.5 kWh 597.8 kWh 613.3 kWh 759.6 kWh 409.4 kWh 216.2 kWh 115.9 kWh 449.2 kWh 530.8 kWh 513.9 kWh 364.0 kWh 643.5 kWh 545.9 kWh 20.4.2011 21.4.2011 22.4.2011 23.4.2011 24.4.2011 25.4.2011 26.4.2011 27.4.2011 28.4.2011 29.4.2011 30.4.2011 1.5.2011 2.5.2011 3.5.2011 4.5.2011 5.5.2011 6.5.2011 7.5.2011 8.5.2011 9.5.2011 10.5.2011 11.5.2011 12.5.2011 13.5.2011 14.5.2011 15.5.2011 16.5.2011 17.5.2011 18.5.2011 19.5.2011 20.5.2011 21.5.2011 703.1 kWh 726.0 kWh 675.7 kWh 498.6 kWh 288.1 kWh 449.6 kWh 473.6 kWh 394.0 kWh 137.7 kWh 397.1 kWh 448.5 kWh 24.6 kWh 518.7 kWh 233.0 kWh 120.7 kWh 647.0 kWh 833.3 kWh 0.0 kWh 0.0 kWh 330.8 kWh 947.4 kWh 1 066.5 kWh 1 108.7 kWh 679.1 kWh 1 112.0 kWh 856.7 kWh 8.1 kWh 227.0 kWh 955.4 kWh 1 061.6 kWh 1 114.9 kWh 658.3 kWh 7.6.2011 8.6.2011 9.6.2011 10.6.2011 11.6.2011 12.6.2011 13.6.2011 14.6.2011 15.6.2011 16.6.2011 17.6.2011 18.6.2011 19.6.2011 20.6.2011 21.6.2011 22.6.2011 23.6.2011 24.6.2011 25.6.2011 26.6.2011 27.6.2011 28.6.2011 29.6.2011 30.6.2011 1.7.2011 2.7.2011 3.7.2011 4.7.2011 5.7.2011 6.7.2011 7.7.2011 8.7.2011 984.4 kWh 823.8 kWh 923.6 kWh 279.9 kWh 394.2 kWh 513.2 kWh 1 144.9 kWh 1 129.6 kWh 684.4 kWh 1 145.1 kWh 1 145.6 kWh 1 080.4 kWh 712.5 kWh 773.0 kWh 1 166.4 kWh 1 185.5 kWh 1 223.9 kWh 1 009.7 kWh 840.4 kWh 713.2 kWh 757.1 kWh 444.9 kWh 725.7 kWh 565.6 kWh 498.9 kWh 620.5 kWh 1 002.3 kWh 607.7 kWh 886.6 kWh 1 023.7 kWh 1 083.0 kWh 1 164.9 kWh
132
STUDIJA
O PROCENI UKUPNOG SOLARNOG POTENCIJALA - SOLARNI ATLAS I MOGUNOSTI "PROIZVODNJE" I KORIENJA SOLARNE ENERGIJE NA TERITORIJI AP VOJVODINE ________________________________________________________________________________________________________ 4.4.2011 5.4.2011 6.4.2011 7.4.2011 8.4.2011 9.4.2011 10.4.2011 11.4.2011 12.4.2011 13.4.2011 14.4.2011 15.4.2011 16.4.2011 17.4.2011 18.4.2011 19.4.2011 672.2 kWh 16.1 kWh 639.3 kWh 617.9 kWh 469.5 kWh 538.3 kWh 555.6 kWh 603.8 kWh 567.4 kWh 92.1 kWh 194.8 kWh 33.9 kWh 230.2 kWh 377.1 kWh 700.8 kWh 516.6 kWh 22.5.2011 23.5.2011 24.5.2011 25.5.2011 26.5.2011 27.5.2011 28.5.2011 29.5.2011 30.5.2011 31.5.2011 1.6.2011 2.6.2011 3.6.2011 4.6.2011 5.6.2011 6.6.2011 784.7 kWh 791.0 kWh 1 020.5 kWh 721.5 kWh 1 115.9 kWh 924.3 kWh 931.4 kWh 879.2 kWh 1 171.6 kWh 1 063.0 kWh 1 003.1 kWh 691.7 kWh 971.6 kWh 942.2 kWh 1 065.9 kWh 952.1 kWh 9.7.2011 10.7.2011 11.7.2011 12.7.2011 13.7.2011 14.7.2011 15.7.2011 16.7.2011 17.7.2011 18.7.2011 19.7.2011 20.7.2011 21.7.2011 22.7.2011 23.7.2011 24.7.2011 1 206.2 kWh 1 179.1 kWh 1 071.0 kWh 1 223.3 kWh 1 079.9 kWh 1 099.0 kWh 1 054.3 kWh 979.4 kWh 1 126.3 kWh 1 113.7 kWh 1 142.5 kWh 488.2 kWh 597.4 kWh 773.4 kWh 1 216.2 kWh 4 330.9 kWh
Primer 2. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Domu uenika srednjih kola ,,Angelina Koji-Gina u Zrenjaninu2 Od kraja 2009. godine je u radu solarna instalacija u Domu uenika srednjih kola ,,Angelina Koji-Gina u Zrenjaninu. Toplota dobijena iz solarnih kolektora koristi se za predgrevanje vode za potrebe Doma. Solarni kolektori su postavljeni na noseoj konstrukciji iznad krova objekta za boravak uenika. Kolektorsko polje ini 4 reda sa po 20 kolektora koji su cevovodom i najkraim putem povezani sa solarnom podstanicom gde se nalazi ostala pratea oprema (ploasti razmenjiva toplote, akumulacioni bojler, pumpe i dr.) - Slika 6.25. Osnovni parametri instalisanog postrojenja su: - Ukupna povrina kolektora: - bruto 80 x 2.04 m2 = 163.2 m2 - neto apsorbujua 80 x 1.74 m2 = 140.8 m2 - Procenjena - projektovana neto korisna energija solarnog postrojenja: - Godinje (min) = 94.2 MWh - Za 30 godina = 2.826 MWh - Za 50 godina = 4.710 MWh - Ekvivalentna koliina supstituisanog zemnog gasa: - Godinje(min) = 10.300 m3 - Za 30 godina = 309.000 m3 - Za 50 godina = 515.000 m3 - Ekoloki efekti: Smanjenje emisije CO2 u atmosferu zbog korienja suneve energije: - Godinje(min) = 23.365 kg - Za 30 godina = 700.950 kg - Za 50 godina = 168.250 kg
2
Predmetno postrojenje je realizovano donacijom Slovak Aid-a (sistem sa 72 solarna kolektora) i uz sufinansiranje Doma uenika (8 solarna kolektora + nosea konstrukcija kolektora).
133
STUDIJA
Slika 6.25. ema solarne instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u Domu uenika srednjih kola ,,Angelina Koji-Gina u Zrenjaninu
134
STUDIJA
Prema kompjuterskoj simulaciji se uoava da u letnjem periodu nije predvieno korienje postrojenja, obzirom da su uenici na raspustu. Meutim, situacija se menja obzirom da Dom radi leti kao hostel, a takoe funkcionie i kuhinja za centralnu pripremu hrane - u socijalne svrhe. U zimskom periodu je potrebno angaovanje dodatnog izvora toplote. Uee suneve energije je (prilikom izgradnje postrojenja) u celokupnoj energetskoj potronji prikazano na slici 6.26, a dnevne maksimalne temperature na solarnom kolektoru - na slici 6.27.
Slika 6.26. Pokrivenost energetskih potreba sunevom energijom
Slika 6.27. Dnevne maksimalne temperature u solarnim kolektorima
Ukupna proraunska godinja produkcija toplote za instalaciju sa 80 kolektora prikazana je na dijagramu - slika 6.28, a na slici 6.29 je dat izgled polja solarnih kolektora smetenih na krovu Doma.
135
STUDIJA
Slika 6.28. Ukupna proraunska godinja produkcija toplotne energije iz solarnog postrojenja - u skladu sa dinamikom potronje u Domu (jul, avgust - smanjeno korienje zbog znatno smanjenog korienja smetajnih kapaciteta u Domu)
Slika 6.29. Solarni kolektori na krovu Doma uenika srednjih kola ,,Angelina Koji-Gina u Zrenjaninu
Primer 3. Solarno postrojenje za grejanje sanitarne potrone vode u Domu uenika u Mulji (Zrenjanin) 5. Solarno grejanje Doma za uenike u Mulji i priprema sanitarne tople vode u periodu od 2002 do 2009. Objekat je puten u funkciju maja 2002. godine. Solarni kolektori su montirani na junoj polovini krova objekta pod uglom od 30o sa odstupanjem od pravca juga prema zapadu za 15o. Formacija kolektora je 2 x 12 komada, a povrina kolektorskog polja je 50 m2.
136
STUDIJA
Toplotnu energiju za grejanje objekta i sanitarne vode obezbeuju tri bojlera na zemni gas, kotao na vrsto gorivo i solarni kolektori. Toplu sanitarnu vodu obezbeuju dva bojlera sa dvostrukim razmenjivakim snopom, zapremine po 500 litara, a za podno grejanje prostorija ugraen je bojler od 250 litara.
Slika 6.30. Kolektorsko polje na krovu Doma
Kompletan sistem radi automatski, sem kotla na vrsto gorivo. Izbor veliine kolektora izvren je na osnovu raspoloive povrine krova zgrade sa june strane. Na krovu Doma je postavljeno 24 kolektora, jedinine aktivne (neto) povrine od 2,15m2.
Tabela 6.2. Raspoloiva toplotna energija od solarnih kolektora
Mesec Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar
Id Wh/m2dan 2353 3290 4450 5060 6050 6032 6222 6195 5429 3923 2452 1985
Uk. step. isk. 0,454 0,464 0,487 0,513 0,534 0,540 0,540 0,538 0,530 0,495 0,484 0,444
Wh/m2dan 1068 1527 2167 2596 3231 3257 3360 3333 2877 1942 1187 873
Wh/m2mes 33.100 42.800 67.200 77.900 100.200 97.700 104.200 103.300 86.300 60.200 35.610 27.100
Uk. kWh/mes 1.708 2.208 3.468 4.020 5.170 5.042 5.376 5.330 4.452 3.106 1.837 1.400
Tabela 6.3. Energetski bilans
Mesec
Dobijena solarna energija [kWh/mes] supstituisana koliina zemnog gasa [m3/mes] 244 315
Prosena potronja zemnog gasa [m3/mes]
Solarno (ekv.) + potronja z. gasa [m3/mes] 2.183 1.852
Ukupna (stvarna) potronja energije [m3/mes] 2.293 1.725
Neiskoriena solarna energija ekvivalentna [z. gasu] m3/mes
Januar Februar
1.708 2.208
1.939 1.537
137
STUDIJA
Mart April Maj Juni Juli Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Ukupno:
3.468 4.020 5.170 5.042 5.376 5.330 4.452 3.106 1.837 1.400 43.020
495 574 738 720 768 761 636 443 263 200 6.142
1.096 228 154 123 66 81 193 278 1161 1.504 7.759
1.591 802 892 843 834 842 829 721 1.424 1.704 13.901
1.545 917 658 675 698 698 675 996 1.703 2.085 14.668
- 234 - 145 - 136 - 144 - 154
Iz tabele 6.3 se vidi da od raspoloive energije solarnog sistema koja za godinu dana iznosi 43.020 kWh (to zamenjuje 6.142 m3 zemnog gasa) u letnjem periodu je neiskoriena koliina energije ekvivalentna koliini od 813 m3 zemnog gasa. Energetski bilans pokazuje da se korienjem instalisanog solarnog sistema godinje utedi oko 5.300 m3 zemnog gasa, ime se solarna instalacija otplatila za oko 5 godina.
Istraivanja i komercijalna primena u oblasti tehnologija za korienje suneve energije u procesima grejanja i proizvodnje elektrine energije imaju u proteklim decenijama za rezultat dovoljno pokazatelja i praktinih iskustava da se moe rei da su ove tehnologije, uglavnom, prevazile baznu istraivaku i eksperimentalnu fazu, te da su dostigle znaajan stepen praktine primenljivosti i komercijalne zrelosti. Naravno, to ne znai da nisu potrebna dalja istraivanja u smeru osvajanja novih, efikasnijih, tehnologinijih i efikasnijih reenja pogodnih za iru i dalju primenu u praksi u svakodnevnom ivotu i radu kao i sistemi pouzdani i dovoljno efikasni u smislu korienja u razliitim procesima grejanja (vode, prostora i dr.), predsuenja i suenja (poljoprivrednih i industrijskih proizvoda), proizvodnji elektrine energije za svakodnevne potrebe i sl. Moe se zakljuiti da svetska solarna industrija, ve danas, raspolae pouzdanim tehnologijama i dugogodinjim iskustvom praktine primene. U tom smislu, sistemi za korienje suneve energije za razliite nie temperaturne procese (do 100 0C) su prihvatljivo pouzdani, efikasni i komercijalno zreli. To se, pre svega, odnosi na korienje toplotnog dejstva nietemperturnom konverzijom sunevog zraenja u toplotu za potrebe grejanja sanitarne potrone vode (u svim segmentima korienja od domainstava, turistikih objekata, ustanova do industrije), tehnike vode (u agroindustrijskim i industrijskim procesima) i dr. Korienje nietemperaturnih solarnih postrojenja (solarnih kolektora) u procesima predsuenja ili suenja poljoprivrednih proizvoda ili u industriji industrijskih proizvoda (procesi koji zahtevaju radne temperature do 100 0C) je praktino primenljivo bilo direktno predgrevanjem agensa suenja (vazduha i drugih gasova) u vazdunim kolektorima, bilo indirektno putem solarnih kolektora sa tenim radnim medijumom. Ne sme se izgubiti iz vida injenica da i nietemperaturni solarni sistemi (kolektori) omoguuju u vietemperaturnim procesima predgrevanje. Jer u svim procesima bili oni nie ili vie temperaturni zagrevanje se vri od nekih niih temperatura (temperatura okoline) do nekih, tehnoloki potrebnih temperatura.
138
STUDIJA
POGLAVLJE 7
7. PASIVNO SOLARNO GREJANJE
7.1. Principi pasivnog solarnog grejanja objekata Najekonominije grejanje objekata sunevom energijom sa gledita investicionih ulaganja i pogonske efikasnosti bazira na principima pasivnog solarnog grejanja. To su tehniki veoma jednostavni sistemi kojima se omoguuje najneposredniji prijem toplotnog dejstva sunevog zraenja putem odreenih povrina i elemenata samih objekata koji se greju. U biti, jednostavnim prilagoavanjem objekata intenzivnijem prijemu suneve energije formira se specifian oblik kolektora zraenja. Osnovna prednost pasivnih solarnih sistema u odnosu na aktivne je u neposrednijem prenosu toplote prostoru koji se greje. Ova toplota se dobija obezbeenjem intenzivnijeg upada zraka u prostor koji se greje, prilagoavanjem delova povrina junih fasada i krovova vrenju funkcije kolektora sunevog zraenja, kao i aplikacijom tzv. "staklene bate" na june zidove objekata koji se greju. Intenzivniji upad zraka u prostorije obezbeuje se veim prozorskim povrinama na junim stranama objekata. Prilagoavanje junih povrina objekata boljem prijemu sunevog zraenja, najee se izvodi bojenjem tih povrina tamnom bojom (najee crnom) i njihovim zastaklenjem jednostrukom ili dvostrukom staklenom ili plastinom transparentnom ploom. Na slici 7.1 prikazani su osnovni principi pasivnog solarnog grejanja. U pristupu prilagoavanja objekata ovakvom nainu grejanja, prisutne su dve mogunosti i koncepcije. Prva, koja se odnosi na ve izgraene objekte, obuhvata aplikativna reenja kojima se objektu prikljuuju elementi za obezbeenje pasivnog grejanja (prilagoavanje june fasade bojenjem i zastakljivanjem, poveanje mase junog zida i zastakljivanje - Trombeov efekat, dogradnja staklenika i dr.) - Slika 7.2. Takoe, po nainu prenosa toplote pasivni sistemi se dele na: - sisteme kod kojih se obezbeuje direktan upad sunevih zraka u grejanu prostoriju (Slika 7.1a); - sisteme kod kojih se prostor objekta greje toplotom koja prolazi kroz zastakljen zid pri emu ne dolazi do cirkulacije toplog vazduha iz prostora izmeu staklene ploe i zida u prostoriju koja se greje (Slika 7.1b, 7.2) i - na sisteme kod kojih postoji cirkulacija vazduha iz kolektorskog prostora u prostor objekta (Slika 7.1c, 7.1d i 7.3c). Veoma efikasan nain prijema suneve energije se u praksi ostvaruje tzv. Trombeovim zidom koji je znatno masivniji od obinog, takoe tamno obojen i zastakljen (Slika 7.1b, 7.1c i 7.2). Njime se, osim direktnog apsorbovanja toplote obezbeuje i dua toplotna akumulacija. Osim klasine primene Trombeovog zida (Slika 7.2) za grejanje prostorija, postoje i druga modifikovana reenja. Vrlo je atraktivno pasivno solarno grejanje objekata putem aplikovanih staklenika uz june zidove objekata koji se greju (Slike 7.1c i 7.3b). Toplota (topli vazduh) iz prostora staklenika transportuje se u prostorije koje se greju - kanalskim razvodom, ili - direktno - dejstvom ventilatora pri emu se pravilno funkcionisanje obezbeuje odgovarajuom automatikom. Inertniji sistem sa solarnim staklenikom predstavlja reenje prikazano na slici 7.3b kod kojeg ne postoji cirkulacija toplog vazduha iz prostora staklenika u grejani prostor. Toplota se predaje grejanoj prostoriji provoenjem toplote kroz zid, a potom konvekcijom i radijacijom sa unutranje povrine zida. Sistemi pasivnog grejanja zahtevaju izgradnju nastrenica, kako bi se u toku leta zbog vieg poloaja Sunca spreilo termiko optereenje prostorija objekata, odnosno obezbedilo zasenenje apsorbujuih povrina. Ovo zasenenje moe se obezbediti i saenjem listopadnog drvea sa june strane
139
STUDIJA
objekata, koje bi kronjama zasenivalo objekat leti, a zimi zbog opalog lia omoguilo nesmetan prolaz sunevim zracima.
a)
b)
c)
d)
Slika 7.1. Principi pasivnog solarnog grejanja: a) Direktno grejanje prostora zraenjem kroz prozore; b) Indirektno grejanje prostora preko masivnog zida; c) Grejanje prostora solarnim staklenikom; d) Grejanje prostora vazdunim kolektorom sa prirodnom cirkulacijom.
Veoma je efektno spreavanje toplotnog optereenja prostorija od direktnog upada zraka kroz prozor, pokretnim ili nepokretnim aluzinama-zastorima. Ovakvim zastorima moe se obezbediti manje vie, nesmetan prolaz sunevim zracima u prostoriju - zimi, a redukovati ukupni upadni svetlosni fluks leti. Pri tome, osvetljenost prostorija dnevnim difuznim svetlom se odrava na ugodnom nivou.
Sl i k a 7 .2 . T r o mbe o v z i d k ao j u n a f as a d a
140
STUDIJA
a)
b)
c)
Slika 7.3. Pasivni sistemi bez (a i b) i sa (c) cirkulacijom vazduha iz kolektorskog prostora u prostor koji se greje
7.2. Masivan (Trombeov zid) Sunevo zraenje pada na Trombeov zid, koji je obojen mat crnom, ili tamnom bojom i zastakljen sa jednim ili vie staklenih pokrivaa koji se nalaze na meusobnom rastojanju od 2 do 10 cm. Takav zid apsorbuje na prijemnoj strani toplotu, koja ga postepeno zagreva (podie temperaturu) i toplotu provodi ka drugoj unutranjoj strani (prema prostoriji) zida. Stoga se moe zakljuiti da je Trombeov zid istovremeno solarni prijemnik, skladite toplote i grejno telo. Jedna od varijanti Trombeovog zida je reenje sa otvorima pri dnu i vrhu zida (Slika 7.1c). Topao vazduh kroz gornji otvor, iz prijemne zone struji u grejanu prostoriju, a hladniji vazduh iz prostorije struji u prijemnu zonu - kroz donji otvor. Pospeivanje ovog procesa izvodi se postavljanjem ventilatora u jedan od otvora. Bitan faktor kod ovog naina grejanja je odreivanje mase zida (m) na osnovu koliine suneve energije koja prolazi kroz, najee, dvostruko zastakljenje. Apsorbovana energija (toplota) (Qz) u zidu uzrokuje porast temperature zida za vrednost T = Qz/mc (gde je c - specifini toplotni kapacitet materijala zida). U sutini, taj porast temperature ne treba da bude prevelik. Kod nekih proraunavanja uzima se u obzir da je oko 2/3 energije ostalo akumulirano (zadrano) u zidu - nije predata okolnim sistemima (okolini - kao gubici i grejanoj prostoriji). To se odnosi na startnu osnovu prorauna. Iz date analize moe se uoiti da je Trombeov zid znatno deblji od zidova koji se sreu u gradnji objekata. Ovakav zid je neto skuplji, a prenos toplote od prednje ka zadnjoj strani zida je relativno spor. Deblji zid od standardnih akumulira vie toplote, to znai da zbog toplotne inercije ima manje kolebanja temperature tokom 24 sata. to je debljina zida vea, toplota kasnije dospeva sa njegove jedne strane na drugu (od prijemne povrine do unutranje povrine u prostoriji - i obrnuto). U tabeli 7.1 su date vrednosti razlike temperatura dve povrine Trombeovog betonskog zida (bez otvora za cirkulaciju vazduha) - temperaturni otklon i sat pojave maksimalne temperature unutranje povrine zida u toku 24 sata.
Tabela 7.1. Temperaturni otklon i as temperaturnog maksimuma za masivne betonske zidove raznih debljina
Debljina zida [cm] 20 30 40 50 60
Temperaturni as otklon [oC] temperaturnog maksimuma 8 18 4 20 2 22.30 1 0.30 0,4 4.30
141
STUDIJA
Iz praktinih razloga treba na junoj strani zgrade ostavljati i prozore, tako da je time izveden kombinovan sistem Trombeovog zida i direktnog "zahvata" (direktan prodor sunevog zraenja u grejanu prostoriju). Slika 7.4 prikazuje porast temperature u prostorijama objekata u odnosu na temperaturu okoline za vedri sunani dan kod sluaja kombinovanja direktnog prodora sunevih zraka i Trombeovog zida.
Ts [0C]
TO/ P
Slika 7.4. Dijagram porasta temperature prostorija (u odnosu na temperaturu okoline) u zavisnosti od odnosa toplotnog optereenja i povrine junih prozora pri vedrom sunanom danu, za razliite geografske irine. Vai za direktan upad sunevih zraka i Trombeov zid
Ovaj porast temperatura dat je u funkciji odnosa toplotnog optereanja (TO) i povrine junih prozora (P) na objektu, a za nekoliko geografskih irina lokacije. Tehnika reenja i odgovarajua eksperimentalna i teorijska istraivanja vezana za problematiku primene masivnog (Trombe-ovog) zida u sistemu tzv. pasivnog solarnog grejanja baziraju na koncepciji izgradnje masivnog zida ija ozraena povrina ima dobre apsorpcione karakteristike, a masa znaajnu toplotno-akumulacionu sposobnost. U cilju smanjenja toplotnih gubitaka sa prednje - prijemne strane - zid je pokriven jednostrukim ili najee dvostrukim transparentom. U praksi se najee primenjuju dve konstruktivne varijante Trombeovog zida od kojih je jedna sa otvorima za termosifonsku cirkulaciju vazduha iz prostora izmeu povrine zida i transparenta u grejni prostor - i druga - bez otvora, pri emu se topla u grejni prostor prenosi kondukcijom (i sa unutranje strane zida na vazduh u prostorijikonvekcijom). Koncepcija aktivnog masivnog zida u sistemu solarnog grejanja razliitih prostorija bazira na reenju koje integrie sledee funkcije: a) prijem i transformaciju sunevog zraenja u toplotu (koji je istovetan kao kod klasinog masivnog zida); b) akumulaciju dela dozraene toplote u materijalu masivnog zida; c) intenzivniji proces predaje toplote unutranjim slojevima zida i d) predaju toplote grejnoj prostoriji. U odnosu na klasian pasivan, aktivan masivan zid se konstruktivno i koncepcijski razlikuje po funkciji datoj pod c, zbog ega : - aktivan masivan zid omoguuje bre akumulisanje toplote u delu i slojevima zida koji su blii unutranjoj povrini zida koja predstavlja graninu povrinu grejnog prostora;
142
STUDIJA
- otpor toplotnim gubicima od grejne prostorije i unutranjih slojeva masivnog zida prema spoljnoj okolini - je vei, a akumulacija u vreme grejanja prostorije je racionalnija (omogueno je bolje upravljanje tokovima korisne toplotne energije). Na slikama 7.5 i 7.6 su prikazani primeri pasivnog solarnog grejanja kod objekata razliitih namena i spratnosti.
S l i k a 7. 5. Pa s i v no s o l a rn o g r ej an j e k u e s a s t a k l e ni k o m
S l i k a 7 .6 . Pas i v n o i a kt i v no s o l ar n o g r ej an j e k od v i e s p r at n i h st a mb en ih z g r ad a
Najekonominije grejanje objekata sunevom energijom sa gledita investicionih ulaganja i pogonske efikasnosti bazira na principima pasivnog solarnog grejanja. To su tehniki veoma jednostavni sistemi kojima se omoguuje najneposredniji prijem toplotnog dejstva sunevog zraenja putem odreenih povrina i elemenata samih objekata koji se greju. U biti, jednostavnim prilagoavanjem objekata intenzivnijem prijemu suneve energije formira se specifian oblik kolektora zraenja. Osnovna prednost pasivnih solarnih sistema u odnosu na aktivne je u neposrednijem prenosu toplote prostoru koji se greje. Ova toplota se dobija obezbeenjem intenzivnijeg upada zraka u prostor koji se greje, prilagoavanjem delova povrina junih fasada i krovova vrenju funkcije kolektora sunevog zraenja, kao i aplikacijom tzv. "staklene bate" na june zidove objekata koji se greju. Intenzivniji upad zraka u prostorije obezbeuje se veim prozorskim povrinama na junim stranama objekata.
143
STUDIJA
Prilagoavanje junih povrina objekata boljem prijemu sunevog zraenja, najee se izvodi bojenjem tih povrina tamnom bojom (najee crnom) i njihovim zastaklenjem jednostrukom ili dvostrukom staklenom ili plastinom transparentnom ploom. Tehnologija pasivnog solarnog grejanja je dostigla punu zrelost, kako sa aspekta duine vremena korienja (i bogatog iskustva) ovakvih koncepcija u svetu, tako i zbog relativno jednostavnih konstrukcionih reenja. Ovakvi sistemi se mogu koristiti kod velikog broja postojeih objekata, a posebno bi trebalo predviati njihovu primenu kod svih objekata koji se sada projektuju i u bliskoj ili daljoj budunosti - budu gradili. Neke procene ukazuju da je mogue primeniti ovu tehnologiju gotovo odmah (to se tie posebne pogodnosti za primenu) kod oko 30 % postojeih objekata. Vojvodina je posebno pogodna za primenu ove koncepcije grejanja (i u urbanim, a posebno u ruralnim sredinama), kako zbog ravniarskog terena, tako i zbog tradicionalnih koncepcija gradnje kua. Jednostavnost tehnologije pasivnog solarnog grejanja omoguuje da se uz manja (i postupna) ulaganja obezbede znaajni energetski efekti u domainstvima. Jednostavniji sistemi pasivnog solarnog grejanja se otplauju za vrlo kratak vremenski period - od nekoliko godina.
144
STUDIJA
POGLAVLJE 8
8. SOLARNI SISTEMI SA KONCENTRISANJEM SUNEVOG ZRAENJA 8.1. Prijemnici sa koncentrisanjem (fokusiranjem) sunevih zraka - koncentratori
8.1.1. Vrste koncentriuih sistema Prijemnici sa koncentrisanjem Sunevih zraka, koji su danas najee u komercijalnoj primeni se dele prema mogunosti kretanja ("praenja" Sunca) na statine i pokretne (heliostatske). Kod statinih sistema nepokretni su i koncentrator i prijemnik - apsorber, zbog ega se tokom dana menja upadni ugao zraka na prijemni sistem. Pokretni sistemi za koncentrisanje Sunevih zraka se uglavnom izvode sa pokretnim koncentratorom (ogledalom), a nepokretnim prijemnikom - apsorberom. Reflektivni koncentratori (ogledala) predstavljaju prijemnike Sunevog zraenja kod kojih se svetlost reflektuje sa njihove povrine i usmerava u pravcu ie. Koncentriue povrine prijemnika se mogu generalno podeliti, u zavisnosti od zakrivljenosti reflektivne povrine, na ravne i krive. Koncentratori sa ravnim ogledalima imaju vei broj ravnih ogledala sa kojih se Suneva svetlost odbija ka inoj zoni u kojoj je smeten prijemnik - apsorber. Veliina ie je u direktnoj funkciji od veliine elementa ogledala koji u integraciji sa drugim elementima iste veliine obrazuju koncentrator. 8.1.2. Koncentriui srednje temperaturni sistemi Srednje temperaturni solarni sistemi (koncentriui sistemi sa linijskom iom) rade sa radnim temperaturama iznad 100 0C najee sa temperaturama od 200 do 300 0C. Ovakvi sistemi baziraju na zakrivljenim reflektujuim povrinama ogledalima (parabolocilindrini ili sl. tzv. koritasti) kod kojih postoji potreba (zbog vee efikasnosti i efektivnosti u radu) zakretanja (praenja visine ili dnevnog hoda Sunca na nebu) uglavnom po jednoj osi. Sistemi za prijem i koncentrisanje Sunevih zraka, kod kojih je ravnomerno okretanje reflektora i prijemnika (apsorbera) ka Suncu, izrauju se sa reflektorom iju geometriju definiu krive povrine dobijene translacijom ili rotacijom krive oko jedne ose. U zavisnosti od zahtevane preciznosti navoenja prema Suncu, ovi sistemi (ogledalo-apsorber) se grade sa jednim ili dva stepena slobode kretanja. Jedan stepen slobode kretanja obezbeuje sistemu okretanje ka Suncu od jutra do veeri, pri konstantnom nagibu prema horizontu, to onemoguava precizno orijentisanje prijemnika prema Suncu. Dva stepena slobode kretanja omoguuju okretanje sistema oko dve, meusobno upravne ose, praktino omoguujui prijemniku usmeravanje ka bilo kojoj taki neba, odnosno precizno "praenje" Sunca. U praksi se ovo navoenje realizuje na vie naina. Jedan stepen slobode kretanja se u praksi izvodi kod sistema sa koritastim kristalnim ogledalima (cilindrina, parabolocilindrina i dr.). S obzirom da se kod fokusirajueg sistema toplota iz ine zone odvodi tenou kao nosiocem toplote, ovaj sistem najee se izvodi tako da je prijemnik (apsorber) nepokretan, a reflektor (ogledalo) pokretan, sa osom uleitenja koja se poklapa sa osom prijemnika. Kontinualno navoenje prema Suncu kod ovakvog sistema vri se sa zakretanjem ogledala oko ose apsorbera (jedan stepen slobode kretanja), pri emu se temena linija reflektora, ina linija i Sunce nalaze u istoj ravni. Optike karakteristike parabolocilindrinog koncentratora zavise od optikih osobina povrine reflektora, osenenja, od vezne konstrukcije, prijemnika i dr. Postrojenje na slici 8.1 prikazuje sistem namenjen proizvodnji pare u procesnoj industriji, a postrojenje na slici 8.2 - sistem namenjen dobijanju tople industrijske vode. Na slici 8.3 dat je izgled i
145
STUDIJA
funkcionalna ema solarno - toplotno - elektrinog pogonskog postrojenja sa parabolocilindrinim (jednoosnim) koncentratorima suneve enrgije. Ovo postrojenje ima izlaznu neto snagu elektrine energije od 500 kW pri snazi Sunevog zraenja od 920 W/m2. Akumulator toplote - rezervoar za akumulaciju toplote ima radnu zapreminu od 114 m3 (oko 0,8 MWh), a sredstvo za akumulaciju toplote je ulje tipa San Therm 55. Radni fluid turbinskog postrojenja je voda, odnosno vodena para.
1.Koncentrirajui kolektor 2.Trokraki ventil 3.Kolektorska pumpa 4. Akumulator -bojler 5.Kontrolni ventil pare 6. Kontrolni ventil
Slika 8.1. Izgled i funkcionalna ema sistema sa parabolocilindrinim koncentratorima (postrojenje je namenjeno proizvodnji procesne industrijske pare)
Slika 8.2. Izgled i funkcionalna ema spregnutog sistema sa parabolocilindrinim i ravnim prijemnicima (postrojenje je namenjeno zagrevanju industrijske vode): 1 - filter, 2 - ravni kolektor, 3 - koncentriui kolektor, 4 - kontrolni ventil protoka, 5 - akumulator - bojler, 6 - drenaa, 7 - pumpa, 8 - toplotni razmenjiva, 9 - kontrolni ventil, 10 - upotreba, 11 - kondenzacioni lonac
146
STUDIJA
Slika 8.3. Izgled i funkcionalna ema solarno - toplotno - elektrinog sistema sa parabolocilindrinim koncentratorima (snaga postrojenja - 500 kW)
8.1.3. Helistatski makrokoncentrator Veliinu koncentratora ograniava nosea konstrukcija prijemnika - posebno zato to se radi postizanja energetskih efekata mora vriti njegovo navoenje prema Suncu. Stoga se u praksi prilo reenju (kada su u pitanju sistemi velikih snaga) kod kojeg je koncentrator sastavljen od meusobno odvojenih jedinica ravnih ogledala pokretnih oko dve ose, koja su locirana na posebnim nosaima na zemljitu i koja reflektuju svetlost ka ii - apsorberu u kojem se nalazi razmenjiva toplote. Ovaj sistem koristi stotine, pa i hiljade heliostatnih ogledala (ogledala koja prate kretanje Sunca) koji reflektuju sunevo zraenje na apsorber centralnog prijemnika. Ovakva elektrana moe imati snagu od 30 do 400 MW. U centralnom prijemniku na solarnom tornju nalazi se kao toplonoa - radni medijum - rastopljene soli koje sunevi zraci zagrevaju do temperature od 450 do 565oC. Kada je potrebna elektrina energija sa ovog postrojenja, vrele soli se pumpama potiskuju do parogeneratorskog sistema u kojem se dobija pregrejana para koja se dalje odvodi do konvencionalne parne turbine/parogeneratora. Zapremine rezervoara su jedna od bitnih taaka u projektovanju ovakvog sistema. Rezervoari su dovoljne zapremine da snabdevaju generatore punim kapacitetom bez dogrevanja i do 13 h. Zahvaljujui skladitenju, rad turbine i osobine elektrine struje ostaju konstantni bez obzira na razlike u intenzitetu solarnog zraenja i struja se moe proizvoditi dok se zalihe ne potroe. Skladitenje energije i brzina dopunavanja elektrodistribucione mree su veoma bitni za spenost tehnologije solarnih tornjeva, a rastopljene soli su se pokazale kao najefikasniji i najjeftiniji i najefikasnij nain za skladitenje energije. Heliostatski makrokoncentrator, prikazan na slici 8.4 ima primenu u proizvodnji elektrine energije. Sunevi zraci se odbijaju od velikog broja ogledala i usmeravaju se ka ii u kojoj je smeten prijemnik gde se usled visokih temperatura stvara pregrejana para pod pritiskom, koja dalje ekspandira u turbini.
147
STUDIJA
Generator elektrine energije, pogonjen parnom turbinom, transformie mehaniki rad u elektrinu energiju, koja se dalje predaje elektroenergetskom sistemu. Ogledala su kod ovog sistema okretna na svom nosau, tako da mogu pratiti "kretanje" Sunca tokom dana i godine, uvek usmeravajui reflektovane zrake ka apsorberu. Svaka pokretna jedinica ogledala zasebno prati Sunce i usmerava reflektovanu svetlost na nepokretnu iu - poto je poloaj svakog pokretnog ogledala (heliostata) u sistemu razliit u odnosu na druga. Ovakav tip solarnih elektrana, po dosadanjim iskustvima, imaju tehno-ekonomski opravdanu primenu u oblastima sa veom osunanou. U junoj Evropi takoe se mogu graditi tornjevi zbog dovoljne koliine sunevog zraenja tokom cele godine. Primer za to je panija koja je jedna od zemalja koja ima izgraene ovakve tipove solarnih elektrana. U tom smislu i trenutnom stanju ovih tehnologija podruje Vojvodine ne ispunjava potrebne uslove za tehno-ekonomski opravdanu primenu heliostatskih solarnih elektrana.
Slika 8.4. Izgled pilot makrosolarnog postrojenja snage 10 MW (Bersto-u- Kalifornija) i elementi makrosolarnog energetskog sistema: 1 - heliostat, 2 - prijemnik - ispariva, 3 - turbina sa elektrogeneratorom, 4 - polje heliostatskih ogledala, 5 - toranj sa prijemnikom, 6 - komandno odeljenje
1 2 3 4
Slika 8.5. Delovi heliostata (1 - modul ogledala, 2 - osovina i nosa modula za promenu nagiba, 3 - motorni mehanizam za promenu nagiba i orjentacije, 4 glavni nosa)
Slika 8.6. Izgled heliostatskug ogledala sa mehanizmom za zakretanje
148
STUDIJA
Slika 8.7. Tipini izgledi centralnih prijemnika
Slika 8.8. ema sistema makrosolarne elektrane: 1 - heliostati, 2 - centralni prijemnik, 3 - toranj, 4 - turbina, 5 - generator, 6 -kondenzator, 7 - ispariva, 8 - radni medijum, 9 - toplotni akumulator
8.1. 4. Primer "Solar Two" postrojenja Solar Two se pokazao kao najuspeniji projekat jer ima najbolje reenje za skladitenje energije i najmanje gubitke u pretvaranju toplotne energije u elektrinu. To je postignuto upotrebom rastopljenih azotnih soli iju su tehnologiju razvili Southern California Edison i Ministarstvo energetike S.A.D., dok je Boing (Rocketdyne odeljenje) projektovao i izgradio prijemnik-apsorber, koji se sastoji od serije ploa koje sadre po 32 tanke cevi od nerajueg elika kroz koje protiu rastopljene soli sinusoidnom putanjom. Ploe su rasporeene u obliku cilindrine aure koju proima cevovod koja ujedno sadri noseu konstrukciju i kontrolnu opremu. Cevi su obloene crnom Pyromark bojom koja je otporna na visoke temperature, toplotni provodnik i apsorbuje 95% sunevog zraenja. Najnovija tehnologija laserskog zavarivanja, primenjeni materijali i konstrukcijska reenja, i merna oprema omoguavaju prijemniku da izdri bez oteenja rapidne promene temperature (npr. sa 270C do 570C za manje od minuta). Soli za skladitenje energije su sastava 60% natrijum nitrat i 40% kalijum nitrat sa takom
149
STUDIJA
topljenja na 220C i u tenom stanju je do temperature od 290C. Sistem za skladitenje energije se sastoji od dva rezervoara kapaciteta po 875000 litara i termalnog kapaciteta 110 MWh sa prirodnim hlaenjem.
Slika 6.26 - Solar Two postrojenje
8.1.5. Solarni toranj i njegova korisnost Do danas, najvei izgraeni sistemi su tzv. "solarni tornjevi" kapaciteta 10 MW. S obzirom na uspeh ovih projekata, pokrenuta je inicijativa za izgradnju tornjeva od 30 do 100 MW, a to se tie tehnolokog razvoja kapaciteti i od 400 MW vie nisu nedostini. Najveu potrebu za ovakvim sistemima imaju zemlje u razvoju jer su ovakva solarna postrojenja dovoljno efikasan nain da se dopuni elektrina mrea u trenucima najvee potronje. Jo jedan aspekt posmatranja tehnologije solarnih tornjeva je vezan i za potencijalnu lokaciju za izgradnju koja je obino neki neiskorien teren (krevit, pustinjski ili neki drugi predeo koji nije industrijalizovan ili naseljen). Od znaaja je i potreba snabdevanja vodom za opsluivanje sistema. Povrina koju zauzima jedno postrojenje je manja od povrine koju zauzima hidroelektrana, ili hibridna elektrana, a daleko manja nego elektrane koje koriste fosilna goriva gde je uzet u obzir i rudnik ili buotina prirodnog gasa koje se obino nalaze u okviru ovakvih kompleksa. Treba istai da se tehnologija solarnih tornjeva moe koristiti i pri izgradnja hibridnih elektrana gde bi elektrina energija dobijena iz suneve bila iskoritena kao dopuna elektrodistributivne mree u trenucima visoke potronje, za rastereenje elektrane na fosilna goriva (u istim periodima ili prilikom remonta). 8.1.6. Ekoloki uticaj Tokom rada solarnog tornja nema emisije tetnih gasova i tenosti. U sluaju izlivanja, soli e se skameniti pre nego to doe do zagaenja zemljita. Posle se otpad moe pokupiti i reciklirati ako je potrebno. Ukoliko se radi o hibridnom postrojenju, emisija gasova se odvija samo u nesolarnim delovima postrojenja. 8.1.7. Heliostati Proizvodnja sistema ogledala zahteva primenu SolMaT proizvodne tehnologije da bi se smanjila cena proizvodnje. S odzirom da je sistem ogledala najskuplja investicija u izgradnji solarnog tornja potrebna je tehnoloki napredna tehnologija da bi se unapredila mogunost proizvodnje, smanjili trokovi i poveao radni vek heliostata. Smanjenje trokova se najvie odnosi na tzv. "Azimt Drive System" koji omoguava okretanje ogledala oko ose koja je normalna u odnosu na ravan tla.
150
STUDIJA
8.1.8. Evolutivni razvoj Tehnologija 1997 je u stvari osnovni "Solar Two" projekat sa centralnim prijemnikom za rastopljene azotne soli od 43 MW sa termalnim uskladitenjem za 3 sata rada, i 81.000 m2 heliostatskih ogledala. Ulaz sunevog zraenja se pretvara u 10 MW elektrine energije Rankineovom turbinom. Tehnologija 2000 je prvi komercijalni toranj kapaciteta 145 MW uz upotrebu rastopljenih azotnih soli, sedam sati termalnog uskladitenja i 275.000 m2 heliostatskih ogledala, a moe biti integrisan sa 30 MW Rankine ovom turbinom. Tehnologija 2005 planirani kapacitet je bio 470 MW sa 883.000 m2 heliostatskih ogledala i 100 MW Rankine ove turbinom. Tehnologija 2010 izgradnja postrojenja kapaciteta od 1.400 MW, uskladitenje energije za 13 h rada sa 2.477.000 m2 heliostatskih ogledala i 200 MW Rankine ovom turbinom.
Primena srednje temperaturnih solarnih sistema (koncentriui sistemi sa linijskom iom) sa radnim temperaturama iznad 100 0C (najee sa temperaturama od 200 do 300 0C) u praksi je takoe dugotrajna kao i primena ravnih solarnih kolektora. Meutim, ovi sistemi su u komercijalnoj primeni manje zastupljeni, mada su tehniko-tehnoloki zreli dostigli dovoljno pouzdan tehniki nivo. Manja zastupljenost u praksi je uzrokovana manjim zahtevima (manjom zastupljenou u praksi), kada su u pitanju njihove uobiajene radne temperature. Kako je u opisu tehnolokih reenja navedeno, ovakvi sistemi baziraju na zakrivljenim reflektujuim povrinama ogledalima (parabolocilindrini ili sl. tzv. koritasti) kod kojih postoji potreba (zbog vee efikasnosti i efektivnosti u radu) zakretanja (praenja visine ili dnevnog hoda Sunca na nebu) uglavnom po jednoj osi. Nije od manjeg znaaja ni injenica da ovakvi sistemi ne mogu tehniki zahvatati difuzno sunevo zraenje koje je esto dominantno u zimskom periodu, i takoe znaajno i u drugim periodima godine (pri oblanom nebu). Od znaaja je i zahtev da reflektujua povrina (ogledala) ovakvih tipova kolektora uvek bude ista sa visokim stepenom reflektovanja zraka na inu zonu u kojoj se nalazi apsorber PSE. Znai, bez obzira na tehnoloku zrelost ovakvih prijemnikih sistema, i znaajna praktina iskustva, te prevazienom eksperimentalnom fazom ovakvi sistemi se ne mogu smatrati dominantnim za iru primenu u praksi, sem u specifinim sluajevima kada odsustvo konvencionalne infrastrukture omoguuje primenu ovih sistema za proizvodnju elektrine energije ili mehanikog rada. Koncentriui heliostatski sistemi, takoe su due vremena u primeni za podrku proizvodnji elektrine energije i to gotovo kao eksperimentalna faza. Relativno mali broj izvedenih postrojenja u svetu, snaga od 5 do 50 MW i to u podrujima sa visokom vrednou godinje insolacije i visokim procentom uea direktnog zraenja u globalnom (manji procenat difuznog zraenja tokom godine) su jedan od bitnih preduslova za uspenu tehno-ekonomsku eksploataciju ovakvih sistema. Ovakav sistem sa velikim brojem ravnih ogledala heliostata kompjuterski upravljanih koji (svaki) mora imati mogunost permanentnog zakretanja po dve ose, kako bi pratili promenu poloaja Sunca tokom dana (visinu i dnevni hod) predstavljaju sloeniji sistem. Imajui pri tome u vidu odravanje reflektujuih povrina ogledala istim i sa nepromenljivim reflektivnim karakteristikama dodatno ugroava parametre sistema. Svetska iskustva i preporuke predviaju preporuuju izgradnju heliostatskih solarnih elektrana u podrujima koja imaju preko 1.600 kWh po jednom kvadratnom metru godinje dozraene suneve energije. Vojvodina sa svojih 1.200 do 1.400 kWh/m2 ne spada, danas, u grupu teritorija pogodnih za primenu ovakvih tipova solarnih elektrana. Mada, takve preporuke ne iskljuuju izgradnju ovakvih sistema i na podrujima sa manjom insolacijom ali period otplativosti sistema je tada dui to poveava specifinu cenu proizvedene energije. Ovakav tip elektrana spada u sloenije tipove, sa relativno
151
STUDIJA
malim brojem izvedenih postrojenja u svetu, veom cenom ulaganja (3 do 5 Eura/W instalisane snage), sloenijim sistemom upravljanja, odravanja i dr. Imajui u vidu i eksploatacione karakteristike, te nemogunost zahvata difuznog solarnog zraenja koje znaajno uestvuje u globalnom zraenju u podrujima kao to je Vojvodina znatno utie na manju opravdanost gradnje ovakvih tipova elektrana u Vojvodini.
152
STUDIJA
POGLAVLJE 9
9. FOTONAPONSKI SISTEMI - SOLARNE ELIJE 9.1. Vrste solarnih elija
Danas u se u praksi koriste osnovni tipovi fotonaponskih solarnih elija koje, po nazivu klasifikujemo kao monokristalne, polikristalne, kristalne Si elije, tankoslojne elije, nanostrukturirane elije, amorfne elije, kristalne elije i hibridne elije (Slika 9.1).
Suneve elije
Kristalne Si elije
Tankoslojne elije
Nanostruktuirane elije
Monokristalne
Polikristalne
Amorfne Kristalne
Hibridne
Slika 9.1. Osnovne vrste sunanih elija
9.1.1. Silicijum i njegove osobine Silicijum Silicijum (14Si28,086) je posle kiseonika najzastupljeniji element u zemljinoj kori (27,6%). Najvie ga ima u vidu oksida SiO2 koji se javlja kao kvarc, ametist, kalcedon, ahat, opal itd. Prirodni silicijum sastoji se od tri stabilna izotopa 14Si28 (92,28%), 14Si29 (4,67%) i 14Si30 (3,05%). Silicijum pripada IV grupi periodnog sistema elemenata i ima elektronsku konfiguraciju 3s23p2. Silicijum se lako dobija i prerauje, nije toksian i ne gradi jedinjenja koja su tetna po okolinu. Sa kiseonikom silicijum gradi SiO i SiO2, koji spadaju u dielektrine materijale. U pogledu strukture silicijum moe biti amorfan, polikristalan i monokristalan. U savremenoj elektronskoj industriji silicijum predstavlja glavni poluprovodniki element. Elektronske komponente od silicijuma stabilne su na temperaturama do 200C. Polikristalni silicijum U industrijske svrhe koristi se silicijum metalurke (98 %) i poluprovodnike (99,999999 %) istoe.
153
STUDIJA
Metalurki silicijum Metalurki silicijum se industrijski dobija redukcijom SiO2 sa ugljenikom na temperaturi od 1.500 1.750C. Monokristalni silicijum Poluprovodniki silicijum je polikristalan. Da bi se preveo u monokristalno stanje potrebno je da se istopi na 1.400C i da se nekom od poznatih metoda prevede u monokristalno stanje. Industrijski monokristalni silicijum se dobija metodom ohralskog i metodom lebdee zone. Amorfni silicijum Usled visoke cene i dugotrajnog postupka proizvodnje monokristalnog silicijuma, i velikih gubitaka prilikom seenja Si monokristalnih ingota na ploice za solarne elije, pokuavano je da se direktno dobiju monokristalne ploice silicijuma ili da se dobije monokristalni silicijum u vidu trake. Uspeh nije postignut u dobijanju tankih monokristalnih ili polikristalnih ploica, ve u dobijanju amorfnog silicijuma (aSi) iz gasne faze. Jedan od razloga za istraivanje mogunosti korienja amorfnog silicijuma umesto kristalnog za solarne elije ogleda se u injenici da je debljina solarnih elija od amorfnog silicijuma 300 puta manja od debljine solarnih elija od monokristalnog silicijuma. Osnovna razlika izmeu amorfnog i kristalnog silicijuma ogleda se u ureenosti njihove strukture. Kod kristalnog silicijuma ureenost strukture je pravilna i periodina, a kod amorfnog nepravilna i statistika. U istom stanju amorfni silicijum nije interesantan za poluprovodniku industriju jer nema dobru elektrinu i fotoprovodnost. Iz tog razloga dugi niz godina amorfni silicijum nije imao veu praktinu primenu. Do nagle promene u primeni amorfnog silicijuma dolo je 1975. godine kada su Spear i Le Comber objavili rezultate svojih istraivanja vezanih za dobijanje aSi termikim razlaganjem silana u tinjavom pranjenju sa temperaturom podloge od 300C. Sa stanovita primene od amorfnih slojeva se zahteva da im struktura bude to neureenija i da imaju energetske zone to priblinije energetskim zonama kristalnih materijala. Karakteristike Na osnovu ovoga moe se zakljuiti da monokristalni silicijum nije idealan materijal za izradu solarnih elija. Zavisnost strujnonaponske karakteristike komercijalne monokristalne Si solarne elije od intenziteta sunevog zraenja i temperature data je na slici 9.1.
Slika 9.1. Zavisnost strujnonaponske karakteristike komercijalne monokristalne Si solarne elije povrine 141 cm2 od intenziteta sunevog zraenja i temperature
154
STUDIJA
Na slici 9.1 se vidi da sa poveanjem intenziteta sunevog zraenja dolazi do poveanja struja kratkog spoja i napona otvorenog kola solarne elije. Pri istom intenzitetu sunevog zraenja i poveanju temperature smanjuje se napon otvorenog kola, a struja kratkog spoja ostaje ista. Komercijalne monokristalne Si solarne elije imaju efikasnost 15 %, a laboratorijske 24 % . 9.1.2. Solarne elije od polikristalnog silicijuma Polikristalne solarne elije se proizvode od polikristalnog silicijuma poluprovodnike istoe u obliku trake, koje je mogue dobiti na vie razliitih naina: metodom rasta trake sa definisanom ivicom, metodom dendritnog umreavanja, metodom horizontalnog, vertikalnog i kosog izvlaenja trake, rastom silicijuma na keramici, metodom rotirajueg kalupa itd.
Tabela 9.1. Karakteristike polikristalnog Si solarnog modula japanske kompanije Kyocera
Nominalna snaga Nominalni napon Nominalna struja Napon otvorenog kola Struja kratkog spoja Duina irina Debljina Masa
60 W 16,9 V 2,34 A 21,5 V 2,48 A 526 mm 652 mm 52 mm 6 kg
Strujno naponske karakteristike polikristalnog Si solarnog modula na razliitim temperaturama date su na slici 9.2. Vidi se, da se sa poveanjem temperature smanjuje napon otvorenog kola i efikasnost polikristalnog Si modula.
Slika 9.2. Strujno naponske karakteristike polikristalnog Si solarnog modula na razliitim temperaturama
Strujno naponske karakteristike polikristalnog Si solarnog modula u zavisnosti od intenziteta upadne svetlosti date su na slici 9.3. Vidi se, da se sa smanjenjem intenziteta sunevog zraenja neznatno smanjuje napon otvorenog kola i znatno struja kratkog spoja polikristalnog Si modula. Polikristalne Si
155
STUDIJA
solarne elije izrauju se u raznim oblicima i dimenzijama. Komercijane polikristalne Si solarne elije imaju efikasnost 14 %, a laboratorijske 18 % .
Slika 9.3. Strujno naponske karakteristike polikristalnog Si solarnog modula u zavisnosti od intenziteta upadnog sunevog zraenja
9.1.3. Solarne elije od amorfnog silicijuma Prvu solarnu eliju od amorfnog silicijuma formirao je 1974. godine D. E. Carlson u RCA laboratoriji u SAD. Prva komercijalna aSi solarna elija pojavila se 1980. godine i imala je efikasnost 3%. Solarni modul Solarni modul dimenzija 91,5 30,5 cm2 sa serijski povezanim aSi solarnim elijama na staklu na T = 25C, pri osvetljavanju sa I = 1000 W/m2 ima sledee karakteristike: struju kratkog spoja Isk = 1,08 A, napon otvorenog kola Uok = 20 V, nominalnu struju In = 0,88 A, nominalni napon Un = 13,5 V i nominalnu snagu Pn = 12 W. Zavisnost gustine struje od napona aSi solarnog modula pri razliitim stepenima insolacije data je na slici 9.4. Vidi se da se sa smanjenjem insolacije smanjuje gustina struje solarnog modula.
Slika 9.4. Zavisnost gustine struje od napona aSi solarnog modula pri razliitim stepenima insolacije I = 1000 W/m2
156
STUDIJA
9.1.4. Solarne elije od amorfnog silicijuma na plastinoj osnovi
Slika 9.5. Solarne elije na plastinoj osnovi
Solarna elija na plastinoj foliji dimenzija 37170,2 mm3 i mase 0,8 g osvetljena sa I = 1000 W/m2 ima sledee karakteristike: nominalni napon Un = 1,5 V, nominalnu struju In = 11,5 A i nominalnu snagu Pn = 17,25106 W. 9.1.5. Prednosti i nedostaci aSi solarnih elija Prednosti amorfnog silicijuma za izradu solarnih elija u odnosu na monokristalni silicijum ogledaju se u sledeem: - amorfni silicijum ima vei koeficijent apsorpcije sunevog zraenja od monokristalnog silicijuma, - za izradu solarnih elija od amorfnog silicijuma potrebna je znatno manja koliina materijala u odnosu na monokristalni silicijum. Debljina solarne elije od amorfnog silicijuma manja je od 1 m a od monokristalnog silicijuma je 200300 m, - aSi solarne elije se mogu proizvoditi na staklu, plastinoj ili metalnoj osnovi na povrinama koje su znatno vee od povrina monokristalnih solarnih elija, - na staklu se proizvode semitransparentne aSi solarne elije koje se sve vie primenjuju u praksi, - aSi solarne elije se u toku izrade mogu povezivati serijski ili paralelno, pri emu se kao proizvod dobija panel, a ne pojedinana solarna elija kao to je to sluaj kod monokristalnog silicijuma. Nedostaci aSi solarnih elija u odnosu na monokristalne i polikristalne Si solarne elije sastoje se u sledeem: - aSi solarne elije imaju manju efikasnost (5 7 %) u odnosu na efikasnost polikristalnih (14 %) i monokristalnih Si solarnih elija (15 %), - prilikom osvetljavanja u duem vremenskom periodu dolazi do izvesne degradacije optikih i elektrinih karakteristika aSi solarnih elija. Budui da je gornja granica efikasnosti aSi solarnih elija 16 %, pred istraivaima se nalazi irok prostor za poveanje njihove efikasnosti.
157
STUDIJA
9.1.6. Ostale vrste solarnih elija GaAs elije Zahvaljujui irini zabranjene zone od 1,45 eV, koeficijentu apsorpcije ~ 105 cm1 i taki topljenja od 1238C, GaAs predstavlja idealan materijal za formiranje solarnih elija. GaAs solarne elije se proizvode od monokristalnog i polikristalnog GaAs. Monokristalni GaAs se dobija od polikristalnog GaAs Bridmanovom ili metodom ohralskog. Kristalna struktura GaAs slina je kristalnoj strukturi silicijuma. Danas se komercijalne GaAs solarne elije formiraju na dva naina: dopiranjem GaAs i heteroepitaksijalnom depozicijom AlAs ili AlxGa1x As iz tekue ili gasne faze na monokristalni GaAs. Efikasnost dopiranih GaAs elija dobijenih heteroepitaksijalnom depozicijom AlAs ili AlxGa1xAs iznosi 28%. Polikristalne GaAs elije formiraju se od polikristalnog GaAs debljine 2 m. Poto su GaAs elije termostabilne esto se koriste kod fotonaponskih sistema sa koncentratorima sunevog zraenja. Efikasnost GaAs elija sa koncentratorima je 3035%. GaAs elije su oko sto puta skuplje od monokristalnih Si solarnih elija. Poto su GaAs elije ve dostigle maksimalnu efikasnost, dalja istraivanja su usmerena ka smanjenju njihove cene. Viestruke solarne elije Vea efikasnost fotonaponske konverzije sunevog zraenja moe se postii ukoliko se umesto jednog poluprovodnika s jednim pn spojem koristi struktura sa dvostrukim ili viestrukim pn spojevima razliitih poluprovodnikih materijala. Prvi poluprovodnik treba da ima veu irinu zabranjene zone i da apsorbuje kratkotalasni deo, a proputa dugotalasni deo spektra sunevog zraenja. Drugi poluprovodnik treba da apsorbuje dugotalasni deo spektra sunevog zraenja. Ovakve strukture mogu se realizovati na dva naina: a) korienjem dihroinog ogledala ili b) superpozicijom slojeva razliitih poluprovodnikih materijala pri emu se dobijaju tandem (kaskadne) elije. Solarne elije sa dihroinim ogledalom Kod prvog naina polupropusno dihroino ogledalo razdvaja spektar sunevog zraenja na kratkotalasni i dugotalasni deo usmeravajui ga na dva odvojena pn spoja, prvi sa veom a drugi sa manjom irinom zabranjene zone. Na ovom principu ostvarena je kombinovana solarna elija od Si elija (1,1 eV) i AlGaAs/GaAs elije (1,65 eV), koja kod fotonaponskih sistema sa koncentratorima ima efikasnost 27%. Tandem solarne elije Da bi solarne elije bile kompetitivne sa ostalim izvorima elektrine energije, njihova cena po vrnom vatu trebala bi da se spusti ispod dva dolara uz efikasnost konverzije sunevog zraenja iznad 15%. Monokristalne solarne elije i njihovi moduli ne ispunjavaju prvi, a ispunjavaju drugi uslov. Kod solarnih elija na bazi amorfnog silicijuma uslov cene tek to nije dostignut, dok je njihova efikasnost jo daleko ispod 15%. U drugoj grupi nalaze se mehaniki vezani heterospojevi sa etiri izvoda amorfnog silicijuma sa CdS / CdTe ili CuInSe2 polikristalnim strukturama, sa efikasnou od 15,6% na laboratorijskim elijama i 12,3% na 3030 cm2 solarnim modulima (Arco Solar Inc.). U treoj grupi nalaze se hibridne tandem solarne elije amorfnipolikristalni silicijum. Ovakav tandem sa energetskim procepom od 1,7 eV (aSi) i 1,1 eV (cSi) skoro optimalno prekriva spektralnu distribuciju energije sunevog zraenja. Komponentne elije su meusobno povezane transparentnim izolacionim slojem. Gornja solarna elija bi mogla da dostigne efikasnost od 9% a donja od 6% ime bi se postiglo da ukupna efikasnost aSi/cSi tandem solarne elije iznosi 15%. Istraivanja ovog tipa tandem
158
STUDIJA
solarnih elija su u toku. Poto su tandem solarne elije znatno skuplje od Si solarnih elija, za sada se koriste za napajanje satelita i kod fotonaponskih sistema sa koncentratorima sunevog zraenja.
9.2. Efikasnost solarnih elije

Stepen korisnosti ili efikasnost solarne elije predstavlja odnos iskoriene (odnosno dobijene) energije prema dozraenoj sunevoj energiji koja dospeva na ukupnu povrinu elije:
=
gde su:
Um Im Gs A
(9.1)
U m I m = Pmax - optimalni napon i jaina elektrine struje pri kojoj je korisna snaga maksimalna, G s - snaga sunevog zraenja koja dospeva na jedinicu povrine elije,
A - povrina solarne elije. Efekti koji utiu na gubitke solarne elije, pre nego to se energija sunevog zraenja pretvori u elektrinu energiju su: optika refleksija sa povrine elije. Ovaj gubitak se moe svesti do nivoa od 3% ukoliko se prijemna povrina elije specijalno obradi radi nanoenja antirefleksionog sloja; uticaj izvesnog broja fotona iz sunevog spektra, ija je energija manja od energetskog procepa izmeu valentne i kondukcione zone. Takvi fotoni ne stvaraju strujne nosioce i ne doprinose struji elije. Za silicijumske elije (E procepa = 1,1 eV) njihov energetski udeo u sunevom spektru iznosi oko 23%; fotoni ija je energija vea od 1,1 eV, mada stvaraju parove elektron ''upljina'', predaju kristalu vie energije nego to je potrebno, zbog ega taj viak predstavlja gubitak (oko 33%); oko 17% energije se gubi zato to je dostignut napon na krajevima elije uvek manji od energetskog procepa. To znai, da se koristi sva energija koja je predata elektronu pri njegovom prebacivanju iz valentne u kondukcionu zonu; jedan deo fotona se gubi poto osetljivi deo elije nije dovoljne debljine, to spreava apsorpciju svih do nje dospelih fotona. Ovaj izgubljeni deo fotona se gubi tako to se apsorbuje na zadnjem kontaktu ili prelaskom kroz eliju. Postavljanjem odgovarajueg reflektivnog zadnjeg kontakta, omoguje se vraanje znaajnog dela ovih fotona u p-n spoj, te se ovakav gubitak moe smanjiti ispod 1%; oko 5% poetne energije zraenja se gubi iz razloga to proizvod U m I m nikad ne moe da bude jednak povrini ispod krive U - I karakteristike (eksponencijalna kriva), te usled dejstva drugih efekata koji smanjuje taj faktor ispune. Ovaj faktor u najpovoljnijem sluaju moe da dostigne vrednost od oko 0,8%; oko 4% energije se gubi usled injenice da elektroni i ''upljine'' proizvedeni zraenjem imaju ogranien vek, te ne stiu do elektroda (rekombinuju se); oko 1% snage se gubi na serijskom otporu diode. Navedeni gubici energije usled uslovljenosti koje postavljaju fundametalni fiziki zakoni, kao i raspoloive tehnologije proizvodnje solarnih elija iznose oko 87%. To znai da se oko 13% dozraene energije pod odreenim uslovima moe transformisati u korisnu elektrinu energiju na izlazu iz fotoelije. Imajui u vidu injenicu, da je usavravanjem proizvodnih tehnologija mogue neke od navedenih
159
STUDIJA
gubitaka umanjiti, teorijski maksimalan stepen iskorienja silicijumskih elija moe dostii vrednost od 22%. Na nekim laboratorijskim uzorcima dostignute su vrednosti efikasnosti i preko 18%, mada foto elije iz masovne proizvodnje dostiu efikasnost do 16% (u zavisnosti od proizvoaa esto puta su efikasnosti oko 10%). Neto bolja maksimalna teorijska efikasnost od 29% postie se kod elija sa galijum arsenidom, ija energija procepa iznosi 1,39 eV. Za proizvodnju solarnih elija mogu da se koriste razliiti poluprovodniki materijali (ove elije dostiu razliite vrednosti efikasnosti u zavisnosti od vrste materijala i proizvodne tehnologije mada se ta efikasnost kree u granicama prethodno navedenih) kao: germanijum, silicijum, indijum fosfid, galijum arsenid, kadmijum sulfid, kadmijum telurid, aluminijum antimonid, galijum fosfid, kadmijum selenid i dr. Kod solarnih elija od navedenih poluprovodnika se koriste, osim direktnih p-n spojeva na bazi jednog materijala, strukture u kojima se unutranje elektrino polje (barijera) postie spojem razliitih poluprovodnikih materijala (heterogeni spoj) ili kombinacijom poluprovodnika tipa (p ili n) sa metalom (otktijeva barijera). Od navedenih vrsta solarnih elija iru primenu su nale uglavnom elije izraene na bazi silicijuma, galijum arsenida i bakar sulfata / kadmijum sulfida. U opticaju su danas i amorfne elije silicijuma, ija je tehnologija proizvodnje zasnovana na hemijskim procesima koji su jeftiniji od fizikih, a lake podloni automatizaciji. Kod amorfnih solarnih elija, amorfni silicijum se nanosi na neku podlogu (najee staklo) u sloju debljine jednog mikrometra, odnosno 2 gr/m2 . Nia im je teorijska maksimalna energetska efikasnost (ispod 10%), ali sa tendencijom poveanja ove vrednosti u neposrednoj budunosti. U tabeli 9.1 dat je pregled postignutih efikasnosti razliitih solarnih elija. Vrednosti maksimalnih efikasnosti solarnih elija u zavisnosti od irine zabranjene zone za materijale od kojih mogu da se izrauju solarne elije date su na slici 9.6.
Slika 9.6. Maksimalne efikasnosti solarnih elija u zavisnosti od irine zabranjene zone materijala od kojih mogu da se izrauju solarne elije: 1) Ge, 2) Si, 3) InP, 4) GaAs, 5) CdTe, 6) AlSb, 7) ZnTe, 8) Se, 9) GaP i 10) CdS
Sa slike 9.6 se vidi da se efikasnost solarnih elija u poetku poveava sa porastom Eg, da postie maksimum i da se sa daljim poveanjem Eg smanjuje. Maksimum efikasnosti od 20% se postie za Eg = 1,5 eV, odnosno, kada fotoni imaju talasnu duinu = 0,83m. Danas je poznat vei broj poluprovodnika od kojih se mogu izraivati solarne elije. U praksi se mnogi od njih ne upotrebljavaju zbog komplikovane tehnologije izrade, visoke cene ili male efikasnosti. U sluaju monokristalnog silicijuma irina zabranjene zone iznosi 1,1 eV to odgovara efikasnosti oko 20%. Silicijum teorijski nije najpogodniji materijal za izradu solarnih elija. Teorijski bi najbolje bilo da se za izradu solarnih elija koriste poluprovodniki materijali sa irinom zabranjene zone izmeu 1,4 eV i 1,6 eV. Meutim, u praksi je sa materijalima koji imaju ovu irinu zabranjene zone postignuta manja efikasnost od teorijski predviene efikasnosti.
160
STUDIJA
Tabela 9.1. Efikasnost (koeficijent korisnog dejstva) razliitih solarnih elija
Osnova
Struktura Konvencionalna ''Crna povrina'' Hetero prelaz Scottky barijera In Sn oksid Sn oksid BSF elija
Efikasnost (%) 12 do 16 18 6 do 10 8 do 10 12 10 17 8 do 10
Silicijum monokristal
Silicijumski polikristal Galijum Arsenid Hetero prelaz Scottky barijera Konvencionalna Cd Zn S In P na CdS Cd Te CdS Cu In Sn CdS Si C CdS - plastik In-Sn-O-Cd-Te
Kadmijum sulfid
Tanak film
23 15 5-8 15 12,5 7 5,7 5 do 8 5,2 do 7 7,4
9.3. Primena solarnih elija

9.3.1. Povezivanje solarnih elija Solarne elije se mogu povezati redno, paralelno ili kombinovano. Kod rednog povezivanja pojaava se izlazni napon, a kod paralelnog izlazna struja. Ukoliko je kod redne veze neka od solarnih elija neispravna, dolazi do smetnji u radu cele veze. Neispravna elija se ponaa kao potroa, zagreva se i predstavlja vruu taku veze. Usled pregrevanja moe da doe do njenog trajnog oteenja. U praksi se ovaj problem reava tako da se paralelno svakoj eliji postavi bajpas dioda. Na ovaj nain se u sluaju neispravnosti neke od elija, gubici redne veze svode na najmanju moguu meru . 9.3.2. Fotonaponski solarni sistemi Pod fotonaponskim solarnim sistemom podrazumeva se sistem pomou koga se sunevo zraenje pretvara u elektrinu energiju i vri snabdevanje potroaa jednosmernom i/ili naizmeninom strujom. Fotonaponski solarni sistem moe da radi nezavisno od elektrodistributivne mree ili da bude prikljuen za nju. U zavisnosti od komponenata od kojih se sastoji, fotonaponski solarni sistem koji nije prikljuen za elektrodistributivnu mreu potroaima moe da daje jednosmernu ili naizmeninu struju.
161
STUDIJA
Fotonaponski solarni sistemi koji nisu vezani za elektrodistributivnu mreu

Fotonaponski solarni sistemi koji nisu vezani za elektrodistributivnu mreu i koji mogu da vre snabdevanje potroaa jednosmernom i/ili naizmeninom strujom najee se koriste kao izvori elektrine energije za udaljene kue, kamp-kuice, jedrilice, amce, telekomunikacione repetitore itd. Za snabdevanje potroaa jednosmernom strujom koristi se fotonaponski solarni sistem koji se sastoji od solarnih modula, regulatora punjenja akumulatora, akumulatora i potroaa jednosmerne struje. ematski prikaz fotonaponskog solarnog sistema koji vri snabdevanje potroaa jednosmernom strujom dat je na slici 9.7.
Slika 9.7. ematski prikaz fotonaponskog solarnog sistema koji vri snabdevanje potroaa jednosmernom strujom
Fotonaponski solarni sistem za snabdevanje potroaa naizmeninom strujom sastoji se od solarnih modula, regulatora punjenja akumulatora, akumulatora i invertora (pretvaraa) jednosmerne u naizmeninu struju. ematski prikaz fotonaponskog solarnog sistema koji vri snabdevanje potroaa naizmeninom strujom dat je na slici 9.8. Kod ovog sistema, preko regulatora punjenja akumulatora, za akumulator mogu da se poveu i potroai jednosmerne struje (Slika 9.9).
Slika 9.8. ematski prikaz fotonaponskog solarnog sistema koji vri snabdevanje potroaa naizmeninom strujom
Slika 9.9. Fotonaponski sistem za snabdevanje potroaa jednosmernom i naizmeninom strujom
162
STUDIJA
ematski prikaz povezivanja solarnih modula, akumulatora, regulatora punjenja akumulatora i potroaa dat je na slici 9.10.
Slika 9.10. ematski prikaz povezivanja solarnih modula, akumulatora, regulatora punjenja akumulatora i potroaa
9.3.3. Komponente fotonaponskog solarnog sistema Osnovni elementi fotonaponskog solarnog sistema su solarne elije, regulator punjenja akumulatora, akumulator, invertor i potroai. Akumulatori Akumulator je elektrohemijski izvor energije iji se rad zasniva na reverzibilnom eletrohemijskom procesu konverzije elektrine energije u hemijsku, i obrnuto. Akumulator se sastoji od galvanskih elemenata koji imaju po dve elektrode (anodu i katodu) koje se nalaze u elektrolitu. Serijskim povezivanjem galvanskih elemenata dobija se akumulatorska baterija nazivnog napona koji odgovara broju galvanskih elemenata pomnoenim s naponom jednog elementa. Akumulatori se mogu podeliti na starter akumulatore i akumulatore sa dubokima pranjenjem (deep-cycle). Starter akumulatori su najjeftiniji, imaju rok trajanja nekoliko sezona, ako nema dubokih pranjenja, osetljivi na duboka pranjenja itd. Akumulatori sa dubokim pranjenjem su: daleko trajniji pri dubokim pranjenjima, tolerantni pri retkim pranjenjima do dna, nisu preporuljivi za start itd. Kod fotonaponskih sistema koji nisu vezani za elektrodistributivnu mreu najee se koriste olovni akumulatori sa dubokim pranjenjem, a ree starter olovni akumulatori. Pored ovih, koriste se i gel akumulatori (gel cell batteries) i AMG akumulatori (absorbed glass mat batteries). Kod gel akumulatora, elektrolit je elatinaste strukture, koji je otporniji na udarce i vibracije. Kod AGM akumulatora elektrolit predstavlja kombinaciju mikro-staklenih vlakana i sumporne kiseline. Staklena vlakna kompletno upijaju kiselinu. Kod ovih akumulatora nije potrebno dodavanje vode, mogu da se ugrauju u bilo kom poloaju, otporni su na niske temperature, imaju dui vek trajanja, veu efikasnost i skuplji su od olovnih akumulatora.
163
STUDIJA
Regulator punjenja akumulatora Regulator punjenja akumulatora automatski regulie punjenje i pranjenje akumulatora. Akumulator moe da se oteti ukoliko se previe napuni ili isprazni. Kada je akumulator napunjen, regulator prekida njegovo dalje punjenje, a kada je akumulator ispranjen do odreene granice, regulator iskljuuje potroa od akumulatora. Na primer, regulatori za akumulatore od 12V obino prekidaju punjenje akumulatora kad je napon akumulatora dostigao vrednost od oko 14,2V, a iskljuuju potroa ako napon akumulatora padne ispod vrednosti od oko 10,8V. Invertor Invertor je ureaj koje pretvara jednosmerni napon od 12V ili 24 V u nazmenini napon od 220V. Invertori, koji se koriste kod fotonaponskog sistema za snabdevanje potroaa naizmeninom strujom, koriste MOSFET-ove (unipolarne tranzistore), ija je izlazna snaga od 100 W do 32 kW. Izbor odgovarajueg invertora za primenu kod fotonaponskih solarnih sistema zavisi od talasnog oblika izlaznog napona, zahteva optereenja sistema, njegove efikasnosti itd. U zavisnosti od talasnog oblika izlaznog napona (izlaznog signala), invertori se mogu podeliti na: invertore pravougaonog izlaznog signala, invertore modifikovanog pravougaonog izlaznog signala, invertore modifikovanog sinusnog izlaznog signala i invertore impulsno-irinsko modulisanog izlaznog signala. Invertori pravougaonog izlaznog signala spadaju u grupu najjednostavnijih i najjeftinijih invertora, efikasnosti od 70-98 %. Ovaj tip invertora, jednosmerni napon na njegovom ulazu pretvara u naizmenini napona pravougaonog talasnog oblika na izlazu i obino se koriste kada potroai nisu prezahtevni u pogledu istoe ulaznog signala jer vii harmonici mogu izazvati probleme u motorima i flourescentnim lampama. Proizvode se do nazivne snage od 1MW, sa izrazito velikim kapacitetom udarnog optereenja (do 20 puta). Primena invertora pravougaonog izlaznog signala je ograniena zbog prisustva viih harmonika koji dovode do izoblienja (distorzije) izlaznog signala i do 40%. Invertori modifikovanog sinusnog izlaznog signala imaju izoblienje izlaznog signala oko 5 % i efikasnost preko 90 %. Slaba strana ovih invertora su male nazivne snage, od 300 W do 2.500 W. Invertori impulsno-irinsko modulisanog izlaznog signala (napona) daju izlazni signal koji je po obliku najsliniji sinusnom signalu. Rad ovog tipa invertora zasniva se na impulsno-irinskoj modulaciji napona (PWM signal). Invertor ovog tipa je sloenije strukture, sa najmanjom distorzijom, manjom od 5% i efikasnosti preko 90%. Ovaj tip invertora ima dobre sposobnosti u pogledu nazivnih snaga koje idu i do 20 kW po jedinici i dosta se koristi u sluajevima gde je potrebna dobra preciznost sinusnog talasa. Najkvalitetniji ali i najskuplji invertori su invertori sa istim sinusnim talasom. Obino su to invertori koji se koriste za mrene aplikacije fotonaponskih sistema i pripadaju grupi mreno komutiranih invertora. istoa sinusnog talasa dobija se korienjem sloenih filtera koji smanjuju efikasnost ureaja ispod 80%. Nazivne snage se kreu do 2 kW, dok distorzija je manja od 1%. 9.3.4. Odreivanje karakteristika fotonaponskog sistema koji nije povezan sa elektrodistributivnom mreom Prilikom projektovanja solarnog sistema za snabdevanje potroaa elektrinom energijom treba voditi rauna o koliini elektrine energije koja se u toku dana dobija pomou jednog solarnog modula, o dnevnoj potronji elektrine energije, o geografskom poloaju objekta, snazi regulatora punjenja akumulatora i pretvaraa jednosmerne u naizmeninu struju, kapacitetu akumulatora itd.
164
STUDIJA
Odreivanje dnevnog dobitka elektrine energije Elektrina energija koja se u toku dana dobija pomou jednog solarnog modula DM [Wh] odreuje se mnoenjem snage solarnog modula PM [W] i geografskog faktora GF [h] (srednja dnevna duina sijanja sunca u asovima u datom geografskom podruju u toku jedne godine) koji se uzima sa priloene mape. DM = PM GF [Wh] (9.2)
Pri ovome treba imati u vidu da na iznose elektrine energije koja se dobija pomou solarnih elija utiu: - Lokalne vremenske prilike koje mogu brzo da se menjaju i na veoma uskom geografskom podruju. - Postavljanje solarnih elija orijentacija i poloaj mogu u mnogome da utiu na koliinu dobijene elektrine energije. elije na koje pada senka ili nisu pravilno orijentisane ka Suncu, daju mnogo manje energije. - Godinja doba izraunavanja se vre na osnovu godinjih srednjih vrednosti intenziteta sunevog zraenja. U toku zime dobie se manje, a u toku leta vie od srednjeg godinjeg iznosa energije. Na koliinu sunevog zraenja koja pada na povrinu zemlje utie veliki broj faktora kao to su: geografska irine mesta, godinje doba, doba dana, istoa atmosfere, oblanost, orijentacija i nagib povrine itd. Ovaj podatak je veoma bitan jer se preko njega vri proraun isplativosti ureaja koji koriste sunevo zraenje. Veoma pouzdani podaci se mogu nai u datotekama PVGIS-a (Photovoltaic Geographical Information System). U cilju izraunavanja energetske efikasnosti fiksne, jednoosno i dvoosno rotacione solarne elektrane danas se najee koriste PVGIS raunski programi koji se mogu nai na internetu. Pomou navedenih programa mogu da se dobiju sledei podaci: srednje dnevne, mesene i godinje vrednosti energije sunevog zraenja koje padne na jedan kvadratni metar horizontalne ili povrine koja je nagnuta pod odreenim uglom u odnosu na horizontalnu povrinu, promena optimalnog ugla nagiba solarnih modula u toku godine, odnos difuznog i globalnog sunevog zraenja, srednja dnevna temperatura i dnevna, mesena i godinja energetska efikasnost fiksne, jednoosno i dvoosno rotacione solarne elektrane itd. Proizvodnja fotonaponskih ureaja se duplira svake dve godine uz prosean godinji porast od 48% od 2002. godine, tako da ova grana privrede pokazuje najbri razvoj u svetu u poreenju sa svim ostalim granama energetske tehnologije. S ekonomskog aspekta, cena struje dobijene iz suneve energije kontinuirano pada kao rezultat tehnolokih unapreenja i rasta masovne proizvodnje, dok se oekuje da e fosilna goriva postati znatno skuplja u skoroj budunosti. U ovom trenutku je za Srbiju - Vojvodinu opravdanije podsticati korienje energije sunevog zraenja za proizvodnju toplotne i elektrine energije u domenu domainstava, industrije i nekih grana poljoprivrede zbog manjih investicionih ulaganja. Isto tako opravdano je i podsticanje i izgradnja veih solarnih elektrana na bazi fotonaponskih sistema. Takva politika bi, izmeu ostalog, bila korisna i zbog razvoja domae ekonomije, kao i upoljavanja stanovnitva u oblasti istih energija. Meutim dugorono gledano, budunost pretvaranja sunevog zraenja je u FN tehnologiji i njenoj integraciji sa ostalim granama tehnologije, to je i u skladu sa stavovima, planovima, ali i trenutnim stanjem u Evropskoj uniji i ostalim ekonomski vodeim zemljama sveta. Stoga se u daljem izlaganju razmatraju iskljuivo ureaji i sistemi bazirani na fotonaponskom pretvaranju suneve energije te odgovarajui program, planovi i mogunosti korienja i razvoja u Srbiji i Vojvodini. U daljem tekstu su dati rezultati dobijeni pomou PVGIS programa i to: procene energije sunevog zraenja za vie mesta u AP Vojvodini i energetske efikasnosti fiksne, jednoosno i dvoosno rotacione solarne elektrane od 1MW sa solarnim elijama od monokristalnog silicijuma. U daljem su dati rezultati
165
STUDIJA
izraunavanja (pomou PVGIS programa) energetske efikasnosti fiksne mini solarne elektrane snage od 1 kW sa solarnim elijama od monokristalnog silicijuma za vie gradova na podruju AP Vojvodine. (PVGIS programa se moe nai na sajtu http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/apps3/pvest.php.)
9.4. Parametri fotonaponskih sistema - solarnih elektrana - za vea mesta u AP Vojvodini

NOVI SAD Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 4,0% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 13,5% Nepokretan sistem, nagib od 00 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno god. Ed 0.97 1.63 2.64 3.72 4.71 5.13 5.4 4.74 3.52 2.25 1.21 0.81 3.07 Em 30 45.6 81.9 112 146 154 167 147 105 69.7 36.2 25.3 93.3 1120 Hd 1.17 1.92 3.07 4.29 5.4 5.89 6.19 5.44 4.06 2.64 1.44 0.99 3.55 Hm 36.1 53.8 95.2 129 167 177 192 169 122 81.8 43.3 30.6 108 1300
d: Prosena dnevna proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] m: Prosena mesena proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] Hd: Prosena dnevna suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Hm: Prosena mesena suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2]
166
STUDIJA
Meseni dobitak energije nepokretnog (sa nepromenljivim uglom) FS sistema
Nepokretan sistem, nagib od 00 Meseno zraenje u ravni - za stalan ugao
Nepokretan sistem, nagib od 00 Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,5% Nepokretan sistem, nagib od 300 orientation=0 deg. Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Ed 1.53 2.32 3.29 4.09 4.76 4.98 Em 47.3 65 102 123 148 149 Hd 1.75 2.66 3.76 4.69 5.45 5.72 Hm 54.2 74.4 117 141 169 171 167
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
STUDIJA
Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana
5.35 5.11 4.32 3.21 1.88 1.33 3.52
166 158 130 99.5 56.5 41.3 107 1290
6.13 5.85 4.94 3.66 2.15 1.53 4.03
190 181 148 114 64.6 47.3 123 1470
d: Prosena dnevna proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] m: Prosena mesena proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] Hd: Prosena dnevna suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Hm: Prosena mesena suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Meseni dobitak energije nepokretnog (sa nepromenljivim uglom) FS sistema
Nepokretan sistem, nagib od 300
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
168
STUDIJA
Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,8% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,4% Nepokretan sistem, nagib od 450 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 1.69 2.49 3.36 3.98 4.45 4.57 4.95 4.91 4.38 3.43 2.07 1.49 3.49 Em 52.3 69.8 104 119 138 137 153 152 131 106 62.2 46.1 106 1270 Hd 1.92 2.84 3.84 4.56 5.11 5.25 5.68 5.61 5 3.9 2.36 1.69 3.99 Hm 59.4 79.4 119 137 158 158 176 174 150 121 70.7 52.4 121 1460
kWh/meseno
169
STUDIJA
Meseno zraenje u ravni - za stalan ugao
ZRENJANIN Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% (generisana vrednost za podruja bez temperaturnih informacija ili za fotonaponske module) Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 4,0% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 13,5% Nepokretan sistem, nagib od 00 orijentacija: 00 Ed Em Hd Hm 0.98 30.4 1.18 36.6 1.66 46.4 1.96 54.9 2.70 83.7 3.14 97.3 3.78 113 4.36 131 4.78 148 5.49 170 5.21 156 5.98 179 5.45 169 6.25 194 4.80 149 5.52 171 3.54 106 4.09 123 2.30 71.3 2.70 83.8 1.21 36.2 1.45 43.4 0.82 25.5 1.00 30.9 3.11 94.6 3.6 110
Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za 1140 1310 godinu dana d: Prosena dnevna proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] m: Prosena mesena proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] Hd: Prosena dnevna suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Hm: Prosena mesena suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2]
kWh/m2/meseno
170
STUDIJA
Nepokretan sistem, nagib od 00 Meseno zraenje u ravni - za stalan ugao kWh/m2/meseno Nepokretan sistem, nagib od 00 Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,5% Nepokretan sistem, nagib od 300 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Ed 1.57 2.40 3.38 4.17 4.84 5.06 Em 48.6 67.1 105 125 150 152 Hd 1.8 2.74 3.87 4.78 5.55 5.81 Hm 55.7 76.8 120 143 172 174
kWh/meseno
171
STUDIJA
Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana
5.40 5.19 4.37 3.32 1.91 1.36 3.59
168 161 131 103 57.4 42.3 109 1310
6.19 5.93 4.99 3.79 2.19 1.56 4.11
192 184 150 117 65.6 48.4 125 1500
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
172
STUDIJA
Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,8% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,4% Nepokretan sistem, nagib od 450 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 1.74 2.58 3.47 4.06 4.53 4.64 5.00 4.98 4.43 3.56 2.11 1.53 3.56 Em 54.0 72.3 108 122 140 139 155 154 133 110 63.4 47.3 108 1300 Hd 1.98 2.94 3.96 4.65 5.19 5.34 5.74 5.70 5.05 4.05 2.40 1.73 4.07 Hm 61.3 82.3 123 140 161 160 178 177 152 125 72.0 53.8 124 1480
kWh/meseno
173
STUDIJA
APATIN Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 3,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 13,4% Nepokretan sistem, nagib od 00 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 0.9 1.51 2.48 3.64 4.52 4.87 5.15 4.55 3.35 2.11 1.06 0.72 2.91 Em 27.8 42.2 76.8 109 140 146 160 141 101 65.3 31.8 22.4 88.6 1060 Hd 1.08 1.78 2.88 4.2 5.19 5.58 5.9 5.23 3.87 2.47 1.26 0.87 3.37 Hm 33.4 49.8 89.3 126 161 167 183 162 116 76.6 37.9 27 102 1230
kWh/m2/meseno
174
STUDIJA
Nepokretan sistem, nagib od 00 Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,5% Nepokretan sistem, nagib od 300, orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Ed 1.57 2.40 3.38 4.17 Em 48.6 67.1 105 125 Hd 1.8 2.74 3.87 4.78 Hm 55.7 76.8 120 143
kWh/m2/mese no
kWh/meseno
175
STUDIJA
Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana
4.84 5.06 5.40 5.19 4.37 3.32 1.91 1.36 3.59
150 152 168 161 131 103 57.4 42.3 109 1310
5.55 5.81 6.19 5.93 4.99 3.79 2.19 1.56 4.11
172 174 192 184 150 117 65.6 48.4 125 1500
kWh/m2/mesen o
kWh/meseno
176
STUDIJA
Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,8% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,4% Nepokretan sistem, nagib od 450 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 1.52 2.26 3.12 3.92 4.29 4.37 4.76 4.72 4.17 3.17 1.75 1.24 3.28 Em 47.0 63.2 96.7 118 133 131 148 146 125 98.3 52.4 38.5 99.8 1200 Hd 1.72 2.57 3.56 4.49 4.93 5.02 5.46 5.41 4.75 3.6 1.99 1.41 3.75 Hm 53.5 72.0 110 135 153 151 169 168 143 112 59.6 43.8 114 1370
kWh/meseno
177
STUDIJA
SOMBOR Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 3,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 13,4% Nepokretan sistem, nagib od 00 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 0.9 1.51 2.48 3.65 4.53 4.88 5.14 4.57 3.35 2.11 1.05 0.71 2.91 Em 27.8 42.2 76.9 110 140 147 159 142 101 65.5 31.4 22 88.7 1060 Hd 1.08 1.78 2.88 4.21 5.2 5.6 5.89 5.25 3.87 2.48 1.25 0.86 3.37 Hm 33.4 49.8 89.4 126 161 168 182 163 116 76.8 37.5 26.5 103 1230
kWh/m2/mesen o
178
STUDIJA
Nepokretan sistem, nagib od 00 Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,5% Nepokretan sistem, nagib od 300 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Ed 1.39 2.12 3.06 4.04 Em 43 59.4 95 121 Hd 1.59 2.43 3.51 4.62 Hm 49.3 68 109 139
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
179
STUDIJA
Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana
4.59 4.77 5.13 4.94 4.12 2.99 1.59 1.11 3.33
142 143 159 153 124 92.8 47.7 34.4 101 1210
5.26 5.47 5.88 5.65 4.7 3.42 1.82 1.27 3.81
163 164 182 175 141 106 54.6 39.3 116 1390
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
180
STUDIJA
Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,8% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,4% Nepokretan sistem, nagib od 450 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana Ed 1.53 2.27 3.13 3.94 4.3 4.39 4.76 4.75 4.18 3.2 1.74 1.22 3.29 Em 47.4 63.6 97.1 118 133 132 148 147 125 99.1 52.2 37.9 100 1200 Hd 1.74 2.58 3.58 4.51 4.94 5.05 5.46 5.44 4.77 3.63 1.98 1.39 3.76 Hm 53.9 72.4 111 135 153 151 169 169 143 113 59.3 43.1 114 1370
kWh/meseno
181
STUDIJA
Nepokretan sistem, nagib od 450 SUBOTICA Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 3,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 13,4% Nepokretan sistem, nagib od 00 orijentacija: 00 Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ed 0.89 1.53 2.52 3.72 4.61 5.00 5.21 4.63 3.38 2.16 1.07 0.71 2.96 Em 27.7 42.9 78.2 112 143 150 161 144 101 66.9 32.2 22.1 90.1 Hd 1.07 1.81 2.93 4.29 5.29 5.74 5.97 5.32 3.91 2.53 1.28 0.86 3.43 Hm 33.3 50.6 90.9 129 164 172 185 165 117 78.6 38.5 26.8 104
Ukupno za 1080 1250 godinu dana d: Prosena dnevna proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] m: Prosena mesena proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] Hd: Prosena dnevna suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Hm: Prosena mesena suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2]
kWh/m2/meseno
182
STUDIJA
Nepokretan sistem, nagib od 00 Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,9% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,4% Nepokretan sistem, nagib od 300 orijentacija: 00 Ed Em Hd Hm 1.4 43.5 1.61 49.8 2.19 61.4 2.51 70.2 3.15 97.5 3.6 112 4.13 124 4.73 142 4.69 145 5.37 167 4.9 147 5.62 168
kWh/m2/meseno Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun
kWh/meseno
183
STUDIJA
Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje
5.21 5.03 4.18 3.11 1.67 1.14 3.41
162 156 125 96.4 50.2 35.3 104
5.97 5.75 4.77 3.55 1.91 1.3 3.9
185 178 143 110 57.3 40.4 119
Ukupno za 1240 1420 godinu dana d: Prosena dnevna proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] m: Prosena mesena proizvodnja elektrine energije iz datog sistema, [kWh] Hd: Prosena dnevna suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Hm: Prosena mesena suma globalnog zraenja koju prima modul datog sistema, [kWh/m2] Meseni dobitak energije nepokretnog (sa nepromenljivim uglom) FS sistema
kWh/m2/meseno
kWh/meseno
184
STUDIJA
Nominalna snaga fotonaponskog sistema (FN) - solarne elektrane: 1.0 kW (tanak sloj) Procenjeni gubici usled temperaturnih uticaja: 8% Procenjeni gubitak zbog efekata ugaone refleksije: 2,8% Drugi gubici (kablovi, invertor i dr.): 2,0% Kombinovani FN gubici sistema: 12,3% Nepokretan sistem, nagib od 450 orijentacija: 00 Ed Em Hd Hm 1.55 48 1.76 54.6 2.36 66 2.68 75.1 3.22 100 3.68 114 4.04 121 4.62 139 4.4 136 5.05 156 4.51 135 5.18 155 4.84 150 5.55 172 4.84 150 5.54 172 4.25 128 4.84 145 3.34 103 3.79 117 1.84 55.2 2.09 62.7 1.26 39.2 1.44 44.5 3.38 103 3.86 117 1230 1410
Mesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godinje Ukupno za godinu dana
Nepokretan sistem, nagib od 450 185
kWh/meseno
STUDIJA
9.5. Paramatri za dimenzionisanje FN sistema

9.5.1.Odreivanje dnevne potronje elektrine energije jednosmerne struje Dnevna potronja elektrine energije jednosmerne struje DC [Wh] izraunava se tako to se pojedinana snaga potroaa jednosmerne struje PC [W] pomnoi sa srednjim vremenom korienja potroaa tC [h] i dobijenoj vrednosti doda 30% radi kompenzacije na ureajima solarnog sistema: DC = 1,3
kWh/m2/meseno
P
C
tC
(9.3)
9.5.2. Odreivanje dnevne potronje elektrine energije naizmenine struje Dnevna potronja naizmenine struje DA [Wh] izraunava se tako to se snaga potroaa naizmenine struje PA [W] pomnoi sa srednjim vremenom korienja potroaa tA [h] i dobijenoj vrednosti doda 40% radi kompenzacije gubitaka na solarnom sistemu: DA = 1,4
P
A
tA
(9.4)
9.5.3. Odreivanje ukupne dnevne potronje elektrine energije Ukupna dnevna potronja elektrine energije DP [Wh] jednaka je zbiru dnevne potronje jednosmerne DC [Wh] i naizmenine struje DA [Wh]: DP = DC + DA (9.5)
186
STUDIJA
9.5.4. Odreivanje broja solarnih modula Broj solarnih modula N odreuje se deobom ukupne dnevne potronje elektrine energije DP [Wh] sa elektrinom energijom koja se dobija pomou jednog solarnog modula: N = D P / DM 9.5.5. Odreivanje kapaciteta akumulatora Za uvanje elektrine energije koriste se akumulatori (baterije) razliitih vrsta i kapaciteta. Kapacitet akumulatora zavisi od dnevnih potreba potroaa za elektrinom energijom (dnevni kapacitet) i od potreba za elektrinom energijom za autonomni rad odreenih potroaa (rezervni kapacitet). Autonomni rad potroaa odreuje se u danima. Za autonomni rad telekomunikacionih sistema potreban je kapacitet od 10 dana, za domainstva oko 5 dana, a za vikend kue dan ili dva. Kapacitet akumulatora KA [Wh] se odreuje tako to se dnevna potronja elektrine energije DP [Wh] pomnoi sa faktorom rezerve (koji predstavlja broj uzastopnih oblanih dana) i tome doda 30% ukupne dnevne potronje elektrine energije: KA = 1,3 DP n (9.7) (9.6)
Kapacitet akumulatora CA u Ah dobija se pomou sledeeg izraza: CA = K A / UA (9.8)
gde je KA kapacitet akumulatora u [Wh] a UA napon akumulatora u [V].
9.5.6. Primer za izraunavanje karakteristika fotonaponskog sistema Dnevna potronja jednosmerne struje Dnevna potronja jednosmerne struje izraunava se tako to se pojedinana snaga potroaa [W] pomnoi sa srednjim vremenom korienja potroaa [h].
Tabela 9.2. Dnevna potronja jednosmerne struje
Potroa svetlo TV ventilator
Snaga [W] 40 35 20
Srednje vreme korienja [h] 3 3 4 Ukupno:
Dnevna potronja [Wh] 120 105 80 305
Dobijenoj vrednosti (305 Wh) treba dodati 30% (92 Wh) radi gubitaka na ureajima solarnog sistema, tako da se za srednju vrednost dnevne potronje jednosmerne struje dobija 397 Wh.
187
STUDIJA
Dnevna potronja naizmenine struje Dnevna potronja naizmenine struje izraunava se tako to se snaga potroaa [W] pomnoi sa srednjim vremenom korienja potroaa [h] i dobijene vrednosti saberu.
Tabela 9.3. Dnevna potronja naizmenine struje
Potroa razni ureaji kompjuter radio
Snaga [W] 240 40 35
Srednje vreme korienja [h] 0,25 3,5 2,0 Ukupno:
Dnevna potronja [Wh] 60 140 70 270
Dobijenoj vrednosti (270 Wh) treba dodati 40% (108 Wh) radi gubitaka na solarnom sistemu, tako da se za srednju vrednost dnevne potronje naizmenine struje dobija 378 Wh. Sabiranjem srednjih vrednosti potronje jednosmerne i naizmenine struje dobija se srednja dnevna potreba za elektrinom energijom iz solarnog sistema od 775 Wh. U cilju odreivanja broja solarnih modula koje treba ukljuiti u sistem da bi zadovoljili potrebu za elektrinom energijom u toku jednog dana, dobijenu vrednost (775 Wh) treba podeliti sa srednjom dnevnom vrednou energije [Wh] koja se dobija po jednom modulu. Srednja dnevna vrednost energije koja se dobija sa jednim modulom [Wh] jednaka je proizvodu snage modula [W] i geografskog faktora. Snaga modula se uzima iz prospekta, a geografski faktor sa mape. Ukoliko se uzme modul snage 50 W i geografski faktor 4, srednja dnevna vrednost elektrine energije koja se dobija pomou tog modula iznosi 200 Wh. Deljenjem 775 Wh sa 200 Wh dobija se da je potrebno 4 modula snage 50 W. Kapacitet akumulatora
Tabela 9.4. Kapacitet akumulatora
Dnevna potreba Rezervni faktor
30% sigurnosni faktor Kapacitet akumulatora Napon akumulatora Kapacitet akumulatora
775 x 5 = 3875 + 1163 = 5038 12 = 420
Wh
Wh Wh Wh V Ah
188
STUDIJA
Potroai U zavisnosti od snage na fotonaponski solarni sistem moe da se prikljui vei ili manji broj potroaa jednosmerne ili naizmenine elektrine energije. U tabeli 9.5 date su tipine vrednosti snage najee korienih potroaa elektrine energije.
Tabela 9.5. Tipine vrednosti snage najee korienih potroaa elektrine energije
POTROAI NAIZMENINE STRUJE Friider Sijalica sa vlaknom TV Stereo ureaji Mikrotalasna pe Elektrini poret
SNAGA (W) 350 40-100 175 40-100 450-750 1100
POTROAI JEDNOSMERNE STRUJE Ventilator Friider TV Fluorescentna sijalica Stereo ureaji
SNAGA (W) 25 60 60 8-40 35
9.5.7. Fotonaponski solarni sistem prikljuen za elektrodistributivnu mreu Fotonaponski solarni sistemi prikljueni za elektrodistributivnu mreu sastoje se od solarnih modula, invertora, strujomera i prikljunih vodova za prikljuenje solarnog sistema za elektrodistributivnu mreu. Kod ovih sistema se celokupan iznos proizvedene elektrine energije predaje elektrodistributivnoj mrei. U ove sisteme spadaju solarne elektrane i elektrane male snage postavljene na privatnim kuama, stambenim i drugim objektima. 9.5.8. Kombinovani fotonaponski sistem Pod kombinovanim solarnim sistemom podrazumeva se sistem koji jedan deo proizvedene elektrine energije predaje gradskoj mrei, a preostali deo se akumulira u odgovarajuim akumulatorima i koristi za snabdevanje potroaa u datom objektu jednosmernom ili naizmeninim strujom. Kod ovog sistema se predaja elektrine energije elektrodistributivnoj mrei vri preko invertora, strujomera i odgovarajuih prikljuaka. Drugi deo energije se preko regulatora punjenja akumulatora predaje akumulatoru. Za akumulator mogu direktno da se prikljue potroai jednosmerne struje. Ukoliko se za akumulator prikljui invertor, moe da se koristi i naizmenina struja.
Slika 9.11. Kombinovani fotonaponski sistem
189
STUDIJA
9.5.9. Hibridni sistemi Pod hibridnim sistemom podrazumeva se sistem koji istovremeno elektrinu energiju proizvodi pomou dva ili vie nezavisnih izvora energije, i to: fotonaponskog sistema, vetrogeneratora, dizel agregata itd. Razliiti su interesi za eksploataciju suneve energije. U hladnijim krajevima ona se, uglavnom, koristi za grejanje prostora i vode te dobijanje elektrine energije, a u toplijim krajevima - za rashlaivanje prostorija i dobijanje elektrine energije. 9.5.10. Solarne elektrane Pod solarnom elektranom se podrazumeva elektrana koja pomou solarnih elija pretvara Sunevo zraenje u elektrinu energiju. Solarna elektrana se sastoji od solarnih elija grupisanih u solarne module, invertora koji pretvara jednosmerni u naizmenini napon i transformatora preko koga se dobijena elektrina energija predaje elektrodistributivnoj mrei. Rad solarne elektrane je automatizovan i kontrolisan pomou odgovarajueg raunarskog programa. Kod solarnih elektrana se najee koriste solarni moduli od monokristalnog i polikristalnog silicijuma, a ree od tankoslojnih materijala, kao to su amorfni silicijum i CdTe. Efikasnost solarnih elija od monokristalnog silicijuma je oko 15%, od polikristalnog silicijuma oko 12 %, od amorfnog silicijuma oko 5 % i od CdTe oko 8 %. Solarni moduli od monokristalnog i polikristalnog silicijuma su pogodniji za podruja sa preteno direktnim sunevim zraenjem, dok su solarni moduli sa solarnim elijama od tankoslojnih materijala pogodniji za podruja sa preteno difuznim sunevim zraenjem. Pod invertorom se podrazumeva ureaj koje pretvara jednosmerni napon koji se dobija pomou solarne elektrane od 12V ili 24 V u trofazni nazmenini napon od 220V. U zavisnosti od konstrukcije, efikasnost invertora se kree do 97 %. Pri izboru invertora potrebno je voditi rauna o naponu na izlazu polja solarnih modula, snazi polja solarnih modula, parametrima gradske mree, izboru naina upravljanja solarnom elektranom itd. Kod solarnih elektrana moe da se koristi vei broj invertora manje snage ili jedan ili dva invertora vee snage. Monitoring sistem solarne elektrane se sastoji od centralne merno-kontrolne jedinice za praenje reima rada elektrane. Kod monitoring sistema se koriste odgovarajui senzori i softveri pomou kojih mogu da se dobiju sledei podaci: dnevna, mesena i godinja proizvodnja elektrine energije, redukcija CO2, detaljna promena parametara sistema, snimanje dogaaja nakon kvara, praenje meteorolokih parametara, alarm itd. Kod solarnih elektrana se, u skladu sa vaeim propisima elektrodistributivnih sistema koriste transformatori preko kojih se elektrina energija, dobijena pomou solarne elektrane, predaje elektrodistributivnoj mrei. U praksi se pokazalo da se efikasnost solarnih elektrana smanjuje oko 1% godinje. ematski prikaz solarne elektrane dat je na slici 9.12.
Slika 9.12. ematski prikaz solarne elektrane
190
STUDIJA
Fiksna solarna elektrana Pod fiksnom solarnom elektranom podrazumeva se elektrana kod koje su solarni moduli postavljeni na fiksne metalne nosae pod optimalnim uglom u odnosu na horizontalnu ravan i svi su orijentisani prema jugu. Za izgradnju fiksne solarne elektrane od 1 MW potrebno je oko 15 000 m2 povrine. Trokovi odravanja fiksne solarne elektrane mnogo su manji u odnosu na trokove odravanja rotacionih solarnih elektrana. Cena izgradnje fiksne solarne elektrane je oko 2,5 do 3,5 ur/W. Nedostatak fiksne solarne elektrane ogleda se u tome da solarni moduli ne prate sunevo zraenje, tako da se na godinjem nivou ne dobija optimalni iznos elektrine energije.
Slika 9.13. Fiksna solarna elektrana Jednoosno rotaciona solarna elektrana Pod jednoosno rotacionom solarnom elektranom podrazumeva se elektrana kod koje se solarni moduli, postavljeni pod optimalnim uglom, podeavaju prema suncu okretanjem oko vertikalne ose u toku dana od istoka do zapada. Za okretanje solarnih modula koriste se elektromotori, za iji je rad potrebna elektrina energija iz akumulatora ili gradske mree. Za kontrolu okretanja rotora koristi se odgovarajui centralizovani raunarski sistem. Ukoliko iz nekog razloga doe do otkaza raunarskog sistema, solarni moduli mogu runo da se podeavaju prema suncu. Takoe je mogue i runo podeavanje nagiba solarnih modula u odnosu na horizontalnu ravan u koracima od 5 od 0 - 45. Kod jednoosno rotacione solarne elektrane javlja se efekat senke solarnih modula koji se nalaze na susednim rotorima, tako da je za njenu izgradnju potrebno oko 60 000 m2 povrine. Po literaturnim podacima, efikasnost jednoosno rotacione solarne elektrane je 20 25 % vea od efikasnosti fiksne solarne elektrane. Trokovi odravanja jednoosno rotacione solarne elektrane su znatno vei od trokova za odravanje fiksne solarne elektrane. Cena izgradnje jednoosno rotacione solarne elektrane je oko 5,5 ur/W, to je za 30 % vie u odnosu na cenu izgradnje fiksne solarne elektrane. Pored ovoga, nedostatak jednoosno rotacione solarne elektrane ogleda se i u injenici da nema u toku godine automatskog podeavanja nagiba solarnih modula u odnosu na visinu Sunca.
Slika 9.14. Jednoosno rotaciona solarna elektrana
191
STUDIJA
9.6. Primene fotonaponskih sistema

Fotonaponski sistemi su veoma raznovrsni: mogu biti manji od novia i vei od fudbalskog igralita i mogu da obezbeuju energiju za bilo koji ureaj, od asovnika do itavih naselja. Uz jednostavnost rukovanja ovi faktori ih ine posebno privlanim za irok spektar primena. Nedavni porast proizvodnje FN elija uz niske cene otvorio je veliki broj novih trita uz veliki broj razliitih primena. Primene kao to su osvetljavanje, telekomunikacije, hlaenje, pumpanje vode, kao i obezbeivanje elektrine energije za itava naselja, naroito u udaljenim oblastima, pokazale su se kao konkurentne i profitabilne u odnosu na ve postojee tehnologije. Uz to, pojavila se relativno nova primena ovih sistema sa izuzetno velikim potencijalom fasadni fotonaponski sistemi (FFNS, ili eng. BIPV - building integrated photovoltaics). Konceptualno, fotonaponski sistem u svom najjednostavnijem obliku je sistem koji transformie sunevu energiju u elektrinu, koji nema pokretnih delova, iji rad zadovoljava najvie ekoloke standarde i ukoliko je dobro zatien od uticaja okoline nema delova koji mogu da se pohabaju. Fotonaponski sistemi su modularni tako da se njihova snaga moe projektovati za praktino bilo koju primenu. tavie, dodatni delovi kojima se poveava izlazna snaga lako se prilagoavaju postojeim fotonaponskim sistemima, to nije sluaj sa konvencionalnim izvorima elektrine energije, kao to su termoelektrane i nuklearne elektrane, ija ekonomska isplativost i izvodljivost zahteva multi-megavatne instalacije. Pre desetak godina oekivalo se da e dve najperspektivnije primene FN sistema biti u sektoru velikih elektrana snage nekoliko megavata, povezanih sa distributivnom mreom, i u desetak miliona kunih solarnih sistema u zemljama u razvoju. Meutim, slika je danas neto drugaija i tritem dominiraju urbani (rezidencijalni) FN sistemi povezani sa elektrodistributivnom mreom. U periodu od 2000. do 2005. godine ostvaren je relativni porast od 50% godinje u broju umreenih solarnih FN elektrana. Studije Evropske fotonaponske industrijske asocijacije (EPIA) i organizacije Greenpeace predviaju da e polovina od 207 GW kapaciteta u 2020. godini biti sistemi povezani za elektrodistributivnu mreu od kojih e 80% biti instalirani u rezidencijalnim zgradama. Fotonaponska industrija je sve prisutnija u nacionalnim energetskim strategijama sve veeg broja zemalja. 9.6.1. Primeri primene solarnih elija U savremenoj arhitekturi solarne elije se sve vie koriste kao krovni i fasadni elementi koje objektima daju lep izgled i proizvode elektrinu energiju. Kod privatnih kua, solarne elije se obino nalaze na krovu u vidu malih solarnih elektrana koje obezbeuju elektrinu energiju za dati objekat i elektrodistributivnu mreu. Kod viespratnih objekata koriste se netransparentne i semitransparentne solarne elije kao fasadni elementi. One objektu daju atraktivan izgled, proizvode elektrinu struju i proputanjem dela svetlosti u unutranjost objekta stvaraju prijatan ambijent za rad i boravak. Solarne elije se sve vie koriste u kolama i dravnim objektima kako za edukaciju mladih narataja i graanstva o mogunostima njihovog korienja za dobijanje elektrine energije, tako i u nastojanjima da se maksimalno smanji emisija gasova staklene bate. Savremeni arhitektonski objekti sa solarnim elijama su energetski nezavisni i ekoloki prihvatljivi. Sa arhitektonskog, tehnikog i finansijskog aspekta, fotonaponski solarni sistemi integrisani u graevinske elemente imaju sledee karakteristike: ne zahtevaju dodatno zemljite i mogu se koristitu i u gusto naseljenim urbanim sredinama, ne zahtevaju dodatne infrastrukturne instalacije, obezbeuju elektrinu energiju u toku najvee potranje i na taj nain smanjuju optereenje elektrodistributivne mree, mogu u potpunosti ili delimino da obezbede elektrinu energiju za odgovarajuu zgradu,
192
STUDIJA
mogu da zamene konvencionalne graevinske materijale i na taj nain da obezbede dvostruku ulogu koja moe viestruko da se isplati, pruaju nove estetske mogunosti na inovativan nain, mogu se povezati sa odravanjem, kontrolom i funkcionisanjem drugih instalacija i sistema u zgradi, mogu da obezbede smanjenje planiranih trokova.
Poto fasadni fotonaponski moduli mogu da zamenjuju klasine graevinske materijale, razlika u ceni izmeu solarnih elemenata po jedinici povrine i materijala koje mogu da zamene, je od posebnog znaaja. Tako je cena po jedinici povrine fasadnog fotonaponskog sistema, povezanog na distributivnu mreu, skoro ista kao i cena najkvalitetnijih fasadnih materijala kao to su mermer ili ukrasni kamen. Solarni crep Japanska kompanija Sanyo proizvodi solarni crep koji se sastoji od staklene osnove i serijski povezanih solarnih elija od amorfnog silicijuma (Slika 9.15). Za proizvodnju solarnog crepa koristi se stakleni crep na iju se povrinu vakuumskim naparavanjem In2O i SnO2 formiraju transparentne elektrode. Transparentne elektrode se seku pomou YAG lasera, sa irinom reza od 100 m. Zatim se vri nanoenje p-i-n slojeva od amorfnog silicijuma i njihovo seenje pomou YAG lasera. Nanoenje zadnje elektrode vri se vakuumskim naparavanjem aluminijuma ili srebra na a-Si slojeve, a zatim se postavljaju vodootporni elektrini kontakti (konektori). Za zatitu solarnih crepova koriste se epoksi smole i slojevi etil-vinil-acetata i etilen-tereftalata. Solarni crep dimenzija 305 305 mm2, koji se sastoji od 20 serijski povezanih solarnih elija, ima sledee elektrine karakteristike: snagu P = 2,7 W, napon otvorenog kola Uok = 17 V, struju kratkog spoja Iks = 210 mA, faktor ispune (filing faktor) F = 0,59. Ispitivanja vrena u toku dve godine na solarnom krovu koji se sastojao od 96 solarnih crepova ukupne snage 200 W pri intenzitetu Sunevog zraenja od 1000 W/m2, pokazala su da se njihova efikasnost smanjila za 15 % u odnosu na poetnu vrednost i da je zatim ostala stabilna. Krov sa solarnim crepovima predstavlja solarnu elektranu koja proizvodi elektrinu energiju za dati objekat.
Slika 9.15. Krov sa solarnim crepom
Solarni stadion u Tajvanu U Tajvanu je 2009. godine izgraen moderan stadion u obliku zmajevih krljuti sa 50.000 mesta i solarnim krovom (Slika 9.16).
193
STUDIJA
Slika 9.16. Solarni stadion u Tajvanu
Na 14.155 m2 krova nalaze se solarne elije, koje u potpunosti obezbeuje elektrinu energiju za osvetljenje stadiona i dva velika ekrana. Na ovom stadionu je mogue ukljuiti celokupno osvetljenje za 6 minuta. Oekuje se da solarni krov stadiona godinje proizvede 1,14 miliona kWh elektrine energije i time smanji emisiju 660 tona ugljendioksida u atmosferu godinje. Stadion je sagraen na 19 hektara, od kojih je skoro 7 hektara rezervisano za razvoj javnog prostora, biciklistikih staza, sportskih parkova i vetakih jezera. Biblioteka u Mataru Mataro, grad u paniji, koji u toku godine ima 2.360 sunanih sati, od 1996. godine se ukljuio u evropska nastojanja za to veim korienjem obnovljivih izvora energije. U Mataru su na krovu i junoj fasadi gradske biblioteke postavljene solarne elije snage 53 kWp. Na 225 m2 june fasade biblioteke nalaze se solarne elije od monokristalnog i polikristalnog silicijuma snage 20 kWp na meusobnom rastojanju od 1,4 cm. Semitransparentna fotonaponska fasada biblioteke u njenoj unutranjosti ostavlja veoma lep vizuelni utisak. Solarne elije na krovu biblioteke u Mataru snage 33 kWp postavljene su pod uglom od 37 u odnosu na horizontalnu ravan. Deo solarnih modula na krovu biblioteke je od semitransparentnih solarnih elija. Uporedni pregled dobijene elektrine energije od solarnih elija na krovu i fasadi biblioteke u Mataru dat je na slici 9.17.
Slika 9.17. Uporedni pregled dobijene elektrine energije nedeljno u 1996. godini od solarnih elija na krovu i fasadi biblioteke u Mataru (Tamnijom bojom oznaen je doprinos solarnih elija na krovu a svetlijom na fasadi biblioteke u Mataru)
Na slici se vidi da upadni ugao sunevog zraenja u odnosu na solarne elije ima odluujuu ulogu na iznos elektrine energije koja se dobija pomou njih. U toku zime, kada je sunce nisko, efikasnost solarnih elija na fasadi slina je efikasnosti solarnih elija na krovu biblioteke. U toku leta, kada je sunce visoko, efikasnost solarnih elija na krovu biblioteke je skoro tri puta vea od efikasnosti solarnih elija na
194
STUDIJA
fasadi. Solarni sistem na biblioteci u Mataru godinje smanjuje zagaenje okoline sa 50 tona CO2 i 500 kg O2, koji bi se izbacili u atmosferu sagorevanjem fosilnih goriva. Montrej U Montreju, gradu na severu Francuske, je 1999. godine promovisan fotonaponski solarni program pod nazivom Plavi krovovi. Program plavih krovova podrazumeva izgradnju veeg broja mini solarnih elektrana na krovovima stambenih zgrada, privatnih i ostalih objekata u Montreju. Na jednoj stambenoj zgradi u Montreju je 2000. godine postavljeno 220 m2 solarnih elija ukupne snage 22 kWp, koje godinje proizvode 20.000 kWh elektrine energije (Slika 9.18).
Slika 9.18. Solarne elije na krovovima zgrada u Montreju
Poslovna solarna zgrada u Kini U gradu Dezhou, u Shandong provinciji, na severozapadu Kine, je 2009. godine izgraena zgrada, ukupne povrine 75.000 m2, sa najveim solarnim postrojenjem na svetu (Slika 9.19). Na povrini od 50.000 m2 postavljene su solarne elije pomou kojih se dobija elektrina energija dovoljna za 95 % energetskih potreba ove zgrade.
Slika 9.19. Poslovna zgrada u gradu Dezhou -u
195
STUDIJA
Osnovna kola Ma Wan u Hong Kongu Od 2001. do 2004. godine u Osnovnoj koli Ma Wan u Hong Kongu instalirano je 698 m2 solarnih elija od polikristalnog i amorfnog silicijuma snage 40 kWr (Slika 9.20).
Slika 9.20. Osnovna kola Ma Wan u Hong Kongu (levo) i unutranjost kole Ma Wan (desno)
Osnovna kola u Wolvercote-u u Engleskoj U decembru 2007. godine u osnovnoj koli u selu Wolvercote-u u blizini Oksforda u Engleskoj instaliran je fotonaponski sistem snage 4, 212 kWp (Slika 9.21).
Slika 9.21. Osnovna kola u Wolvercote-u u Engleskoj
U informatikom kabinetu ove kole nalazi se displej na kome uenici mogu da vide za koliko se smanjuje emisija CO2 korienjem solarnih elijama. Procenjeno je da e se, pomou instaliranog fotonaponskog sistema, na godinjem nivou dobijati 3.500 kWh energije a emisija CO2 biti manja za 2.000 kg.
kWp (kilovatpik, engl. kilowattpeak), jedinica maksimalne snage elektrine struje koju generie fotonaponski sistem prilikom testiranja pri standardnim fizikim uslovima: I=1000 W/m2, T= 25C.
196
STUDIJA
Solarna elektrana Waldpolonez Najvea solarna elektrana u Nemakoj, Waldpolonez, nominalne snage 40 MW, godinje proizvodi 40.000 MWh elektrine energije (Slika 9.22). Ova elektrana se prostire na povrini od 2 km2 i sastoji se od 550 000 solarnih modula od amorfnog silicijuma i CdTe.
Slika 9.22. Solarna elektrana Waldpolonez u Nemakoj
Nellis solarna elektrana u Nevadi Nellis solarna elektrana, snage 14,2 MW, je druga po veliini solarna elektrana u Nevadi, u Severnoj Americi (Slika 9.23). Ova elektrana se prostire na povrini od 140 hektara i sastoji se od 72.000 solarnih modula koji prate kretanje sunca u toku dana (trakera). Procenjuje se da Nellis solarna elektrana proizvodi 30 miliona kWh godinje, to je dovoljno za snabdevanje elektrinom energijom 12.000 domainstava i da se smanjuje emisija CO2 za 24.000 tona godinje.
Slika 9.23. Nellis solarna elektrana u Nevadi
197
STUDIJA
DeSoto solarna elektrana u SAD-u U oktobru 2009. godine je instalirana najvea solarna elektrana u SAD-u, DeSoto, snage 25 MW (Slika 9.24). Na povrini od 180 hektara postavljeno je preko 90.000 jednoosnih trakera koji godinje proizvode 42.000 MWh elektrine energije, to je dovoljno za snabdevanje elektrinom energijom 3.000 domainstava.
Slika 9.24. DeSoto solarna elektrana u SAD-u
Solarna elektrana Olmedilla Solarna elektrana, Olmedilla, instalirana u paniji 2008. godine, je najvea solarna elektrana na svetu (Slika 9.25). Ova elektrana, snage 60 MWp, sastoji se od preko 160.000 solarnih modula koji godinju proizvode 85 GWh elektrine energije, to je dovoljno za snabdevanje 40.000 domainstava.
Slika 9.25. Solarna elektrana Olmedilla u paniji
198
STUDIJA
Solarna elektrana Serpa Serpa solarna elektrana, snage 11 MW, instalirana je u Portugaliji 2007. godine (Slika 9.26). Ova elektrana sastoji se od 52.300 solarnih trakera koji proizvode 20 GWh elektrine energije godinje, to je dovoljno za snabdevanje elektrinom energijom 8.000 domainstava i smanjenje emisije CO2 za 30.000 tona godinje.
Slika 9.26. Solarna elektrana Serpa
Solarna elektrana u blizini mesta San Lois Obispo u Kaliforniji U blizini mesta San Lois Obispo, u Kaliforniji, planira se izgradnja najvee solarne elektrane na svetu (Slika 9.27). Nominalna snaga ove elektrane iznosie 800 MW i prikupljae Sunevu energiju sa povrine od 32,5 km2. Realizacija ovog projekta trebalo bi da omogui godinju proizvodnju elektrine energije od 1,65 milijardi kWh, to je dovoljno za snabdevanje 239.000 domainstava u periodu od 12 meseci.
Slika 9.27. Solarna elektrana u blizini mesta San Lois Obispo
199
STUDIJA
U tabeli 9.6. date su neke od veih realizovanih solarnih elektrana u Evropi, a u tabeli 9.7 dat je pregled instaliranih solarnih elektrana u svetu snage vee od 20 MW.
Tabela 9.6. Neke od veih realizovanih solarnih elektrana u Evropi
SNAGA (MWp) 12 11 10 9,51 8 6,3 6
LOKACIJA Nemaka Erlasee/Arnstein Portugal Serpa Nemaka Pocking panija Milagro panija Beneixama Nemaka Mhlhausen Nemaka Doberschtz Nemaka Miegersbach 1. faza 2. faza Nemaka Brstadt Nemaka Espenhain
PROIZVODNjA (MWh/god) 14.000 20.000
14.000
6.750 5.700
5,27
5 5
1.877 3.135 4.500 5.000
Kalifornija, koja je privredno najjaa savezna drava u SAD-u i na sedmom mestu u svetu po ekonomskom potencijalu, nastoji da to pre zauzme vodee mesto na globalnoj listi korisnika elektrine energije dobijene iz obnovljivih izvora energije. panija je za sada na vrhu te liste, jer ima 23 instalirane solarne elektrane. Dvoosno rotaciona solarna elektrana Pod dvoosno rotacionom solarnom elektranom podrazumeva se elektrana kod koje se poloaj solarnih modula podeava prema suncu okretanjem oko vertikalne i horizontalne ose. Kod ovih elektrana se solarni moduli orijentiu prema Suncu pomou odgovarajuih elektromotora. Efikasnost dvoosno rotacione solarne elektrane je 25 30 % vea od efikasnosti fiksne solarne elektrane. Za izgradnju i rad dvoosno rotacione solarne elektrane potrebno je znatno vea povrina u odnosu na fiksnu solarnu elektranu. Trokovi odravanja dvoosno rotacione solarne elektrane su vei od trokova odravanje jednoosno rotacione solarne elektrane. Cena izgradnje dvoosno rotacione solarne elektrane je oko 7,5 ur/W, to je za 47 % vie u odnosu na cenu izgradnje fiksne solarne elektrane.
200
STUDIJA
Tabela 9.7. Pregled instaliranih solarnih elektrana u svetu snage vee od 20 MW
SOLARNA ELEKTRANA Olmedilla Photovoltaic Park Strasskirchen Solar Park Lieberose Photovoltaic Park Puertollano Photovoltaic Park Moura photovoltaic power station Kothen Solar Park Finsterwalde Solar Park Waldpolenz Solar Park Arnedo Solar Plant Planta Solar Dulcinea Merida / Don Alvaro Solar Park Planta Solar Ose de la Vega Planta Fotovoltaico Casas de Los Pinos Planta Solar Fuente Alamo DeSoto Next Generation Solar Energy Center
LOKACIJA panija / 2008 Nemaka Nemaka / 2009 panija /2008
SNAGA (MW) 60 54 53 50
Portugalija / 2008 Nemaka / 2009 Nemaka / 2009 Nemaka / 2008 panija / 2008 panija / 2009 panija / 2008 panija panija panija SAD 46 45 42 40 34 31.8 30 30 28 26 25
U svetu je izgraeno vie od 1.000 solarnih elektrana manje ili vee snage na ravnom tlu. Solarne elektrane nominalne snage vee od 500 kW instalirane su u SAD, paniji, Nemakoj, Italiji, Japanu, Holandiji, Portugaliji itd.
Sistemi za fotoelektrinu (fotonaponsku) konverziju sunevog zraenja u elektrinu energiju su znatno pogodniji za ire korienje u praksi. To se odnosi i na manje sisteme sa akumulatorima elektrine energije u kojima se skladiti elektrina energija (odnosno viak proizvedene elektrine energije) tokom dana za vreme kada nema dovoljno sunevog zraenja (nou i danju u vreme izuzetne oblanosti). Solarni sistem kod koga se dobijena elektrina energija uva u akumulatorima, sastoji se od solarnih elija, regulatora punjenja akumulatora i akumulatora. Kod ovog sistema se obino dodaje i invertor za pretvaranje jednosmerne u naizmeninu struju. Drugi tip sistema bazira na prikljuenju fotonaponskog sistema preko pretvarakog invertorskog sistema direktno na elektrinu mreu (bez akumulatora elektrine energije). Solarni sistem za dobijanje elektrine energije koji se prikljuuje za gradsku mreu, sastoji se od solarnih elija (modula), pretvaraa jednosmerne u naizmeninu struju (invertora) i strujomera. Ovi sistemi, za razliku od elektrana sa koncentriuim ogledalima mogu koristiti i difuzno zraenje za proizvodnju elektrine energije (koliina proizvedene elektrine energije pri difuznom
201
STUDIJA
zraenju je, naravno, manja od one proizvedene pri direktnom sunevom zraenju). Prendnost ovakvih tipova solarnih elektrana je u mogunosti tipske gradnje sistema sa malim i velikim snagama. To su jednostavniji sistemi (obino se grade bez mogunosti promene orijentacije ili nagiba) kao statini sistemi koji imaju dovoljno efikasan i pouzdan rad. Jednostavniji su za upravljanje i odravanje. Cena po jednom vatu instalisane snage ovakvih elektrana se kree od 2 do 3 (do 3,5) Eura. Danas, u svetu, su u radu komercijalne elektrane ovog tipa, pri emu limiti oko osunanosti i intenziteta sunevog zraenja uglavnom ne postoje (za prosene uslove). Obzirom da se u fotonaponskim sistemima vri direktna transformacija suneve svetlosti u elektrinu energiju - ovakvi sistemi nemaju (statini) pokretne mehanike podsisteme koji su bitni za rad i odravanje. Uslovi instalacije i drugi uslovi za podruje Vojvodine su povoljni za gradnju i eksploataciju ovakvih tipova postrojenja.To su sistemi koji su, kroz dosadanja istraivanja i eksploataciju dostigla punu zrelost i potrebnu pouzdanost u radu. Dalja istraivanja vezana za poveanje energetske efikasnosti i snienja poetnih trokova vezanih za fotonaponske panele se nastavljaju, pri emu primena do sada osvojenih tehnikih reenja nije problematina.
202
STUDIJA
POGLAVLJE 10
10. STANJE KORIENJA SUNEVE ENERGIJE U SVETU 10.1. Termalni solarni sistemi
Prema kompetentnom gorinjem izvetaju "Solar Heat Worldwide" - izdanje za 2011. god. o stanju solarnog grejanja sa pregledom trita i doprinosa termalne suneve energije u svetu - procenjeni ukupni proizvodni i instalisani kapaciteti krajem 2010. godine - u oblasti solarne termalne konverzije iznose 196 GW (sa oko 280.000.000 m2 solarnih kolektora) - instalisane snage postrojenja sa godinje proizvedenom toplotnom energijom od 162 TWh. Ovim izvetajem je obuhvaen velik broj zemalja sveta, od kojih - i gotovo sve zemlje3 Evrope (izuzev nekoliko - ukljuujui i Srbiju). Datim podacima treba dodati i kapacitete u oblasti fotoelektrinih postrojenja sa instalisanim ukupnim kapacitetom od 38 GW i godinjom proizvedenom elektrinom energijom od oko 39,6 TWh. Znatno manji postojei kapaciteti se odnose na heliostatska solarna postrojenja koja su procenjene snage od 1,0 GW sa proizvedenom elektrinom energijom od oko 2,4 TWh (Slika 10.1). Uee instalisanih kapaciteta solarnih kolektora - zastakljenih i nezastakljenih vodenih i vazdunih kolektora - u privrednim regionima sveta, krajem 2009. godine, su prikazani na slici 10.2. toplota el. energija Vetrogeneratori
Solarni termalni kolektori Proizvedena el. energija [TWh] 2010
Totalni kapaciteti u upotrebi [GW] 2010 Fotovoltaik
Solarna termalna el. energija
Slika 10.1. Uee solarne energetike u energetici obnovljivih izvora energije
Izvetajem nije obuhvaena Srbija, obzirom da nije ukljuena u predmetni info sistem. Od bivih zemalja Jugoslavije u dati pregled nisu samo ukljuene Srbija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.
203
STUDIJA
SAD i Kanada Australija i Novi Zeland
8.7% 3.0%
Centralna i Juna Amerika 2.7% Azija Japan Srednji Istok Afrika Afrika: Azija: Centralna + Juna Amerika: Evropa: Srednji Istok: Namibija, Juna Afrika, Tunis, Zimbabve Indija, Juna Koreja, Tajvan, Tajland Barbados, Brazil, ile, Meksiko, Urugvaj EU 27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Izrael, Jordan 2.7% 2.5% 2.0% 0.6%
Slika 10.2. Udeo instalisanih kapaciteta vodenih i vazdunih termikih kolektora u privrednim regionima - krajem 2009. godine
U tabeli 10.1 dat je pregled ukupnih kapaciteta solarnih termikih kolektora (vodenih i vazdunih) u primeni u 53 zemlje sveta - krajem 2009. godine. Od ukupno operativnih sistema kapaciteta 172.368,6 MW, na vakuum cevne kolektore otpada 96.539,1 MW, na zastakljene ravne kolektore - 54.915,5 MW, nezastakljene - bazenske i dr. kolektore - 19.703,9 MW i najmanje - na vazdune kolektore - 1.210,2 MW. U tabeli 10.2 date su ukupne povrine kolektora - po zemljama - koji su u upotrebi do kraja 2009. godine. Kako se iz tabele 10.2 vidi - to je oko 246.240.885 m2!
Tabela 10.1. Ukupni kapaciteti u upotrebi do kraja 2009.godine [MWth] Vodeni kolektori Vazduni kolektori Zemlja Nezastakljeni Zastakljeni Vakuum cevni Nezastakljeni Zastakljeni Albanija 48.8 0.3 Australija 3,304.0 1,710.5 51.7 Austrija 431.9 2,543.8 38.4 0.3 Barbados 92.2 Belgija 32.8 176.8 18.0 BJR Makedonija 17.5 0.5 0.003 Brazil 890.3 2,799.7 Bugarska 26.8 eka Republika 10.2 104.1 23.1 ile 1.0 18.7 Danska 14.4 321.9 5.4 2.3 12.6 Estonija 1.4 0.3
Ukupno [MWth] 49.1 5,066.2 3,014.3 92.2 227.6 18.0 3,690.0 26.8 137.4 19.7 356.5 1.6
204
STUDIJA
Finska Francuska Grka Holandija Indija Irska Italija Izrael Japan Jordan Juna Afrika Juna Koreja Kanada Kina Kipar Letonija Litvanija Luksemburg Maarska Malta Meksiko Namibjia Nemaka Norveka Novi Zeland Poljska Portugal Rumunija SAD Slovaka Slovenija panija vajcarska vedska Tajland Tajvan Tunis Turska Urugvaj Velika Britanija Zimbabve Ukupno
8.2 74.0 264.1
30.6 20.6
527.6 407.6
4.0 400.5 504.0 1.3 4.9 1.5 12,455.5
77.7 148.3 87.5 1.4
19,703.9
18.3 1,279.1 2,852.2 264.6 1,987.3 59.8 1,263.2 2,827.5 3,936.1 482.6 202.1 1,047.6 25.6 7,105.0 598.2 4.8 2.9 17.1 73.5 23.2 433.6 10.7 7,508.7 9.1 100.1 275.9 370.4 59.8 1,787.8 75.5 95.0 1,319.5 435.2 168.7 64.0 1,299.7 268.8 8,424.5 8.5 254.9 12.3 54,915.5
1.6 23.4 1.8 169.6 24.8 177.1 0.3 68.1 144.1 14.7 4.9 94,395.0 2.7 0.10 0.1 1.3 16.7 8.2 49.3 0.3 844.5 0.4 6.8 81.0 13.2 6.3 61.4 9.0 6.3 81.2 26.8 34.3 44.9 14.7 152.6 330.7 11.4
1.6
0.4
0.1 3.8 23.5 0.8
68.5
601.3
66.8 0.1 96,539.1
757.1
453.1
28.2 1,376.4 2,853.9 528.7 2,168.3 84.7 1,470.9 2,848.5 4,334.8 626.7 744.4 1,047.6 592.4 101,500.0 601.0 4.9 3.0 18.4 94.6 31.4 887.2 11.0 8,880.7 11.6 111.8 356.9 385.0 66.1 14,373.2 84.5 101.3 1,478.4 1,211.6 290.5 64.0 1,345.9 283.5 8,424.5 8.5 321.7 12.4 172,368.6
Tabela 10.2. Ukupna instalisana povrina kolektora u upotrebi do kraja 2009. godine [m2] Vodeni kolektori Vazduni kolektori Ukupno Zemlja 2 Nezastakljeni Zastakljeni Vakuum cevni Nezastakljeni Zastakljeni [m ] Albanija 69,705 466 70,171 Australija 4,720,000 2,443,569 73,806 7,237,375 Austrija 616,952 3,634,012 54,828 378 4,306,170 Barbados 131,690 131,690 Belgija 46,875 252,620 25,713 325,208
205
STUDIJA
BJR Makedonija 25,020 724 Brazil 1,271,849 3,999,547 Bugarska 38,336 eka Republika 14,621 148,646 33,030 ile 1,470 26,730 Danska 20,515 459,866 7,684 Estonija 1,951 390 Finska 11,779 26,118 2,342 Francuska 105,699 1,827,223 33,379 Grka 4,074,500 2,500 Holandija 377,287 378,051 Indija 2,838,948 242,247 Irska 85,475 35,493 Italija 43,766 1,804,597 252,981 Izrael 29,495 4,039,324 Japan 5,622,949 97,297 Jordan 689,371 205,916 Juna Afrika 753,678 288,710 20,972 Juna Koreja 1,496,514 Kanada 582,351 36,569 6,995 Kina 10,150,000 134,850,000 Kipar 854,637 3,883 Letonija 6,904 140 Litvanija 4,168 150 Luksemburg 24,482 1,818 Maarska 5,688 105,011 23,803 Malta 33,144 11,723 Meksiko 572,092 619,432 70,430 Namibija 15,259 447 Nemaka 720,000 10,726,731 1,206,423 Noverveka 1,920 13,010 540 Novi Zeland 7,025 142,975 9,644 Poljska 394,188 115,648 Portugal 2,082 529,079 18,839 Rumunija 85,496 9,000 SAD 17,793,589 2,553,984 87,755 Slovaka 107,892 12,855 Slovenija 135,656 9,042 panija 111,000 1,885,000 116,000 vajcarska 211,790 621,780 38,290 vedska 125,000 241,000 49,000 Tajland 91,392 Tajvan 1,937 1,856,659 64,168 Tunis 384,000 21,000 Turska 12,035,000 Urugvaj 12,096 Velika Britanija 364,138 95,445 Zimbabve 17,509 162 28,148,459 78,450,665 137,912,968 Ukupno
3,264
18,000
16,320
422 472,376
217,989
2,349
500
200 5,403 33,600 1,110
97,878
859,000
1,081,553
647,240
25,748 5,271,396 38,336 196,298 28,200 509,329 2,341 40,240 1,966,300 4,077,000 755,338 3,097,515 120,968 2,101,344 4,069,241 6,192,622 895,287 1,063,360 1,496,514 846,253 145,000,000 858,520 7,044 4,318 26,300 135,202 44,867 1,267,357 15,706 12,686,754 16,580 159,645 509,836 550,000 94,496 20,533,206 120,746 144,698 2,112,000 1,730,860 415,000 91,392 1,922,764 405,000 12,035,000 12,096 459,583 17,671 246,240,885
206
STUDIJA
Uee pojedinih tipova termikih kolektora u ukupnom kapacitetu instalisanih - prikazana je na slici 10.3, a na slici 10.4 dat je prikaz ukupno instalisanih kapaciteta vodenih termikih kolektora u deset vodeih zemalja - krajem 2009. godine. Ukupni instalisani kapaciteti zastakljenih ravnih-ploastih i vakuum cevnih kolektora u upotrebi po ekonomskim regionima - na kraju 2009. godine - su prikazani na slici 10.5, a na slici 10.6 - ukupni instalisani kapaciteti zastakljenih ravnih-pliastih i vakuum cevnih kolektora u upotrebi po ekonomskim regionima u kWh na 1.000 stanovnika - na kraju 2009. godine. Na slici 10.7 je prikazan udeo novoinstaliranih kapaciteta (zastakljeni i nezastakljeni vodeni i vazduni kolektori) - po ekonomskim regionima u 2009. godini. Nezastakljeni kolektori 11.4% Vazduni kolektori 0.7% Ravni ploasti kolektori (za vodu) 31.9%
Vakuum cevni kolektori 56.0%

Slika 10.3. Raspodela ukupnih instalisanih kapaciteta u upotrebi prema vrsti kolektora u 2009. godini
15,000 13,500 12,000 10,500 9,000 7,500 6,000 4,500 3,000 1,500 0
Kina SAD Nemaka Turska Australija Japan Brazil Austrija Grka Izrael Instalisani kapaciteti [MWth]
Nezastakljeni
Zastakljeni
Vakuum cevni
Slika 10.4. Ukupni instalisani kapaciteti vodenih kolektora u upotrebi u 10 vodeih zemalja do kraja 2009. godine
207
STUDIJA
Ukupni kapacitet [MWth]
Kina
Evropa
Azija
Japan
Srednji Centralna+ SAD + Centralna+ Juna Kanada Istok Istok Juna Amerika
Australija Austrija + Novi Zeland
Afrika
Afrika: Azija: Centralna + Juna Amerika: Evropa: Srednji Istok:
Namibija, Juna Afrika, Tunis, Zimbabve Indija, Juna Koreja, Tajvan, Tajland Barbados, Brazil, ile, Meksiko, Urugvaj EU 27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Izrael, Jordan
Slika 10.5. Ukupni instalisani kapaciteti zastakljenih ravnih-ploastih i vakuum cevnih kolektora u upotrebi po ekonomskim regionima na kraju 2009. godine
208
STUDIJA
Srednji Istok
Kina
Srednji
Afrika: Azija: Centralna + Juna Amerika: Evropa: Srednji Istok:
Australija + Novi Zeland
Evropa
Japan
Centralna+ Juna Amerika
Afrika
SAD + Kanada
Azija
Srednji
Namibija, Juna Afrika, Tunis, Zimbabve Indija, Juna Koreja, Tajvan, Tajland Barbados, Brazil, ile, Meksiko, Urugvaj EU 27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Izrael, Jordan
Slika 10.6. Ukupni instalisani kapaciteti zastakljenih ravnih-ploastih i vakuum cevnih kolektora u upotrebi po ekonomskim regionima - u kWh/1.000 stanovnika - na kraju 2009. godine
SAD i Kanada Australija i Novi Zeland
2.3% 2.2%
Centralna i Juna Amerika 2.0% Azija Srednji Istok Afrika Japan

Afrika: Azija: Centralna + Juna Amerika: Evropa: Srednji Istok: Namibija, Juna Afrika, Tunis, Zimbabve Indija, Juna Koreja, Tajvan, Tajland Barbados, Brazil, ile, Meksiko, Urugvaj EU 27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Izrael, Jordan
1.4% 0.6% 0.3% 0.3%
Slika 10.7. Udeo novoinstaliranih kapaciteta (zastakljeni i nezastakljeni vodeni i vazduni kolektori) po ekonomskim regionima u 2009. godini
209
STUDIJA
U tabeli 10.3 su date vrednosti procenjene godinje proizvedene toplotne energije iz zastakljenih i nezastakljenih solarnih kolektora (koji su bili u upotrebi do kraja 2009. godine), kao i energetski ekvivalent u koliini nafte. Takoe je data procena smanjenja emisije CO2 zbog korienja date koliine solarnih kolektora. Porast trita zastakljenih solarnih kolektora od 2000. do 2009. godine je prikazan na dijagramu (Slika 10.8). Vidi se da je rast instalisanih solarnih kolektora izmeu 2004. i 2009. godine bio trostruk. Prosean godinji rast - izmeu 2000. i 2009. godine je bio 20,8 %. U poreenju sa 2008. godinom, svetsko trite zastakljenih solarnih kolektora je imalo rast od 27,3 % - u 2009. godini (dok je u periodu 2007/2008 god. to bilo 36,5 %). Za ostale oblasti oscilacije rasta, izuzetnog rasta (pa i povremenih manjih padova na tritu solarnih kolektora - vidi se na slici 10.8). U Indiji poinje dravni projekat instalisanja 7.000.000 m2 toplotnih kolektora za period od 2010. do 2013. godine i jo 15.000.000 m2 kolektora u sledeem periodu do 2017. godine.
Tabela 10.3. Procenjena godinja proizvodnja energije iz solarnih kolektora i poreenje sa naftnim ekvivalentom. Procenjeno smanjenje emisije CO2 zbog korienja zastakljenih i nezastakljenih vodenih kolektora koji su bili u upotrebi - do kraja 2009. godine
Zemlja
Albanija Australija Austrija Barbados Belgija Brazil Bugarska Kanada ile Kina Kipar eka Republika Danska Estonija Finska Franscuska BJR Makedonija Nemaka
Ukupno zastakljeni (ravni ploasti i vakuum cevni kolektori) i nezastakljeni vodeni kolektori Uteda energije: ProizveProizveUkupna Ukupan Redukcija ekvivakapacitet Broj dena dena povrina CO2 lentna [MWth] sistema energija energija kolektora koliina [tCO2/a] 2 [m ] [GWh/a] [TJ/a] nafte [toe/a] 70,171 49.1 8,870 54.0 194.5 6,206 19,675 7,237,375 5,066.2 551,002 4,107.3 14,786.5 425,165 1,345,547 4,305,792 3,014.1 400,314 1,723.1 6,203.0 184,071 690,594 131,69 92.2 32,923 116.2 418.4 9,989 31,641 325,208 227.6 69,818 130.1 468.5 13,925 44,107 5,271,396 3,690.0 877,461 3,606.4 12,982.9 352,874 1,117,098 38,336 26.8 7,05 20.0 71.9 2,28 7,208 625,915 438.1 7,617 250.3 901.2 23,626 74,482 28,2 19.7 6,69 21.5 77.3 2,479 7,854 145,000,000 101,500.0 33,052,750 83,509.2 300,633.0 8,296,529 26,356,225 858,52 601.0 179,087 758.3 2,729.7 73,682 232,995 196,298 488,065 2,341 40,24 1,966,300 25,744 12,653,154 137.4 341.6 1.6 28.2 1,376.4 18.0 8,857.2 30,086 102,231 585 6,847 371,718 3,298 1,615,570 74.4 217.7 1.0 16.2 920.5 15.5 5,137.8 267.9 783.6 3.6 58.2 3,313.6 55.8 18,496.0 7,777 23,224 103 1,687 102,717 1,807 560,211 24,633 73,731 328 5,345 342,459 5,73 1,963,450
210
STUDIJA
Grka Maarska Indija Irska Izrael Italija Japan Jordan Koreja Letonija Litvanija Luksemburg Malta Meksiko Namibija Holandija Novi Zeland Norveka Poljska Portugal Rumunija Slovaka Republika Slovenija Juna Afrika panija vedska vajcarska Tajvan Tajland Tunis Turska Velika Britanija SAD Urugvaj Zimbabve Ukupno
4,077,000 134,502 3,081,195 120,968 4,068,819 2,101,344 5,720,246 895,287 1,496,514 7,044 4,318 26,3 44,867 1,261,954 15,706 755,338 159,645 15,47 509,836 550 94,496 120,746 144,698 1,063,360 2,112,000 415 871,86 1,922,764 91,392 405 12,035,000 459,583 20,435,328 12,096 17,671
2,853.9 94.2 2,156.8 84.7 2,848.2 1,470.9 4,004.2 626.7 1,047.6 4.9 3.0 18.4 31.4 883.4 11.0 528.7 111.8 10.8 356.9 385.0 66.1 84.5 101.3 744.4 1,478.4 290.5 610.3 1,345.9 64.0 283.5 8,424.5 321.7 14,304.7 8.5 12.4
1,599,815 11,549 557,696 27,996 991,397 514,613 1,384,681 182,639 215,797 1,761 1,08 6,575 11,217 61,085 1,867 110,538 36,435 2,237 60,416 55,076 23,624 20,124 21,883 81,189 272,624 24,453 89,574 458,922 22,848 98,456 2,814,987 114,896 529,258 3,024 4,418
3,138.7 64.6 2,595.3 50.6 4,136.4 1,369.4 3,328.5 849.5 835.9 3.3 1.9 11.8 38.9 656.1 14.3 266.2 100.1 6.4 209.5 406.7 56.1 58.0 60.2 693.2 1,409.1 151.2 335.6 1,174.8 78.0 363.2 9,808.4 190.8 8,608.9 8.2 15.1 141,774.5
11,299.4 232.6 9,343.1 182.3 14,890.9 4,929.8 11,982.5 3,058.2 3,009.1 11.7 7.0 42.6 140.2 2,362.1 51.4 958.3 360.5 23.2 754.1 1,463.9 202.0 208.9 216.7 2,495.6 5,072.8 544.2 1,208.2 4,229.4 280.8 1,307.6 35,310.4 687.0 30,992.0 29.7 54.3 510,388.4
474,159 7,488 267,607 4,999 379,084 155,003 351,322 81,927 93,532 333 212 1,26 4,603 78,424 1,571 26,972 10,794 675 23,493 49,479 6,356 6,598 6,713 65,507 152,788 15,721 35,355 115,587 7,903 34,06 992,602 21,165 842,623 973 1,868 14,407,10 9
1,502,161 24,88 849,25 16,096 1,200,936 490,98 1,118,800 259,633 297,665 1,054 671 3,992 14,579 249,306 4,969 85,937 34,2 2,143 75,51 157,769 20,131 20,901 22,583 207,372 534,181 55,949 119,47 365,961 25,036 107,884 3,143,252 67,057 2,669,767 3,083 5,939 46,102,199
244,512,092 171,158.5 47,738,665
211
STUDIJA
Kina Evropa Azija

Srednji Istok: Afrika: Centralna + Juna Amerika: Azija: Evropa: TVD:
Centralna i Juna Amerika Australija i Novi Zeland Srednji Istok
SAD i Kanada Japan Afrika
Izrael, Jordan Namibija, Juna Afrika, Tunis Barbados, Brazil, Meksiko Indija, Juna Koreja, Tajvan EU27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Topla voda za domainstva
Slika 10.8. Godinji porast instalisanih kapaciteta (po regionima) zastakljenih vodenih solarnih kolektora [MWth/a] u periodu od 2000 do 2009. godine
U strukturi instalisanih solarnih kolektora (Slika 10.9), dominantnu primenu imaju instalacije za grejanje vode u domainstvima (TVD). Znaajno, ali manje mesto imaju vei sistemi za grejanje vode u stambenim zgradama sa vie stanova, u turizmu, javnom sektoru i dr. U Evropi je i znaajna primena veih kombinovanih sistema za grejanje potrone vode i prostora - u domainstvima i veim stambenim zgradama. Distribucija i namena novo instalisanih solarnih instalacija u 2009. godini - po regionima sveta, prikazana je na slici 10.10.
212
STUDIJA
Drugi (Solarni procesi grejanja, solarno hladjenje) Solarni kombi sistemi (grejanje vode i prostora) za jednu ili vie porodinih kua Veliki sistemi (viestruke porodine kue, turizam i javni sektor, daljinsko grejanje,...) Sistemi za grejanje vode za porodine kue
Evropa
Centralna+ Azija Juna Amerika
Kina
Srednji Istok Afrika
Australija+ Novi Zeland
SAD+ Kanada
Srednji Istok: Afrika: Centralna + Juna Amerika: Azija: Evropa: TVD:
Izrael, Jordan Namibija, Juna Afrika, Tunis Barbados, Brazil, Meksiko Indija, Juna Koreja, Tajvan EU27, Albanija, BJR Makedonija, Norveka, vajcarska, Turska Topla voda za domainstva
Slika 10.9. Uee solarnih instalacija - prema veliini i nameni korisnika - za ukupno instalisane vodene solarne kolektore u primeni - do kraja 2009. godine
Kako se sa dijagrama na slici 10.10 vidi, u 2009. godini se od novoinstalisanih zastakljenih i nezastakljenih vodenih i vazdunih solarnih kolektora najvei deo odnosi na instalacije za grejanje sanitarne potrone vode u domainstvima. Znaajan porast i udeo u ukupnim kapacitetima je ostvaren i u primeni solarnih kombi sistema (grejanje sanitarne potrone vode i prostora u domainstvima), ali samo u Evropi, SAD i Kanadi. Znaajan je i porast kapaciteta solarnih sistema namenjenih za grejanje vode u industriji (Srednji Istok, Azija i Kina) kao i kapaciteta za grejanje vode za sisteme sa vie porodinih kua (Evropa, Kina). Vidi se i porast primene solarnih instalacija u turizmu - uglavnom za grejanje potrone vode (Srednji Istok, Kina, Azija, Evropa). Primetni su, ali manje od drugih sektora korienja i kapaciteti koji su izgraeni u objektima u javnom sektoru, kao to su bolnice, kole, gerontoloki centri i dr. (Azija, Kina, Srednji Istok). Najmanji kapaciteti novoizgraenih solarnih sistema je u domenu korienja daljinskog grejanja i klimatizacije (Evropa). Uee razliitih korisnika solarnih instalacija su data u tabeli 10.4 - za grejanje bazena i kupanje (nezastakljeni solarni kolektori), tabeli 10.5 - za grejanje sanitarne potrone vode u individualnim objektima stanovanja -kuama, tabeli 10.6 - za grejanje vode za vie porodinih kua i hotela i podrunog centralnog grejanja prostora.
213
STUDIJA
Evropa
Kina
Srednji Istok
Azija
SAD i Kanada
TVD Sistem za jednu porodinu kuu TVD Sistem za turistiki sektor (hoteli,...) Solarni kombi sistemi (TVD i grejanje prostora) Sistemi solarnog daljinskog grejanja Klimatizacija
TVD Sistem za vie porodinih kua TVD Sistem za javni sektor (bolnice, kole, gerontoloki centri,...) Solarni kombi sistemi (TVD i prostorno grejanje) za vie porodinih kua Solarni sistemi za grejanje u industriji
Slika 10.10. Uee novoinstalisanih kapaciteta solarnih instalacija (zastakljeni i nezastakljeni vodeni i vazduni kolektori) - prema veliini i nameni korisnika - u 2009. godini (TVD - topla voda za domainstva) po ekonomskim regionima u svetu Tabela 10. 4. Solarni termalni sistemi za grejanje bazena za kupanje sa nezastakljenim kolektorima Povrina kolektora (ukupna) za jedan sistem [m2] 34 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 Ukupna povrina nezastakljenih kolektora 2009 [m2] 4,720,000 616,952 46,875 1,271,849 14,621 1,470 20,515 11,779 105,699 377,287 43,766 Ukupan broj nezastakljenih sistema 2009 138,824 3,085 234 6,359 73 7 103 59 528 1,886 219
Zemlja Australija Austrija Belgija Brazil eka Republika ile Danska Finska Francuska Holandija Italija
Referentno podruje Sidnej Grac Brisel Brazilija Prag ile Kopenhagen Helsinki Pariz Amsterdam Bolonja
214
STUDIJA
Izrael Juna Afrika Kanada Maarska Meksiko Nemaka Norveka Novi Zeland Portugalija SAD panija vajcarska vedska Tajvan Ukupno
Jerusalim Johanesburg Montreal Budimpeta Meksiko Siti Wrzburg Oslo Velington Lisabon Indijanopolis, Los Aneles Madrid Cirih Geteborg Tajpej
200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200
29,495 753,678 582,351 5,688 572,092 720,000 1,920 7,025 2,082 17,793,589 111,000 211,790 125,000 1,937 28,148,459
147 3,768 2,912 28 2,860 3,600 10 35 10 88,968 555 1,059 625 10 255,966
Tabela 10. 5. Solarni termalni sistemi za grejanja vode - za jednu kuu Povrina kolektora [m2] Referentno za ukupno TVD podruje jedinine 2009 sisteme * Tirana 2.5 19,648 Sidnej 4.0 2,467,028 Grac 6.0 1,731,993 Grentli Adams 4.0 131,690 Brisel 4.0 278,333 Skoplje Brazilija Sofija Prag ile Kopenhagen Talin Helsinki Pariz Atina Amsterdam Nju Delhi Dablin Bolonja Jerusalim Tokio Aman Johanesburg Seul Montreal angaj Nikozija 4.0 4.0 4.0 6.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 3.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 6.0 4.0 4.0 12,100 3,439,610 27,320 179,860 26,730 402,093 2,341 27,038 1,395,451 3,995,460 313,782 2,156,837 108,871 2,057,578 3,958,537 5,491,436 716,230 309,682 808,118 26,138 130,500,000 703,986 Topla voda Udeo Ukupan broj zahtesistema TVD temp. vano [%] TVD [C] [l/d] 28 7,859 150 60 98 616,757 170 60 47 288,665 150 60 100 32,923 150 60 100 69,583 150 60 47 86 71 99 100 86 100 95 75 98 83 70 90 100 98 96 80 100 54 60 90 82 3,025 859,903 6,830 29,977 6,683 100,523 585 6,759 348,863 998,865 104,594 539,209 27,218 514,395 989,634 1,372,859 179,057 77,420 202,029 4,356 32,625,000 175,997 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 110 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 Skladini prostor [l] 150 300 300 200 200 200 200 200 300 200 200 200 200 200 200 100 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200
Zemlja Albanija Australija Austrija Barbados Belgija BJR Makedonija Brazil Bulgarija eka Republika ile Danska Estonija Finska Francuska Grka Holandija Indija Irska Italija Izrael Japan Jordan Juna Afrika Juna Koreja Kanada Kina Kipar
Sistem TS PS PS TS PDS PS TS PS PS PS PS PS PS PS TS PDS TS PS PS TS TS TS TS PS PS TS TS
215
STUDIJA
Letonija Litvanija Luksemburg Maarska Malta Meksiko Namibija Nemaka Norveka Novi Zeland Poljska Portugalija Romania SAD
Riga Vilnius Luksemburg Budimpeta Luqa Meksiko Siti Windhoek Wurzburg Oslo Velington Varava Lisabon Bukuret Indijanopolis, Los Aneles
4.0 4.0 4.0 6.0 4.0 4.0 4.0 6.0 6.0 4.0 6.0 4.0 4.0 6.0 6.0 6.0 4.0 6.0 6.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0
7,044 4,318 26,300 51,526 44,867 193,161 6,754 7,637,218 13,279 144,989 331,393 191,771 94,496 2,641,739 120,746 120,099 700,350 442,247 29,000 91,392 1,828,243 392,850 11,192,550 12,096 459,583 17,671 188,083,573
100 100 100 40 100 28 43 64 98 95 65 35 100 100 100 83 35 67 10 100 95 97 93 100 100 100
1,761 1,080 6,575 8,588 11,217 48,290 1,688 1,272,870 2,213 36,247 55,232 47,943 23,624 440,290 20,124 20,017 175,088 73,708 4,833 22,848 457,061 98,213 2,798,138 3,024 114,896 4,418 45,939,552
150 150 150 150 150 150 150 150 150 170 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150
60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60
200 200 200 300 200 200 200 300 300 300 300 200 200 200 300 300 200 300 300 200 200 200 200 200 200 200
PS PS PS PS PS PS TS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS TS TS TS TS PS PS PS
Slovaka Bratislava Republika Slovenija Ljubljana panija Madrid vajcarska Cirih vedska Geteborg Tajland Bangkok Tajvan Tajpej Tunis Tunis Turska Ankara Urugvaj Montevideo Velika London Britanija Zimbabve Harare Ukupno *) Ukupna povrina
Tabela 10. 6. Solarni termalni sistemi za grejanje vode u domainstvima sistema sa veim brojem kua, hotela, i podrunog centralnog grejanja objekata Povrina kolektora [m2] Udeo za ukupno TVD [%] jedinine TVD 2009 sisteme 50.0 50,523 72 50.0 50,348 2 50.0 322,531 9 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 13,644 559,937 11,016 1,817 60,781 1,423 186,060 53 14 29 1 13 5 10 Ukupan broj sistema TVD 1,010 1,007 6,451 273 11,199 220 36 1,216 28 3,721 Topla voda Skladini zahtetemp. prostor vano [C] [l] [l/d] 2000 60 2500 2000 60 2500 2000 60 2500 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 60 60 60 60 60 60 60 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500
Zemlja Albanija Australija Austrija BJR Makedonija Brazil Bulgarija eka Republika Danska Finska Francuska
Referentno podruje Tirana Sidnej Grac Skoplje Brazilija Sofija Prag Kopenhagen Helsinki Pariz
Sistem PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS
216
STUDIJA
Grka Holandija Indija Irska Izrael Japan Jordan Juna Koreja Kanada Kina Kipar Maarska Meksiko Namibija Nemaka Norveka Novi Zeland Poljska Portugalija Slovenija panija vajcarska vedska Tajvan Tunis Turska Ukupno
Atina Amsterdam Nju Delhi Dablin Jerusalim Tokio Aman Seul Montreal angaj Nikozija Budimpeta Meksiko Siti Windhoek Wurzburg Oslo Velington Varava Lisabon Ljubljana Madrid Cirih Geteborg Tajpej Tunis Ankara
50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0 50.0
81,540 45,366 924,359 3,629 80,786 114,405 179,057 688,396 17,426 12,325,000 154,534 55,390 496,701 8,952 298,329 136 7,631 152,951 356,147 2,894 180,090 52,806 43,500 92,584 12,150 842,450 18,475,288
2 12 30 3 2 2 20 46 40 9 18 43 72 57 3 1 5 30 65 2 9 8 15 5 3 7
1,631 907 18,487 73 1,616 2,288 3,581 13,768 349 246,500 3,091 1,108 9,934 179 5,967 3 153 3,059 7,123 58 3,602 1,056 870 1,852 243 16,849 369,506
2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000
60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60 60
2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500 2500
PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS PS
U prethodnih dvadesetak godina solarna termalna konverzija nije zauzimala veu ulogu u poreenju sa ostalim obnovljivim izvorima energije. Teite je bilo usmereno na razvoj oblasti u kojima se proizvodi elektrina energija, kao to su vetrogeneratori i fotonaponska konverzija sunevog zraenja. Razlog naglog preokreta je donoenje planova Evropske unije za primenu obnovljivih izvora energije do 2020. godine. Da bi se ti planovi ostvarili iskustva su pokazala da niskotemperaturna primena suneve energije ima velik potencijal. Zbog zapostavljenog razvoja u prethodnom periodu niskotemperaturna primena suneve energije e u neposrednoj budunosti doiveti ogroman napredak, jer oko 50% ukupne potrebne energije za grejanje moe da se podmiri energijom Sunca. Kada se zna da se preko 40% energije u Evropi i kod nas troi na zagrevanje prostora onda je jasno da u toj oblasti mogu da se ostvare najvee utede primenom termike solarne energije. U Evropi, ve 20 godina gradnja novih stambenih i poslovnih objekata se podvrgava inovacijama i propisima koji doprinose energetskoj efikasnosti. Procenjuje se da e u budunosti ovaj trend jo intenzivnije nastaviti kod: - gradnje novih objekata za stanovanje i poslovanje, - renoviranja starih objekata uz primenu solarnih tehnologija, - primene solarne energije u industriji i svim procesima gde su potrebne temperature do 100 C i vie, i dr. Evropska unija je usvojila svoj akcioni plan do 2020. god., nazvan "3 x 20 %" , to znai smanjenje potronje energije za 20 %, poveanje korienja obnovljivih izvora energije za 20 % i smanjenje emisije CO2 i ostalih gasova sa efektom staklene bate - za 20 %. Ve sada se rade planovi za 2030. god., koji su ambiciozni i razlikuju se od zemlje do zemlje. Najznaajnije direktive koje je EU donela u ovoj oblasti su: - Direktiva o energetskim karakteristikama zgrada (2002/91/EC),
217
STUDIJA
- Direktiva o energetskoj efikasnosti i energetskim uslugama (2006/32/EC), - Direktiva o usklaivanju zakonskih i pravnih propisa drava lanica o graevinskim proizvodima (89/106/EEC), - Direktiva o korienju obnovljivih izvora energije (2009/28/EC) i - Direktiva o ograniavanju emisije CO2 poveanjem energetske efikasnosti. Zemlje lanice donose nacionalne propise na bazi tih direktiva potujui okvirne zahteve i uvaavajui specifinosti svog podneblja. Strategijom Evropske unije se planira da se do 2025. godine smanji potreba za energijom za 40% u oblasti zagrevanja prostora - prvenstveno poveanjem energetske efikasnosti, a do 2050. godine solarna energija treba po nekim procenama da zadovolji do 50% energetskih potreba za grejanjem. Oba procesa se ve sada odvijaju paralelno. Od obnovljivih izvora energije suneva energija e ostvarivati najvee uee. Zbog tog razloga se u svetu troe milijarde evra za istraivanje, razvoj i proizvodnju opreme za primenu energije Sunca, kako u oblasti fotonaponske konverzije tako i u termalnoj konverziji sunevog zraenja. U Kini, a pogotovo u Indiji, postoji po nekoliko velikih naunoistraivakih centara za izuavanje svih moguih naina korienja energije Sunca u raznim oblastima ljudskih aktivnosti. Danas se u svetu sprovode brojna paralelna istraivanja na puno mesta, ali to samo govori koliko je oblast suneve energije znaajna za budunost i da nijedna drava ne eli da ostane inferiorna u razvoju i primeni. Energetska sigurnost je na prvom mestu u svim dugoronim planovima. Pored istraivanja u oblasti same toplotne konverzije i njene primene, znaajna i nerazdvojna oblast je i skladitenje primljene suneve energije. EU tei da svoju zavisnost od uvoza primarnih izvora energije uglavnom smanji podrkom korienju domaih - obnovljivih izvora energije i stavlja veliki akcenat na ovaj prioritet. Najznaajniji lideri po broju instalisanih kolektora su Nemaka, Austrija i Grka, dok u proseku po glavi stanovnika vodi Kipar, gde je ak 90% kua opremljeno solarnim kolektorima. Primer Austrije potvruje da je i u srednjoevropskim klimatskim uslovima, korienje suneve energije opravdano i strateki znaajno. Sazrela tehnika i pouzdanost toplotnih solarnih kolektora dokazuje 35%-ni deo novoizgraenih porodinih kua, koje koriste sunevu energiju. Ve vie od 170.000 domainstava u Austriji se odluilo za toplotna solarna postrojenja. Osim toga stalno raste interes za korienje solarnih postrojenja za pripremu sanitarne tople vode i za podrku grejanja prostorija za stanovanje, pre svega kod visoko kapacitetnih graevina, kao to su spratne stambene kue, hoteli i ugostiteljski objekti, sportski objekti i industrijski objekti. Do kraja 2009.godine u Austriji je ukupno insalisano blizu 4,3 miliona kvadratnih metara povrine pod kolektorima, to gledano na broj stanovnika postavlja Austriju na tree mesto u Evropi odmah iza Grke i Kipra. U Austriji je instalisano vie od 300 m2 povrine kolektora na 1.000 stanovnika - to predstavlja impozantnu vrednost u odnosu na brojne druge zemlje. Na osnovu vaeih procena u 2009.godini - u Slovakoj je instalisano ukupno 120.746 m2 povrina pod kolektorima. Pretpostavlja se, da e instalacija solarnih kolektora u narednim godinama dosegnuti vie od 10.000 m2/god [ESTIF]. Sadanje interesovanje za solarne kolektore je uzrokovano uglavnom zbog rastuih cena zemnog gasa i elektrine energije. Slovenija je na kraju 2009. godine imala instalisano 101,3 MW ili 144.698 m2 bruto toplotnih solarnih kolektora, pri emu je godinji porast bio oko 33%. Do danas je u Evropi instalisano oko 47 miliona m2 solarnih termikih kolektora, a samo Kina je u zadnjih godinu dana instalisala oko 31 milion m2 solarnih termikih kolektora. Stopa rasta instalisanih termikih solarnih kolektora u nekim zemljama Evrope je preko 25 %. Vidi se da je sa gledita intenziteta korienja suneve energije ili po povrini instalisanih solarnih kolektora i produkcije, apsolutno, vodea zemlja - Kina.
10.2. Fotonaponski sistemi

Da bi se potencijal FN tehnologije u Srbiji i Vojvodini stavio u odgovarajui kontekst, potrebno je razmotriti stanje ove industrijske grane u Evropskoj uniji. Evropska komisija je 2001. godine postavila cilj
218
STUDIJA
zemljama Evropske unije da poveaju korienje obnovljivih izvora energije, odnosno da udeo elektrine energije iz OIE u ukupnoj potronji elektrine energije u EU bude 22,1% u 2010. godini. Shodno tome, sve zemlje lanice su preuzele obavezu poveanja elektrine energije generisane iz OIE za procenat odreen za svaku zemlju posebno. U tom cilju su uspostavljeni odgovarajui podsticajni mehanizmi usmereni ka investitorima u formi podsticajnih otkupnih cena (eng. feed-in tariff). Ista komisija je 2007. godine postavila za cilj da udeo OIE u ukupnoj potronji energije u EU do 2020. godine bude 20%, dok je svakoj zemlji ostavljen izbor sa kojim vrstama obnovljivih izvora energije e ostvariti cilj . Izmeu 2003. i 2008. godine instalacije FN sistema u EU su poveane preko deset puta i dostigle 9,5 GW ukupnih kapaciteta na kraju 2008. godine. Od toga je u Nemakoj instalisano 5,3 GW, a u paniji 3,4 GW, to znai da se u Nemakoj nalazi vie od polovine evropskih kapaciteta. Na slici 10.11 uporedno su prikazani evropski FN kapaciteti povezani sa distributivnom mreom u 2001. i 2008. godini. Vano je primetiti da ukupni instalisani kapaciteti ne odgovaraju prirodnim resursima sunevog zraenja, jer je na primer, prosena vrednost globalnog zraenja za teritoriju Nemake jednaka evropskom proseku, a znatno manja od vrednosti za Srbiju. Od 1999. godine Nemaka i panija belee najvei broj investicija u proizvodne kapacitete solarnih elija i modula. Ove dve zemlje su obezbedile najstabilnije i najfunkcionalnije pravne uslove za fizika i pravna lica koja investiraju u FN sisteme i zelenu tehnologiju.
Slika 10.11. Ukupni Evropski FN kapaciteti povezani sa distributivnom mreom na kraju 2008. godine, u poreenju sa stanjem u 2001. godini
Na osnovu studije Greenpeace-a i EPIA, na svaki MW u proizvodnji solarnih ureaja otvara se 10 novih radnih mesta, dok se 33 radnih mesta po MW otvara u toku instalacije sistema. Novih 3-4 radnih mesta se stvara u toku prodaje i indirektne dostave, a 1-2 mesta se otvara u istraivakom sektoru. Na osnovu novijih podataka broj zaposlenih u evropskoj FN industriji je znatno premaio 100.000 u 2008. godini. Elektrina energija iz FN sistema pored otvaranja velikog broja radnih mesta, ima i druge pozitivne uticaje na ekonomiju jer se, osim dobijene energije - smanjuje i zavisnost EU od uvoza energenata. Konkretno, procenjuje se da je poveanje cene sirove nafte za $10/barelu, sa $50/barelu na $60 po barelu, smanjilo BND (bruto nacionalni dohodak) u EU za 41,9 miliona evra od 2005. do 2007. godine. Oigledno je da bi nova poveanja cena pogorala trenutnu situaciju, a neki ekonomski analitiari tvrde da je ekonomska kriza 2008-2009. godine prouzrokovana brzim poveanjem cene sirove nafte od 2003. godine - kulminirajui u julu 2008. godine. Isto je veoma bitno da se elektrina energija iz FN 219
STUDIJA
sistema obino proizvodi u periodima najvee potranje, to u ekonomskoj terminologiji odgovara periodima kada je cena elektrine energije najvea. S druge strane, FN proizvodnja elektrine energije je najbolja u uslovima ekstremno visokih temperatura kada je, na primer, efikasnost hidroelektrana smanjena usled smanjenog dotoka vode. U toku ekstremno toplih vremenskih uslova u julu 2006. godine, cene na evropskoj berzi elektrine energije, European Electricity Exchange (EEX), bile su vee od cene ubrizgavanja (feed-in tarife) u Nemakoj. Konstantno poveanje proizvodnih kapaciteta solarnih FN elija i modula ima veoma vanu ulogu u odnosu na veliko trite koje za ove proizvode postoji u ruralnim krajevima Azije, Afrike i June Amerike, gde jo uvek oko 2 milijarde ljudi nema pristup elektrinoj energiji. Od stratekog je znaaja za Evropu da osvoji i zadri ovo trite, kako zbog mogunosti otvaranja novih radnih mesta, tako i da zadri vodeu poziciju u svetu u ovoj industriji. Plan da evropski instalacioni kapaciteti do kraja 2010. godine dostignu 3 GW elektrine energije proizvedene FN tehnologijom prevazien je jo 2006. godine. Slian rast je zadran i u periodu od 2001. do 2008. god, a procene su da je u 2010. neto udeo FN elektrine energije u evropskoj proizvodnji elektrine energije iznosi oko 0.5%. Impresivan rast i odrivost ovog trenda zahteva pouzdane i stabilne politike uslove kako bi se omoguile i osigurale profitabilne investicije uloene u FN tehnologiju. Na slici 10.12 predstavljen je oekivani razvoj FN trita (pod regulativnom inicijativom) do 2013. godine.
Slika 10.12. Oekivani regulativno podstican razvoj evropskog FN trita do 2013. godine
Solarna fotonaponska tehnologija koja se ranije koristila uglavnom u svemirskim programima ili na udaljenim lokacijama, pa samim tim marginalna i egzotina u poetku; u poslednjih desetak godina postaje osnovna tehnologija za proizvodnju i distribuciju elektrine energije u urbanim sredinama s potencijalom da po ceni postane podjednako konkurentna cenama energije dobijene i distribuirane konvencionalnim tehnologijama. Od 1990. godine industrija fotonaponske konverzije pokazuje konstantan godinji privredni rast od preko 20 %, a poevi od 1997 i preko 33 % godinje. U 2000. godini, ukupni instalisani kapaciteti u svetu premaili su 1.000 MW, a od tada pa do danas trend rasta prevazilazi 40% na godinjem nivou. U 2010. godini ukupni instalisani kapaciteti su bili 38.000 MW, a proizvedena elektrina energija 39,6 TWh. U zemljama u razvoju, vie od milion domainstava koristi elektrinu energiju proizvedenu pomou fotonaponskih sistema. Sve vei broj kompanija i organizacija aktivno uestvuje u promociji, razvoju i proizvodnji fotonaponskih sistema. Kompanije koje proizvode i distribuiraju elektrinu energiju u saradnji sa proizvoaima solarnih ureaja, gradskim vlastima i fondovima planiraju i realizuju sve vee projekte
220
STUDIJA
stiui neophodno iskustvo, mobiliui panju javnosti, a pri tom sniavajui cenu elektrine energije. Trina vrednost fotonaponske industrije trenutno iznosi vie od $ 5 milijardi godinje, a procenjen porast u 2010-oj godini je bio preko $10 milijardi godinje. Predstavnici fotonaponske solarne industrije su neke od vodeih svetskih kompanija kao to su Sharp, Mitsubishi, Sanyo, BP, Shell, Kyocera, itd.). Krajem 2009. godine ukupni instalisani fotonaponski kapaciteti irom sveta su iznosili 15 GW (to za skoro 50 % premauje predvianja data poetkom 21-og veka), a krajem 2010. godine su ve bili 38 GW. Fotonaponska industrija je sve prisutnija u nacionalnim energetskim strategijama sve veeg broja zemalja. Tako, na primer, Japansko Ministarstvo za ekonomiju, trgovinu i industriju (METI), planira da instalira fotonaponske sisteme snage skoro 5 GW do 2020. godine, a predvia se da do 2030. godine ovi kapaciteti porastu na 82,8 GW.4 Po tim procenama se oekivalo, da se u toku istog perioda, cena sistema snage 3 kW smanji sa $3/W na $1,5/W. Nemaka prua ilustrativni primer usvajanjem dalekosenog zakona (eng. feed in tarrif) o dravnim stimulansima OIE po kome se poevi od 1. januara 2000. godine vlasnicima umreenih FN sistema isplauje nadoknada od 0.51 (u poetku 99 pfeninga) po svakom kilovat-asu generisane energije, u periodu od 20-25 godina. Svake godine, cena nadokanade postepeno e se smanjivati sve dok ukupni kapaciteti ne dostignu vrednost od 1.000 MW (ova vrednost je poveana sa 350 MW sredinom 2002. godine). Pokazalo se da je ovakav pristup imao snaan podsticaj za poveanje broja instaliranih FN sistema irom zemlje. Cilj Evropske unije je bio da do 2010. godine ukupni kapacitet instalisanih FN sistema dostigne 3 GW, ali je taj cilj dostignut ve 2006. godine tako da su ukupni kapaciteti na kraju 2008. godine iznosili 9,5 GW, to je preko tri puta vie nego to je planirano. Iako je EPIA (Eureopan Photovoltaic Industry Association) predvidela da bi se ovaj cilj mogao ostvariti pod uslovom da se cene modula smanje ispod 2/W, to bi uslovilo da cene kompletnih FN sistema budu izmeu 2,75 i 3/W - to danas ve jeste. Od 1995. godine amerika industrija FN sistema pokazuje godinji rast od 30%, a ukupni instalisani kapaciteti dostiu 350 MW. Vaan podsticaj za FN trite uinjen je 1997. godine kada je u SAD-u objavljena Inicijativa za milion solarnih krovova iji je cilj smanjenje upotrebe fosilnih goriva instalisanjem jednog miliona solarnih sistema - do 2010. god. Velike multinacionalne kompanije organizuju posebne poslovne ogranke za solarne FN sisteme (BP, Shell i dr.). S druge strane, grupe koje se bore za ouvanje prirodne sredine, kao to je Greenpeace, aktivno promoviu primenu FN sistema u cilju poveanja potranje i smanjenja cena. Trenutno cene FN modula iznose oko 1,8 2,5/W, a kompletni sistemi se instaliu po ceni od 3-4/W, u zavisnosti od tipa i veliine sistema. Uz tipinu godinju proizvedenu snagu izmeu 750 kWh i 1500 kWh po instalisanom kW, dobija se cena solarne struje od 20 do 40 /kWh (eurocenti po kilovat-asu). Konstantan porast proizvodnih kapaciteta uz stalan napredak istaivanja i razvoja omoguuje pouzdano predvianje cene nie od 2/W. Oekuje se da cena najjeftinijih FN sistema koji se sastoje of tankoslojnih FN modula (a-Si, CdTe ili CIGS tehnologija) iznosi manje od l,7/W, to bi znailo da je cena fotonaponski generisane struje manja od 10 /kWh. Time bi se cena struje dobijene iz FN instalacija izjednaila ili pala ispod cena elektrine energije koja se dobija iz tradicionalnih elektrana. Pre desetak godina oekivalo se da e dve najperspektivnije primene fotonaponskih sistema biti u sektoru velikih elektrana snage nekoliko MW, povezanih sa distributivnom mreom, ili u formi primene u desetak miliona kunih solarnih sistema u zemljama u razvoju. Meutim, danas tritem dominiraju urbani (rezidencijalni) fotonaponski sistemi povezani sa elektro-distributivnom mreom. Studije Evropske fotonaponske industrijske asocijacije (EPIA) i organizacije Greenpeace predviaju da e polovina od 207 GW kapaciteta u 2020. godini, biti sistemi povezani za elektrodistributivnu mreu, od kojih e 80 % biti instalisani u rezidencijalnim zgradama. Pored 27 nacionalnih istraivakih programa i razvoja, Evropska unija finansira istraivake (DG RTD) i razvojne projekte (DG TREN) u okviru FP programa (Framework Program) od 1980. godine. Fondovi za ove projekte predstavljaju vaan podsticaj za evropski program u oblasti FN tehnologija.
Danas, u svetlu nuklearne katastrofe u nuklearnoj elektrani Fukuima i novim vladinim odlukama u Japanu se planira veoma snaan razvoj primene korienja suneve energije. Ova katastrofa je bitno poremetila planove vezane za razvoj nuklearne energetike i u drugim zemljama sveta, tako da e sve dosadanje procene oko razvoja kapaciteta solarne energije biti bitno prevaziene.
4
221
STUDIJA
Veliki broj istraivakih grupa, od malih istraivakih grupa sa univerziteta do timova velikih istraivakih centara, ukljueni su u programe koji obuhvataju istraivanja vezana za FN poluprovodnike materijale do industrijskih procesa optimizacije. U toku estog FP programa ustanovljenja je platforma za FN tehnologiju koja je imala za cilj da mobilie sve istraivae koji se prihvataju dugoronog evropskog programa istraivanja vezanog za FN tehnologiju. Platforma je razvila Evropsku strateku agendu za FN istraivanja u toku sledeih deset godina s ciljem da Evropa zadri vodeu ulogu u FN industriji. Posebna uloga u novom FP 7 programu, koji je poeo 2007. godine i traje do 2013. godine, dodeljena je osnovnim istraivanjima vezanim za FN tehnologije. Predvia se da kroz tehnoloki razvoj cena FN elektrine energije koja je povezana sa distributivnom mreom bude izmeu 0.10 i 0.25 /kWh u poreenju sa trenutnom cenom koja se kree izmeu 0.25 i 0.65 /kWh, u zavisnosti od lokalnog sunevog zraenja i uslova na tritu. Oekuje se da rezultati istraivanja i razvoja omogue smanjenu potronju materijala, veu efikasnost solarnih ureaja i poboljanje proizvodnih procesa baziranih na potovanju ekolokih standarda i ciklusa.
10.3. Mere podsticaja

Trokovi proizvodnje elektrine energije iz OIE su vei od trokova proizvodnje elektrine energije iz elektrana koje koriste fosilna goriva i nije konkurentna na tritu elektrine energije. Zbog toga je povlaenim proizvoaima nuno nadoknaditi vee trokove proizvodnje kroz neke od mehanizama podrke. U dravama Evropske unije postoji nekoliko modela kao mehanizama podrke za podsticanje proizvodnje elektrine energije (kada su u pitanju toplotni solarni sistemi ili toplotni solarni kolektori podsticaji postoje za korisnike sistema, a ne i za proizvoae) koja koristi OIE. Veina evropskih drava ima zakonom regulisan sistem garantovanih cena ("feed-in system"), a to su: Danska, Francuska, Portugalija, Luksemburg, Nemaka, panija, Grka, Holandija, Austrija, Estonija, Litvanija, Slovenija, eka, Bugarska, Maarska i Hrvatska. U Srbiji je takoe kao mehanizam podrke izabran sistem zagarantovanih cena.
Tabela 10.7. Promocija i podsticaji za obnovljive izvore energije Promocija politike obnovljive energije Javne investicije, zajmovi ili finansiranja X X X X X X X X X X X X X Porez na promet, taksa na energiju, akciza, ili smanjenje PDV-a Kapitalne subvencije, stipendije, rabati Obnovljivi portfolio standard/kvota Isplate proizvodnje energije ili poreskih kredita Investicije ili drugporeski krediti Merenje potroene energije neto Javna nadmetanje
Zemlja
EU-27 Austrija Belgija Bugarska Kipar eka Republika Danska X X X X X (*) X X X X X X X X X X X
RE sertifikati za trgovanje
Feed in tarifa
222
STUDIJA
Estonija Finska Francuska Nemaka Grka Maarska Irska Italija Letonija Litvanija Luksemburg Malta Holandija Poljska Portugal Rumunija Slovaka Slovenija panija vedska Velika Britanija
X X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
X X X X X
Druge razvijene/zemlje u tranziciji Australija Belorusija Kanada Izrael Japan Makedonija Novi Zeland Norveka Obnovljivi portfolio standard/kvota (*) X X X X X Kapitalne subvencije, stipendije, rabati Investicije ili drugporeski krediti X Porez na promet, taksa na energiju, akciza, ili smanjenje PDV-a X Isplate proizvodnje energije ili poreskih kredita Merenje potroene energije neto RE sertifikati za trgovanje X X Javne investicije, zajmovi ili finansiranja X Javna nadmetanje X X X (*) X X X X X X X X (*) X X X X X X X X
Zemlja
Rusija Srbija Juna Koreja vajcarska X X X
Feed in tarifa
X X X X X X
223
STUDIJA
Ukrajina SAD
X (*) (*) X X (*) (*) X (*) (*) (*)
(*) znai da, neke regije u okviru ovih drava, imaju promociju politike obnovljivih energija ali nemaju nacionalni karakter. Poto je proizvodnja elektrine energije iz obnovljivih izvora u najveem broju sluajeva skuplja od proizvodnje energije iz fosilnih goriva uz primenu klasinih tehnologija, uvedeni su tzv. sistemi podrke tj. finansijske i nefinansijske mere podsticaja za investiranje u postrojenja koja koriste OIE. Najee primenjivana finansijska podsticajna mera je uveana cena otkupa proizvedene elektrine energije, koja se sprovodi uglavnom primenjujui dva modela. Prvi model je zasnovan na odreenoj koliini elektrine energije iz OIE (tzv. zelene" energije) koja e biti otkupljena tokom godine (Quota System). Drugi model se sastoji u primeni definisanih otkupnih cena za isporuenu elektrinu energiju proizvedenu korienjem OIE (Feed-in tariff). U veini evropskih zemalja se primenjuje model definisanih otkupnih cena (Feed-in tariff). Pored finansijskih mera, drave esto usvajaju i dodatne mere podsticanja proizvodnje elektrine energije iz OIE kroz umanjenje ili oslobaanje od poreza, uee u investicionim ulaganjima - za odabrane tehnologije, koje predstavljaju strateki pravac zemlje. Podsticanje proizvodnje toplotne energije iz OIE se za sada uglavnom obavlja kroz finansijsku podrku investicionim ulaganjima (u poetnoj fazi) i kroz oslobaanje od poreza (u razvijenijim fazama primene podsticaja). Jedna od znaajnih karakteristika podsticajnih mera za poveano korienje OIE je selektivno podsticanje razvoja izabranih tehnologija. Pored finansiranja istraivako razvojnih projekata finansira se izgradnja demonstracionih projekata. Osnovni kriterijumi za selekciju obnovljivih izvora energije i tehnologija koje e se podsticati su raspoloiv energetski potencijal, mogunosti sopstvene privrede i stepen meunarodnog razvoja tehnologija i trita. U veini razvijenih zemalja zakonom je regulisana mogunost proizvodnje i prodaje elektrine energije iz solarnih elektrana. Kako je proizvodnja elektrine energije iz solarnih elektrana skuplja od proizvodnje elektrine energije iz fosilnih goriva uz primenu klasinih tehnologija, u razvijenim zemljama sveta su uvedeni tzv. sistemi podrke tj. finansijske i nefinansijske mere podsticaja za inverstiranje u izgradnju solarnih elektrana i korienje elektrine energije iz solarnih elektrana. Na svetskom nivou oekuje se da e se oko 12 posto potronje elektrine energije do 2020. odnositi na onu koja je dobijena iz suneve energije. Do 2040. taj udeo bi trebao dostii ak 28 posto. Najee primenjivana finansijska podsticajna mera je uveana cena otkupa proizvedene elektrine energije iz solarnih elektrana. Na primer, u Nemakoj 1kWh elektrine energije iz gradske mree kota 20 eurocenti, a drava za 1kWh elektrine energije iz solarne elektrane plaa 40 eurocenti; u Makedoniji 1 kWh elektrine energije iz solarne elektrane, snage do 1MW, se plaa 41 eurocent, itd. U Republici Srbiji je Uredbom Vlade odreeno da se 1kWh elektrine energije iz solarne elektrane plaa 23 eurocenta. Pored finansijskih mera, drave esto usvajaju i dodatne mere podsticanja proizvodnje elektrine energije iz solarnih elektrana kroz umanjenje ili oslobaanje od poreza, uee u investicionim ulaganjima itd. Jedna od znaajnih karakteristika podsticajnih mera za poveano korianje solarne energije je selektivno podsticanje razvoja izabranih tehnologija. Pored finansiranja istraivako razvojnih projekata finansira se i izgradnja demonstracionih projekata. 10.3.1. Stimulisanje korienja obnovljivih izvora energije i efikasnih tehnologija za proizvodnju elektrine energije Prema lanu 6. stav 2. Zakona o energetici, Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije, utvruju se uslovi, nain i dinamika ostvarivanja Strategije razvoja energetike, energetski objekti koje je neophodno izgraditi, uzimajui u obzir prognoziranu potronju energije i
224
STUDIJA
energenata, energetsku efikasnost, mogunost korienja obnovljivih izvora energije, mogunost korienja efikasnih tehnologija za proizvodnju energije i energenata i stimulisanje investiranja u energetski sektor. Pitanje podsticajnih mera za investiranje u izgradnju energetskih objekata za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, cena otkupa elektrine energije, kao i odnosa povlaenog proizvoaa i kupca elektrine energije, predmet je ureivanja posebnog akta Vlade. U Evropskoj uniji su cene otkupa proizvedene elektrine energije korienjem suneve energije razliite od zemlje do zemlje (Tabela 10.8).
Tabela 10.8. Cene otkupa elektrine energije korienjem suneve energije u Evropskoj uniji
cent/kWh Austrija Bugarska Kipar eka Danska Estonija Francuska Nemaka Grka Maarska Irska Italija Letonija Litvanija Luksemburg Holandija Poljska Portugal Slovaka Slovenija panija
Solarna energija 29 46 34 38 34 45,5 5,1 29 55 55 9,7 36 44
28 56 45,9 58,3 31 45 27 26,7 41,4 32 34
U Srbiji je to 23 Euro centi po jednom kWh elektrine energije koja je predata mrei.
Brojne zemlje u Evropi zainteresovanima za instalisanje solarnih sistema (osim vlastitih izvora) pruaju i druge mogunosti, kako finansirati investiciju, da li donacijama ili komercijalno. Kad su investicije povratne, zahvaljujui uteenoj energiji u poreenju sa klasinim izvorima toplote, nije problem iskoristiti uslugu banaka koje daju hipotekarne ili ostale kredite svojim klijentima. Donatorsko finansiranje i podrka drave kod nas je redukovana na podrku investicija iz strukturalnih fondova EU, koja nije omoguena fizikim licima i vlasnicima porodinih kua. Osim toga, projekti korienja suneve energije su podrane i fondom zatite ivotne sredine - nezavisno od dravnog budeta ali samo u javno korisne svrhe, te je ta podrka data uglavnom optinama. Danas ve nije problem za oveka sa stalnim prihodima da trai kredit iz ma koje uspene banke na tritu. Ako je klijent spreman garantovati za kredit svojom nepokretnom imovinom, u veini sluajeva najpogodniji, a takoe i najjevtiniji je hipotekarni kredit, koji je nasuprot potroakom kreditu povoljniji 225
STUDIJA
svojom cenom. Kamatna stopa se kree oko 4,5 do 5%. U nepovoljnost hipotekarnih kredita spada uglavnom, neophodno jemstvo na nekretnine i razna plaanja i trokovi vezani za dobijanje hipotekarnog kredita. Ako klijent ne eli garantovati linom nekretninom, ima u dispoziciji i namenske i nenamenske potroake kredite, koji opet imaju krai rok otplate ali i veu kamatnu stopu. Razlika izmeu njih je u tome to kod namenskog kredita klijent banke mora dokazati da je novac upotrebio u traene svrhe (investicija u solarni sistem), dok kod nenamenskog kredita banka vri isplatu novca direktno na raun klijenta, naravno, po ispunjenju uslova i odobravanju kredita. Pojedine banke se razlikuju sa svojim kreditnim uslugama da li u visini kamatnih stopa ili nainom traenih garancija. - Crna Gora Ministarstvo ekonomije R. Crne Gore je pozvalo banke (2011. god.) da kreditiraju ugradnju solarnih kolektora u kue radi osiguranja energije za potrebe domainstava. Iznos kredita bi, kako je navedeno, trebao pokriti vriednost solarne instalacije za stambeni objekat (za potrebe grejanja sanitarne potrone vode). Ministarstvo ekonomije Crne Gore potpisalo je ugovor sa dve izabrane komercijalne banke preko kojih e se odobravati krediti, a odabaranim crnogorskim firmama su urueni sertifikati za ugradnju solarnih kolektora. Tim programom e se odobravati beskamatni kredite za ugradnju solarnih kolektora u domainstvima. Iznos pojedinanih beskamatnih kredita za ugradnju kolektora je izmeu 1.350 i 2.250 evra, sa rokom otplate od tri, pet i sedam godina. Ministarstvo ekonomije i Program zatite ivotne sredine UN e subvencionisati kamate za te kredite. Po tim uslovima, mesena rata kredita za proseno domainstvo iznosila bi oko 20 eura, a kredit bi se otplaivao 7 godina. Projekat korienja solarne energije Montesol sa milion dolara finansirae italijansko ministarstvo zatite ivotne sredine, a taj novac e se koristiiti za subvencionisanje kamata. Krediti e se odobravati preko NLB Montenegro banke u Hipo Alpe-Adrija banka u Crnoj Gori, kod kojih je deponovan novac. Realizacija kredita obavlja se prenosom novca na raun sertifikovanog distributera/instalatera opreme. Cilj projekta Montesol je smanjenje energetske zavisnosti, korisenje energije iz obnovljivih izvora i razvoj domae ekonomije kroz otvaranje novih radnih mesta. Procenjuje se da e time kreditirano domainstvo ugradnjom solarnih kolektora utedeti oko 2.000 kWh elektrine energije - godinje. - Hrvatska U Hrvatskoj je Solarni klaster, odnosno asocijacija za podsticanje korienja solarne energije i zelene tehnologije uspela postii da se u Hrvatskoj uvedu ekoloki krediti. Naime, u toku je zavrna faza pregovora s velikom komercijalnom bankom koja e zainteresovanim graanima odobravati kredite za solarnu instalaciju za grejanje vode i proizvodnju elektrine energije. Krediti e se odobravati na rok do 15 godina i s poekom do est meseci. Postoji najava da e se u projekt ukljuiti i Primorskogoranska upanija koja e za podruje upanije subvencionisati stotinu solarnih kolektora fizikim licima, i to sa iznosom do 40 % od cene. Prve zelene kredite u Hrvatskoj namenjenih podsticanju energetske efikasnosti su lansirale Zagrebaka banka i Prva stambena tedionica. Banka u svoju ponudu uvrtava i posebne kredite namenjene finansiranju kupovine i ugradnje solarnih sistema za proizvodnju elektrine energije - za line potrebe korisnika, kao i za prodaju struje HEP-u. Krediti se odnose na stambene i poslovne zgrade, a korisnici takvih kredita mogu biti mali i srednji preduzetnici, jedinice lokalne samouprave, kao i graani koji imaju status povlatenog proizvoaa elektrine energije. Povod kreiranju takvih kreditnih linija poetak je primene Pravilnika o energetskom certificiranju zgrada, smanjenju potronje energije korienjem obnovljivih izvora energije, te finansiranju proizvodnje elektrine energije solarnim sistemima. U Hrvatskoj je postavljen za jedan od ciljeva i ugradnja jednog kvadratnog metra solarnih kolektora po stanovniku, ime bi do 2020. godine Hrvatska imala 4,5 miliona kvadratnih metara solarnih kolektora, te tako bila znaajan uesnik proizvodnje energije iz obnovljivih izvora. U tom smislu, predvia se da e do 2020. na poslovima montae, odravanja, zamene ili transporta solarnih kolektora moi zaposliti oko 3.000 ljudi. 226
STUDIJA
Na osnovu smernica evropskog zakonodavstva u Hrvatskoj je izraena zakonska energetska regulativa u kojoj je pravno regulisan podsticaj korienju obnovljivih izvora energije i propisan je nain isplate povlaenih proizvoaa elektrine energije iz OIE. U tom smislu su podzakonski akti iz podruja OIE stupili na snagu 2007. god. Njima su obuhvaeni Tarifni sistem za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora energije i kogeneracije, Uredba o minimalnom ueu elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora energije i kog., Uredba o naknadama za podsticanje proizvodnje elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora energije i kog., Pravilnik o korienju obnovljivih izvora energije i kog. i Pravilnik o sticanju statusa povlaenog proizvoaa elektrine energije. Isto tako, u okviru Uprave za energetiku u Odseku za obnovljive izvore i energetsku efikasnost, osnovan je Savet za projekte obnovljivih izvora energije kojem je osnovni cilj osiguranje podrke nosiocima projekata, bankama i ostalim sponzorima projekata (npr. optinama) kroz pruanje saveta i znanja o finansiranju, dozvolama, studijama izvodljivosti, ugovaranjima, tehnikim pitanjima i ostalim razvojnim aktivnostima. U cilju da se osiguraju uslovi za preduzetniku inicijativu na osnovu prepoznatljivog poslovnog interesa, izgradnja novih postrojenja preputena je tritu i odlukama pojedinih uesnika, a za to je nuno izgraen sistem objektivnih, transparentnih, nepristrasnih i unapred javno objavljenih kriterijuma, te sistem pripadajuih odobrenja za energetske subjekte koji se ele baviti proizvodnjom energije. Identifikacija projekata, priprema gradnje i realizacija postrojenja koja koriste obnovljive izvore energije treba biti slobodna u izboru energetskog subjekta koji zadovoljava propisane uslove, prema zakonu. Sistemom podsticanja je obuhvaena proizvodnja elektrine energije iz oblasti korienja suneve energije i to za sledee grupe: - solarne elektrane instalisane snage do ukljuivo 10 kW, - solarne elektrane instalisane snage vee od 10 kW do ukljuivo 30 kW, - solarne elektrane instalisane snage vee od 30 kW. - Srbija Vlada R. Srbije je 2004. god. donela "Uredbu o merama podsticaja za proizvodnju elektrine energije korienjem obnovljivih izvora energije (u okviru kojih je i neakumulirana suneva energija) i kombinovanom proizvodnjom elektrine i toplotne energije". Ovom uredbom se blie propisuju mere za proizvodnju elektrine energije korienjem obnovljivih izvora energije i za otkup te energije - Feed-in tariff, balansiranje i oitavanje, definiu energetski objekti koji proizvode elektrinu energiju iz obnovljivih izvora, ureuju sadrina ugovora o otkupu elektrine energije po merama podsticaja, kao i naknade trokova kupcu tako proizvedene energije. U okviru uredbe se propisuje da pravo na mere podsticaja za proizvedenu elektrinu energiju ima elektrina energija proizvedena u elektranama koje koriste neakumuliranu sunevu energiju. Pri tome je ograniena snaga elektrane do 5 MW. Definisano je da je elektrana (u smislu ove uredbe) postrojenje za proizvodnju elektrine energije koristei obnovljive izvore energije. Uredbom je odreena cena od 23 Euro centi po jednom kWh elektrine energije koja je predata mrei. Uredbom Vlade Republike Srbije od 1.12.2009. godine, predvieno je da privatni ili drutveni investitori u Srbiji mogu da izgrade solarne elektrane snage do 5 MW iji e se 1 kWh elektrine energije otkupljivati po ceni od 0,23 ura u narednih 12 godina. Prikljuivanje solarnih elektrana ili malih elektrana instalisanih na privatnim kuama za gradsku mreu regulisano je propisima EPS-a Republike Srbije. Primena Uredbe u skladu sa direktivama Evropske unije trebalo bi da doprinese da ovakva proizvodnja struje u 2012. bude vea za 7,4 odsto, odnosno 735 miliona kilovat asova, nego u 2007. godini. Izmeu ostalih podsticajnih mera, Uredba sadri i obavezu EPS-a da otkupi svu proizvedenu energiju po podsticajnim cenama.Uredbom o izmenama i dopunama uredbe o utvrivanju programa ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. god. za period od 2007. do 2012. god. procenjuje se da je energetski potencijal iskorienja suneve energije 0,6 miliona toe - godinje.
227
STUDIJA
Prema kompetentnom gorinjem izvetaju "Solar Heat Worldwide" - izdanje za 2011. god. o stanju solarnog grejanja sa pregledom trita i doprinosa termalne suneve energije u svetu - procenjeni ukupni proizvodni i instalisani kapaciteti krajem 2010. godine - u oblasti solarne termalne konverzije iznose 196 GW (sa oko 280.000.000 m2 solarnih kolektora) - instalisane snage postrojenja sa godinje proizvedenom toplotnom energijom od 162 TWh. Ovim izvetajem je obuhvaen velik broj zemalja sveta, od kojih - i gotovo sve zemlje Evrope (izuzev nekoliko - ukljuujui i Srbiju). Datim podacima treba dodati i kapacitete u oblasti fotoelektrinih postrojenja sa instalisanim ukupnim kapacitetom od 38 GW i godinjom proizvedenom elektrinom energijom od oko 39,6 TWh. Znatno manji postojei kapaciteti se odnose na heliostatska solarna postrojenja koja su procenjene snage od 1,0 GW sa proizvedenom elektrinom energijom od oko 2,4 TWh. Od ukupno operativnih sistema kapaciteta 172.368,6 MW, na vakuum cevne kolektore otpada 96.539,1 MW, na zastakljene ravne kolektore - 54.915,5 MW, nezastakljene - bazenske i dr. kolektore 19.703,9 MW i najmanje - na vazdune kolektore - 1.210,2 MW. Ukupne povrine kolektora - po zemljama - koji su u upotrebi do kraja 2009. godine je bio oko 246.240.885 m2! Rast instalisanih solarnih kolektora izmeu 2004. i 2009. godine bio trostruk. Prosean godinji rast - izmeu 2000. i 2009. godine je bio 20,8 %. U poreenju sa 2008. godinom, svetsko trite zastakljenih solarnih kolektora je imalo rast od 27,3 % - u 2009. godini (dok je u periodu 2007/2008 god. to bilo 36,5 %). U strukturi instalisanih solarnih kolektora, dominantnu primenu imaju instalacije za grejanje vode u domainstvima (TVD). Znaajno, ali manje mesto imaju vei sistemi za grejanje vode u stambenim zgradama sa vie stanova, u turizmu, javnom sektoru i dr. U Evropi je i znaajna primena veih kombinovanih sistema za grejanje potrone vode i prostora - u domainstvima i veim stambenim zgradama. Znaajan porast i udeo u ukupnim kapacitetima je ostvaren i u primeni solarnih kombi sistema (grejanje sanitarne potrone vode i prostora u domainstvima), ali samo u Evropi, SAD i Kanadi. Znaajan je i porast kapaciteta solarnih sistema namenjenih za grejanje vode u industriji (Srednji Istok, Azija i Kina) kao i kapaciteta za grejanje vode za sisteme sa vie porodinih kua (Evropa, Kina). Vidi se i porast primene solarnih instalacija u turizmu - uglavnom za grejanje potrone vode (Srednji Istok, Kina, Azija, Evropa). Primetni su, ali manje od drugih sektora korienja i kapaciteti koji su izgraeni u objektima u javnom sektoru, kao to su bolnice, kole, gerontoloki centri i dr. (Azija, Kina, Srednji Istok). Najmanji kapaciteti novoizgraenih solarnih sistema je u domenu korienja daljinskog grejanja i klimatizacije (Evropa). Oko 50% ukupne potrebne energije za grejanje moe da se podmiri energijom Sunca. Kada se zna da se preko 40% energije u Evropi i kod nas troi na zagrevanje prostora onda je jasno da u toj oblasti mogu da se ostvare najvee utede primenom termike solarne energije. U Evropi, ve 20 godina gradnja novih stambenih i poslovnih objekata se podvrgava inovacijama i propisima koji doprinose energetskoj efikasnosti. Procenjuje se da e u budunosti ovaj trend jo intenzivnije nastaviti kod: - gradnje novih objekata za stanovanje i poslovanje, - renoviranja starih objekata uz primenu solarnih tehnologija, - primene solarne energije u industriji i svim procesima gde su potrebne temperature do 100 C i vie, i dr. Od 1990. godine industrija fotonaponske konverzije pokazuje konstantan godinji privredni rast od preko 20 %, a poevi od 1997 i preko 33 % godinje. U 2000. godini, ukupni instalisani kapaciteti u svetu premaili su 1.000 MW, a od tada pa do danas trend rasta prevazilazi 40% na godinjem nivou. U 2010. godini ukupni instalisani kapaciteti su bili 38.000 MW, a proizvedena elektrina energija 39,6 TWh. U zemljama u razvoju, vie od milion domainstava koristi elektrinu energiju proizvedenu pomou fotonaponskih sistema.
228
STUDIJA
POGLAVLJE 11
11. KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U AP VOJVODINI 11.1. Zakonska podrka primeni novih i obnovljivih izvora energije
Zakonom o energetici Srbije (2004. god.) ureeni su ciljevi energetske politike i nain njenog ostvarivanja, nain organizovanja i funkcionisanja trita energije i svi drugi elementi vezani za uredno i kvalitetno snabdevanje kupaca energijom, proizvodnjom i upravljanjem sistemima prenosa, razvoja, energetske efikasnosti, zatite ivotne sredine i dr. Ovim zakonom su utemeljene Agencija za energetiku i Agencija za energetsku efikasnost sa zadatkom da sprovode i predlau aktivnosti u cilju poveanja energetske efikasnosti i poveanog korienja obnovljivih izvora energije, ukljuujui i pripremu tehnikih i drugih propisa koji se odnose na to. Ratifikacijom Ugovora o osnivanju energetske zajednice, Srbija je, izmeu ostalog, prihvatila obavezu da donese i realizuje plan primene direktive 2001/77/EC o promovisanju proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije. Direktiva 2001/77/EC definie obnovljive izvore energije (OIE) kao: - nacionalni cilj za proizvodnju elektrine energije dobijene iz OIE, - program mera za njihovo dostizanje, - garancije o poreklu - za elektrinu energiju proizvedenu iz OIE (Guarantee of Origin), - pojednostavljenje pravnog okvira za izgradnju i eksploataciju postrojenja, - obaveza za operatera prenosa i distribucije da preuzimaju i transportuju elektrinu energiju iz OIE, - definisanje uslova i tarifa za prikljuenje na mreu. Republika Srbija je usvojila sledeu pravnu regulativu u oblasti obnovljivih izvora energije: - Zakon o energetici; - Strategiju razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine; - Program ostvarivanja strategije razvoja energetike Srbije od 2007-2012. godine (Izmene i dopune Novembar 2009.); - Uredbu o uslovima za sticanje statusa povlaenog proizvoaa elektrine energije i kriterijumima za ocenu ispunjenosti tih uslova; - Uredbu o merama podsticaja za proizvodnju elektrine energije korienjem OIE i kombinovanom proizvodnjom elektrine i toplotne energije; - Model ugovora o otkupu elektrine energije od povlaenih proizvoaa. Srbija je postala 26. januara 2009. godine lanica i osniva Meunarodne agencije za obnovljivu energiju (IRENA), kao prve meunarodne (meuvladine) organizacije koja se fokusira iskljuivo na obnovljivu energiju i aktivno nastavlja uee u radu ove agencije u skladu sa Statutom Agencije i svojim interesima u oblasti aktiviranja i korienja obnovljivih izvora energije. Osnovni cilj Meunarodne agencije za obnovljivu energiju (IRENA-International Renewable Energy Agency) je da postane glavna pokretaka snaga u ubrzanoj tranziciji prema iroko rasprostranjenom i odrivom korienju obnovljivih energija u itavom svetu, a njene glavne aktivnosti obuhvataju: - pruanje konkretnih savetodavnih usluga vladama industrijalizovanih i zemalja u razvoju vezanih za politiku korienja obnovljivih izvora energije, - transfer tehnologija i savetodavnih usluga u vezi finansiranja projekata, - izgradnja i podizanje kapaciteta u oblasti korienja obnovljive energije.
229
STUDIJA
Septembra 2008. godine, Evropski parlament je usvojio paket propisa o klimatskim promenama koji ima za cilj da obezbedi smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bate od 20 %, unapreenje energetske efikasnosti od 20% i uee obnovljive energije od 20 % u ukupnoj energetskoj potronji - u EU - do 2020. godine (posmatrano u odnosu na 1990. godinu). Nova Direktiva o obnovljivoj energiji 2009/28/EC postavlja obavezujue nacionalne ciljeve koje lanice Evropske unije treba da dostignu kroz promociju obnovljive energije u sektorima elektrine energije, grejanja i hlaenja i u sektoru transporta, kako bi se obezbedilo da do 2020. godine obnovljiva energija ini bar 20 % ukupne potronje energije u Evropskoj uniji. Poetak primene nove Direktive o obnovljivoj energiji u Republici Srbiji i drugim dravama potpisnicama Ugovora o energetskoj zajednici odredie se i uskladiti u okviru ove zajednice. Osnovni ciljevi Programa u oblasti OIE u Srbiji su: - Efikasnije korienje sopstvenih potencijala u proizvodnji energije; - Smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bate; - Smanjenje uvoza fosilnih goriva; - Razvoj lokalne industrije; - Otvaranje novih radnih mesta. Cilj Republike Srbije je da do kraja 2012. godine povea uee elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora sa 2,2% , posmatrano u odnosu na ukupnu nacionalnu potronju elektrine energije u 2007. godini. Realizacija postavljenog cilja e se obezbediti poveanjem proizvodnje zelene elektrine energije u obimu od 739,1 miliona kilovat-asova u 2012. godini, to je dovoljno da pokrije godinje potrebe za energijom 179 hiljada domainstava (sa minimalnom potronjom od oko 400 kilovat-asova). Za ostvarenje postavljenog cilja za uee elektrine energije u ukupnoj potronji do 2012. godine planirano je privlaenje i angaovanje privatnih izvora finansiranja u izgradnji kapaciteta snage 102 MWe koji za proizvodnju elektrine energije koriste obnovljive izvore, ime bi se ostvarili uslovi za poveanje proizvodnje zelene elektrine energije za 739,1 GWh. Planirano je da se u posmatranom periodu proizvodnja elektrine energije iz obnovljivih izvora povea za 7,4% - sa 9.974 GWh u 2007. - na 10.713,1 GWh u 2012. godini. Kako je predviana (ali ipak nije dostignuta) dinamika ostvarenja ciljnog uea elektrine energije proizvedene iz solarne energije prikazuje sledea tabela: 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0 0 0 5,0 5,0 5,0 0 0 0 10,5 10,5 10,5
Solarna energija
MWe GWh
Planirani kapaciteti obuhvataju izgradnju najmanje 5 MWe solarnih fotonaponskih postrojenja. Na slici 11.1 je dat prikaz planiranog uea pojedinih obnovljivih izvora energije u energetici Srbije. Privlaenje i angaovanje privatnih izvora finansiranja, kao i finansiranje podsticaja i podrke razvoju OIE, e se realizovati sprovoenjem politike podsticaja i mehanizama za podrku razvoju OIE. Republika Srbija je potpisala Ugovor o osnivanju Energetske Zajednice Jugoistone Evrope (2005. godine), ijom ratifikacijom je prihvatila obavezu primene direktiva vezanih za vee korienje obnovljivih izvora (2001/77/EC i 2003/30/EC ). Uee obnovljivih izvora energije u ukupnoj energetskoj potronji AP Vojvodine u 2009. godini je oko 2% odnosno, 0,09 Mten. Kombinovanjem metoda uvoenja novih i obnovljivih izvora, sistematskom primenom mera poveanja energetske efikasnosti kao i ueem novih tehnologija, procenat uea nekonvencionalnih energetskih izvora u ukupnoj energetskoj potronji u AP Vojvodini, moe se podii i do 20 odsto, u narednom desetogodinjem periodu. Korienje i razvoj solarnih termikih i fotonaponskih tehnologija u EU mogu da predstavljaju podsticaj, ali i okvir unutar koga bi Srbija, time i Vojvodina mogli da iskoristi svoje klimatske resurse, ali i istraivake i industrijske potencijale za to bru adaptaciju evropskim standardima i prikljuak razvojnim planovima i programima.
230
STUDIJA
Geotermalna 4% Solarna 14% Energija vetra 5%
Hidropotencijal 14%
Biomasa 63%
Slika 11.1. Struktura planiranog uea obnovljivih izvora energije u energetici Srbije
U toku 21-og veka kod nas e se morati primeniti mudra energetska strategija koja e obuhvatati mere efikasnog korienja energije, brz porast obnovljivih energetskih kapaciteta i korienje fosilnih goriva uz pridravanje visokih ekolokih normi u cilju ouvanja prirodne sredine i klimatskih uslova. Uprkos velikog dugoronog potencijala, solarna termika i fotonaponska tehnologija e u poetku igrati sporednu ulogu, ali e njen doprinos konstantno rasti, kako u urbanim tako i u ruralnim mestima u Vojvodini. Planovi i strategija za razvoj evropske solarne termike i fotonaponske tehnologije trebalo bi da budu putokaz domaoj naunoj i politikoj javnosti koje sve aktivnosti u istraivakom, tehnolokom, korisnikom i politikom domenu treba da preduzme u cilju to breg i efikasnijeg integrisanja u evropske programe. S druge strane, zbog nedovoljne energetske efikasnosti, izuzetno nepovoljne ekonomske situacije, te nestabilnih cena fosilnih goriva, ali i estih poveanja cena elektrine energije, trebalo bi to pre poeti sa primenom solarnih termikih i FN tehnologija uz stvaranje odgovarajue strategije razvoja u skladu sa evropskim planovima, naravno koliko to trenutne ekonomske i druge mogunosti dozvoljavaju. Brz porast termike i FN industrije u svetu, uz porast proizvodnih kapaciteta i pozitivnu politiku klimu i podsticaj u zemljama kao to su Nemaka, panija, USA i Japan (kao i Kina, Italija, Koreja, Grka itd.) obeavaju dobru perspektivu solarnim tehnologijama i u Srbiji. Meutim, FN industrija zahteva pogodne i stabilne politike uslove za konstantan i odriv razvoj. Brze ili nagle promene u uslovima i iznosima subvencija te politikim stavovima mogu da dovedu u pitanje pozitivan razvojni trend. Uzimajui u obzir dananji znaaj termikih i FN tehnologija, njihove dugorone potencijale i vreme potrebno da se ovakve tehnologije razviju, razvoj i primene ovih tehnologija potpuno opravdavaju i ohrabruju dravnu podrku i subvencije. Treba pri tome imati u vidu da termika i FN industrija moe znatno da doprinese privredi Vojvodine otvaranjem novih radnih mesta, kao i razvoju malih i srednjih preduzea. Ne treba zaboraviti da je jedan od evropskih ciljeva osvajanje ogromnog trita u Aziji, Africi i Junoj Americi, i ak i mali udeo Srbije u okviru kooperacije sa evropskim industrijskim centrima bi znaio mnogo i za domau industriju i za ekonomiju. Poto je Srbija u grupi zemalja ija potronja energije, naroito elektrine, nije previe racionalna, potrebno je poveati interesovanje za obnovljive izvore energije (OIE) i omoguiti edukovanje stanovnitva o znaaju i prednostima energetske efikasnosti i korienju solarne energije. Posebno treba naglasiti ekonomski aspekt, ali i uticaj na ouvanje prirodne sredine. Programi ovog tipa mogli bi biti organizovani i koordinisani na nacionalnom (republikom, ali i na pokrajinskom) nivou, ali i
231
STUDIJA
od strane relevantnih naunih institucija, kao i od strane neprofitnih i drugih organizacija. Energetska politika Srbije promovisana u Zakonu o energetici iz 2004. godine, ima za cilj da se u savremenim okolnostima i u skladu sa politikom pribliavanja Evropskoj uniji uspostave kvalitativno novi uslovi rada, poslovanja i razvoja proizvodnih energetskih sektora i sektora potronje. U skladu s tim je 2005. godine usvojena Strategija dugoronog razvoja energetike Srbije do 2015. godine , a 2007. godine i Program ostvarenja strategije do 2012. godine, gde su postavljeni strateki ciljevi koji ce vaiti u periodu do 2030. godine. Vaan napredak predstavlja usvajanje uredbe o merama podsticaja za proizvodnju elektrine energije korienjem OIE, koja se primenjuje od 1. januara 2010. godine do 31. decembra 2012. godine, a kojom se propisuju mere podsticaja za proizvodnju elektrine energije korienjem obnovljivih izvora energije i za otkup te energije, odnosno cene ubrizgavanja (feed-in tarife). Na osnovu ove uredbe otkupna cena za FN solarnu energiju iznosi 23 /kWh, na 12 godina. Poreenja radi, najvia zakonski garantovana otkupna cena ubrizgavanja u Evropi iznosi 54 /kWh u Nemakoj, a okolne zemlje ili nemaju odgovarajuu zakonsku regulativu (kao Rumunija i Bugarska), ili imaju znatno niu otkupnu cenu (kao Maarska, 10 /kWh). Od zemalja bive Jugoslavije, cena u Sloveniji iznosi 37 /kWh, a u Hrvatskoj 46 /kWh. Do 2004. godine FN trite u Sloveniji je bilo veoma slabo razvijeno, medjutim od 2005. godine konstantno raste u iznosu od 100% godinje, a odriv rast se oekuje do kraja 2010. godine, kada se oekuje sporiji rast zbog saturacije relativno malog trita. Mogue je da se slina situacija ponovi i u Srbiji poevi od 2012. godine, s obzirom da e otkupna cena do tog perioda biti na nivou slovenake do 2004. godine. Znaajno je i donoenje zakona o racionalnoj potronji energije, kao i dopune i izmene zakona o energetici kako bi se prilagodio evropskim zahtevima i standardima, kao i standardima na koje se Srbija obavezala potpisujui Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Evrope. Ovde treba pomenuti i izradu i dostavljanje planova za implementaciju Direktive Evropske Komisije iz 2001. i 2007. godine o poveanju korienja OIE. U sklopu ovih aktivnosti mogao bi da se formira fond za energetsku efikasnost koji bi pomogao racionalnijem koricenju svih vidova energije, a narocito elektrine. Od velike vanosti bi bilo i reaktiviranje mrea meteorolokih stanica koje su do 1991. godine kontinuirano merile sunevo zraenje ime bi se omoguila analiza klimatologije zraenja na nivou celokupne teritorije Srbije i odredio stepen kvaliteta podruja koja su potencijalno povoljna za pretvaranje suneve energije u elektrinu. Potrebno je podstai naune institucije da organizuju naune projekte iji progam obuhvata osnovna i primenjena istraivanja iji se rezultati mogu koristiti u termikoj i FN tehnologiji. Isto tako, trebalo bi to pre upoznati iru javnost sa sadrajem novih uredbi o povlaenim proizvoaima elektrine energije i podsticajnim otkupnim cenama elektrine energije proizvedenim iz FN sistema. Posebno treba naglasiti da podsticajna cena omoguava svakom investitoru sa povlaenim statusom da u periodu od 12 15 godina povrati sva uloena sredstva u FN sisteme ukljuujui i operativne trokove, odnosno trokove odravanja nastale u istom periodu. Podsticajne otkupne cene ne zavise od doba dana ili godine kada se elektrina energija proizvodi. Pojednostavljenje administrativnih i tehnikih zahteva za povezivanje domainstava sa distributivnom elektrinom mreom je neophodno u cilju breg poveanja broja FN korisnika, kao i zbog popularizacije ove tehnologije. U skladu s tim, potrebno je u odgovarajuim institucijama oformiti dobro obuen i edukovan kadar koji bi, ne samo poznavao nove tehnologije, ve i pratio razvoj FN sistema i novih evropskih standarda iz te oblasti. Ve u narednih nekoliko godina arhitektonski planovi i graevinska reenja za nove zgrade u urbanim sredinama trebalo bi da koriste termike i fasadne FN ureaje, a slina praksa bi se primenjivala i pri renoviranju starih. Fasadni FN moduli bi trebalo da postanu obavezni deo graevinskog materijala kao to su to, na primer, prozori ili vrata. Pojava ak i malog broja ovakvih modernih sistema na graevinama u urbanim sredinama bi predstavljao najbolju reklamu za FN tehnologiju i podstakao bru primenu u graevinarstvu, ali i u domainstvima. Svakako ovakav trend bi zahtevao i odgovarajue tehnike propise i neophodnu standardizaciju. Monitoring energetske efikasnosti zgrada sa FN tehnologijom bi trebalo da bude dostupan javnosti putem interneta, a takoe i podaci o energetskim potrebama i potronji u poreenju sa standardnim zgradama, kao i pratei ekonomski efekti. Uz dobro planiranu i efikasnu politiku korienja obnovljivih izvora energije primena termikih i FN tehnologije bi bila viestruko korisna i isplativa. Proizvodnja termikih i fotonaponskih ureaja je grana privrede koja pokazuje najbri razvoj u svetu u
232
STUDIJA
poreenju sa svim ostalim granama energetskih tehnologija. U poslednjih desetak godina fotonaponska (FN) konverzija Suneve energije je postala znaajna grana industrije solarnih ureaja usled brzog razvoja relevantnih tehnologija i njihovih projektovanih mogunosti. Proizvodnja fotonaponskih ureaja se duplira svake dve godine uz prosean godinji porast od 48 odsto od 2002, tako da ova grana privrede pokazuje najbri razvoj u svetu u poreenju sa svim ostalim granama energetske tehnologije. Sa ekonomskog aspekta, cena struje dobijene iz suneve energije kontinuirano pada, kao rezultat tehnolokih unapreenja i rasta masovne proizvodnje, dok se oekuje da e fosilna goriva postati znatno skuplja u skoroj budunosti. U ovom trenutku je za Vojvodinu opravdano podsticati korienje energije Sunevog zraenja za proizvodnju toplotne i elektrine energije u domenu domainstava, industrije i nekih grana poljoprivrede zbog manjih investicionih ulaganja. Takva politika bi, izmedju ostalog, bila korisna i zbog razvoja domae ekonomije, kao i upoljavanja stanovnitva u oblasti istih energija. Dugorono gledano, budunost pretvaranja Sunevog zraenja je u termikim i FN tehnologijama i njihovoj integraciji sa ostalim granama tehnologije, to je i u skladu sa stavovima, planovima, ali i trenutnim stanjem u Evropskoj uniji i ostalim ekonomski vodeim zemljama sveta.
11.2. Tehniko - tehnoloke mogunosti korienja suneve energije u AP Vojvodini

11.2.1. Znaaj korienja termikog i fotoelektrinog dejstva sunevog zraenja Vojvodina raspolae resursima energije sunevog zraenja znatno iznad evropskog proseka uz povoljan sezonski raspored. Njeno efikasno i dugorono korienje neophodno je osmisliti u najskorijem vremenskom periodu. Da bi se intenziviralo korienje suneve energije u Vojvodini, treba jasno identifikovati oblasti mogue primene, definisati mogunosti suneve energije kao energetskog resursa i stvoriti povoljnu klimu za primenu ovog izvora energije. U tom smislu, od znaaja je i osposobljavanje strunih lica i firmi za delatnost koja je vezana za montau solarnih instalacija, a i za proizvodnju pojedinih komponenata i celih sistema. U sadanjim uslovima je mogue da se, ak i u malim serijama, dobije oprema odgovarajueg kvaliteta i niih cena od uvozne opreme. Energetski potencijal je zadovoljavajui na celoj teritoriji Vojvodine to omoguuje je efikasno korienje termikog i fotonaponskog dejstva sunevog zraenja. Do skoro se ovaj prirodni, ekoloki i ekonomski povoljan energetski resurs nije gotovo koristio jer nije postojala dovoljna stimulacija stanovnitva. Sada kada se nedostatak energije u itavom svetu drastino osea i kada cena struje u Srbiji raste kako bi dostigla cene u Evropskoj Uniji ista ekonomska raunica e dovesti do upotrebe racionalnijih izvora energije. Stimulacija drave u obliku poreskih olakica za instalisanu opremu sigurno bi se viestruko isplatila u poreenju sa novim investicijama u elektroprivredu koje nas oekuju. Takoe, u poreenju sa dobijanjem energije iz fotonaponskih elija, upotreba termikih solarnih kolektora je ekonominija u sadanjem trenutku i moe se primenjivati od individualnih korisnika do veih sistema. Ekonomski i ekoloki razlozi dovode do ulaganja u istraivake i razvojne projekte koji svojim rezultatima pokreu investicije u proizvodnji opreme za eksploataciju energije. Potrebno je postaviti cilj da se energetske potrebe za zagrevanje vode do 80 C u stambenim objektima i ndustrijskim procesima obezbeuju kori enjem suneve energije. Takoe je potrebno podsticati aktivnosti vezane za razvoj i inovacije u oblasti solarnih tehnologija i domae proizvodnje, to e u krajnjoj liniji dovesti do ve e energetske efikasnosti i niih cena opreme. Naravno, ne sme se ignorisati ni stalno promovisanje kori enja solarne energije, pri emu mediji i nevladine organizacije mogu da imaju znaajnu ulogu. Postoje bitni razlozi zbog kojih bi se u Srbiji - Vojvodini trebalo angaovati svim raspoloivim potencijalima da se znaajno pove a korienje solarne energije i to u vrlo kratkom vremenskom periodu. Time bi se obezbedilo pove anje zaposlenosti u segmentu istraivanja, proizvodnje, montae i servisiranja opreme za korienje suneve energije. Sa znaajnijim korienjem suneve energije, Srbija je sve blia preporukama Evropske unije o kori enju obnovljivih izvora energije, koje ukljuuju i znaajnu potrebu intenzivnijeg korienja suneve energije.
233
STUDIJA
Suneva energija kao izvor energije za grejanje i pripremu potrone tople vode ima sledee prednosti: - besplatna je i svuda dostupna, - ekoloki je ista (nema sagorevanja, pa ne dolazi do emisije tetnih gasova, kao to su CO2, SO2, NOx i slino), - pripada obnovljivim izvorima energije (OIE), pa ne moe doi do iscrpljivanja resursa, - doprinosi odrivom razvoju, - u kombinaciji sa klasinim izvorima energije poveava energetsku efikasnost postrojenja i dr. Pri definisanju projekata korienja suneve energije za grejanje potrone vode u domainstvima od manjeg ili veeg znaaja (ali ne i iskljuujui) su i: - Raspoloivost potrebnih povrina za smetaj kolektorskog polja. U urbanim sredinama su smetajne mogunosti neto manje - pogotovo za postrojenja veih ili velikih snaga, mada je praksa pokazala da se uvek mogu iznai raspoloive povrine za smetaj solarnih kolektora; - Orijentacija i nagib krovnih povrina. Kod znaajnog broja zgrada sa kosim krovovima su orijentacije krovnih povrina sluajne, pa zahtevaju ili promenu lokacije (lokacije za smetaj solarnih kolektora mogu biti i druge raspoloive povrine kao to su nadstrenice, okolno zemljite, parkinzi i dr.) ili sloeniju noseu konstrukciju solarnih kolektora kako bi se obezbedila njihova priblino juna orijentacija; - U visoko urbanim sredinama - kod visokih stambenih objekata manje bazne osnove je relativno manji prostor na krovovima za instalaciju solarnih kolektora, ali uglavnom postoji mogunost smetaja kolektora na nekim drugim povrinama u relativnoj blizini objekta - konzumenta; - Postojanje instalacija za grejanje vode ili objekta. Postojei objekti uglavnom ve imaju izgraene instalacije za grejanje vode to smanjuje investicione trokove izgradnje solarnih postrojenja i dr. Naravno, postoje odreena ogranienja i nedostaci koji oteavaju osnovno korienje suneve energije od kojih je najvanije to to je sunevo zraenje izuzetno promenljivog karaktera (i po pravcu, i po intenzitetu). Toplotni dobici su promenljivi i tokom dana (visina Sunca tokom dana, oblanost, padavine), kao i tokom godine (u zimskom periodu, kada je posebno potrebna u sistemima grejanja objekata - dozraena energija je znatno manja). Nedostatak preciznijih propisa i normi u ovoj oblasti (uslovi gradnje, projektni parametri i dr.) su takoe uticajni na obim primene i korienja suneve energije. Toplotni solarni sistemi se najee koriste za grejanje sanitarne potrone vode, grejanje tehnike vode, vode u bazenima i dr. Mogue ih je koristiti i za podrku pri zagrevanju prostororija objekata razliitih namena - kua, hala i dr., pri emu je ovakva primena pogodnija za objekte koji koriste niskotemperaturne sisteme grejanja (podno, plafonsko ili zidno) i koji su kvalitetno izolovani, t.j. njihovi temperaturni gubici su na nivou niskoenergetskih zgrada. U klimatskim uslovima Vojvodine primena solarnih tehnologija se kombinuje sa drugim izvorima grejanja radi obezbeenja dovoljne koliine toplote u uslovima nie insolacije ili odsustva insolacije (uvee, ujutru, noi, zimi i dr.). Voda za potrebe grejanja, zagrejana pomou solarnih kolektora moe se koristiti i u sistemima centralnog grejanja ili centralnom snabdevanju toplote. Generalno gledano, suneva energija moe pokriti 50-70 % i vie od godinjih potreba energije za grejanje vode u domainstvima, leti i u prelaznim periodima, tako rei - u potpunosti, dok je zimi dovoljna za predgrevanje hladne napojne vode. Osim u oblasti stambene izgradnje i gradnji porodinih kua, dalju potencijalnu sferu u aplikaciji solarnih toplotnih postrojenja predstavljaju javni pratei objekti (bolnice, sanatorijumi, kole, hoteli i objekti ustanova razliitih namena). Dobru primenljivost solarne instalacije mogu imati kod grejanja otvorenih i zatvorenih bazena, malih objekata pogonsko-servisnih slubi, objekata dravnih institucija (carine, kasarne i dr.), restorana, poljoprivrednih preduzea i posebno za grejanje potrone vode u agroindustriji, prehrambenoj industriji i dr. Ugradnja opreme za solarno zagrevanje sanitarne vode zasnovana je na individualnom oseaju investitora da u svojoj kui ili preduzeu uradi neto to je prirodno i normalno, da koristi ono to mu besplatno stie na
234
STUDIJA
njegov krov ili dvorite, a pri tome je potpuno isto. Ukupno gledano, u Vojvodini je energetski gotovo zanemarljiva primena solarne energije za zagrevanje sanitarne vode ili prostora. Isti je sluaj i u ostalim oblastima mogue primene. Razlozi za postojee stanje su nedostak sredstava za finansiranje izgradnje postrojenja, nedovoljno poznavanje mogunosti i koristi od primene obnovljivih izvora energije, o stanju i planovima u Evropi, o naim buduim obavezama u krugovima donosioca odluka, kao i nedovoljna obavetenost stanovnitva o mogunostima primene energije Sunca, ceni opreme, energetskim i finansijskim efektima. Takoe, problem lei i u veoma niskom materijalnom standardu stanovnitva, ali i u relativno niskoj ceni elektrine energije, to automatski dovodi do toga da se elektrina energija ne troi racionalno. Primena suneve energije predstavlja dobar nain da se smanji potronja elektrine energije svuda gde je to mogue. Bez obzira na to to je cena ulaganja u solarnu instalaciju relativno velika (oko 500 Eura/kW), isplati se ulagati jer e to imati jedno sigurno trite. Ako se u tu cenu urauna i sve ono to prati dobro osmiljen i organizovan posao, kao to je istraivanje, razvoj, proizvodnja, marketing, stvaranje strunog, naunog i proizvodnog kadra, osvajanje novih tehnologija, izvoz najveeg dela proizvodnje, poveanje zaposlenosti u osnovnim i prateim delatnostima - onda je ta cena znatno nia, a postie se pozitivan energetski i ekonomski efekat. Kao neminovni preduslov razvoja iskorienosti solarne energije kod nas, namee se neophodnost da se domae znanje usmeri i finansira u oblasti toplotne konverzije sunevog zraenja kako bi se postigli odgovarajui rezultati u oblasti: smanjenja energetske zavisnosti, poveanja zaposlenosti stanovnitva, smanjivanja porodinih trokova za energente i time doprinos smanjenju siromatva, smanjenje zagaenja nae okoline i dr. Fotonaponske solarne elije se u AP Vojvodini mogu koristiti svuda gde postoji potreba za elektrinom energijom: za osvetljenje u privatnim domainstvima, ulino osvetljenje, rad pumpi za navodnjavanje, rad audiovizuelnih i rashladnih ureaja, rad signalizacionih ureaja na putevima, rad automata na parking prostorima, rad telekomunikacionih ureaja i sistema i dr. Proseno sunevo zraenje u Srbiji je za oko 40% vee od evropskog proseka, ali i pored toga korienje suneve energije za proizvodnju elektrine energije kod nas daleko zaostaje za zemljama Evropske unije. Stvaranje uslova za razvoj i funkcionalnost odrivog trita solarnih sistema je od velikog znaaja za ekonomiju i ouvanje prirodne sredine, tako da bi glavni ciljevi za implementiranje i razvoj solarnih sistema u Srbiji mogli biti: Implementacija postojeih zakonskih uredbi koje se odnose na korienje (i proizvodnju elektrine energije) iz obnovljivih izvora energije. Poveanje medijske i javne aktivnosti s ciljem da se razvije interesovanje za obnovljive izvore energije (OIE) i upoznaju iri slojevi stanovnitva o znaaju i prednostima energetske efikasnosti i korienju solarne energije; Aktiviranje starih i izgradnja novih centara za merenje sunevog zraenja; Ukljuivanje domaih naunih istraivakih i razvojnih centara u evropske istraivake projekte o fotonaponskim sistemima. Odluka Evropske unije da povea udeo obnovljivih izvora energije do 20 % od ukupne proizvodnje do 2020. je dobar pokazatelj situacije u kojoj se nalazimo. Primena solarne energije je dobar, opravdan i ekonomian nain da se smanji konvencionalna energetska potronja gde god je to mogu e. To znai da bez obzira na to to su trokovi ulaganja u fotonaponske sisteme za proizvodnju elektrine energije jo uvek relativno veliki (oko 3.000 evra za 1kW instalisane snage), isplati se investirati obzirom da e se investicija vremenom ipak odplatiti. Ako ta cena ukljuuje, dobro osmiljen i organizovan rad, kao to su istraivanja, razvoj, proizvodnja, marketing, stvaranje strunih naunih i proizvodnih radnika, nove tehnologije, izvoz vika proizvodnje, zaposlenosti u osnovnim i sekundarnim aktivnostima, onda je ta cena znatno nia, a postie se i pun planirani efekat.
235
STUDIJA
11.2.2. Tehniki sistemi za grejanje vode i objekata i korienje suneve energije Sa ekonomskog gledita, na osnovu nezavisnih uporednih testova, najefektniji su sistemi za grejanje sanitarne potrone vode. Potvruju to i uporedni testovi izraeni u posmatranim i testiranim kuama. Pri tome se za poreenje uzimala u obzir uglavnom postignuta snaga (godinja uteda energije, stepen iskorienja, koliina tople vode), posmatrao se rad i odravanje, ekoloki aspekt i energetska amortizacija, bezbednost i jednostavnost montae. Iz uporednih testova proizilazi da su znaajni investicioni trokovi 2 - 3 puta vei kod kombinovanih sistema nego kod sistema predvienih samo za grejanje sanitarne vode. Kod podrke grejanja prostorija ima odreenu ekonomsku isplativost, ali uglavnom kod niskotemperaturnih grejnih sistema (napr. podno i panelno grejanje) i kua sa malim toplotnim gubicima. Iako je u zimskom periodu energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, i dalje je veoma znaajno za korienje solarnog grejanja kua, kao podrka nekoj drugoj konvencionalnoj energiji koja se koristi u centralnim sistemima grejanja, gde se moe pokriti oko 30 i vie procenata (besplatno dobijene) toplotne energije za grejanje kua i do 70% i vie - za grejanje sanitarne vode. Najbolji efekat korienja suneve energije za solarno grejanje porodinih kua i drugih stambeno poslovnih objekata moe se ostvariti u prelaznim periodima, u energetski efikasnim grejnim sistemima tj. podno-zidnim panelnim sistemima grejanja, tj. niskotemperaturnim sistemima grejanja. Ipak, zbog promenjljivosti delovanja snage sunevog zraenja tokom dana, meseca i godine, ne moe se (niti bi bila ekonomski opravdana) izvesti instalacija solarnog grejanja koja bi omoguila potpuno grejanje kua tokom celog zimskog perioda, pa se zbog toga solarni sistemi za solarno grejanje kombinuju sa nekim od drugih izvora energije u kojima se troi neki od drugih oblika energije: teno gorivo, gasno gorivo, elektrina energija, vrsto gorivo i slino. Solarni sistemi donose znaajne utede zahvaljujui kojim se po isplativosti investicije koristi dobijena energija takorei - besplatno. Rok trajanja kvalitetnih sistema je 25 do 30 i vie godina. Nije ipak mogue generalno ustanoviti vreme isplativosti investicije solarnog sistema zato to zavisi od mnogih faktora - napr. od tipa i proizvoaa kolektora i pratee opreme, postojeeg naina pripreme sanitarne tople vode i grejanja, cena toplote, zemnog gasa ili drugih goriva i slino. Bez podrke od strane drave vreme isplativosti je prilino dugo da bi se sa solarnim sistemima gradili moderni, efikasniji praktini sistemi. Razmiljanje o investiciji u solarne kolektore je zato najpogodnije kod zamene ili rekonstrukcije starog i neefikasnog ili prilino skupog grejnog sistema (napr. elektrino grejanje) kao i u sluaju nove gradnje. Termalno dejstvo suneve energije (termalna konverzija) se u praksi koristi za: Zagrevanje sanitarne vode u kuama, stanovima, hotelima, hostelima, domovima uenika i studenata, domovima za stara lica, obdanitima, restoranima, sportskim objektima i svuda gde postoji potreba za grejanjem vode. Centralno ili individualno zagrevanje sanitarne vode za naselja koja imaju distribuciju tople vode iz gradskih toplana u periodu kada toplane ne rade. Zagrevanje bazena u kuama i sportskorekreativnim centrima. Zagrevanje vode ili drugih fluida u industrijskim procesima. Zagrevanje staklenika i plastenika u poljoprivrednoj proizvodnji. Predsuenje i suenje poljoprivrednih i industrijskih proizvoda Destilaciju vode za industrijske potrebe. Zagrevanje prostora kao dopunsko sredstvo u periodima kada ima dovoljno sunanih dana. Proizvodnju elektrine energije na bazi toplotne konverzije sunevog zraenja (parne turbine). U procesima za hlaenje prostora.
236
STUDIJA
Oko 55 % od ukupne energije koja se troi u domainstvima u Srbiji (tako i u Vojvodini) se vri korienjem elektrine energije. Od toga, znaajan deo se troi na zagrevanje potrone sanitarne vode. Korienjem suneve energije moe se tokom godine obezbediti smanjenje trokova koji se odnose na zagrevanje sanitarne vode u visini od oko 60 do 70 % . Prema procenama Agencije za energetsku efikasnost Srbije, potronja energije u Srbiji bi mogla da bude smanjena za vie od 50% sa efikasnijim grejanjem i unapreenjem energetske efikasnosti u industriji. Takoe, prisutan je i visoki procenat potronje pri konverziji elektrine energije (oko 10%), kao i 15% gubitaka zbog loih uslova elektro-distributivne mree. U 2006. godini, ukupna primarna potronja energije bila je 609 PJ, sa konstantnim rastom od 2002. godine. Primarna potronja energije u Srbiji opala je izmeu 1990. (663 PJ) i 2002. godine (512 PJ) za 21% - zahvaljujui drastinim politikim potresima. Ako se zna da podsticajne mere za proizvodnju struje iz solarne energije iznose 23 evrocenta po kilovat-asu, a da je ministarstvo energetike postavilo ogranienje za podsticanje proizvoaa elektrine energije dobijene iz Sunca na ukupno 5 MW snage, postavlja se pitanje koliko e buduim investitorima, projekti od vie stotina miliona EUR biti isplativi. S obzirom na to da bi se veim korienjem suneve energije u Srbiji mogle postii znaajne utede energije i smanjiti emitovanja ugljen dioksida za oko 305.000 do 360.000 tona u petogodinjem periodu, upueni, ipak, oekuju da e se podsticajne mere i kapaciteti narednih godina poveati. Srbija ima potencijal da godinje iz suneve energije proizvodi 700 do 900 i vie (zavisno od efikasnosti sistema, reima rada i dr.) kilovat asova energije po m2 solarnog termikog kolektora, to je vie nego u zemljama koje imaju dobru reputaciju po pitanju korienja energije sunca. Dnevno bi se u Srbiji po metru kvadratnom moglo proizvoditi 3,3 kilovat-asa energije, a najefikasnije bi se koristila u turistikom, zdravstvenom sektoru i u domainstvima, pre svega za zagrevanje tople vode. U Srbiji i Vojvodini je energetski gotovo zanemarljiva primena solarne energije za zagrevanje sanitarne vode ili prostora, mada je u prethodnih godinu-dve primeen porast primene uz podrku dravnih institucija, donacija i finansiranja od strane korisnika. Isti je sluaj i u ostalim oblastima mogue primene. Veu primenu solarnih sistema kod nas spreava uglavnom nepostojanje podrke od strane drave za fizika lica kao i slaba informisanost javnosti. Ogromna uteda konvencionalne energije bi se ostvarila kada bi svako domainstvo imalo bar jednu jedinicu solarnog kolektora kojim bi se grejala sanitarna potrona voda. Gledano u okviru elektroenergetskog sistema drave, to bi predstavljalo znatno rastereenje sistema. Naroito interesantnu grupu potroaa toplotne energije ine brojni industrijski, turistiki, sportski, medicinski, vojni i drugi objekti. Poznato je da ovi objekti za grejanje sanitarne ili tehnoloke vode troe znaajne koliine elektrine energije dobijene sagorevanjem vrstih, tenih i gasovitih goriva. To se lako moe ostvariti korienjem veoma jednostavnih sistema za korienje suneve energije. Suneva energija je veoma atraktivna i ekonomski opravdana za korienje i kada je u pitanju grejanje domainstava, industrijskih i drugih objekata. Solarni sistemi omoguiju veliku utedu energije. Tako npr. dobro koncipirana solarna kua tedi do 40% energije na grejanje i do 80% energije za zagrevanje potrone vode. Ona koristi znaajne potencijale koje pruaju krovni i fasadni solarni kolektori, za obezbeenje dodatne energije. Solarni sistemi obezbeuju: - bolju energetsku efikasnost, - znaajnu utedu energije, - dugotrajnost, - energetski uinak, - kroz dobijenu energiju - povraaj investicije, - povoljan odnos cene i performansi, - jednostavnu instalaciju. esto se u praksi postavlja pitanje kada je pravi trenutak za primenu solarnih tehnologija kod potroaa razliitih karakteristika i namena. To je, u principu uvek pravi trenutak, ali posebno kada se projektuju i grade kue ili drugi objekti, ili kada se menjaju postoji konvencionalni grejni sistemi instalacija - bilo zbog obnavljanja, odravanja, promene tipa sistema i sl. Pre svega pri novogradnji ili rekonstrukciji krova ili fasade, pogodna je prilika pre svega i finansijska, za projektovanje i instalaciju 237
STUDIJA
solarnog postrojenja. Integrisanjem solarnih kolektora direktno u ravni krova, utedi se deo krovne pokrivke i poboljava termika izolacija krova. Ako je postojei sistem grejanja pri kraju svog veka trajanja, promena sistema grejanja je naroito pogodan trenutak za instalaciju solarnog sistema zato to brojni i zajedniki efekti doprinose bitno smanjenju trokova. Investiranje u moderno grejanje sa solarnim postrojenjem predstavlja investiciju za najmanje 20 do 25 i vie godina, koja moe dugotrajno smanjiti trokove za grejanje u kui i do 30 i vie procenata (u zavisnosti od potrebe energije za grejanje, od veliine povrine kolektora i od aktuelnih cena energije). Kljuni razlozi zbog kojih u Vojvodini treba poveati primenu solarne energije su ti to se: - preko 55 % ukupne energije troi u domainstvima u obliku elektrine energije, od ega se dobar deo odnosi na potrebe zagrevanja sanitarne potrone vode; - smanjuju se trokova za zagrevanje sanitarne vode za oko 60 do 70 % - u toku godine, to dovodi do rastereenja kunog budeta; - poveava se zaposlenost u procesu istraivanja, proizvodnje, montae i servisiranja solarne opreme; - postizanjem znaajnije primene solarne energije pribliavamo se preporukama Evropske unije o koricenju obnovljivih izvora energije meu kojima Sunce ima znaajan udeo. 11.2.3. Korienje suneve energije za energetske potrebe domainstava Od ukupne potronje elektrine energije u AP Vojvodini - oko 52 % se troi u domainstvima, oko 27 % u industriji, oko 2,9 % u energetskom sektoru i ostala potronja - oko 18,4 %. Kada je u pitanju potronja toplotne energije, oko 73,6 % se troi u domainstvima, oko 1,3 % u industriji i ostala potronja - oko 25 %. Podaci pokazuju da je dominantna potronja oba vida energije - u domainstvima, to ukazuje na znaaj i potrebu da se racionalizaciji potronje energije i primeni obnovljivih izvora energije - posebno suneve, posveti posebna panja. Sve aktivnosti u oblasti korienja suneve energije koje e doprineti smanjenju potronje konvencionalne energije u domainstvima Vojvodine moe dati i najvee efekte. Visina postignutih energetskih uteda u potronji konvencionalnih energenata u domainstvima znaajnije zavisi od postojeeg sistema grejanja sanitarne vode ili grejanja objekta. Ako su trokovi za pripremu sanitarne tople vode i grejanje visoki zbog neefektivnog naina grejanja ili skupog goriva, finansijske utede e biti vee korienjem solarnih sistema grejanja. Generalno se moe primenom solarnih sistema u domainstvima utedeti oko: - 50 do 75% trokova u sluaju pripreme sanitarne tople vode; - do 30% i vie trokova u sluaju podrke grejanju i - 80 do 100% trokova u sluaju grejanja vode u bazenu. Nezanemarljiva je i injenica, da pri solarnom grejanju nema nikakvih oslobaajuih tetnih emisija u atmosferu koje bi doprinele stvaranju efekta staklenih bati ili promeni klime. Jedan funkcionalni kolektor sa povrinom od 2 m2 smanjuje emisiju od 500 do 1.000 kg ugljen dioksida (CO2) za period od godinu dana. Prema Uredbi o izmenama i dopunama uredbe o utvrivanju programa ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. god. - u Srbiji, prema popisu iz 2002. god. ima oko 2,5 miliona domainstava. Ako bi se za grejanje sanitarne potrone vode u domainstvima, u proseku uzelo da svako peto domainstvo ugradi solarni kolektor povrine 4 m2 (to su najee povrine za dva solarna kolektora), godinje bi se proizvelo oko 1.750 GWh/god. (sa uzetom prosenom energetskim doprinosom solarnog kolektora od 875 kWh/m2 - godinje) toplotne energije koja bi najveim delom zamenila adekvatnu potronju elektrine energije, a delom i fosilna goriva koja se koriste za zagrevanje sanitarne potrone vode - i omoguilo smanjenje emisije ugljen-dioksida za oko 2,3 miliona tona godinje.
238
STUDIJA
11. 2.4. Osnovni elementi dimenzionisanja termi kih solarnih instalacija u domai nstvima Pri odreivanju potrebne povrine (odnosno odgovarajueg broja solarnih kolektora) odluujui kriterijum je potrebna dnvena koliina toplotne energije, odnosno toplotna snaga potrebna za odreenu namenu grejanja. U tom smislu, od znaaja je i izbor tipa kolektora. Nepokriveni apsorberi (uglavnom plastini) greju vodu samo na temperaturu, od nekoliko do 10 - 20 0C, viu od temperature okoline, tako da su efektni samo u sluajevima sezonskog (leto, kasno prolee, rana jesen) korienja za grejanje vode u bazenima. Skuplji vakuumski cevni kolektori imaju svoju opravdanost uglavnom u sluajevima kada se zahteva grejanje viim temperaturama (napr. u tehnoloke svrhe, konvencionalni sistemi grejanja) ili tamo gde je intenzitet sunevog zraenja nizak (podruje severne Evrope). Ravni solarni kolektor sa kvalitetnim selektivnim konverzionim slojem na apsorberu je pogodan za celogodinju pripremu sanitarne tople vode i nietemperaturna grejanja objekata u prelaznim periodima, oblastima srednjih i veih geografskih irina (srednja i severna Evropa). U sluaju podrke grejanju kue, pogodno je viak toplote u letnjem periodu iskoristiti za grejanje vode u bazenu. Dijagram na slici 11. 2 prikazuje oblast rada pojedinih grejnih sistema (uobiajene radne temperature) i energetske efikasnosti - za razliite tipove solarnih kolektora. U tabeli 11.1 su date, na jednom primeru, prosene vrednosti korisno dobijene toplotne energije po jednom kvadratnom metru termikog solarnog kolektora (proraunski5 primer dobijenih energetskih efekata po 1 m2 juno orijentisanog solarnog kolektora lociranog u Zrenjaninu pod nagibom od 450 - sa prosenom energetskom efikasnou od 0,45). Dati podaci su izraunati na bazi koncepta kojim se odreuj energetska dobit na osnovu poznate neto (apsorbujue) povrine solarnih kolektora. To podrazumeva poznate karakteristike kolektora i procenjenu srednju energetsku efikasnost tog kolektora. Drugi koncept bazira na izraunavanju veliine povrine solarnih kolektora po osnovu zahtevane potrebne energije (ne snage) potroaa. U tom sluaju je isto potrebno poznavati tip i radno-konstruktivne karakteristike odabranog kolektora, kao i krivu eneregtske efikasnosti. To, takoe, podrazumeva usvajanje vrednosti za prosenu energetsku efikasnost odabranog tipa solarnog kolektora. Tako za neku zadatu vrednost dnevno potrebne koliine toplotne energije od npr. 10 kWh i druge uslove (lokacije, nagiba, orijentacije i prosene energetske efikasnosti kolektora) izraunavaju se potrebne veliine povrine solarnih prijemnika - po mesecima tokom godine (Tabela 11.2.). Vrednosti dobijene energije iz solarnih kolektora razliitih konstrukcionih, radnih i eksploatacionih karakteristika za druga mesta i druge nagibe (i orijentacije) solarnih kolektora mogu se odrediti na osnovu podataka datih u Poglavlju 3 i Tabelama 3.3, 3.5 i jednaini 3.14. Za data izraunavanja mogu se koristiti softveri Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5, "Solkom 2" i drugi koji se danas nalaze na tritu, kao i raspoloiva domaa i inostrana literatura. Iako postoji itav niz sloenijih i preciznijih prorauna pri dimenzionisanju, obinom korisniku e, u uslovima kakvi su u Vojvodini, biti dovoljno nekoliko jednostavnih pravila: - U sluaju pripreme sanitarne tople vode potrebno je raunati sa 1 m2 povrine kolektora za 1 osobu i sa oko 100 - 150 litara zapremine rezervoara za toplu vodu po 1 kolektoru. - U sluaju grejanja bazenske vode, potrebna povrina kolektora predstavlja 30 do 50% povrine spoljanjeg nepokrivenog bazena ili 50 do 70 % u sluaju unutranjeg bazena. - U sluaju podrke pri grejanju prostorija, povrina kolektora srazmerna je 20 do 40 % od grejne povrine kue. Solarno grejanje sanitarne vode Toplotno dejstvo sunevog zraenja predstavlja veoma pogodan i besplatan izvor energije za grejanje potrone (sanitarne) vode u domainstvima, industriji, turizmu i dr. U najeoj primeni su
5
Izraunato korienjem softvera Solar Computing 2 - "Solkom 2"
239
STUDIJA
zatvoreni aktivni sistemi za solarno grejanje potrone/sanitarne vode, koji se sastoji iz primarnog i sekundarnog instalacionog kruga. Stepen efikasnosti primene ovakvog (sa centralnim bojlerom) sistema je povoljan jer se eliminie postojanje vie bojlera u domainstvu i postoji mogunost da se za vreme zimskog perioda solarni bojler zagreva i preko sistema centralnog grejanja, elektrinog dogrevanja ili nekog drugog oblika dogrevanja, a rad sistema je automatizovan.
Efikasnost [%]
Razlika temperature izmeu apsorbera i okolnih povrina DT
[K]
Slika 11.2. Oblast rada pojedinih grejnih sistema (uobiajene radne temperture) i energetske efikasnosti - za razliite tipove solarnih kolektora
Ekonomski prihvatljivim nainom, solarni kolektori mogu na godinjem nivou utedeti u proseku od 60 do 75 % energije potrebne za pripremu sanitarne tople vode po domainstvu. Uee suneve energije, naravno, mogue je i poveati ali tada investicioni trokovi po jedinici dobijene toplote rastu eksponencijalno. Suneva toplota za pripremu sanitarne tople vode je pogodna za korienje svuda gde je velika potronja tople vode. U porodinim kuama pri grejanju sanitarne potrone vode pomou standardnih kolektora obino se postiu temperature od 45 do 60 0C. Ako se zna kolika je dnevna potronja tople vode, moe se odrediti zapremina rezervoara. On mora biti 2 do 2,5 puta vei od dnevne potronje da bi pokrili pic potronje i takoe, premostili vreme bez insolacionog dejstva.
Tabela 11.3. Priblino dimenzionisanje solarnih sistema za grejanje vode na osnovu broja lanova domainstva
Broj korisnika - lanova domainstva Povrina kolektora [m2] Zapremina rezervoara (bojlera) za toplu vodu [litara]
2-3 3-4 4-5
3-4 5-6 6-7
200 300 400
Primer trokova ugradnje solarnih kolektora za zagrevanje sanitarne vode za domainstvo sa 4 lana porodice:
240
STUDIJA
- U proseku je potrebno oko dva solarna kolektora (oko 4 m2) i bojler zapremine oko 200 litara. Cena sistema za zagrevanje vode u domainstvu pomou suneve energije je od 1.900 2.500 evra, u zavisnosti od kvaliteta;
241
STUDIJA
Tabela 11.1. Energetski efekti po 1 m2 solarnog kolektora (lokacija Zrenjanin, nagib - 450 - prosena energetska efikasnost - 0,45
242
STUDIJA
Tabela 11.2. Potrebne povrine solarnog kolektora za poznatu srednju vrednost potrebne toplotne energije (Primer za potrebnih proseno 10 kWh toplotne energije dnevno, lokacija - Zrenjanin, nagib - 450 - prosena energetska efikasnost - 0,45)
243
STUDIJA
- Ugradnjom sistema za zagrevanje vode etvorolano domainstvo bi godinje utedelo oko 2.400 kWh elektrine energije; - Vrednost ove utede je oko 120 evra godinje. Pored toga, svaki rast cene elektrine energije bi uticao na smanjenje perioda za povraaj investicije. Prema rezultatima istraivanja evropskog udruenja "INTERATOM", cena grejanja vode za domainstva pomou ravnih solarnih kolektora - u krajevima gde ima vie od 1.600 sunanih sati godinje (a to je cela Evropa), ve danas je 1:1 - u odnosu na druge sisteme grejanja vode. Kao ilustraciju kod jednostavnog prorauna vremena isplativosti investicije, moe posluiti primer koji odgovara jednom delu i nainu pripreme sanitarne tople vode u porodinoj kui. Potrebna ulaganja su 15 - 25 EUR/m2, odnosno 900 do 1.500 EUR po domainstvu. Manje vrednosti se odnose na jeftinije solarne kolektore i jednostavnije instalacije, a vee - na skuplje sisteme sa sloenijim instalacijama sa razmenjivaem toplote, sistemom za prinudnu cirkulaciju radne tenosti i automatikom za regulaciju rada. Efekti pri grejanju potrone sanitarne vode u periodu od aprila do oktobra meseca sa aspekta pokrivenosti potreba su oko 80% od potrebne energije, a u periodu od oktobra do aprila ova pokrivenost je oko 30%. Primer isplativosti u poreenju sa elektrinim grejanjem vode Za sluaj izgradnje osnovnog solarnog sistema - instalacije namenjene za grejanje sanitarne potrone vode sa dva solarna kolektora i rezervoarom za vodu (akumulatorom toplote - bojlerom) zapremine od 200 litara moe se utedeti oko 70% i vie godinje potronje elektrine energije za grejanje vode. Energetska dobit utom sluaju sa prosenim solarnim kolektorom, jedinine povrine od oko 2 m2 se kree izmeu 700 do 900 kWh/m2 godinje (za dva solarna kolektora je 2.800 do 3.600 kWh godinje). Cena ovakve osnovne solarne instalacije (sa montaom) se kree u granicama od 1.500 do maksimalno 2.000 Eura. Po dananjim cenama elektrine energije vrednost uloenih sredstava (investicija) bi se otplatila za oko 10 do 12 godina. Meutim, malo je verovatno, da cena elektrine energije u narednim godinama nee rasti, te zbog toga stvarno vreme isplativosti nee biti due od pet godina. Neke od analiza vezanih za procenu porasta cene elektrine energije ukazuju na verovatnou da e period otplativosti biti jo krai - do tri do pet godina.Veina certifikovanih sistema ima rok trajanja 25 do 30 godina zato po isteku desete godine od montiranja, solarni sistem e tako rei besplatno pripremati toplu vodu jo 15 do 20 (25) godina. Jedini trokovi za njegov rad predstavlja zanemarujue odravanje i napajanje pumpe, ije snage se, u zavisnosti od proizvoaa i sistema kreu od 40 W do 65 W. Ceo sistem dakle, nee troiti vie elektrine energije od jedne obine sijalice. Solarno grejanje kua Energetska kriza i akutno zagaenje atmosfere i ovekove okoline, uticali su na ire mogunosti korienja, kako toplotnog - tako i fotoelektrinog dejstva suneve energije. U tom smislu su razvijene tehnologije, data praktina reenja i primene ovih sistema. U zimskom periodu je ukupno energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, ali ipak znaajno za korienje u sistemima grejanja kua kao podrka grejanja. Na taj nain je mogue pokriti i do 30 i vie procenata toplotne energije za grejanje kua. Solarni sistemi se ne mogu u dovoljnoj meri koristiti kod sistema centralnog toplovodnog grejanja u periodu najniih temperatura zimi. Medutim im su spoljni uslovi povoljniji, mogunost korienja toplote iz solarnih kolektora suneve energije je vea, to znai da se najbolji efekat korienja suneve energije za solarno grejanje porodinih kua i drugih stambeno poslovnih objekata moe ostvariti u prelaznim periodima izmeu jeseni i zime i izmeu zime i prolea, a takoe i u toku zimskog perioda - pri boljoj osunanosti. I takav doprinos energije je znaajan, a najvei efekti se postiu kod energetski efikasnih kua (visoke karakteristike termo izolacije) i energetski efikasnim grejnim sistemima (podnozidnim sistemima), tj. niskotemperaturnim sistemima grejanja.
244
STUDIJA
Zbog promenjljivosti delovanja (intenziteta snage) sunevog zraenja tokom dana, meseca i godine, nije ekonomski opravdano i tehniki izvodivo izvoenje instalacija solarnog grejanja koja bi omoguila potpuno grejanje kua tokom celog zimskog perioda. Iz istih razloga, solarni sistemi za solarno grejanje kombinuju se sa nekim sistemima sa drugim izvorom energije u kojima se troi neki od konvencionalnih oblika energije: teno gorivo, gasno gorivo, elektrina energija, vrsto gorivo... Trite solarnih tehnologija zahteva sve bolja reenja solarnih kolektora za solarno grejanje sa veim stepenom energetske efikasnosti. Treba naglasiti da ekonomski gledano, solarnim postrojenjem se ne moe u potpunosti obezbediti 100 % pokrie energetskih potreba porodine kue za njeno potpuno grejanje (barem ne u postavljenom standardu u smislu dela vaeih normi i propisa za toplotne gubitke). Veliina polja kolektora a takoe i njegove snage je svakako u ovom sluaju bitno vea. Solarno grejanje moe pokriti priblino 15 do 30 % (max 40 %) godinjih energetskih potreba dobro izolovanog i niskotemperaturnog sistema grejanja (podno, zidno ili plafonsko grejanje) opremljenog objekta. Solarni kolektori se najee montiraju direktno na kosinu krova kue. Osim toga, mogue ih je smestiti na ravan krov ili direktno na nadzemnu vrstu konstrukciju. Bitna je duina cevi od kolektora ka rezervoaru, koja bi morala biti to kraa. Uslovi za obezbeivanje grejanja stambenog prostora su sloeniji, a investiciona ulaganja vea. Ukoliko se pravi nov objekat u kome je predvieno solarno grejanje prostora efekti su najbolji uz minimalnu cenu. Adaptacija ve izgraenih objekata je sloeniji postupak sa veim trokovima. Potrebna ulaganja su oko 50 100 EUR/m2, odnosno oko 3.000 do 6.000 EUR/domainstvu. Napomena: Manje vrednosti se odnose na stanove i kue sa boljim termikim karakteristikama zidova i manjim toplotnim gubicima kroz procepe; boljim mogunostima aplikacije integralnih solarnih kolektora; boljim rasporedom prostorija i prozira na objektu kao i boljom orijentacijom prijemne povrine objekta. Efekti: Optimalnom instalacijom i veliinom solarnih kolektora omoguuje se kod objekata izgraenih po normama vie energetske efikasnosti (dobra termika izolovanost, dobra orijentacija i raspored prostorija u odnosu na strane sveta i efikasno upravljenje potronjom energije u objektu) pokrivenost potreba grejanja od 30 do 40 % i vie - tokom cele godine. 11. 2.5. Potrebna temperatura fluida za razliite kategorije potroaa u domainstvu - Potronja energije i potrebne radne temperature potroaa u domainstvu Kada se pristupa dimenzionisanju solarnog postrojenja (misli se prvenstveno na veliinu/povrinu kolektorskog polja) za grejanje potrone sanitarne vode ili prostora domainstva, uvek je potrebno prvo utvrditi potronju tople vode, odnosno, potrebnu toplotu za grejanje domainstvu. Ukupna potronja energije za godinu dana u prosenoj etvorolanoj porodici se kree oko 80 GJ, gde je ukljuena potronja energije potrebne za grejanje i pripremu sanitarne tople vode i elektrina energija. Uee potronje elektrine energije moe biti i vee ako se topla voda priprema u elektrinom bojleru ili protonom grejau ili kad leti radi i klimatizacija.
Ostalo (elektrini potroai, osvetlenje) 15GJ 19% Grejanje 42 GJ 51% agrevanje vode 24 GJ 30%
Slika 11.3. Priblina struktura godinje potronje energije u domainstvu
245
STUDIJA
Za dimenzionisanje solarnih sistema za grejanje sanitarne tople vode odluujue je oekivana potronja vode u domainstvu, to zavisi od ponaanja i navika lanova domainstva. Sa aspekta mogunossti korienja termikih solarnih sistema relativnu vanost ima potrebna temperatura koju zahteva neki potroa. U ovom sluaju je to potrebna temperatura sanitarne potrone vode koja se kree, zavisno od namene troenja - od 40 do 50, a ree do 60 0C ili neto vie. Pri tome treba imati u vidu da solarna instalacija ne mora uvek da obezbeuje traeni temperaturski nivo, jer se on moe ostvariti i konvencionalnim dogrevanjem vode do potrebne temperature, a solarna instalacija u uslovima loije insolacije ili vee potronje moe samo predgrevati hladnu napojnu vodu. 11.2.6. Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za domainstva Vojvodina godinje ima u proseku oko 2.000 do 2.100 sunanih sati. Kada bi svako domainstvo u Vojvodini (630.000 do 700.000 - sa vikend i drugim prateim objektima) imalo samo jednu jedinicu solarnog kolektora (1 solarni kolektor povrine 2 m2) za grejanje sanitarne vode na godinjem nivou bi se utedela energija ekvivalentna toplotnoj energiji dobijenoj sagorevanjem oko 700.000 x 2 m2 x 100 lit/m2 = 140.000.000 lit. nafte ili oko 1.400.000.000 kWh (1.400.000 MWh) energije! Za eksploatacioni vek od 30 do 50 godina to bi bilo oko 4.000.000 7.000.000 tona e.N. Za oko 700.000 domainstava (sa 2 do 4 m2 solarnih kolektora po domainstvu) u AP Vojvodini i preko dva miliona stanovnika (sa 0,5 do 1 m2 solarnih kolektora po stanovniku) i prosenu primenu instalacija za grejanje sanitarne potrone vode do temperatura koje zadovoljavaju tehnike zahteve sa 40 do 50 0C - postoji potencijal za primenu od 1.400.000 do 2.800.000 m2 solarnih kolektora - za potrebe grejanja vode u svim domainstvima Vojvodine ili od 1.000.000 do 2.000.000 m2 solarnih kolektora - za potrebe grejanja vode za potrebe svakog stanovnika u domainstvima Vojvodine. To su, za date okvire, koliine od min. 500.000 do maks. 1.400.000 termikih solarnih kolektora prosene jedinine povrine od oko 2 m2. U energetskom smislu - takav broj solarnih kolektora (prosenih godinjih efekata od 800 kWh/m2) bi mogao na godinjem nivou obezbediti oko 800 do 1.600 miliona kWh energije (odnosno od 800 GWh do 1.600 GWh) - uglavnom toplotne energije koja bi najveim delom zamenila adekvatnu potronju elektrine energije, a delom fosilna goriva koja se koriste za zagrevanje sanitarne potrone vode - i omoguilo smanjenje emisije ugljen-dioksida od oko 232 do 464 hiljada tona godinje. U ovom maksimalistikom smislu, neophodna novana sredstva za prosene solarne instalacije sa 2 m2 i 1.600 kWh energije godinje po kolektoru (jedan solarni kolektor) po domainstvu (ukupno 700.000 solarnih kolektora jedinine povrine od 2 m2 i energetskim efektima od proseno 1.120 GWh godinje) bi bila na nivou od 700 miliona Eura (1.000 Eura po instalaciji (i po domainstvu) sa jednim solarnim kolektorom i bojlerom od 100 lit. Moglo bi se razmiljati i o postavljanju solarnih kolektora na postojee bojlere, obino zapremine od 80 lit. - minimalistiki zahtev). Fotonaponske elektrane ukupne cene od 700 miliona Eura bi imale ukupnu snagu od 280 MW (pri prosenom ulaganju od 2,5 Eura po vatu instalisane snage - toliko je do danas izgraeno solarnih elektrana u ekoj). Elektrane ovakve snage bi godinje proizvodile oko 308 GWh (pri prosenoj godinjoj proizvodnji elektrine energije za postrojenje nominalne snage od 280 MW i energetskim efektima od 1.100 kWh po 1 kW instalisane snage solarne elektrane) elektrine energije. Znai oko 3,6 puta manje energije godinje u odnosu na energetske efekte termikih sistema iste cene ulaganja! Ako bi u proseku svako peto domainstvo u Vojvodini (oko 140.000 domainstava) ugradilo solarni kolektor povrine 4 m2 (to su najee povrine za dva solarna kolektora), time bi se u funkciju stavilo oko 560.000 m2 solarnih kolektora. U energetskom smislu - takav broj solarnih kolektora (prosenih godinjih efekata od 800 kWh/m2) bi mogao na godinjem nivou obezbediti oko 448 miliona kWh energije (odnosno oko 448 GWh) - uglavnom toplotne energije koja bi najveim delom zamenila adekvatnu potronju elektrine energije, a delom fosilna goriva koja se koriste za zagrevanje sanitarne potrone vode - i omoguilo smanjenje emisije ugljen-dioksida od oko 130 hiljada tona godinje.
246
STUDIJA
11.2.7. Korienje suneve energije u industriji U industriji, solarni sistemi nalaze primenu uglavnom u oblastima, gde se koristi temperatura do 100 C, kao na primer pivare, pogoni za konzerviranje, eerane i slino. To su, uglavnom, procesi za grejanje sanitarne potrone vode i vode ili neke druge tenosti za tehnike namene u razliitim tehnolokim procesima. Solarne instalacije za ove procese su u principu i strukturno, u sutini iste instalacije kao i solarne instalacije za grejanje vode u domainstvima ili drugim ustanovama (kako je prikazano u Poglavlju 6). Stoga, sve norme dimenzionisanja i koncipiranja instalacija za grejanje sanitarne vode ili tehnike vode (ili nekih drugih tenosti) i komponente instalacija - postrojenja se razlikuju od sluaja do sluaja i to samo po kapacitetu i korenoj opremi. U industriji se solarne instalacije koriste i u procesima grejanja objekata, to je konceptualno isto kao i kod grejanja objekata u domainstvima, pri emu se mogu razlikovati samo njihovi kapaciteti, grejne temperature i oprema - zavisno od postojee grejne opreme i instalacije u konkretnim sluajevima. U razliitim industrijskim granama i procesima, prisutna je i potreba za suenjem razliitih industrijskih proizvoda, to se, takoe vri koncepciono i strukturno sa solarnim instalacijama koje se koriste za grejanje prostora kod bilo kojeg objekta. Sutinski se solarna instalacija spree, uglavnom, redno ili ree - paralelno sa postojeim grejnim sistemima, pri emu se radni fluid u primarnom krugu solarne instalacije greje na potrebnu ili viu temperaturu koju zahteva potroa, ili, ako je ta temperatura nia od potrebne u redno vezanom sistemu, dogrevanje grejnog fluida do potrebne temperature se vri u postojeem konvencionalnom grejnom agregatu. Isto, kao i kod solarnih instalacija za upotrebu kod drugih korisnika - potroaa, ako je povratna temperatura grejnog fluida konvencionalne instalacije nia od maksimalne temperature radnog fluida u solarnoj instalaciji - rad solarne instalacije se u tom sluaju iskljuuje na nain opisan u Poglavlju 6. 11.2.8. Korienje suneve energije u razliitim poslovnim, stambenim i drugim objektima i ustanovama Korienje suneve energije u razliitim poslovnim, veim stambenim i drugim objektima i ustanovama razliitih namena (gerontoloki centri, bolnice, kole, poslovni objekti i dr.) je ve danas razvijeno i u rastuoj primeni. U ovim objektima se solarne termike instalacije koriste za grejanje sanitarne i tehnike vode i/ili za grejanje prostora. Kako je prethodno navedeno, koncepcije korienja i instalacije su iste kao i kod korienja suneve energije u domainstvima ili kod drugih objekata. Struktura solarne instalacije, njegovo funkcionisanje i dimenzionisanje bazira na reenjima koja su prikazana u Poglavlju 6. 11.2.9. Korienje suneve energije u poljoprivredi U poljoprivredi se moe, kao i kod objekata drugih namena, koristiti termalna solarna instalacija svuda gde postoji potreba za toplotnom energijom. Za sada je to korienje gotovo zanemarljivo, ali potencijalno sunevu energiju mogu koristiti svi koji se bave poljoprivrednom proizvodnjom i primarnom preradom hrane. Instalacije sa vodenim solarnim kolektorima se mogu primeniti u stoarskoj i povrtarskoj proizvodnji za zagrevanje vode, za grejanje prostora, itd. Instalacije sa vazdunim solarnim kolektorima se mogu koristiti leti za suenje voa, lakeg povra, lia od povra, lekovitog i aromatinog bilja i dr. Sistemi za suenje ija tehnologija suenja ne dozvoljava pauze u procesima suenja se kombinuju sa konvencionalnim agregatima za suenje, pri emu solarna instalacija omoguuje u vreme dobre insolacije suenje ili predsuenje ili predgrevanje agensa suenja. Fotonaponski solarni paneli su posebno atraktivni za korienje pri navodnjavanju poljoprivrednih kultura i podizanju vode u vodotornjeve na stoarskim farmama.
247
STUDIJA
- Korienje suneve energije u procesima suenja U tzv. otvorenom sistemu solarnog suenja toplota se dobija direktnom apsorpcijom sunevog zraenja od suenog materijala. Indirektne solarne suare koriste sunevo zraenje za grejanje agensa suenja (najee vazduha) koji iz solarnih kolektora prirodno ili prinudno cirkuliu kroz sueni materijal apsorbujui vlagu iz materijala. Razne konstrukcije solarnih suara nude irok spektar mogunosti za izbor razliitih vrsta solarnih suara u zavisnosti od stepena kontrole nad procesom suenja i dehidratacije materijala. U principu to su solarne komore za suenje - sa jednom zastakljenom stranom, sa prirodnom ventilacijom i konvekcijom, a materijal se sui u tankom sloju unutar suare. Solarne prostorije za suenje imaju veliku zastakljenu (prijemnu) povrinu na junoj strani suare, pri emu su ostali zidovi suare dobro termo izolovani. Ove suare imaju otvore za kontrolu protoka vazduha i vei stepen kontrole nad procesom suenja od solarnih komora. Indirektno solarno suenje: Ove vrste suara, koriste solarne kolektore. Sunce ne sija direktno na materijal koji se sui, a vazduh zagrejan pomou solarnog kolektora se uvodi u suaru. Cirkulacija vazduha moe biti prirodna, ali je esto u pitanju i prinudno strujanje obezbeeno ventilatorima. Ove suare za rezultat imaju viu temperaturu suenja od solarne komore i prostorije za suenje, i moe da proizvede vei kvalitet suenog proizvoda. Temperature suenja itarica su: 120oC (pri sadraju vlage od 90 g/kg) i 150oC (pri sadraju vlage od 150 g/kg). Temperatura suenja na konvektivnoj suari za skrob je 150 0C. Temperatura suenja na konvektivnoj suari za dekstrozu je 120 0C. Temperatura suenja na kontaktno-konvektivnoj suari za kukuruznu klicu je 150 0C. Temperature suenja u konvektivnim i spiralnim suarama - za neke vrste skroba su za kukuruzni skrob - 105 [C], krompirov skrob - 135 [C], skrobni derivati - 148 [C]. Poto uee klasinog goriva u trokovima suenja zrna iznosi (40 50) % to je danas veoma ekonomino korienje obnovljivih izvora energije. Fosilno gorivo (ulje za loenje ili dizel gorivo i teni naftni gas), koristi se za suenje zrna itarica. Pri ovome se stvaraju velike koliine ugljen dioksida (CO2), koji odlazi u atmosferu. Korienjem suneve energije moe da se redukuje emisija ugljen dioksida i da se uini odrivim razvoj poljoprivredne proizvodnje. Prihod poljoprivrednih proizvoaa postaje sve nii, naroito ako proizvode itarice. Cene energije su sve vee. Trokovi suenja su vrlo visoki, naroito kada se sui zrno kukuruza. Kao to se vidi, prilikom korienja konvencionalnih metoda suenja troe se znatne koliine energije - u zavisnosti od tehnologije suenja i vrste suenog materijala. Svaka od navedenih metoda suenja, dozvoljava i upotrebu tzv. tehnologije prethodnog suenja u solarnim sistemima suenja (solarne suare), a zatim dosuivanje materijala u konvencionalnim suarama. Na ovaj nain postie se uteda energije od 15 do 30%. Vetako suenje se obavlja u suarama, na odreenoj temperaturi, zavisno od vrste materijala i sastojaka koji se u njima nalaze. Temperatura ne bi smela da bude via od (35-40) oC, za aromatino bilje. Za ostalo bilje temperatura suenja moe da se kree do 50oC, a kod nekog i do 60oC. Pri suenju toplim vazduhim (niskotemperatursko) temperatura vazduha je od 40 do 80 oC. Prilikom suenja lekovitog bilja maksimalne temperature suenja su 40 - 50 oC. Alkaloidi nisu osetljivi na temperaturu, pa se biljke sa takvim sadrajem mogu suiti na temperaturama od 60 do 70 oC. Glikozoidne biljke mogu se suiti na (50 - 60) oC, izuzev nekih vrsta. Najvei broj lekovitog bilja sui se toplim vazduhom temperature (40-50)oC. Date temperature mogu se postii primenom solarne energije. Solarna suara za lekovito bilje i poljoprivredne proizvode prikazana na slici 11.4. Radi poboljanja procesa suenja i boljeg iskorienja instalisanog postrojenja mogue je ovo postrojenje povezati sa instalacijom za sanitarnu toplu vodu i centralnim sistemom toplovodnog grejanja, to prua mogunost korienja PSE i u periodima kada se ne sui lekovito bilje, ime se znatno poveava efektivnost investicije i ostvaruje uteda elektrine energije za pripremu sanitarne vode i za grejanje u prelaznim periodima. Pored toga, prua se mogunost korienja toplovodnog kotla za pogon suare. Ovo omoguuje suenje i po loim vremenskim prilikama i tokom noi, i poveava kapacitet suenja.
248
STUDIJA
Solarna suenja drveta i poljoprivrednih proizvoda ima niz prednosti. Solarne suare su jednostavne konstrukcije i lake za izradu. U odnosu na trokove izrade i eksploatacije obinih suara, solarne suare su ekonominije. U odnosu na vazduno suenje, suenje drveta u solarnoj suari nudi nekoliko prednosti. U dobro dizajniranoj solarnoj suari moe biti (10 do 20) C, via temperatura od spoljne. Na mestima sa umerenom klimom temperature u suari se mogu dostii i do 45C - leti i 15 do 20C - zimi. U suari e takoe temperatura varirati u zavisnosti od godinjeg doba. Solarna suara moe biti opremljena sa spoljanjim solarnim kolektorom koji je spojen na komoru suare termoizolovanim kanalima za vazduh. Suara je snabdevena termostatom, kako bi se izbegla previsoka temperatura u suari tokom dana i gubici toplote nou. Spoljanji kolektori suare omoguavaju veu kontrolu pri procesu suenja i bolju efikasnost od staklenikih suara ali su one skuplje za izgradnju i zahtevaju inenjerska znanja za dizajniranje.
Slika 11.4. Solarna suara lekovitog bilja: 1-ventilator, 2-razmenjiva toplote, 3-suara, 4-ventil, 5-pumpa, 6trokraki ventil, 7-nepovratni ventil, 8-akumulator toplote, 9-toplovodni kotao
Slika 11.5. Solarna suara sa spoljanjim kolektorom
Slika 11.6. Solarna staklenika suara
249
STUDIJA
11.3. Trite solarnih kolektora

U periodu od 1975. do 1990. u Srbiji i Jugoslaviji, stvorena je atmosfera istraivanja, razvoja i primene solarne energije. U tom periodu je postojalo nekoliko proizvoaa solarnih kolektora i pratee opreme. Izgraeni su brojni i veliki sistemi za zagrevanje sanitarne vode, i to najvie u hotelima na jadranskoj obali i u turistikim centrima. Danas u Srbiji postoje nekoliko deklarisanih proizvodjaa solarnih toplotnih kolektora sa simbolinom proizvodnjom i nekoliko uvoznika kompletnih sistema. Od nekadanjih proizvoaa ("invoz" - Zrenjanin, "Nisal" - Ni, "Goa"- Smederevska Palanka, "Petar Drapin" - Novi Sad i dr.), danas na podruju Srbije je prisutno vie manjih proizvoaa pri emu su u Vojvodini prisutna dva proizvoaa ravnih solarnih kolektora i vie zastupnika inostranih proizvoaa solarnih kolektora. Obzirom da je potranja solarnih kolektora mala, zbog nedovoljnog poznavanja koristi koje donosi solarna tehnologija investitorima - korisnicima, nedostataka materijalnih sredstava za poetna ulaganja, nedostatak odgovarajuih dravnih podsticajnih sredstava, nedostatak povoljnih kreditnih potencijala i dr. - nisu ni postojali uslovi za formiranje ozbiljnijeg proizvoaa solarne opreme. Kod deklarisanih proizvoaa, iskljuivo solarnih termikih kolektora, proizvodnja je gotovo simbolina, povremena i pojedinana. Zbog toga nisu ni zadovoljeni svi traeni kvaliteti koji treba da prate aktivnosti proizvoaa kao to su kvalitet konstrukcije, energetska efikasnost, trajnost i pouzdanost, sigurni garantni rok, posedovanje odgovarajue atestne dokumentacije i niz drugih nedostataka od posedovanja dovoljno kvalifikovanih i osposobljenih montaerskih grupa, definisanih sistema uvrivanja (potkonstrukcije) na povrine razliitih katrakteristika, informativno - katalokih materijala sa tehnikim uputstvima, tipskim reenjima, odravanjem i dr. (bespovratna podsticajna dravna sredstva, poreske i carinske olakica kod uvoza materijala i opreme). U oblasti korienja energije Sunca u toplotne svrhe, u Vojvodini postoje dobre mogunosti za aktivno ukljuivanje domaih proizvoaa opreme. Neki do njih su: "EL - SOL" - Poarevac, "KM mont" d.o.o. - Petrovaradin i dr. Na tritu su prisutni inostrani proizvoai termikih solarnih kolektora, od kojih su: THERMO SOLAR, iar nad Hronom, R. Slovaka sa predstavnikom firmom SOLAR TERM, d.o.o., Aradac; SONNENKRAFT, Austrija sa predstavnitvom: "TERMO-GAS- SOLAR" Senta; BUDERUS, Nemaka sa predstavnitvom - ENERGY NET, Ka; VIESSMAN, Nemaka sa predstavnitvom u Beogradu; CENTROMETAL, Zagreb, R. Hrvatska i proizvoai iz Makedonije, Turske, Kine i dr. U oblasti fotonaponskih konverzionih sistema u Vojvodini nema znaajnije primene u praksi, pa tako ni na tritu Vojvodine nema ozbiljnijeg prisustva nekih od svetskih proizvoaa FN panela.
11.4. Projektovani i izvedeni solarni sistemi (izvod)

11.4.1. Projektovani sistemi Obzirom da u Srbiji, pa i u Vojvodini ne postoji centralni informacioni sistem koji sakuplja podatke o projektovanim i instalisanim kapacitetima solarnih instalacija, ovde se daje samo izvod iz datoteke Drutva za sunevu energiju "Srbija solar". Broj projekata i izvedenih postrojenja je znatno vei, tako da se procenjuje da je u Vojvodini instalisano oko 3.000 solarnih kolektora (u domainstvima, turizmu, ustanovama i dr., to ini kapacitet od oko 3.500 kW. - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - I faza, Dom za naputenu decu "Kolevka", Subotica, 2006. - 64 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode i dogrevanje objekta - sunevom energijom, Dom uenika srednjih kola "Angelina Koji - Gina", Zrenjanin, 2008. - 80 kolektora;
250
STUDIJA
- Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Dom uenika srednjih kola, Sombor, 2008. 80 kolektora; - Grejanja sanitarne vode, Opta bolnica "Dr ore Joanovi", Zrenjanin, 2009. - 200 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode i dogrevanje objekta - sunevom energijom - II faza, Dom za naputenu decu "Kolevka", Subotica, 2009. - 80 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - Prva faza, Dom uenika srednjih kola, Sombor, 2009. - 40 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - III faza, Dom za naputenu decu "Kolevka", Subotica, 2010. - 48 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - II Faza, Dom uenika srednjih kola "Angelina Koji - Gina", Zrenjanin, 2010. - 40 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Dom uenika "Brankovo kolo", Novi Sad, 2010. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Dom uenika "Nikola Vojvodi", Kikinda, 2010. - 40 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Dom uenika Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica, 2010. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Gimnazija "Jan Kolar" sa Domom uenika, Baki Petrovac, 2010. - 24 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Centar za fiziku kulturu, Vrbas, 2010. - 80 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Sportsko poslovni centar "Vojvodina" SPENS, Novi Sad, 2010. - 180 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Tehnika kola sa Domom uenika, Apatin, 2010. - 20 kolektora; - Grejanja objekta geotermalnom energijom i sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Dom zdravlja "Kovin", Kovin, 2010. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, SC "Jezero", Kikinda, 2011. - 80 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - Finalna faza, Dom uenika, Sombor, 2011. 80 kolektora - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - PU "Radost", oka, 2011. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom - Specijalna bolnica za psihijatrijske bolesti "Dr Slavoljub Bakalovi", Vrac, 2011. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom Specijalna bolnica za psihijatrijske bolesti "Sveti vraevi ", Novi Kneevac, 2011. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom Specijalna bolnica za psihijatrijske bolesti "Kovin", Kovin, 2011. - 30 kolektora; - Grejanja sanitarne potrone vode - sunevom energijom, Sportska hala - Zrenjanin, 2011. - 30 kolektora. 11.4.2. Izgraeni sistemi (izvod) - Opta bolnica "Dr ore Joanovi", Zrenjanin, Grejanje sanitarne potrone vode, 200 kolektora, Donacija solarnog postrojenja Slovak Aid-a, Noseu konstrukciju finansirala APV - IZGRAENO, - Dom uenika srednjih kola "Angelina Koji Gina", Zrenjanin, Grejanje sanitarne potrone vode, 80 kolektora, Donacija solarnog postrojenja sa 72 PSE Slovak Aid-a, Noseu konstrukciju + 8 kolektora finansirao korisnik - IZGRAENO, - Dom uenika srednjih kola "Angelina Koji Gina", Zrenjanin, Grejanje sanitarne potrone vode, 40 kolektora, Finansirala APV - GRADNJA U TOKU - Dom uenika srednjih kola, Sombor, Grejanje sanitarne potrone vode, 80 kolektora, Finansirala APV GRADNJA U TOKU,
251
STUDIJA
- Dom uenika srednjih kola, Kikinda, Grejanje sanitarne potrone vode, 40 kolektora, Finansirala APV GRADNJA U TOKU, - Dom uenika srednjih kola, Sremska Mitrovica, Grejanje sanitarne potrone vode, 30 kolektora, Finansirala APV - GRADNJA U TOKU, - Tehnika kola sa Domom uenika, Apatin, Grejanje sanitarne potrone vode, 20 kolektora, Finansirala APV - IZGRAENO, - Dom uenika srednjih kola "Brankovo kolo", Novi Sad, Grejanje sanitarne potrone vode, 30 kolektora, Finansirala APV - GRADNJA U TOKU. U Vojvodini su izgraene solarne instalacije u Gerontoloki centru u Zrenjaninu, Gerontoloki centru u Novom Sadu, Domu za hendikepiranu decu u Staroj Moravici, Hotelu "Vojvodina" u Zrenjaninu, Bazenu u Kovaici i dr. Odreen broj kolektora je postavljen i u brojnim domainstvima u Vojvodini. Vojvoanski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine APV je 2010. godine sufinansirao devet srednjokolskih domova i deset privatnih preduzea sa 30 miliona dinara za korienje solarne energije. Sredstva su bila dodeljena za instaliranje opreme koja e omoguiti korienje solarne energije u pripremi tople potrone vode u sportsko-rekreativnim i turistikim objektima, kao i centrima za edukaciju u kombinaciji sa primenom toplotnih pumpi za grejanje i klimatizaciju. U toku 2011. godine je planirano finansiranja solarnih postrojenja za grejanje sanitarne potrone vode u specijalnim bolnicama za duevne bolesti i u sportskim halama u Vojvodini.
11.5. Projektovanje i izgradnja (montaa) solarnih postrojenja

11.5.1. Zakon o planiranju i izgradnji Za korienje suneve energije u cilju zagrevanja sanitarne potrone vode, grejanje prostora ili suenje poljoprivrednih proizvoda nisu potrebne nikakve dozvole ili saglasnosti. To znai da ne postoje nikakve administrativne ni tehnike prepreke za korienje suneve energije u svakodnevnoj praksi. Prilikom izgradnje postrojenja, instalacija za korienje toplotnog dejstva sunevog zraenja zakonski uslovi su vezani za ZAKON O PLANIRANJU I IZGRADNJI ("Sl. glasnik RS", br. 72/2009 i 81/2009 - ispr.) koji je na snazi od 2009. godine. U tom smislu, projektovanje sistema - instalacija moe da vri ovlaeni (licencirani) projektant i preduzee registrovano za tu delatnost. Prema predmetnom Zakonu, lan 144, solarna postrojenja/instalacije ne moraju da ispunjavaju uslove vezane za gradnju investicionih objekata (dokumentacija se moe uraditi na nivou idejnih projekata). Meutim, ovi uslovi se odnose na postrojenja koja bitno ne ugroavaju statiku i izgled (zatienih) objekata na kojima se postavljaju solarni kolektori. Obzirom da granice nisu definisane ovim Zakonom, projektno-tehnika dokumentacija treba da sadri: 1. Glavni mainski projekat termomainskih instalacija 2. Glavni graevinski projekat noseekonstrukcije solarnih kolektora 3. Glavni arhitektonski projekat postavljanja solarnih kolektora - ukoliko konstrukcija bitno utie na arhitektonski izgled zgrade - objekta 4. Glavni elektro projekat uzemljenja (gromobranskih instalacija) solarnih kolektora sa kolektorskom noseom konstrukcijom 5. Glavni elektro projekat elektrinih instalacija - ukoliko su one predviene u projektu postrojenja. To se ne odnosi na instalaciju opreme malih snaga (pumpe, automatika) ako je predvieno njihovo prikljuenje na elektro instalaciju objekta - preko utinica u objektu. Za manje, kune instalacije navedena projektna dokumentacija nije obavezna.
252
STUDIJA
Prema istom Zakonu - za gradnju predmetnih postrojenja nije potrebna graevinska dozvola nadlenih organa, ve samo dozvola za gradnju. Druga odobrenja i saglasnosti organa uprave nisu potrebna za ovakva postrojenja za korienje toplotnog dejstva sunevog zraenja. Situacija je bitno drugaija kada se planira projektovanje i izgradnja solarnih postrojenja za proizvodnju elektrine energije - mini elektrana, koji se ukljuuju na elektroenergetski sistem. Za solarna postrojenja za proizvodnju elektrine energije, pri emu se proizvedena elektrina energija ne predaje elektroenergetskom sistemu, ve se akumulira u akumulatorima jednosmerne struje i slui potrebama investitora - ne postoje uslovi vezani za izdavanje odgovarajuih odobrenja od strane nadlenih organa ili elektrodistribucije. Ostali uslovi vezani za izradu projektno-tehnike dokumentacije su obavezni u skladu sa Zakonom o gradnji. Naime, potreban je (za vee sisteme): - Glavni elektroprojekat postrojenja, - Glavni graevinski projekat nosee konstrukcije solarnih panela, sa odgovarajuim projektom uzemljenja - gromobranske zatite. 11.5.2. Studija opravdanosti i drugi dokumenti prema Zakonu o planiranju i gradnji Prethodnom studijom opravdanosti utvruju se naroito prostorna, ekoloka, drutvena, finansijska, trina i ekonomska opravdanost investicije za varijantna reenja definisana generalnim projektom na osnovu kojih se donosi odluka o opravdanosti ulaganja u prethodne radove za idejni i glavni projekat. Studijom opravdanosti, prema Zakonu o planiranju i gradnji - lan 114, odreuje se naroito prostorna, ekoloka, drutvena, finansijska, trina i ekonomska opravdanost investicije za izabrano reenje, razraeno idejnim projektom, na osnovu koje se donosi odluka o opravdanosti ulaganja. Pri tome, prema lanu 118 istog Zakona Idejni projekat sadri situaciono reenje i podatke o: mikrolokaciji objekta; funkcionalnim, konstruktivnim i oblikovnim karakteristikama objekta; tehniko-tehnolokim i eksploatacionim karakteristikama objekta; inenjersko-geolokim-geotehnikim karakteristikama terena i tla sa preliminarnim proraunom stabilnosti i sigurnosti objekta; reenju temeljenja objekta; tehnikotehnolokim i organizacionim elementima graenja objekta; merama za spreavanje ili smanjenje negativnih uticaja na ivotnu sredinu; idejnom reenju infrastrukture; uporednoj analizi varijantnih tehnikih reenja sa stanovita svojstava tla, funkcionalnosti, stabilnosti, proceni uticaja na ivotnu sredinu, prirodnim i nepokretnim kulturnim dobrima, racionalnosti izgradnje i eksploatacije, visini trokova izgradnje, transporta, odravanja, obezbeenja energije i drugih trokova. Kod idejnih projekata za graenje objekata i izvoenje radova za koje se ne izdaje graevinska dozvola (lan 125) - ne izdaje se reenje o graevinskoj dozvoli naroito sadraj obuhvata: situaciono reenje; crtee koji odreuju objekat u prostoru (osnove, karakteristine preseke, izglede); namenu objekta; tehniki opis i planiranu investicionu vrednost objekta. Graevinsku dozvolu za izgradnju objekata (lan 133) izdaje ministarstvo nadleno za poslove graevinarstva za izgradnju objekata za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora energije snage 10 i vie MW, kao i za elektrane sa kombinovanom proizvodnjom. U tom smislu se (lan 134) poverava autonomnoj pokrajini izdavanje graevinskih dozvola za izgradnju objekata odreenih u lanu 133. ovog zakona koji se u celini grade na teritoriji autonomne pokrajine. Poverava se jedinicama lokalne samouprave izdavanje graevinskih dozvola za izgradnju objekata koji nisu odreeni u lanu 133. ovog zakona. lanom 144 se odreuje da se izgradnja objekata i izvoenje radova za koje se ne izdaje graevinska dozvola odnosi na jednostavne objekte koji se grade na istoj katastarskoj parceli na kojoj je sagraen glavni objekat (solarni kolektori).
253
STUDIJA
11.5.3. Finansiranje projekata za korienje OIE Krediti za poveanje energetske efikasnosti i korienje obnovljivih izvora energije Volksbanka - kreditna linija KfW (Internet sajt http://www.volksbank.rs/energetska-efikasnost). Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) prua podrku malim i srednjim preduzeima i investitorima za investiranje u projekte odrive energije preko pojedinanih kredita u iznosu od 2 do 6 miliona evra (internet sajt http://websedff.com/sr/). Direktno finansiranje projekata EE (energetske efikasnosti) u industriji i projekata sa korienjem OIE (obnovljivih izvora energije), od strane EBRD (kao podsticaj ekoloki prihvatljivom i odrivom razvoju, smanjenje emisije CO2). Do sada je, u raznim zemljama, u poslednjoj deceniji u ove svrhe investirano gotovo 42 milijarde evra u vie od 2.500 projekata (vei deo su zajmovi, a manji sopstveno uee). Postoje direktno finansiranje ovakvih projekata i to projekti za industriju; za mala i srednja preduzea; za zajmove i drugo. Pojedinani krediti se, po pravilu kreu od 2 do 6 miliona evra, sa rokom otplate od 6 do 8, odnosno 10 do 12 godina, a trine kamatne stope se dogovaraju sa EBRD (Evropska banka za obnovu i razvoj). Finansiraju se razni oblici poveanja industrijske energetske efikasnosti, OIE (izmeu ostalih i solarni sistemi). Sam proces odobravanja kredita objanjen je na zvaninom sajtu EBRD (www.ebrd.com) kao i na sajtu www.websedff.com. Slina kreditna linija postoji i kod nemake razvojne banke KfW, na adresi www.volksbank.rs. Pratei globalne trendove i imajui na umu znaaj ouvanja ivotne sredine i ublaavanje efekata klimatskih promena, Volksbank Srbija je razvila kredite za unapreenje energetske efikasnosti. Krediti za unapreenje energetske efikasnosti se finansiraju iz izvora nemake razvojne banke KfW u svetu poznate po finansiranju ekolokih projekata. Banka finansira projekte putem kredita za fizika i pravna lica, koji doprinose poveanju energetske efikasnosti uz minimum utede energije od 20%, i to kreditima za rekonstrukciju stambenog i poslovnog prostora i kreditima za kupovinu opreme. Linija direktnog finansiranja projekata odrive energije za zemlje Zapadnog Balkana (The Western Balkans Sustainable Energy Direct Financing Facility WeBSEDFF), Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) prua podrku malim i srednjim preduzeima i investitorima za investiranje u projekte odrive energije (OE) preko pojedinanih kredita u iznosu od 2 do 6 miliona EUR-a. U sklopu ovog finansiranja, zajmoprimci koji ispunjavaju uslove mogu dobiti i: - besplatne konsultantske usluge Konsultanta projekta, koji pruaju podrku u pripremi OE projekata i - podsticajne isplate bazirane na procenjenom smanjenju emisija CO2 koja proistie iz primene projekta. WeBSEDFF se realizuje na teritoriji Albanije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, BJR Makedonije, Crne Gore i Srbije (ukljuujui Kosovo). Oekuje se da iz WeBSEDFF linije bude finansirano do 25 projekata koji ispunjavaju uslove, u svim zemljama Zapadnog Balkana, sa ukupnim budetom od 50 miliona EUR-a i dodatnim budetom, u iznosu do 8 miliona EUR-a za podsticajne isplate. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) i Banca Intesa u Srbiji su potpisale ugovor o dodeli kreditne linije za finansiranje projekata odrive energije u vrednosti od 10 miliona evra. Krediti se odobravaju po kamatnoj stopi Euribor plus 6 odsto godinje. Kod ove vrste kredita korisnici imaju mogunost da povrate 20 odsto novca uloenog u projekte, tako da realna kamata na kraju iznosi Euribor plus 3 odsto godinje. Krediti se odobravaju na period od 5 godina, uz grejs period od 2 godine. Maksimalni iznos kredita iznosi 2 miliona evra, a maksimalna vrednost projekta koji se finansira je do 5 miliona evra (internet sajt http://www.bancaintesabeograd.com/ ). Fond za zatitu ivotne sredine Republike Srbije finansira projekte vezane za korienje obnovljivih izvora energije (Internet sajt http://www.sepf.gov.rs/ ).
254
STUDIJA
11.5.4. Primer pozitivnog modela podsticaja - R. Slovaka Znaajna je razlika izmeu velikog potencijala suneve energije kod nas i njenim sadanjim obimom korienja. Jedan od kljunih razloga za takvo stanje je svakako nedovoljno razumevanje i verovatno ekonomski potencijal drave za stvaranje povoljnih uslova za njeno korienje kao to je to u mnogim dravama. Tako npr. u ekoj i Slovakoj postoji podrka izgradnji solarnih postrojenja instalacija i za fizika lica i porodine kue u visini i do 50 % investicionih ulaganja. U Slovakoj (isti model se primenjuje i u ekoj) se dotiraju: - DOMAINSTVA (INDIVIDUALNA): a) 200 Eura za 1 m2 solarnog kolektora (apsorbujue povrine) postavljenih na kui - do najvie 8 m2, b) za sluaj da je postavljena vea povrina solarnih kolektora od 8 m2, za tu povrinu se dotira 50 Eura po 1 m2. - STAMBENE ZGRADE SA VIE STANOVA: c) 200 Eura za 1 m2 solarnog kolektora (apsorbujue povrine) postavljenih na stambenoj zgradi - do najvie 3 m2 - po stanu. Kontrola korienja instalacije se vri do 3 godine od davanja ditacije. Kontrolu vri sluba Slovake agencije za energetske inovacione (SIEA), kojoj se inae i podnose zahtevi za odobravanje dotacije. Jedan od uslova je da je podnosilac zahteva za dotaciju ve instalisao na svojoj kui solarnu instalaciju 6 meseci od dana podnoenja zahteva. Podnosilac zahteva, uz zahtev mora da podnese i odgovarajua dokumenta koja se odnose na: - izmirenje poreza - od nadlenog poreskog organa, - izjavu o dugovanjima prema dravnim institucijama, - vlasniki list za kuu, - tehnike parametre, sertifikate i oznake postavljenih kolektora, - dokaz o kupovini solarnih kolektora - faktura. Za stambene objekte se dostavljaju dokumenti o statusu objekta (registrovanju) - od Javnog stambenog preduzea, kao i detaljniji podaci o izvedenoj instalaciji. Finansijska sredstva za dotacije se ostvaruju iz ekolokih taksi i iz posebnih fondova Evropske unije.
11.5.5. Napomene Jasni su razlozi zato treba podravati korienje suneve energije kao i ostale alternativne energetske izvore kod nas, jer izmeu ostalog postoji i velika zavisnost Srbije, pogotovo Vojvodine od uvoza zemnog gasa, ija cena neprestano raste. Malo ko je danas, pri poreenju trokova za energiju dobijenu iz klasinih i alternativnih izvora energije, svestan da su gasovodi i razvodi toplote bili izgraeni takoe iz javnih izvora. Veem korienju suneve energije u veini evropskih drava takoe doprinosi sama drava u pogledu podrke, bolje informisanosti i drugih vidova afirmisanja korienja suneve i drugih obnovljivih izvora energije. Javnost shvata negativnu, relativno visoku investicionu zahtevnost, dui period isplativosti i nepostojeu ekonomsku podrku od strane drave - za fizika lica, odnosno porodine kue. injenica, da solarni sistem ne moe pokriti potrebe toplote u domainstvu u toku itave godine, esto odvraa potencijalne kupce. Pri dananjem stepenu razvoja solarnih sistema vie nije
255
STUDIJA
problem zajedniki ih integrisati sa drugim konvencionalnim sistemima grejanja, o emu mnogi vlasnici porodinih kua ili javnih ustanova nemaju saznanja. Treba naglasiti da se investicija u solarni sistem se (za razliku od investicija u opremu za konvencionalna goriva) za nekoliko godina vraa, a ostatak vremena vlasnik ima gotovo besplatnu energiju. Opte miljenje je, da se sa ma kakvom podrkom od strane drave, pri dananjim cenama zemnog gasa, vreme isplativosti kree do 10 godina u porodinim kuama, a u komunalnoj energetici je to manje - od 7 do 10 godina, pri emu se rok isplativosti stalno smanjuje pri svakom porastu cena energije. Privlaenje i angaovanje privatnih izvora finansiranja, kao i finansiranje iz podsticajnih fondova i podrke razvoju OIE, e se realizovati sprovoenjem politike podsticaja i mehanizama za podrku razvoju OIE. Laici esto puta zamenjuju pojmove korienja toplotne suneve energije pomou solarnih kolektora sa proizvodnjom elektrine energije fotonaponskim elijama. Elektrina energija dobijena fotonaponskim elijama je jedna od skupljih, to zloupotrebljavaju protivnici primene obnovljivih izvora energije kao opti argument protiv korienja svih alternativnih energetskih izvora. Njihovo korienje je danas ve ekonomski opravdano - kao npr. korienje toplotne suneve energije. Veina drava EU direktno podrava informacione kampanje podstiui time vee korienje alternativnih izvora i promenu korisnikog ponaanja u smeru ka trajno-opredeljenom razvoju. Kada je u pitanju privatan - individualan, pa i veliki - drutveni sektor jedan od vanijih faktora koji utie na ekonomsku opravdanost i opredeljenje za ugradnju solarnih sistema za proizvodnju toplotne energije je cena elektrine energije. U uslovima neekonomske cene elektrine energije ne postoji motivisanost stanovnitva da ugrauje ovu vrstu opreme i na taj nain ostvaruje utede. Pored toga, nepostojanje standarda i kontrole kvaliteta solarnih panela koji se mogu nai na tritu mogu negativno uticati na opredeljenje potencijalnih investitora. 11.5.6. Oekivani efekti Na makro-ekonomskom nivou, razvoj solarne energetike bi uzrokovao uticaje na sledee indikatore: - Zaposlenost; - Poveanje industrijske proizvodnje; - Poboljanje platnog bilansa; - Poveanje deviznih rezervi; - Smanjenje zavisnosti makroekonomskih parametara od spoljnih faktora. Razvoj industrije bi bio omoguen progresivnim stavom drave u pogledu: - Politike subvencija; - Poreske politike; - Dugorone strategije o upravljanju energetskim resursima.
Vojvodina raspolae resursima energije sunevog zraenja znatno iznad evropskog proseka uz povoljan sezonski raspored. Energetski potencijal je zadovoljavajui na celoj teritoriji Vojvodine to omoguuje efikasno korienje termikog i fotonaponskog dejstva sunevog zraenja. Do skoro se ovaj prirodni, ekoloki i ekonomski povoljan energetski resurs nije gotovo koristio jer nije postojala dovoljna stimulacija stanovnitva. Sada kada se nedostatak energije u itavom svetu drastino osea i kada cena struje u Srbiji raste kako bi dostigla cene u Evropskoj Uniji ista ekonomska raunica e dovesti do upotrebe racionalnijih izvora energije. Stimulacija drave u obliku poreskih olakica za instalisanu opremu sigurno bi se viestruko isplatila u poreenju sa novim investicijama u elektroprivredu koje nas oekuju. Takoe, u poreenju sa dobijanjem energije iz fotonaponskih elija, upotreba termikih solarnih kolektora je ekonominija u sadanjem trenutku i moe se primenjivati od individualnih korisnika do veih sistema.
256
STUDIJA
Ekonomski i ekoloki razlozi dovode do ulaganja u istraivake i razvojne projekte koji svojim rezultatima pokreu investicije u proizvodnji opreme za eksploataciju energije. Sa ekonomskog aspekta, cena struje dobijene iz suneve energije kontinuirano pada, kao rezultat tehnolokih unapreenja i rasta masovne proizvodnje, dok se oekuje da e fosilna goriva postati znatno skuplja u skoroj budunosti. U ovom trenutku je za Vojvodinu opravdano podsticati korienje energije Sunevog zraenja za proizvodnju toplotne i elektrine energije u domenu domainstava, industrije i nekih grana poljoprivrede zbog manjih investicionih ulaganja. Takva politika bi, izmedju ostalog, bila korisna i zbog razvoja domae ekonomije, kao i upoljavanja stanovnitva u oblasti istih energija. Dugorono gledano, budunost pretvaranja Sunevog zraenja je u termikim i FN tehnologijama i njihovoj integraciji sa ostalim granama tehnologije, to je i u skladu sa stavovima, planovima, ali i trenutnim stanjem u Evropskoj uniji i ostalim ekonomski vodeim zemljama sveta. Termalno dejstvo suneve energije (termalna konverzija) se u praksi koristi za: Zagrevanje sanitarne vode u kuama, stanovima, hotelima, hostelima, domovima uenika i studenata, domovima za stara lica, obdanitima, restoranima, sportskim objektima i svuda gde postoji potreba za grejanjem vode. Centralno ili individualno zagrevanje sanitarne vode za naselja koja imaju distribuciju tople vode iz gradskih toplana u periodu kada toplane ne rade. Zagrevanje bazena u kuama i sportskorekreativnim centrima. Zagrevanje vode ili drugih fluida u industrijskim procesima. Zagrevanje staklenika i plastenika u poljoprivrednoj proizvodnji. Predsuenje i suenje poljoprivrednih i industrijskih proizvoda Destilaciju vode za industrijske potrebe. Zagrevanje prostora kao dopunsko sredstvo u periodima kada ima dovoljno sunanih dana. Proizvodnju elektrine energije na bazi toplotne konverzije sunevog zraenja (parne turbine). U procesima za hlaenje prostora. Iako je u zimskom periodu energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, i dalje je veoma znaajno za korienje solarnog grejanja kua, kao podrka nekoj drugoj konvencionalnoj energiji koja se koristi u centralnim sistemima grejanja, gde se moe pokriti oko 30 i vie procenata (besplatno dobijene) toplotne energije za grejanje kua i do 70% i vie - za grejanje sanitarne vode. Najbolji efekat korienja suneve energije za solarno grejanje porodinih kua i drugih stambeno poslovnih objekata moe se ostvariti u prelaznim periodima, u energetski efikasnim grejnim sistemima tj. podno-zidnim panelnim sistemima grejanja, tj. niskotemperaturnim sistemima grejanja. Ipak, zbog promenjljivosti delovanja snage sunevog zraenja tokom dana, meseca i godine, ne moe se (niti bi bila ekonomski opravdana) izvesti instalacija solarnog grejanja koja bi omoguila potpuno grejanje kua tokom celog zimskog perioda, pa se zbog toga solarni sistemi za solarno grejanje kombinuju sa nekim od drugih izvora energije u kojima se troi neki od drugih konvencionalnih oblika energije. Solarni sistemi donose znaajne utede zahvaljujui kojim se po isplativosti investicije koristi dobijena energija takorei - besplatno. Rok trajanja kvalitetnih sistema je 25 do 30 i vie godina. Nije ipak mogue generalno ustanoviti vreme isplativosti investicije solarnog sistema zato to zavisi od mnogih faktora - napr. od tipa i proizvoaa kolektora i pratee opreme, postojeeg naina pripreme sanitarne tople vode i grejanja, cena toplote, zemnog gasa ili drugih goriva i slino. Bez podrke od strane drave vreme isplativosti je prilino dugo da bi se sa solarnim sistemima gradili moderni, efikasniji praktini sistemi. Oko 55 % od ukupne energije koja se troi u domainstvima u Srbiji (tako i u Vojvodini) se vri korienjem elektrine energije. Od toga, znaajan deo se troi na zagrevanje potrone sanitarne vode. Korienjem suneve energije moe se tokom godine obezbediti smanjenje trokova koji se odnose na zagrevanje sanitarne vode u visini od oko 60 do 70 % . Kljuni razlozi zbog kojih u Vojvodini treba poveati primenu solarne energije su ti to se: - preko 55 % ukupne energije troi u domainstvima u obliku elektrine energije, od ega se
257
STUDIJA
dobar deo odnosi na potrebe zagrevanja sanitarne potrone vode; - smanjuju se trokova za zagrevanje sanitarne vode za oko 60 do 70 % - u toku godine, to dovodi do rastereenja kunog budeta; - poveava se zaposlenost u procesu istraivanja, proizvodnje, montae i servisiranja solarne opreme; - postizanjem znaajnije primene solarne energije pribliavamo se preporukama Evropske unije o koricenju obnovljivih izvora energije meu kojima Sunce ima znaajan udeo. Generalno se moe primenom solarnih sistema u domainstvima utedeti oko: - 50 do 75% trokova u sluaju pripreme sanitarne tople vode; - do 30% i vie trokova u sluaju podrke grejanju i - 80 do 100% trokova u sluaju grejanja vode u bazenu. Njeno efikasno i dugorono korienje neophodno je osmisliti u najskorijem vremenskom periodu. Da bi se intenziviralo korienje suneve energije u Vojvodini, treba jasno identifikovati oblasti mogue primene, definisati mogunosti suneve energije kao energetskog resursa i stvoriti povoljnu klimu za primenu ovog izvora energije. U tom smislu, od znaaja je i osposobljavanje strunih lica i firmi za delatnost koja je vezana za montau solarnih instalacija, a i za proizvodnju pojedinih komponenata i celih sistema. U sadanjim uslovima je mogue da se, ak i u malim serijama, dobije oprema odgovarajueg kvaliteta i niih cena od uvozne opreme. Potrebno je postaviti cilj da se energetske potrebe za zagrevanje vode do 80 C u stambenim objektima i ndustrijskim procesima obezbeuju kori enjem suneve energije. Takoe je potrebno podsticati aktivnosti vezane za razvoj i inovacije u oblasti solarnih tehnologija i domae proizvodnje, to e u krajnjoj liniji dovesti do ve e energetske efikasnosti i niih cena opreme. Naravno, ne sme se ignorisati ni stalno promovisanje kori enja solarne energije, pri emu mediji i nevladine organizacije mogu da imaju znaajnu ulogu. Postoje bitni razlozi zbog kojih bi se u Srbiji - Vojvodini trebalo angaovati svim raspoloivim potencijalima da se znaajno pove a korienje solarne energije i to u vrlo kratkom vremenskom periodu. Time bi se obezbedilo pove anje zaposlenosti u segmentu istraivanja, proizvodnje, montae i servisiranja opreme za korienje suneve energije. Sa znaajnijim korienjem suneve energije, Srbija je sve blia preporukama Evropske unije o kori enju obnovljivih izvora energije, koje ukljuuju i znaajnu potrebu intenzivnijeg korienja suneve energije.
258
STUDIJA
POGLAVLJE 12
12. PREDLOZI I MERE ZA KORIENJE SUNEVE ENERGIJE U AP VOJVODINI 12.1. Pravna regulativa
U EU je u vanosti niz pravnih akata sa optim ciljem olakavanja i podsticanja razvoja obnovljivih izvora energije. Ti akti su razliitog nivoa, ali kljuni je poznata Direktiva 2001/77/EC iz 2001, koja je definisala generalnu strategiju i ciljeve. Pored toga svaka drava lanica donosi svoju regulativu, iji kvalitet ima odraza u brzini razvoja ovog sektora. Republika Srbija je potpisala Ugovor o osnivanju energetske zajednice jugoistone Evrope i EU (2006) ijom ratifikacijom je prihvatila obavezu primene direktiva vezanih za vee korienje obnovljivih izvora (2001/77/EC i 2003/30/EC). Ratifikacijom Ugovora o osnivanju energetske zajednice, Srbija je, izmeu ostalog, prihvatila obavezu da donese i realizuje plan primene direktive 2001/77/EC o promovisanju proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije. Ova Direktiva definie obnovljive izvore energije (OIE) kojom se obuhvata: - Nacionalni cilj za proizvodnju elektrine energije dobijene iz OIE; - Program mera za njihovo dostizanje; - Garancije o poreklu za elektrinu energiju proizvedenu iz OIE (Guarantee of Origin); - Pojednostavljenje pravnog okvira za izgradnju i eksploataciju postrojenja; - Obaveza za operatera prenosa i distribucije da preuzimaju i transportuju elektrinu energiju iz OIE; - Definisanje uslova i tarifa za prikljuenje na mreu. Treba istai da e u momentu pristupanja Srbije EU pomenuta Direktiva biti obavezujua. Treba napomenuti da postoje i odgovarajue kaznene mere u sluaju neispunjavanja kvota definisanih Direktivom, to je jo jedan od razloga da se ovom problemu mora pristupiti odgovorno. Ratifikovani Ugovor o osnivanju Energetske zajednice izmeu Evropske zajednice i Republike Albanije, Republike Bugarske, Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske, Bive Jugoslovenske Republike Makedonije, Republike Crne Gore, Rumunije, Republike Srbije i Privremene Misije Ujedinjenih nacija na Kosovu u skladu sa Rezolucijom 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, potpisan 25. oktobra 2005. godine u Atini, u lanu 20 obavezuje zemlje potpisnice da uvedu Direktivu EC 2003/30 u roku od godinu dana. U Srbiji je donesen Zakon o energetici (2004), koji je dao naelne odrednice razvoja, ali nedostaje jo niz podzakonskih akata da bi se regulativa kompletirala. Tek kada se sve zaokrui, moe se oekivati bri razvoj u ovoj oblasti. Za poslove na unapreivanju i usmeravanju razvoja trita energije na principima nediskriminacije i efikasne konkurencije, praenja primene propisa i pravila za rad energetskih sistema, usklaivanja aktivnosti energetskih subjekata na obezbeivanju redovnog snabdevanja kupaca energijom i uslugama i njihovu zatitu i ravnopravan poloaj, kao i drugih poslova utvrenih Zakonom o energetici osnovana je Agencija za energetiku Republike Srbije, kao regulatorno telo. Strategiju razvoja elektroenergetike Srbije do 2015. godine usvojila je Narodna skuptina Republike Srbije, u maju 2005 god. Republika Srbija je usvojila sledeu pravnu regulativu u oblasti obnovljivih izvora energije: - Zakon o energetici. - Strategiju razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine. - Program ostvarivanja strategije razvoja energetike Srbije od 2007-2012.godine (Izmene i dopune
259
STUDIJA
Novembar 2009.). - Uredbu o uslovima za sticanje statusa povlaenog proizvoaa elektrine energije i kriterijuma za ocenu ispunjenosti tih uslova. - Uredbu o merama podsticaja za proizvodnju elektrine energije korienjem OIE i kombinovanom proizvodnjom elektrine i toplotne energije. - Model ugovora o otkupu elektrine energije od povlaenih proizvoaa.
12.2. Mere i prepreke za intenziviranje korienja suneve energije u Vojvodini

Mogunosti korienja suneve energije u svim oblastima energetske potronje su ogromne, ali kod nas nedovoljno poznate i strunjacima i iroj javnosti, pa je zato neophodno raditi na njihovoj edukaciji i upoznavanju o tim mogunostima. To podrazumeva sistemski i sistematski pristup, usmeravanje naunih istraivanja i osnivanje finansijskih fondova. Na nivou najviih dravnih organa i institucija trebalo bi da se donesu programi koji bi omoguili orijentaciju industrijskih grana i graevinskih organizacija i firmi na solarnu tehnologiju, kao i finansiranje, kreditiranje i oslobaanje od poreza svih inicijativa u ovoj oblasti. Energija koja se troi za potrebe grejanja i hlaenja objekata iznosi polovinu ukupno utroene energije. Relativno niske temperature koje su potrebne za ove svrhe pruaju dobre mogunosti za primenu suneve energije. Potrebno je sainiti plan aktivnosti u cilju sprovoenja programa Strategije, koji bi bio komplementaran sa Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije. U tom smislu, a sa aspekta korienja suneve energije, potrebno je dopuniti postavljene ciljeve u programu sa sledeim aktivnostima: - Utvrivanje realnog potencijala suneve energije - merenjem. - Izrade katastra lokacija solarnih elektrana. - Izrada Vodia za korienje suneve energije u kom bi bili dati svi pravni, finansijski, tehniki i drugi aspekti od interesa za investitore u solarne sisteme. - Pregled mogunosti aktivnog ukljuivanja industrije u Vojvodini u poslove oko izgradnje solarnih elektrana i termikih postrojenja. - Razvoj Laboratorija za ispitivanje i licenciranje opreme i obuke potrebnih strunjaka za sprovoenje programa. Navedene aktivnosti treba da vode konanom cilju, a to je dinamino podizanje kapaciteta za korienje suneve termike i proizvodnju elektrine energije iz suneve energije. Kako je strateki cilj drave Srbije prikljuenje EU, tada treba i ciljeve u oblasti OIE prilagoditi tom cilju. Direktiva 2001/77/EC je predviala da se do 2010. god. u EU instaliraju kapaciteti OIE kojim bi se pokrilo 12% potronje svih vrsta energije, odnosno 22% potronje elektrine energije. Ovaj cilj je u Srbiji i Vojvodini nije bilo realno oekivati u tako kratkom vremenskom periodu, pa se predlae da se uspostavi dugorona strategija njegovog dostizanja. U tom smislu, predlae se da se u prvom periodu (do 2015. god.), cilj postavi na 10% potronje elektrine energije. U Vojvodini se godinje potroi oko 8.000 do 10.000 GWh elektrine energije, a moe se oekivati i dalji rast potronje do 2015. god. To znai da bi se iz OIE, odnosno prvenstveno solarnih elektrana, trebalo planirati minimalna proizvodnja elektrine energije od oko 900 GWh god. Znaajnu administrativnu prepreku prilikom izgradnje elektrana koje koriste obnovljive izvore energije predstavljaju i odredbe Zakona o javnim preduzeima i obavljanju delatnosti od opteg interesa (Slubeni glasnik RS, br. 25/00, 25/02, 107/05, 108/05-ispravka i 123/07-dr. zakon), a u vezi sa odredbom lana 41. stav 1., Zakona o energetici. Po ovim zakonskim odredbama, proizvodnja elektrine energije je delatnost od opteg interesa, to i u sluaju otpoinjanja proizvodnje elektrine energije u malim elektranama zahteva sprovoenje iste procedure, kao i za elektrane snage vee od 10 MW.
260
STUDIJA
Iz navedenih zakonskih propisa proizilazi da bi male elektrane, kao najperspektivniji oblik proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, mogle da obavljaju ovu delatnost, potrebno je da im se u svakom pojedinom sluaju aktom Vlade poveri obavljanje te delatnosti, kao delatnosti od opteg interesa. Akt Vlade o poveravanju delatnosti od opteg interesa potrebno je doneti ak i kada se radi o malim elektranama snage do 1 MW, za koje ne postoji obaveza pribavljanja licence kod Agencije za energetiku. U okviru materijala "Obnovljivi izvori energije" koji je uraen u okviru programa Pokrajinskog sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine Izvrnog vea AP Vojvodine predlae se da se, kao autonomni izvori elektrine energije, izgrade mini solarne elektrane snage od 1-5 kWp na krovovim privatnih domainstava u AP Vojvodini. Ukoliko ove elektrane ne bi bile vezane za elektrodistributivnu mreu, morale bi, pored solarnih elija, da imaju regulator punjenja akumulatora, akumulator i invertor jednosmernog u naizmenini napon. Sa ovom konfiguracijom, mini solarne elektrane mogu da snabdevaju potroae jednosmernom (to nije znaajno sa energetskog aspekta) i naizmeninom strujom. Sa druge strane, elektrina energija dobijena pomou mini solarnih elektrana, preko odgovarajueg invertora i strujomera, mogla bi da se predaje elektrodistributivnoj mrei (pod uslovom da u instalaciji nisu ugraeni elektrini akumulatori - kako to zahtevaju tehniki uslovi EPS-a za prikljuenje na mreu. U Srbiji se sunevo zraenje uglavnom koristi za zagrevanje vode i veoma retko za dobijanje elektrine energije. Do sada su u Srbiji instalirane etri solarne elektrane i to: na osnovnoj koli Duan Jerkovi u Rumi (3 kWp, 2004. god.), na srednjoj koli u Varvarinu (5 kWp, 2010. god.), na Elektrotehnikoj koli Rade Konar u Beogradu (5 kWp, 2010. god.) i u srednjoj tehnikoj koli Mihajlo Pupin u Kuli (5 kWp, 2010. god.). Solarne elektrane u Varvarinu, Beogradu i Kuli instalirane su po osnovu donacije Vlade Kraljevine panije a preko Agencije za energetsku efikasnost u Beogradu, u okviru projekta Razvoj instalacija za promociju i korienje solarne energije u Srbiji. Za intenzivniji razvoj intenzivnije primene i korienja suneve energije u Srbiji - Vojvodini - od znaaja je i donoenje zakona o racionalnoj potronji energije, kao i dopune i izmene Zakona o energetici, kako bi se prilagodio evropskim zahtevima i standardima, kao i standardima na koje se Srbija obavezala potpisujui Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Evrope. Trebalo bi upoznati iru javnost sa sadrajem novih uredbi o povlaenim proizvodjaima elektrine energije i podsticajnim otkupnim cenama elektrine energije proizvedenim iz FN sistema. Podsticajna cena omoguava svakom investitoru sa povlaenim statusom da u periodu od 12 do 15 godina povrati sva uloena sredstva u FN sisteme, ukljuujui i operativne trokove, odnosno trokove odravanja nastale u istom periodu. Pojednostavljenje administrativnih i tehnikih zahteva za povezivanje domainstava sa distributivnom elektrinom mreom je neophodno za bre poveanje broja FN korisnika. U skladu sa tim potebno je u odgovarajuim institucijama oformiti dobro obuen i edukovan kadar koji bi ne samo poznavao nove tehnologije, ve i pratio razvoj FN sistema i novih evropskih standarda iz te oblasti. Ve u narednih nekoliko godina arhitektonski planovi i graevinska reenja za nove zgrade u urbanim sredinama trebalo bi da koriste fasadne FN uredjaje, a slina praksa bi se primenjivala i pri renoviranju starih. Monitoring energetske efikasnosti zgrada za FN tehnologijom bi trebalo da bude dostupan javnosti putem interneta, a takoe i podaci o energetskim potrebama i potronji u poreenju sa standardnim zgradama, kao i pratei ekonomski efekti. Korienje solarne energije doprinosi efikasnijem korienju sopstvenih potencijala zemlje u proizvodnji elektrine i toplotne energije, smanjenju emisija gasova staklene bate, smanjenju uvoza i korienja fosilnih goriva, razvoju lokalne industrije i otvaranju novih radnih mesta. Dosadanja svetska, pa i domaa istraivanja i rezultati pokazuju da je korienje suneve energije primenljivo u AP Vojvodini. Pored toga, vaan faktor je i dobra infrastruktura, upotrebljivi industrijski kapaciteti, postojanje obrazovanih strunjaka, kao i pozitivno raspoloenje u javnosti. Radi aktiviranja ovog potencijala u Vojvodini je ve u toku niz pripremnih akcija, koje su nekoordinirane i odvijaju se bez plana i kontrole. Osnivanje Saveta za korienje suneve energije u APV, znaajno doprinosi ureivanju stvari, ali je potrebno preduzeti jo niz aktivnosti, koje su date u ovom
261
STUDIJA
dokumentu. Time bi se postigao efekat jednostavnijeg i efektnijeg pristupa invenstitora ovom podruju, kao i ubrzano podizanje ovih kapaciteta. Neke od stavova koji treba da pomognu razvoju primene obnovljivih izvora energije je formulisao Pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine (iz zapisnika sa sastanka svih Saveta iz obnovljivih izvora energije): - Drava treba da stane iza promovisanja i primene obnovljivih izvora energije, takoe mora biti i garant investitorima; - Investitori koji su zainteresovani za vee energetske projekte dolaze uglavnom nepripremljeni, pa bi bilo poeljno da se formira web sajt, gde bi osnovne informacije bile objavljene; - Bitno je formiranje Fonda za energetsku efikasnost i Fonda za korienje obnovljivih izvora energije; - Uredbom je doneena "Feed in tariff" i zna se koliko se plaa za povlaenu proizvodnju elektrine energije, ali se ne zna ko e tu cenu platiti. Tu veu cenu ne moe javno preduzee samo da plaa, jer bi time stvarao gubitke, pa bi dolo do poveanja cene elektrine energije i balast bi bio prebaen na ve i ovako siromano stanovnitvo; - Energetska efikasnost je najjeftiniji izvor energije. Shodno tome treba traiti ukidanje PDV na izolacioni materijal, ukidanje carine na ureaje koji su energetski efikasni, kako bi se mere EE primenjivale u irem krugu korisnika; - Potreban je sistemski pristup problematici i rad na njemu. - Prema lokalitetu i mogunostima svaka optina bi trebala da bude usmerena ka korienju odreenog vida obnovljivih izvora energije; - Prema Strategiji razvoja energetike korienjem obnovljivih izvora energije, u Vojvodini treba oko 14.000 ljudi da bude zaposleno u ovoj oblasti, a oko 700 treba da je obuen kadar, koje bi Vlada trebala da obui i osposobi; - Drava bi trebala biti prva u korienju obnovljivih izvora energije. Koristei primere iz okruenja, bilo bi poeljno da se kod izgradnji novih zgrada ili u industriji uvede obaveza izrade elaborata o mogunosti korienja obnovljivih izvora energije, s tim da investitori ne bi bili u obavezi da takav vid i koriste; - Uloga drave je da pomogne korisnicima, a ne da se eka da potencijalni korisnici dolaze po savet; - Pokrajinska i lokalna administracija bi trebala kroz oblik javnog privatnog partnerstva da uestvuje u izradi projekata, koje bi kasnije predali investitorima na korienje, ime bi kapitalizovali svoje uee. Pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine koordinira sve programe i projekte iz oblasti korienja obnovljivih izvora energije u AP Vojvodini. AP Vojvodina je otvorena za sva ulaganja domaih i stranih investitora u izgradnju novih kapaciteta u oblasti obnovljivih izvora energije i poveanja energetske efikasnosti. Razlozi koji do danas, uglavnom, utiu na nedovoljno korienje suneve energije u Srbiji i Vojvodini su: Neznanje u krugovima donosioca odluka o primeni obnovljivih izvora energije, o stanju i planovima u Evropi, o naim buduim obavezama i o svim korisnim aspektima koji proizilaze iz njihove primene. Neobavetenost stanovnitva o mogunostima primene energije Sunca, ceni opreme, energetskim i finansijskim efektima. Materijalni standard ukupnog stanovnitva Srbije je na vrlo niskom nivou u odnosu na cenu opreme koja je ista kao i u Evropskoj uniji.
262
STUDIJA
Relativno niska cena elektrine energije automatski dovodi do toga da se elektrina energija ne troi racionalno. U odnosu na druge energente, za potroaa je grejanje elektrinom energijom bilo veoma povoljno. Proizvodnja domae opreme je relativno skupa zbog uvozne zavisnosti pri nabavci materijala i malog i neformiranog trita. Postoji mnogo naina da bi se ubrzale i podstakle aktivnosti u ovoj oblasti, a po ugledu na druge razvijene zemlje najvie efekta proizvelo bi: subvencionisanje kupovine svakog solarnog sistema za zagrevanje sanitarne vode. Takoe, beskamatnim kreditima ili oslobaanjem od PDV-a za nabavku solarne opreme skrenula bi se panja na ovaj vid tednje elektrine energije i poveala bi se prodaja solarne opreme; subvencionisanje proizvodnje solarne opreme putem kredita ili nepovratnim sredstvima trebalo bi da pomogne proizvoaima da uspostave kvalitetnu proizvodnju i prodaju, uz garantovane nepromenljive cene u periodu preciziranom u ugovoru. Finansijska sredstva potrebna za realizaciju ovog programa se mogu ostvariti iz vie izvora. Predhodno je potrebno omoguiti podlogu u smislu sigurnih investiranja, povoljnih kreditnih linija i odgovarajuih poreskih olakica, kao i pristup odgovarajuim Fondovima po osnovu ekolokog uticaja primene suneve energije na globalno smanjenje emisije tetnih gasova u atmosferu (posebno CO2). Objektivno se moe oekivati da je nedostatak finansijskih sredstava znaajna barijera u realizaciji programa. Podsticajna sredstva su deo finansijskih ulaganja i ukoliko ona izostanu realno se moe oekivati usporen tempo realizacije Programa. U domenu primene suneve energije, realno postoji problem nedovoljnog poznavanja mogunosti korienja i prednosti koje njena primena ima, a koje treba upornom edukacijom, informisanjem i zalaganjem svih odgovornih za sprovoenje ovakve strategije otkloniti.
Na nivou najviih dravnih organa i institucija trebalo bi da se donesu programi koji bi omoguili orijentaciju industrijskih grana i graevinskih organizacija i firmi na solarnu tehnologiju, kao i finansiranje, kreditiranje i oslobaanje od poreza svih inicijativa u ovoj oblasti. Postoji mnogo naina da bi se ubrzale i podstakle aktivnosti u ovoj oblasti, a po ugledu na druge razvijene zemlje najvie efekta proizvelo bi: subvencionisanje kupovine svakog solarnog sistema za zagrevanje sanitarne vode. Takoe, beskamatnim kreditima ili oslobaanjem od PDV-a za nabavku solarne opreme skrenula bi se panja na ovaj vid tednje elektrine energije i poveala bi se prodaja solarne opreme; subvencionisanje proizvodnje solarne opreme putem kredita ili nepovratnim sredstvima trebalo bi da pomogne proizvoaima da uspostave kvalitetnu proizvodnju i prodaju, uz garantovane nepromenljive cene u periodu preciziranom u ugovoru. Finansijska sredstva potrebna za realizaciju ovog programa se mogu ostvariti iz vie izvora. Predhodno je potrebno omoguiti podlogu u smislu sigurnih investiranja, povoljnih kreditnih linija i odgovarajuih poreskih olakica, kao i pristup odgovarajuim Fondovima po osnovu ekolokog uticaja primene suneve energije na globalno smanjenje emisije tetnih gasova u atmosferu (posebno CO2). Objektivno se moe oekivati da je nedostatak finansijskih sredstava znaajna barijera u realizaciji programa. Podsticajna sredstva su deo finansijskih ulaganja i ukoliko ona izostanu realno se moe oekivati usporen tempo realizacije Programa. U domenu primene suneve energije, realno postoji problem nedovoljnog poznavanja mogunosti korienja i prednosti koje njena primena ima, a koje treba upornom edukacijom, informisanjem i zalaganjem svih odgovornih za sprovoenje ovakve strategije otkloniti.
263
STUDIJA
POGLAVLJE 13
13. REZIME
Strategija razvoja energetike Srbije do 2015. godine bila je prva strategija usvojena u parlamentu, 2005. godine. Nju sprovodi drava putem svojih organa Ministarstva rudarstva i energetike, Agencije za energetiku, Agencije za energetsku efikasnost Republike Srbije (AEE) i drugih. U Strategiji razvoja energetike Srbije do 2015. godine energetska efikasnost i ire korienje obnovljivih izvora energije svrstani su meu prioritete. Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine utvreni su uslovi, nain i dinamika ostvarivanja Strategije za sve oblasti energetskog sektora. U pogledu ispunjavanja Direktive Evropske unije o energetskoj efikasnosti na strani potronje (2006/32/EC), a u saradnji sa Energetskom zajednicom jugoistone Evrope, polovinom 2010. Vlada Republike Srbije usvojila je Akcioni plan energetske efikasnosti, sa definisanim ciljevima, merama i dinamikom. Znaajan segment jeste i fond za energetsku efikasnost, koji bi trebalo da bude osnovan radi podsticanja i sufinansiranja aktivnosti definisanih Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike do 2012. godine, iji je cilj poboljanje energetske efikasnosti u sektorima proizvodnje i potronje energije, kao i poveanje korienja obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji. Cilj osnivanja i rada tog fonda jeste poboljanje energetske efikasnosti u privatnim, javnim, poslovnim i drugim zgradama intervencijama na omotau zgrade, izmenama, modernizacijom i zamenom kotlova i toplotnih podstanica sa instalacijama grejanja, sistema za pripremu sanitarne tople vode i unutranjeg osvetljenja, kao i poboljanjem energetske efikasnosti i korienjem obnovljivih izvora energije u industrijskim preduzeima i komunalnim sistemima. Suneva energija predstavlja obnovljiv i neiscrpan energetski resurs koji u energetici zemlje moe imati znaajno mesto. Obnovljivim izvorima energije, a u okviru njih, energetskim tehnologijama koje se baziraju na korienju suneve energije, ne posveuju sve zemlje sveta istu panju. Slobodno se moe rei da toj problematici vie panje posveuje relativno mali broj - i to razvijenih zemalja. Ono to je interesantno, ove tehnologije najvie se razvijaju u onim zemljama koje su tehnoloki i ekonomski monije. Za to postoji vie razloga. Najvaniji su stratekog, ekonomskog i ekolokog karaktera. Suneva energija u sutini predstavlja resurs kojim moe da, u odre|enim koliinama raspolae svaka drava - bez uvozne zavisnosti, pri emu je od znaaja i injenica da je to ekoloki gledano ista energija ije energetske tehnologije ne zagauju ivotnu sredinu u procesu pretvaranja iz izvornog u oblik pogodan za korienje. Kada bi svako domainstvo u naoj zemlji (naravno i u Vojvodini) imalo bar jednu jedinicu solarnog kolektora kojim bi se grejala sanitarna potrona voda, utedela bi se ogromna koliina konvencionalne energije. U elektroenergetskom sistemu drave to bi predstavljalo znatno rastereenje sistema. Posebno interesantnu grupu potroaa toplotne energije predstavljaju brojni industrijski, turistiki, sportski, medicinski, vojni i drugi objekti. Poznato je da ovi objekti troe znaajne koliine elektrine ili energije dobijene sagorevanjem vrstih, tenih i gasovitih goriva za grejanje sanitarne ili tehnoloke vode do temperatura koje se lako ostvaruju korienjem jednostavnih sistema za korienje suneve energije. Kada je u pitanju grejanje objekata, kako domainstava, tako i industrijskih i drugih objekata, suneva energija je takoe atraktivna i ekonomski opravdana za korienje. Kada bi svako domainstvo u AP Vojvodini imalo bar jednu jedinicu solarnog kolektora kojim bi se grejala sanitarna potrona voda, utedela bi se ogromna koliina konvencionalne energije. U elektroenergetskom sistemu drave to bi predstavljalo znatno rastereenje sistema. Posebno interesantnu grupu potroaa toplotne energije predstavljaju brojni industrijski, turistiki, sportski, medicinski, vojni i drugi objekti. Poznato je da ovi objekti troe znaajne koliine elektrine ili
264
STUDIJA
energije dobijene sagorevanjem vrstih, tenih i gasovitih goriva za grejanje sanitarne ili tehnoloke vode do temperatura koje se lako ostvaruju korienjem jednostavnih sistema za korienje suneve energije. Kada je u pitanju grejanje objekata, kako domainstava, tako i industrijskih i drugih objekata, suneva energija je takoe atraktivna i ekonomski opravdana za korienje. Sunevo zraenje na Zemlji dostie gustinu snage od 970 do 1.030 [W/m2] (obino se u inenjerskim razmatranjima uzima srednja vrednost od 1.000 [W/m2]), pri emu korisno dozraena koliina energije na jedinicu slobodno orijentisane povrine, zavisi od njene orijentacije (treba da je orijentisana prema jugu), od njenog nagiba (poeljno je da sunevi zraci dospevaju na prijemnu povrinu pod uglom to bliem - normalnom, kako bi ozraenje - gustina snage bila to vea), od konstrukcije i energijskih karakteristika prijemnika suneve energije, doba dana, doba godine, vremena insolacije, atmosferskih uslova i dr. S obzirom da je suneva energija sa tehniko-eksploatacionog gledita - energetski resurs obnovljivog karaktera (transformisana suneva energija koja se odvede od prijemnika suneve energije (PSE) se permanentno obnavlja u uslovima dejstva sunevog zraenja) - ne moe se govoriti o energetskom resursu na nain kako se to iskazuje kod drugih - neobnovljivih izvora energije, jer ovaj resurs zavisi od insolacionih uslova, veliine i karakteristike solarnog kolektora (prethodno nabrojanih uticajnih faktora) te vremena izlaganja solarnog kolektora dejstvu sunevog zraenja. U tom smislu, zavisno od insolacionih uslova, tipa i konstrukcije PSE - moe se sa jednog metra kvadratnog PSE godinje dobiti oko 500 do 1.200 [kWh] toplotne energije, to je priblino ekvivalentno energiji koja se dobija iz 50 do 120 litara lo - ulja. U praksi najeu primenu imaju solarne instalacije koje kao radni medijum koriste neku tenost ili vazduh. Ova dva tipa instalacije, u sutini funkcioniu na slian nain, jedino se razlikuju komponente sistema i radni medijum u njima. Kod instalacija sa tenim radnim medijumom, nosilac toplote moe biti voda, voda pomeana sa nekim antifrizom ili tenost na bazi antifriza koja je razvijena za primenu u solarnim instalacijama. U ovakvoj instalaciji tenost koja se zagrejala u vodenim prijemnicima suneve energije se najee dejstvom centrifugalne pumpe potiskuje kroz cevovod ka razmenjivau toplote. U njemu se greje potrona sanitarna ili tehnoloka voda, pri emu se razmenjiva moe izvesti sa veom zapreminom, tako da se u njemu vri istovremeno razmena i akumulacija toplote u masi vode (kombinovan bojler - razmenjiva toplote). Meutim, kod veih instalacija, razmenjiva toplote i skladite tople vode su obino zasebni, tako da postoji potreba prinudne cirkulacije zagrejane vode iz razmenjivaa toplote u skladite toplote - koje se odvija dejstvom cirkulacione pumpe - kroz cevovod tzv. sekundarnog, odnosno potronog kruga instalacije. Kada je u pitanju grejanje prostorija u zimskom periodu, jasno je da je u naem podneblju, ukupno energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, ali je jo uvek dovoljnog nivoa za korienje. Tako npr. iz komercijalnih tipova solarnih kolektora, moe se u grejnoj sezoni dobiti - po jednom metru kvadratnom i jednom danu - energija koja se kree (u zavisnosti od meseca u godini i lokaciji potroaa) od 1,2 do 3,0 [kWh]. To znai da toplotni solarni kolektor za 30 dana u mesecu moe predati nekom potroau toplote od 36 do 90 [kWh] sa jednog metra kvadratnog kolektora. Solarni kolektor ija je povrina deset puta vea, moe obezbediti od 360 do 900 [kWh] energije meseno, a kolektor povrine od 30 [m2] - od 1.080 do 2.700 [kWh] meseno - to je sa aspekta potreba grejanja ve znaajna koliina toplote. U grejnoj sezoni je mogue dobiti od dejstva sunevog zraenja oko 360 [kWh] toplotne energije sa jednog kvadratnog metra kolektora, odnosno oko 11.000 [kWh] sa povrine od 30 [m2]. Poto se temperatura toplonoe u solarnom kolektoru, pri preporuenim brzinama strujanja, u zimskom periodu kreu najee od 40 do 60 - maksimalno 80 [0C], jasno je da se kod sistema centralnog toplovodnog grejanja u periodu najniih temperatura - zimi, ne mogu u dovoljnoj meri koristiti. Meutim, im su spoljni uslovi povoljniji, odnosno kada je spoljna temperatura oko 0 [0C] i vie, mogunost korienja toplote iz solarnih kolektora je vea. Tada kotlovska instalacija najee radi sa temperaturama 60/45 [0C] - i nie. To znai, da se najbolji efekti za grejanje porodinih kua i stanova mogu ostvariti u prelaznim periodima. I takav doprinos energije je vrlo znaajan. Ukoliko se u sistemu toplovodnog grejanja primenjuje podno ili zidno grejanje, koje radi sa niim temperaturama toplonoe, efekti su jo bolji. Bolji
265
STUDIJA
efekti se ostvaruju primenom vazdunog sistema grejanja jer se sa niim temperaturama u kolektoru obezbeuju odreeni efekti grejanja. Meutim, sistemi vazdunog grejanja se obino ne koriste u postojeim objektima, pa je to jedan od nedostataka za iru primenu. Energetski efekti solarnih sistema pri grejanju kua ili stanova zavise od vie faktora, meu kojima ispravno i optimalno projektovanje ima prvorazrednu ulogu. Termike karakteristike grejanog objekta direktno utiu na veliinu toplotnih gubitaka, a time i na potrebe za toplotnom energijom. Kod solarnih instalacija sa vazduhom kao radnim medijumom (nosiocem toplote), obino se zagrejan vazduh iz vazdunog solarnog kolekektora, dejstvom ventilatora potiskuje kroz kanalski razvod do grejane prostorije. Ako ne postoji mogunost da u toj grejanoj prostoriji doe do znaajnijeg zagaenja vazduha, rashlaen vazduh se potiskuje ponovo u solarni kolektor - na dogrevanje. Ovakav sistem instalacije se koristi kod grejanja prostorija kua ili drugih objekata. Naravno, u sistemu se tada obino nalazi filter za odvajanje mehanikih estica neistoe (praine) iz vazduha. Uvoenje sveeg vazduha iz spoljne sredine u grejane prostorije se moe ostvariti na klasian nain. Kada je u pitanju instalacija kod koje postoji mogunost da se promeni kvalitet vazduha (kao npr. kod razliitih procesa suenja), reenje bazira na otvorenom, protonom sistemu kod kojeg se vazduh iz spoljne sredine usisava preko solarnih kolektora i potiskuje u grejani proces (gde prima npr. vlagu), a iz procesa izbacuje u spoljnu sredinu. Ovakav sistem je relativno jednostavan, ali sa otpadnim vazduhom se gubi i znaajna koliina toplote. Kod sloenijih sistema se energetski efekti mogu poveati preko zatvorenog primarnog kruga i otvorenog sekundarnog - potronog kruga. To se obezbeuje ugradnjom razmenjivaa toplote tipa: vazduh - vazduh. Koncepcija tzv. "integralnih/integrisanih solarnih kolektora" bazira na potrebi obezbeenja jednostavnijih i jeftinijih solarnih kolektora koji mogu u obezbediti iste efekte grejanja vode ili vazduha kao i klasini tipovi konstrukcija. To se ostvaruje integrisanjem funkcije solarnog kolektora i dela graevinskog objekta (fasade ili krovita), tako to se vri direktno formiranje kolektora na objektu, pri emu deo objekta (zid ili krovite) predstavljaju graninu povrinu ovako formiranog solarnog kolektora. Efekti ovakve konstrukcije su obino dvostruki: poboljava se termika karakteristika zida ili krovita (smanjuju toplotni gubici) i obezbeuje projektovana koliina toplotne energije. esto, u takvim situacijama, su trokovi izrade dela fasade ili krova manji, obzirom da integralni solarni kolektor formira spoljnu oblogu tih povrina. Osim integralnih tipova solarnih kolektora sa vazduhom kao nosiocem toplote, postoje i reenja kod kojih se kao radni medijum koristi tenost. Ova reenja su neto sloenija od vazdunih, poto zahtevaju sloeniju konstrukciju apsorbera.
- Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za domainstva Okvirni podaci o potrebnim ulaganjima u izgradnju solarnih instalacija za grejanje sanitarne potrone vode u domainstima i grejanja prostorija - stanova domainstava pokazuju da su specifine vrednosti ulaganja po domainstvu i po 1 m2 stambene povrine sledee: a) ZA GREJANJE SANITARNE VODE Ulaganja se kreu od 15 - 25 Eura/m2, odnosno 900 do 1.500 Eur/domainstvu. Napomena: Manje vrednosti se odnose na jeftinije solarne kolektore i jednostavnije instalacije (sistemi sa direktnom vezom sa bojlerom - bez razmenjivaa toplote; sa razvodnim cevnim sistemom manje duine kada postoji mogunost da se solarni kolektor postavi blie bojleru - tada je kupatilo na junoj strani objekta; termosifonska cirkulacija vode u sistemu). Vee vrednosti se odnose na skuplje solarne kolektore ili sloenije instalacije (sistemi sa indirektnom vezom - sa razmenjivaem toplote; sistemi sa prinudnom cirkulacijom i automatikom za regulisanje rada). Efekti: Grejanje potrone sanitarne vode u periodu od aprila do oktobra (nie vrednosti investiranja) ili tokom cele godine (vie vrednosti). U prvom sluaju se postie pokrivenost potreba za energijom u navedene svrhe od oko 60 % do 70 % (u navedenom periodu), a u periodu od oktobra do aprila je oko 30 % - 40 %. Energija koja se dobija transformaciom suneve energije po jednoj jedinici solarnog kolektora (oko 2 m2) prosenih karakteristika i prosene efikasnosti je od 1.600 do 2.000 kWh godinje!
266
STUDIJA
b) ZA GREJANJE PROSTORA Uslovi za obezbeenje grejanja stambenog prostora su sloeniji, a investiciona ulaganja vea (obzirom da takav sistem treba da se koristi samo u grejnom periodu - kada je insolaciono dejstvo manje). Ulaganja se kreu od 50 - 100 Eura/m2, odnosno oko 3.000 do 6.000 Eura po domainstvu. Napomena: Manje vrednosti se odnose na male stanove (do 60 m2) sa boljim tremikim karakteristikama zidova i manjim toplotnim gubicima kroz procepe; boljim mogunostima aplikacije integralnih slarnih kolektora sa vazduhom kao radnim medijumom; boljim rasporedom prostorija i prozora na objektu; boljoj orijentaciji prijemne povrine objekta. Vee vrednosti se odnose na stanove sa loijim termikim karakteristikama zidova i veim toplotnim gubicima, slabijim mogunostima aplikacije integralnih solarnih kolektora sa vazduhom kao radnim medijumom; loijim rasporedom prostorija i prozora na objektu; loijoj orijentaciji prijemne povrine objekta. Prethodno se odnosi na grejanje prostorija toplim vazduhom uz korienje tzv. integralnih solarnih kolektora koji sa objektom formiraju solarni kolektor. Ne zahteva se specijalna arhitektura objekta, ali je poeljna dobra orijentacija jedne strane objekta (juna orijentacija) i pravilniji raspored prostorija u objektu, kao i bolji raspored prozora na njemu. U svim drugim sluajevima vrednost investicija je znatno vea - za iste uslove grejanja (10.000 do 15.000 Eura). Efekti: Optimalnom instalacijom i veliinom solarnih kolektora omoguuje se kod standardno izgraenih objekata (nie ili viespratnice) pokrivenost potreba grejanja od 25 do 30 % - tokom godine. - Koncept sistemskog regulisanja obaveze korienja suneve energije Za koncept koji bi sistemski regulisao obavezu korienja suneve energije potrebno je obezbediti preduslove da nadlena ministarstva za: - privredu, - turizam, - sport i dr. prilikom pokrivanja odreenih (budetskih) trokova: a) energije za: - grejanje sanitarne i tehnoloke vode, - suenja poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, - grejanje prostorija objekata razliitih namena, - i dr. b) za izgradnju i rekonstrukciju objekata, v) razliitih oblika dotiranja i finansiranja, g) izdavanja odgovarajuih odobrenja za investicionu gradnju i sl. zahtevaju tehno-ekonomski elaborat o mogunostima alternativnog korienja suneve energije (ili drugog alternativnog energetskog izvora kojim se nesporno i pouzdano raspolae). Bilo bi drutveno-ekonomski i razvojno opravdano da svako ministarstvo (ili organ uprave) u okvirima konkretne nadlenosti zahteva (ili blae: da preporui) od podnosioca prethodno navedenih zahteva - da podnese pomenuti elaborat. To bi mogao biti uslov (ili blae: jedan od elemenata prioriteta) da se svaki konkretan zahtev odobri, finansira ili izda odgovarajua dozvola. Trebalo bi predvideti, da veliki potroai energije - posebno oni koji troe vie energije po proizvodu (imaju veu specifinu energetsku potronju) imaju obavezu postepenog, segmentnog, deliminog uvoenja u korienje i alternativnih izvora energije (u okviru toga i suneve energije) - za sopstvene potrebe. Iz razvojnih fondova elektroprivrede treba finansirati solarne instalacije za objekte koji imaju bolje smetajne i eksploatacione mogunosti (misli se na privatni sektor, ali i na drutveni - posebno one koje su na budetu). To bi imalo koristi vezane za energetski sistem, a i kao element popularizacije ireg korienja ovog energetskog izvora. Pri tome su znaajni i ekoloki efekti. Zakon o energetici bi trebalo - u skladu sa prethodnim korigovati.
267
STUDIJA
Da bi se intenziviralo korienje solarne energije u Srbiji potrebno je stvoriti povoljnu poslovnu klimu za razvoj domae industrije solarne opreme na bazi svetskog i sopstvenog istraivanja i razvoja. U sadanjim uslovima je mogue da se ak i u malim serijama dobije oprema odgovarajueg kvaliteta i nie cene od uvozne opreme. Neophodno je postaviti za cilj da se sve potrebe za zagrevanjem vode do 80C u stambenim prostorima i industrijskim procesima koriste sistemi za korienje suneve energije. Na taj nain podstakla bi se graevinska industrija da se ozbiljnije bavi ovim izvorom energije. Takoe je neophodno podsticati razvojne i inovacione aktivnosti u tehnologiji i proizvodnji solarne opreme, koje e u domaoj proizvodnji dovesti do vee efikasnosti i niih cena. Pri tome se, svakako, ne sme zanemariti ni neprekidno promovisanje upotrebe energije Sunca, u emu veliku ulogu mogu imati mediji i nevladine organizacije. Obzirom na dokumente Evropske unije da se do 2020. godine udeo obnovljivih izvora energije povea na 20% od ukupne proizvodnje energije, bilo bi potrebno imati u vidu da niskotemperaturna primena suneve energije ima najvei potencijal. Zbog zapostavljenog razvoja u prethodnom periodu niskotemperaturna primena suneve energije e u neposrednoj budunosti doiveti ogroman napredak, jer 50% ukupne potrebne energije za grejanje moe da se podmiri sunevom energijom. To se moe ostvariti samo naunim i istraivakim radom, proverom i primenom u praksi. Kada se zna da se preko 40% energije u Evropi i kod nas troi na zagrevanje prostora onda je jasno da u toj oblasti mogu da se ostvare najvee utede primenom suneve energije. U Evropi, se ve 20 godina gradnja novih stambenih i poslovnih objekata podvrgava inovacijama i propisima koji doprinose energetskoj efikasnosti. U budunosti e se ovaj trend jo intenzivnije nastaviti u sledeim oblastima: Gradnja novih aktivnih solarnih objekata za stanovanje i poslovanje; Renoviranje starih objekata da bi zadovoljili nove zahteve i postali aktivni solarni objekti; Primena solarne energije u industriji i svim procesima gde su potrebne temperature do 250 C i dr. Strategija Evropske unije planira da do 2025. godine smanji potrebe za energijom - za 40% u oblasti zagrevanja prostora - prvenstveno poveanjem energetske efikasnosti, a do 2050. godine solarna energija treba da zadovolji 50% energetskih potreba za grejanjem. Oba procesa se ve sada odvijaju paralelno. Proseno sunevo zraenje u Srbiji je za oko 40% vee od evropskog proseka, ali i pored toga korienje suneve energije za proizvodnju elektrine energije daleko zaostaje za zemljama Evropske unije. Stvaranje uslova za razvoj i funkcionalnost odrivog trita fotonaponskih sistema je od velikog znaaja za ekonomiju i ouvanje prirodne sredine u Srbiji - Vojvodini, tako da su predloeni sledei glavni ciljevi za implementiranje i razvoj solarnih fotonaponskih sistema u Srbiji: Implementacija postojeih zakonskih uredbi koje se odnose na proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora energije. Naime, zakon o energetici donet 2004. godine uveo je kategorije povlaenih proizvoaa elektrine, odnosno toplotne energije koji koriste obnovljive izvore energije, a koji imaju pravo na subvencije, poreske, carinske i druge olakice. Godine 2009. doneta je i uredba koja definie kriterijume za sticanje statusa povlaenog proizvoaa elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, a u okviru ovog akta odreena je i podsticajna otkupna cena elektrine energije. Ova zakonska akta bi trebalo da omogue bru i iru primenu fotonaponske tehnologije u ukupnom elektro-energetskom sistemu Srbije; Poveanje medijske i javne aktivnosti s ciljem da se razvije interesovanje za obnovljive izvore energije (OIE) i upoznaju iri slojevi stanovnitva o znaaju i prednostima energetske efikasnosti i korienju solarne energije; Aktiviranje starih i izgradnja novih centara za praenje aktivnosti sunevog zraenja na celoj teritoriji zemlje, s ciljem identifikacije povoljnih regiona za primenu fotonaponskih solarnih ureaja; Ukljuivanje domaih naunih istraivakih i razvojnih centara u evropske istraivake projekte o fotonaponskim sistemima. Postoje etiri glavna razloga zbog kojih u Srbiji treba pokrenuti sve raspoloive snage da bi se sada u vrlo kratkom periodu, koji je veoma vaan za nas, znaajno poveala primena solarne energije.
268
STUDIJA
1. Preko 55% ukupne energije troi se u domainstvima u Srbiji u obliku elektrine energije od ega dobar deo za zagrevanje sanitarne vode. 2. Postie se smanjivanje trokova za zagrevanje sanitarne vode za oko 60 do 70% u toku godine, to dovodi do rastereenja kunog budeta. 3. Poveava se zaposlenost u procesu istraivanja, proizvodnje , montae i servisiranja solarne opreme. 4. Postizanjem znaajnije primene solarne energije pribliavamo se preporukama Evropske unije o korienju obnovljivih izvora energije, meu kojima Sunce ima znaajnog udela. Imajui prethodno u vidu i u okviru ove studije - izloeno i obrazloeno - moe se oceniti da je za potrebe razliitih potroaa energije u Vojvodini, danas preporuljiva, kompatibilna i dovoljno pouzdana i tehno-ekonomski (i ekoloki) opravdana primena: 1. Nietemperaturnih solarnih sistema (sa ravnim termikim kolektorima) u procesima grejanja sanitarne i tehnike potrone vode u domainstvima, institucijama, turistikoj privredi, zdravstvu, industriji i svuda gde postoji potreba za grejanjem (ili predgrevanjem) razliitih fluida. 2. Fotonaponskih konverzionih sistema za proizvodnju elektrine energije - od malih snaga (mini elektrane) do srednjih i veih snaga. Istraivanja i komercijalna primena u oblasti tehnologija za korienje suneve energije u procesima grejanja i proizvodnje elektrine energije imaju u proteklim decenijama za rezultat dovoljno pokazatelja i praktinih iskustava da se moe rei da su ove tehnologije, uglavnom, prevazile baznu istraivaku i eksperimentalnu fazu, te da su dostigle znaajan stepen praktine primenljivosti i komercijalne zrelosti. Naravno, to ne znai da nisu potrebna dalja istraivanja u smeru osvajanja novih, efikasnijih, tehnologinijih i efikasnijih reenja pogodnih za iru i dalju primenu u praksi u svakodnevnom ivotu i radu kao i sistemi pouzdani i dovoljno efikasni u smislu korienja u razliitim procesima grejanja (vode, prostora i dr.), predsuenja i suenja (poljoprivrednih i industrijskih proizvoda), proizvodnji elektrine energije za svakodnevne potrebe i sl. Moe se zakljuiti da svetska solarna industrija, ve danas, raspolae pouzdanim tehnologijama i dugogodinjim iskustvom praktine primene. U tom smislu, sistemi za korienje suneve energije za razliite nie temperaturne procese (do 100 0C) su prihvatljivo pouzdani, efikasni i komercijalno zreli. To se, pre svega, odnosi na korienje toplotnog dejstva nietemperturnom konverzijom sunevog zraenja u toplotu za potrebe grejanja sanitarne potrone vode (u svim segmentima korienja od domainstava, turistikih objekata, ustanova do industrije), tehnike vode (u agroindustrijskim i industrijskim procesima) i dr. Korienje nietemperaturnih solarnih postrojenja (solarnih kolektora) u procesima predsuenja ili suenja poljoprivrednih proizvoda ili u industriji industrijskih proizvoda (procesi koji zahtevaju radne temperature do 100 0C) je praktino primenljivo bilo direktno predgrevanjem agensa suenja (vazduha i drugih gasova) u vazdunim kolektorima, bilo indirektno putem solarnih kolektora sa tenim radnim medijumom. Ne sme se izgubiti iz vida injenica da i nietemperaturni solarni sistemi (kolektori) omoguuju u vietemperaturnim procesima predgrevanje. Jer u svim procesima bili oni nie ili vie temperaturni zagrevanje se vri od nekih niih temperatura (temperatura okoline) do nekih, tehnoloki potrebnih temperatura. Najekonominije grejanje objekata sunevom energijom sa gledita investicionih ulaganja i pogonske efikasnosti bazira na principima pasivnog solarnog grejanja. To su tehniki veoma jednostavni sistemi kojima se omoguuje najneposredniji prijem toplotnog dejstva sunevog zraenja putem odreenih povrina i elemenata samih objekata koji se greju. U biti, jednostavnim prilagoavanjem objekata intenzivnijem prijemu suneve energije formira se specifian oblik kolektora zraenja. Osnovna prednost pasivnih solarnih sistema u odnosu na aktivne je u neposrednijem prenosu toplote prostoru koji se greje. Ova toplota se dobija obezbeenjem intenzivnijeg upada zraka u prostor koji se greje, prilagoavanjem delova povrina junih fasada i krovova vrenju funkcije kolektora sunevog zraenja, kao i aplikacijom tzv. "staklene bate" na june zidove objekata koji
269
STUDIJA
se greju. Intenzivniji upad zraka u prostorije obezbeuje se veim prozorskim povrinama na junim stranama objekata. Prilagoavanje junih povrina objekata boljem prijemu sunevog zraenja, najee se izvodi bojenjem tih povrina tamnom bojom (najee crnom) i njihovim zastaklenjem jednostrukom ili dvostrukom staklenom ili plastinom transparentnom ploom. Tehnologija pasivnog solarnog grejanja je dostigla punu zrelost, kako sa aspekta duine vremena korienja (i bogatog iskustva) ovakvih koncepcija u svetu, tako i zbog relativno jednostavnih konstrukcionih reenja. Ovakvi sistemi se mogu koristiti kod velikog broja postojeih objekata, a posebno bi trebalo predviati njihovu primenu kod svih objekata koji se sada projektuju i u bliskoj ili daljoj budunosti - budu gradili. Neke procene ukazuju da je mogue primeniti ovu tehnologiju gotovo odmah (to se tie posebne pogodnosti za primenu) kod oko 30 % postojeih objekata. Vojvodina je posebno pogodna za primenu ove koncepcije grejanja (i u urbanim, a posebno u ruralnim sredinama), kako zbog ravniarskog terena, tako i zbog tradicionalnih koncepcija gradnje kua. Jednostavnost tehnologije pasivnog solarnog grejanja omoguuje da se uz manja (i postupna) ulaganja obezbede znaajni energetski efekti u domainstvima. Jednostavniji sistemi pasivnog solarnog grejanja se otplauju za vrlo kratak vremenski period - od nekoliko godina. Fotoelektrina konverzija, zbog sloene i specifine tehnologije proizvodnje fotonaponskih elija, je skupa, te je manje konkurentna drugim vidovima energije. Stepen iskorienja im je jo uvek izrazito mali i kree se u granicama od 10 do 20%, to je znatno nie od stepena iskorienja toplotnih prijemnika. Imajui u vidu trend razvoja tehnologije za proizvodnju fotonaponskih elija, moe se ve u bliskoj budunosti oekivati pad cene po jedinici instalisane snage. Meutim, u procesima gde se koristi toplota, prijemnici za transformaciju energije Sunevog zraenja u toplotu mogu imati dominantnu primenu, poto od prijema do procesa potronje nije potrebna promena energetskog oblika. Samim tim su izbegnuti dodatni transformacioni gubici energije. Proizvodnja fotonaponskih ureaja se duplira svake dve godine uz prosean godinji porast od 48% od 2002. godine, tako da ova grana privrede pokazuje najbri razvoj u svetu u poreenju sa svim ostalim granama energetske tehnologije. S ekonomskog aspekta, cena struje dobijene iz suneve energije kontinuirano pada kao rezultat tehnolokih unapreenja i rasta masovne proizvodnje, dok se oekuje da e fosilna goriva postati znatno skuplja u skoroj budunosti. U ovom trenutku je za Srbiju - Vojvodinu opravdanije podsticati korienje energije sunevog zraenja za proizvodnju toplotne i elektrine energije u domenu domainstava, industrije i nekih grana poljoprivrede zbog manjih investicionih ulaganja. Isto tako opravdano je i podsticanje i izgradnja veih solarnih elektrana na bazi fotonaponskih sistema. Takva politika bi, izmeu ostalog, bila korisna i zbog razvoja domae ekonomije, kao i upoljavanja stanovnitva u oblasti istih energija. Meutim dugorono gledano, budunost pretvaranja sunevog zraenja je u FN tehnologiji i njenoj integraciji sa ostalim granama tehnologije, to je i u skladu sa stavovima, planovima, ali i trenutnim stanjem u Evropskoj uniji i ostalim ekonomski vodeim zemljama sveta. Stoga se u daljem izlaganju razmatraju iskljuivo ureaji i sistemi bazirani na fotonaponskom pretvaranju suneve energije te odgovarajui program, planovi i mogunosti korienja i razvoja u Srbiji i Vojvodini. Suneva energija je ekoloki gledano ista energija ije energetske tehnologije ne zagauju ivotnu sredinu. Ona predstavlja resurs sa kojim raspolae svaka drava - bez uvozne zavisnosti. Ogromna uteda konvencionalne energije bi se ostvarila kada bi svako domainstvo imalo bar jednu jedinicu solarnog kolektora kojim bi se grejala sanitarna potrona voda. Gledano u elektroenergetskom sistemu drave, to bi predstavljalo znatno rastereenje sistema. Naroito interesantnu grupu potroaa toplotne energije ine brojni industrijski, turistiki, sportski, medicinski, vojni i drugi objekti. Poznato je da ovi objekti za grejanje sanitarne ili tehnoloke vode troe znaajne koliine elektrine energije dobijene sagorevanjem vrstih, tenih i gasovitih goriva. To se lako moe ostvariti korienjem veoma jednostavnih sistema za korienje suneve energije. Suneva energija je veoma atraktivna i ekonomski opravdana za korienje i kada je u pitanju grejanje domainstava, industrijskih i drugih objekata.
270
STUDIJA
U zimskom periodu je, u naem podneblju, ukupno energetsko dejstvo sunevog zraenja manje od letnjeg, ali je jo uvek dovoljnono efikasno za korienje. Tako npr. iz komercijalnih tipova solarnih kolektora, moe se u grejnoj sezoni dobiti - po jednom metru kvadratnom i jednom danu - energija koja se kree (u zavisnosti od meseca u godini i lokaciji potroaa) - od 1,2 do 3,0 [kWh]. To znai da PSE za 30 dana u mesecu moe predati nekom potroau toplote od 36 do 90 [kWh] sa jednog metra kvadratnog kolektora. PSE ija je povrina deset puta vea, moe obezbediti od 360 do 900 [kWh] energije meseno, a kolektor povrine od 30 [m2] - od 1.080 do 2.700 [kWh] meseno to je sa aspekta potrebe grejanja ve znaajna koliina toplote. U grejnoj sezoni je mogue dobiti od dejstva sunevog zraenja oko 360 [kWh] toplotne energije sa jednog kvadratnog metra PSE, odnosno oko 11.000 [kWh] sa povrine od 30 [m2]. Poto se temperatura toplonoe u solarnom kolektoru (pri preporuenim brzinama strujanja) u zimskom periodu kree najee od 40 do 60 - maksimalno 80 [C], jasno je da se kod sistema centralnog toplovodnog grejanja u periodu najniih temperatura ne mogu se u dovodnoj meri koristiti. Meutim, im su spoljni uslovi povoljniji, odnosno, kada je spoljna temperatura oko 0 [C] i vie, mogunost korienja toplote iz PSE je vea. Tada kotlovska instalacija najve se radi sa temperaturama od 60/45 [C]. To znai, da se najbolji efekti za grejanje porodinih kua i stanova mogu ostvariti u prelaznim periodima. I takav doprinos energije je vrlo znaajan. Ukoliko se u sistemu toplovodnog grejanja primenjuje podno grejanje sa podnim panelom, koje radi sa niim temperaturama toplono e - efekti su jo bolji. Najbolji efekti se ostvaruju primenom vazdunog sistema grejanja. Energetski efekti solarnih sistema pri grejanju kua ili stanova zavise od vie faktora, meu kojima ispravno i optimalno projektovanje ima prvorazrednu ulogu. Termike karakteristike grejanog objekta direktno utiu na koliinu toplotnih gubitaka, a time i na potrebe za toplotnom energijom. Ne zanemarujui je i ekonomski efekat razvoja novih privrednih grana proizvoaa i dobavljaa tehnologije u oblasti obnovljivih energetskih izvora. Na osnovu studije Evropske federacije o korienju toplotne suneve energije (ESTIF) korienje suneve energije ima neuporedivo vie pogodnosti u radu u poreenju sa fosilnom i nuklearnom energetikom. Na 1.000 GWh isporuene primarne energije pripada 90 otvorenih radnih mesta u sektoru energetike bazirane na uglju, 72 radna mesta u sektoru nuklearne energetike i ak 3.960 radnih mesta u sektoru suneve energije. Raunajui tu izradu, projektovanje, instalisanje i odravanje solarnih sistema, koja za razliku od velikih energetskih izvora nije centralizovana na jednom mestu, ve prua mogunost rada u svim regionima. Naime, ako pomislimo na ograniene zalihe mrkog uglja, obnovljivi energetski izvori su jedini domai osnovni energetski izvori u budunosti. Korienjem obnovljivih izvora moe Srbiji doneti desetine hiljada novih kvalifikovanih radnih mesta, koja se u budunosti nee plaiti i biti neija jevtina radna snaga u drugim regionima sveta. Korienjem suneve energije uvaju se prirodni izvori na naoj planeti. Prekomerno korienje fosilnih goriva kao to su sirova nafta, ugalj ili zemni gas sa sobom donosi u prvom redu ozbiljne probleme u vezi sa naom ivotnom sredinom. Globalno zagrevanje i klimatske promene su postali realnost, zato je neizbeno teiti ka irem korienju ,,istih" tehnologija, meu koje neosporno spada i korienje toplotne suneve energije. Korienjem suneve energije sa za razliku od spaljivanja klasinih vrsta goriva neisputaju u atmosferu nikakve tetne materije niti gasove staklene bate koje uzrokuju postepeno zagrevanje atmosfere.
271
STUDIJA
LITERATURA
1. Serbia Builds First Solar Energy Plant, BalkanInsight, June 2008. Available Online: http://www.balkaninsight.com/en/main/news/10804/ 2. Advisory Committee on Technology Innovation, Energy for Rural Development, National Academy Press, Woshington, P. C., 19981. 3. Angrist, S. W., Direct Energy Conversion, Allyn and Bacon, Inc., Boston, 1971. 4. Anonymous, SRB (Surface Radiation Budget) dataset document, NASA Langley Research Center, Maryland, USA, 1994. 5. Bever M. B. ed., Encyclopedia of Materials Science and Enginering, Pergamon Press, Oxford, (1986) 4479. 6. Bever, M. B. ed., Encyclopedia of Materials Science and Enginering, Pergamon Press, Oxford, (1986) 4427. 7. Beyer H. G., Czeplak G., Terzenbach U. and Wald L.: Assessment of the method used to construct clearness index maps for the new European Solar Radiation Atlas (ESRA). Solar Energy, 61, 6, 389-397., 1997. 8. Blagojevi, Z., Prvulovi, S., Tolma, D., Energetski i radni parametri suara finalnih proizvoda od itarica, Nauno-struni asopis Energetske tehnologije br. 1-2, str.(7-9), Srbija Solar, 2008. 9. Bogner, M., Vasiljevi, B., Osnovi teorije i tehnike suenja, Procesna tehnika, br. 1, 2, 3, 4 str.(77-85) i str.(69-78), SMEITS, Beograd, 1986. 10. Bosanac, M., Pavlovi, T., Petkovi, Z., Suneva energija, 10 (1989) 17. 11. Cheremisinoff, P. N., Regino, T. C., Principles and Applications of Solar Energy, Van Arbor Science P. Inc., Ann Arbor, 1978. 12. Chiras D., Aram R., Nelson K., Power from the sun achieving energy independence, New society publichers, Canada, 2009. 13. Chronar Co., Princeton USA, Technical characteristics of standard photoconversion glass / aSi module, 1997. 14. Dragievi, S., Lambi, M., Uticaj radnih i konstruktivnih parametara na energetsku efikasnost aktivnog solarnog zida, Energetske tehnologije br. 1 (2004), str. 3-7 15. Dragievi, S., Lambi, M., Uticaj radnih i konstruktivnih parametara na energetsku efikasnost aktivnog solarnog zida, Energetske tehnologije br. 1 (2004), str. 3-7 16. ESRA - European Solar Radiation Atlas, JOULE II project no. JOU2-CT-94-00305, 1994., European Commission, DG ECFIN; REP-EN-51952 17. European Photovoltaic Industry Association (EPIA); Global Market Outlook until 2013. 18. Filonenko, G.K., Lebedev, P.D., Sushilnie ustanovki, Gosenergoizdat, Moskva, 1982. 19. Fonash, S. J., Solar Cell Device Physics, Academic Press, New York, 1981. 20. Furlan ed., Nonconventional Energy, Plenum Press, New York, 1981. 21. Furlan, G. ed., Nonconventional Energy, Plenum Press, New York, 1981. 22. Golchert, R., Dogniaux, M., Lemoine, Ed., Palz, W., Verlag TV Rheinland, Cologne, Commission of the European Communities, European Solar Radiation Atlas, 1997. 23. Gottstein, G., Physical Foondations of Materials Science, Springer, Berlin, 2004. 24. Green, M. A., Solar Cells, Prentice Hall Inc., Englewood Cliffs, N. J., 1982. 25. Greenpeace International, European Renewable Energy Council (EREC), 2008, ISBN 9789073361898 26. Grupa autora, Liber Perpetuum, Knjiga o potencijalima obnovljivih izvora energije u Srbiji i Crnoj Gori, OSCE Mission to Serbia and Montenegro, 2004 27. Hall, D. O., Mortan, J. ed., Solar World Forum, v.2, Pergamon Press, Oxford, 1982.
272
STUDIJA
28. Harris, N., Miller, C., Thomas, I., Solar Energy Systems Desing, John Wiley, New York, 1985. 29. International Energy Agency, Oil Market Report, 2008 30. ISO, Solar Energy - Specification and classification of instruments for measuring hemispherical solar and direct solar radiation 31. Jankovi, Solarna energija - toplotna konverzija sunevog zraenja, Jefferson Institute, 2010. 32. Jones, G. J., Proceedings of Nineteenth IEEE Photovoltaic Specialists Conference Tutorial, Photovoltaics Investing in Development, New Orleans, Lousiana, 1987. 33. Jui Sheng Hsieh, Solar Energy Engineering, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Yersey, 1986. 34. Kaplanis, S., PV Systems, T.E.I., Patra, 2006. 35. Knapp, V., Kulii, P. , Novi izvori energije, kolska knjiga, Zagreb, 1985. 36. Koltun, M. M., Optika i metrologija solnenih elementov, Nauka, Moskva, 1985. 37. Komp, R. J., Practical Photovoltaics, AATEC Publications, Michigan, 1984. 38. Krulj, I., - Mesto i uloga solarnih elija u nastavi fizike u osnovnim i srednjim kolama magistarski rad, Prirodno- matematiki fakultet u Niu, Ni, 2009. 39. Kyocera Co., Kyoto, Japan, Technical characteristic of KC40 multicrystal photovoltaic module, 1997. 40. Lalovi, B. et al., Proceedings of the International Photovoltaic Solar Energy Conference, Florence, (1988) 280. 41. Lalovi, B. et. al., Solar Cells, 26 (1989) 263. 42. Lalovi, B., Kiss Z., Weakliem, H., Solar Cells, 19 (19861987) 131. 43. Lalovi, B., Nasuno sunce, Nolit, Beograd, 1982. 44. Lambi, M. et al, Supplement to the Characteristics Analysis of Plan Plate Collectors, Proc.: 3rd International Congress on the New Energy Sources, Istanbul, 1984. 45. Lambi, M. et al., The supplement to the characteristics analysis for the flat plate collectors, The Sun energy, 3(1981)1-2, pages. 205-211 46. Lambi, M., aji - Jovanovi R., The Energetic Existence of the Greenhouse, Energy Conservation and Use of Renewable Energies in the Bio-Industries, ed. by F. Vogt, Pergamon Press, Oxford and New York, 1981., p. 137-149. 47. Lambi, M., Energetika, Tehniki fakultet "M. Pupin", Zrenjanin, 1995. 48. Lambi, M., Energetski bilans najpovoljnijih tipova prijemnika sunevog zraenja za grejanje kua, Zbornik Matice Srpske za prirodne nauke, br. 72, 1987., s. 185-202. 49. Lambi, M., Energize and little greenhouses, Contemporary agricultural technic, 4(1983), pages 211-216 50. Lambi, M., Energy Balance of Integral Collector within a System of Passive Solar Heating, Conf. Proc. International Conference on Passive Solar Architecture, Bled, 1988., p. 283-287 51. Lambi, M., Pavlovi, N., Tasi, I., Stojievi, D., Solarna energetika, Srbija solar, Zrenjanin, 2006. 52. Lambi, M., Pavlovi, N., Tasi, I., Stojievi, D., Solarna energetika, Srbija solar, Zrenjanin, 2006. 53. Lambi, M., Pekez, J., Monitoring i upravljanje u cilju poveanja energetske efikasnosti solarnih sistema, Energetske tehnologije br. 1-2 (2005), str. 36-38 54. Lambi, M., Pekez, J., Uporedne karakteristike cevnog i panelnog vakuum kolektora, Energetske tehnologije br. 2 (2004), str. 42-45 55. Lambi, M., Solarna tehnika, Drutvo za sunevu energiju "Srbija solar", 2004. 56. Lambi, M., Solarne instalacije i objekti, Drutvo za sunevu energiju "Srbija solar", 2004. 57. Lambi, M., Termoenergetika prijemnika suneve energije, 1991., Tehnika knjiga, Beograd i Tehniki fakultet "M.Pupin", Zrenjanin 58. Lambi, M., Termotehnika sa energetikom, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 1998.
273
STUDIJA
59. Lambi, M., The energetic effects of the "active" and "passive" mass wall in the solar heating system, The Collection of papers from 28 th congress on air conditioning, heating and cooling, Belgrade, 1997., pages 231-245 60. Lambi, M., The energetical balance of the unfavourable types of the sun radiation collectors for houses heating, The Matica Srpska collection for Science, No. 72 (1987), p. 185-202 61. Lambi, M., The manual for solar heating, The scientific book, Belgrade, 1992. 62. Lambi, M., Tolma, D., The energetic effects of the "active" and "passive" mass wall in the solar heating system, The Collection of papers from 28 th congress on air conditioning, heating and cooling, Belgrade, 1997., pages 227- 232 63. Lambi, M., Total Energy Balance of Solar Collector Applied with the Heated Object, Symp. Proc. International Symposium on Solar Energy, Istanbul, 1989., p.10.1-10.6 64. Lambi, M., Vragovi, I., The non-stationary model of massive solar wall work, The Collection of papers of the scientific-expert workshop: " The Sun energy", Zrenjanin, 1999. 65. Lambi, M., Vragovi, I., The thermo-dynamic analysis of the Trombe's wall stationary model, The Collection of papers of the scientific-expert workshop, "The Sun energy", Zrenjanin, 1999. 66. Lambi, M., Vukadinovi, B., Uporedni pokazatelji eksperimentalnih karakteristika kod modela aktivnog i pasivnog masivnog solarnog zida, Energetske tehnologije br. 4 (2005), str. 25-28 67. Lambi, M., Solar Walls - The Passive Solar Heating, University of Novi Sad Tehnical Faculty "M. Pupin", Zrenjanin, 1999. (306 st.) 68. Lehner, G., Solar Technik, Lexika Verlag, Grafenau, 1978. 69. Liber Perpetuum, knjiga o obnovljivim izvorima energije u SCG, OEBS Misija u Srbiji i Crnoj Gori, Novi Sad, 2004. 70. Luki, M., Solarna arhitektura, Nauna knjiga, Beograd, 1994. 71. Markvart, T., Castaner, L., Solar Cells, Elsevier 2006. 72. Mase, T., H. Takei, Solar Cells, 17 (1986) 191. 73. Matsuoka, T. et al., Solar cells, 29 (1990) 361. 74. Messenger R., Ventre J., Photovoltaic systems engineering, CEC Press, Taylor & Francis Group, USA, 2010. 75. Miljkovi, Lj., Fizika vrstog stanja, Univerzitet u Niu 1997. 76. Mser, W., E. Raschke: Incident solar radiation over Europeestimated from METEOSAT data, Jour. of Climate and Appl. Meteorology 23, 166-170, 1984. 77. Napijalo, M., Fizika materijala, Fiziki fakultet, Beograd, 1992. 78. Nenadovi, T., Pavlovi, T., Fizika i tehnika tankih slojeva, Institut za nuklearne nauke Vina, Beograd, 1997. 79. Neville, R. C., Solar Energy Conversion The Solar Cells, Elsevier P. C., Amsterdam, 1978. 80. Nikoli P., Rakovi D., Elektrotehniki materijali, Nauna knjiga, Beograd, 1987. 81. Palz, W., Solar Electricity, An Economic Approach to Solar Energy, Butterworths, London, 1978. 82. Pankove, J. I. ed., Semiconductors and Semimetals, v.21, Hidrogenated Amorphous 83. Pankove, J. I. ed., Semiconductors and Semimetals, v.21, Hidrogenated Amorphous Silicon, part B, Optical Properties, Academic Press, Orlando, 1984. 84. Pankove, J. I. ed., Semiconductors and Semimetals, v.21, Hidrogenated Amorphous Silicon, part D, Device Applications, Academic Press, Orlando, 1984. 85. Paradjanin, Lj., Filipovi, D., aji, N. : Integralni aspekti u korienju solarne i geotermalne energije.Savetovanje Gradovi i naselja u Vojvodini u XXI veku, Novi Sad, 1983. 86. Pavlovi, T. et al., Tehnika, Opti deo, 78 (1990) 4. 87. Pavlovi, T. et al., Tehnika, Opti deo, 78 (1991) 8. 88. Pavlovi, T., abri, B., Fizika i tehnika solarne energetike, Graevinska knjiga, Beograd, 2006. 89. Pavlovi, T., Milosavljevi, D., Application of solar cells in modern architecture, Proceedings of Internatonal Conference " CONTEMPORARY MATERIALS 2010", Academy of sciences and arts of the Republic of Srpska Banja Luka, Republic of Srpska, 2010, in press.
274
STUDIJA
90. Pavlovi, T., Milosavljevi, D., Development of PV solar power plants in the world, Proceedings of Internatonal Conference " CONTEMPORARY MATERIALS 2010", Academy of sciences and arts of the Republic of Srpska, Banja Luka, Republic of Srpska, 2010, in press. 91. Pavlovi, T., Razvoj hibridnog kolektora kao alternativnog izvora elektrine i toplotne energije, Studija naunoistraivakog projekta, Filozofski fakultet, Ni, 1989. 92. Pekez, J., Lambi, M., Tasi, I., Poveanje energetske efikasnosti solarnih kolektora regulacijom masenog protoka radnog fluida, Energetske tehnologije br. 3 (2005), str. 49-52 93. Popovi, Z., Primenjena nauka, 9 (1987) 17. 94. Prvulovi, S., Tolma, D., Lambi, M., Radovanovi, Lj., Efects of Heat Transfer in a Horizontal Rotating Cyilinder of the Contact Dryer, Facta Universitatis, Vol.5, No 1, pp.47-61, University of Ni, 2007. 95. Prvulovi, S., Analiza energetskih karakteristika pneumatskih suara, sa aspekta razvoja metode konvektivnog suenja, Magistarski rad, Tehniki fakultet "M. Pupin", Zrenjanin, 2001. 96. Prvulovi, S., Tolma, D., Energy balanse of the sistems convection drying in the agri and food industry, 29th International Conference of CIGR, Rational Use of Energy in Agriculture, Procedigs, p.25-30, Olsztyn Poland, 2007. 97. Prvulovi, S., Tolma, D., Lambi, M., Convection Drying in the Food Industry, Agricultural Engineering International the CIGR Ejournal, Vol.IX, No.9 (2007), p.1-12, ASAE (American Society of Agricultural Engineering). 98. Prvulovi, S., Tolma, D., Radovanovi, Lj., Researching results energetics charakteristics convection drying, Strojniski Vestnik (Journal of Mechanical Engineering), 54 (2008) 9, pp. 639644. 99. Prvulovi, S., Tolma, D., Rezultati istraivanja energetskih karakteristika konvektivnog suenja, asopis Procesna Tehnika, Vol.19, br.1, str.(72-76), SMEITS, Beograd, 2003. 100. Pulfrey, D. L., Photovoltaic Power Generation, Van Nostrand Reinhold Co., New York, 1978. PV Status Report 2009 (Research, Solar Cell Production Market Implementation of Photovoltaics), European Commission, Joint Research Center, Institute for Energy, 2009 101. PV Technology Platform Strategic Research Agenda for Photovoltaic Solar Energy Conversion Technology, June 2007. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. ISBN 978-92-79-05523-2 102. Radosavljevi, J., Lambi, M., uranovi, M., Mijailovi, I., Termodinamiko ponaanje solarne stambene zgrade sa staklenom verandom i termoakumulativnim zidom od betona, Energetske tehnologije br. 3 (2005), str. 1-3 103. Radosavljevi, J., Lambi, M., uranovi, M., Mijailovi, I., Termodinamiko ponaanje solarne stambene zgrade sa staklenom verandom i termoakumulativnim zidom od betona, Energetske tehnologije br. 3 (2005), str. 1-3 104. Radosavljevi, J., Lambi, M., Pavlovi, T., Thermodynamic Designing of a Solar Block of Flats with a Tromb's Wall with Ventuce Holes, Facta Universitatis, Vol. 3, No 1 (2004), 19 26 105. Radosavljevi, J., Pavlovi, T., Lambi, M., Solarna energetika i odrivi razvoj, Graevinska knjiga, Beograd, 2004. 106. Radosavljevi, J., Petkovi, P., Krsti, D., Lambi, M., Vlajkovi, S., Termodinamiko ponaanje solarne stambene zgrade sa staklenom verandom i termoakumulativnim zidom od opeke, Energetske tehnologije br. 1-2 (2006), str. 49-52 107. Roche, D. M. et. al, Speed of Light, Photovoltaics Special Research Centre, University of New South Wales, Sydney, 1996. 108. Sanyo Co., Sumoto, Japan, Technical characteristic of photovoltaic products, 1997. 109. Scharmer, K. et al., Solar European Microclimates. Fin. Rep. EC-Contract no. EN3S-00490D(B), 1989. 110. Seraphin, B. O. ed., Topics in Applyed Physics v.31, Solar Energy Conversion, Springer Verlag, Berlin, 1979.
275
STUDIJA
111. Siemens Solar GmbH, Munchen, Technical characteristic of photovoltaic products, 1997. 112. Silicon, part A, Reparation and structure, Academic Press, Orlando, 1984. 113. Solar Energy R&D in the European Community, Series F, vol. 4: Solar radiation data from satellite images, D. Reidel, Publishing Co. for the Commission of the European Comm., 100 p. 114. Solar Heating and Cooling for a Sustainable Energy Future in Europe Vision, Potential, Deployment Roadmap, Strategic Research Agenda, www.esttp.org 115. Solarbuzz Consultancy Reports, http://www.solarbuzz.com/Moduleprices.htm 116. Spasojevi, . A., Popovi Z. A., Elektrotehniki i elektronski materijali, Nauna knjiga, Beograd, 1979. 117. Stameni, Lj., Inyham, G. W., Solar photovoltaics revolution, United Power Ltd., North Vancouver, 1995. 118. Stojanovi, M., Primenjena nauka, 5 (1986) 7. 119. Strategija razvoja energetike Republike Srbije, do 2015. godine 120. Studija energetskog potencijala Srbije za korienje sunevog zraenja i energije vetra, NPPE, Evidencioni br. EE704-1052A, Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine, Beograd, 2004 121. Tao, L., Peixue, J., Numerical and experimental investigation of convective drying in unsaturated porous media with bound water, Int. J. Heat and Mass Transfer Vol.41, No.12, pp.1103-1111, 2005. 122. Tehnika enciklopedija, Zagreb, (1989) 642. 123. Terzenbach, U.: Quality control algorithms on solar radiation data, Internal paper of ESRA Project No. JOU2-CT94-0305, Task II Algorithms (1995). 124. Tei, M., Filipovi, D., Obnovljivi izvori energije, Izvrno vee AP Vojvodine, Pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine, Novi Sad, 2007. 125. Tirner, R. P., Solar Cells and Photocells, H. W. Sons and Bobs Merril, Indianapolis, 1975. 126. Todorovi, Z. B., Solarni elektrini generator u primeni, Privatno izdanje, Beograd, 1989. 127. Todorovi, Z., Fotonaponski solarni elektrini sistemi, KIZ Centar, Beograd, 1989. 128. Tolma, D., Prilog teoriji i praksi suenja, Tehniki fakultet "M. Pupin", Zrenjanin, 1997. 129. Urli, N., Suneva energija 5, 12 (1984) 1. 130. Urli, N., Zbornik radova sa meunarodnog simpozijuma o alternativnim izvorima energije danas i za 21 stoljee, Brioni, (1987) 157. 131. Williams, J. R., Solar Energy Technology and Applications, Ann Arbor Science, Michigan, 1974. 132. WMO: Meteorological aspects of the utilization of solar radiation as an energy source, Secretariat of the World Meteorological Organization, Techn. Note No. 172; WMO-No. 557, Geneva, 1981. 133. Wrfel, P., Physics of Solar Cells, Willey-VCN, Weinheim, 2005. 134. Yano, M. et al., Thin Solid Films, 146 (1987) 75.
http://ekoenergija.rs http://mcsolar.hr/grijanje-prostora.php http://mcsolar.hr/priprema-sanitarne-vode.php http://mcsolar.hr/solar-proracun.swf http://mcsolar.hr/suncevi-kolektori.php http://server01.globaldizajn.hr/ http://www.ebooklibs.com/ http://www.eko.vojvodina.gov.rs/?q=node/12 http://www.energoportal.info/ http://www.etfos.hr/ http://www.geog.pmf.hr/ http://www.gradimo.hr/ http://www.tehno-dom.hr/
276
STUDIJA
STUDY ON THE ESTIMATION OF OVERALL SOLAR POTENTIAL SOLAR ATLAS AND THE POSSIBILITY OF "PRODUCTION" AND USE OF SOLAR ENERGY ON THE TERRITORY OF AP VOJVODINA - ABSTRACTThe energy of solar radiation which comes to the Earth yearly is around 170 times bigger than the energy contained in the overall reserves of coal in the world. The capacity of solar radiation on Earth is, according to some estimations, around 14.000 times bigger than the overall energy consumed by human kind today. The power of solar radiation that falls onto the Earth is around 175.000 TW. What kind of a potential is that shows also the fact that entire world energy consumption has the power of closely 13 TW! The energy of solar radiation that reaches the Earth's surface, meaning potentially usable solar radiation, is around 1,9 x 108 TWh (190 million of TWh) yearly. This energy is around 170 times bigger than the energy of entire coal reserves in the world and compared to the needs of human kind for energy, that is 1,3 x 105 TWh (130 thousand TWh) yearly, we come to a derivational fact that the solar energy that reaches the Earth during only 6 hours is enough to satisfy all needs in the world on annual level. To get a better insight for these values, an average household in some of the most developed countries in the world spends yearly around 10.000 kWh of electricity, and it would take 100.000 years to spend 1 TWh. Around 37 % of global demand for energy is satisfied with production of electricity which in 2008 was around 17. 000 TWh. Concerning that the Sun's energy, from the technical-exploitation point - is energy resource of renewable feature (transformed solar energy which is conducted from the solar energy collectors (SEC), is permanently being in the process of renewal, in the conditions of radiating solar energy), we cannot speak of an energy resource as in other cases of non-renewable sources of energy. This resource depends on insolational conditions, size and characteristics of SEC (previously listed factors) and the time span of exposure to RSE of radiating solar energy. Of radiation from the Sun radiating on the Earth, whose power density reaches the values from 970 to 1.030 [W/m2] - the useful radiation quantity on the unit of free orientated area, depends on its orientation (should be oriented towards south), on its angle (it is preferred to have Sun beams reaching the receiver at the angle closest to normal (direct), so the radiation - the density of the power can be bigger), on the construction and energetic characteristics of the solar energy receiver, part of the day, part of the year, time of insolation, atmospheric conditions and other. The power of solar radiation changes during day, month and year. Its value depends on geographical position, conditions of the atmosphere and other. The number of sunny hours in Serbia goes in average from a bit less of 2.000 hours (in the North) to more than 2.300 (in the South). It is a larger value than in the most European countries, but the solar potential is not used. The potential of solar energy presents 16,7% of overall usable potential of Renewable Energy Sources (RES) in Serbia. The energy potential of solar radiation is for about 30% bigger in Serbia than in Central Europe. The average daily energy of global radiation for a flat surface during winter period goes from 1,0 kWh/m2 i the North and 1,7 kWh/m2 in the South, and during summer season between 5,4 kWh/m2 in the North and 6,9 kWh/m2 in the South. The most favorable areas in Serbia record a great number of sunny hours, and the yearly ratio of real irradiation and overall possible irradiation is close to 50%. Serbia has one of the best solar resources in Europe. Solar radiation in average is bigger for about 40% of the European average. The lowest measured values of solar radiation in Serbia
277
STUDIJA
could be compared to the highest values in the countries leading in the use of solar radiation, such as Germany and Austria. For comparison, the average value of solar radiation for the German territory is around 1.000 kWh/m2 , while for Serbia it is 1.400 kWh/m2. The number of sunny hours in Vojvodina goes from a bit less than 2.000 hours (western part) up to 2.100 hours (eastern part). According to "Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5" the average annual value of global radiation for horizontal surface is between 1.294 kWh/m2 on the north of Vojvodina and 1.350 kWh/m2 on the south of Vojvodina, and 1.281 kWh/m2 on the west and up to 1.294 kWh/m2 on the east of Vojvodina. This shows that on the same source, the average yearly value of sun radiation over a horizontal area for the territory of AP Vojvodina is around 1.300 kWh/m2. The average daily energy of global solar radiation on horizontal surface at the territory of Vojvodina goes from 1,0 1,4 kWh/m2 during January, and from 6,0 - 6,3 kWh/m2 during July. At the territory of Vojvodina, the annual average of daily solar radiation energy on the surface leaned towards south under the angle of 30 results with 4,0-4,6 kWh/m2. The average daily energy of global radiation on even surface during winter period goes from 1,0 kWh/m on the north of Vojvodina to 1,45 kWh/m2 on the south of Vojvodina (December - January) and up to 3,55 (March), and during summer period between 5,70 kWh/m2 on the north and 6.85 kWh/m2 on the south (June - August). According to meteorological measuring made in the span of 30 years in ex Yugoslavia, the values of radiating energy on some horizontal surface are larger from estimation values (according to Valentin Energie Software -TSol Pro 4.5) for about 9 to 12%. In the conditions of irradiation in Vojvodina - depending on the season and atmospheric conditions - the intensity of global radiation in afternoon hours can vary from 200 do 1.000 W/m2. The relation of direct and diffuse radiation depends on geographical and microclimatic conditions. Diffuse radiation on the level of average for entire year makes 40-60% of global radiation, where during winter this participation is bigger.
2
Solar energy collector, is put under a certain angle and oriented to the south in the aim of getting maximum energy effects. Due to the relative position of the Sun to the place where the receiving surface is located and its changing positions in the course of a day, month and year, it is necessary to provide the immovable receivers with the right orientation and the maximum exposure of the receiving surface to the Sun, and by this to achieve better energy result. But if accommodating conditions do not permit ideal south orientation, it is not necessary to insist on them, it is possible to position the same into a slightly turned position (towards south), without a big energy loss. In that way, for example, for places in Vojvodina, the deviation of solar collector from ideal south orientation of 15 to 300 lessens the quantity of radiation energy for about 5 to 10 % (respectively). For the territory of Vojvodina a suitable angle for some south oriented surface (of solar collector) for the maximum "catch" of solar radiation during the whole year, is an angle of around 40 to 450, and for solar collectors that are mainly used during warmer periods of year (late spring, summer and early autumn), that is when better effects are expected in that period, the optimal angle is around 300. For solar collectors where better energy effects are expected in a colder year period (late autumn, winter and early spring) the optimum angle of solar collectors is around 600. So, for example, for a surface laid at the angle of 300 the annual value of radiated energy is bigger for about 13-14% - in comparison to horizontal surface. From the energy sector point of view, solar radiation presents a resource that is available for use and the substitution of considerate quantities of conventional energy forms. Its limited use is caused by technological and economical problems. It is a huge energy source with which demand for the energy can
278
STUDIJA
be covered for a very long time. Solar energy that reaches the Earth's surface during only 6 hours is enough to meet entire world needs on annual level. Since the angle covered by the Sun's ray with its horizontal projection changes during day, month and year - the optimum angle of static receiving surface presents compromise solution according to which this angle suits medium angle for a certain period of exploitation during a year. In table 3.5 the dependence of the angle of receiving surface - the solar energy receiver (in relation to the horizontal surface) from the season for achieving maximum energy effect on the static receiving surface in that specific period is given. For the territory of AP Vojvodina, a suitable angle of some south oriented surface (solar collector) for the maximum "catch" of solar radiation during the whole year equals the angle of around 40 to 450, and for solar collectors that are mainly used during warmer seasons (late spring, summer and early autumn), that is when better effects are expected in that period, the optimal angle is around 300. For solar collectors where better energy effects are expected in a colder year period (late autumn, winter and early spring) the optimum angle of solar collectors is around 600. So, for example, for a surface laid at the angle of 300 the annual value of radiated energy is bigger for about 13-14% - in comparison to horizontal surface. For a surface at the angle of 450 annual value of irradiated energy is bigger for about 12 to 13% - in comparison to horizontal surface. The receiving surfaces that are located north of the Equator (on northern hemisphere), and that have a certain angle in relation to horizontal line, should be oriented towards south. Static surface, oriented so, can receive the most energy during day, because each different surface of the same size and under the same angle, whose projection of normal onto horizontal surface is not strictly oriented towards south - receives less energy during the day. If this variation is larger, the received energy is less. Orienting the surfaces (collectors) of solar installations in southern Europe, in order to be used whole year round, is most suitable when directed to south under the angles of closely 35 to 45. This angle can be less if we want to use the system more during summer season or more if we want to use the same system during winter more. Naturally, the best orientation is the South, with maximum of varying of 45 to east or west. Solar energy can have a significant place in energy sector of a country because it presents renewable and inexhaustible energy resource. Not the same attention to renewable energy resources is paid everywhere in the world. We can freely say that relatively small number of countries - the ones most developed - pays more attention to this issue. It is interesting that the energy technologies based on the use of solar radiation are being developed the most in technologically and economically powerful countries. There are several reasons, from which the most important are strategic, economical and ecological factors. Solar energy is, ecologically seen, clean energy whose energy technologies in application do not pollute the environment. It presents a resource that each country has available, without being importdependant. It is especially significant fact that the plants for solar energy use can be constructed immediately next to the consumers - without significant investments into infrastructure. With technical means solar energy simply is transformed directly into heat and, directly or indirectly, into electricity, which enables fast application in all energy processes. The use of solar energy in all segments of energy consumption is in significant increase in many countries of the world today. Solar energy provides various possibilities for application. Contemporary solar systems provide the use of solar energy during whole year. These systems can satisfy up to 35% of all demand in North and Central Europe, more than 50% south of the Alps, and even up to 70% in the south of Europe. At the same time, the emission of poisonous gases into the atmosphere is considerably lowered, which makes a good argument for the use of solar energy. From practical solar energy use point of view, important is the quantity of energy that reaches some surface during a day. This quantity depends on the latitude, season, orientation of receiving surface and meteorological conditions. The first three factors are of geometrical character and there are calculation methods of their precise determining. However, meteorological 279
STUDIJA
conditions are a variable factor and reliable data can be reached only by measuring during many years. For the use of solar energy data on middle daily sum according to months of a year, as well as data on average temperatures for the same periods are important. A great role in the use of solar energy have the shape, the size of the buildings, orientation, materials used and other. Also the environment is important, if there are shades from other buildings and other. By passing a Directive on Measures of Encouragement for Energy Production by Using Renewable Sources of Energy, with the decision of the government of Republic of Serbia, pre-conditions to start more intensive use of transformed solar energy in households and economy of Serbia and Vojvodina province have been established. The aim of this study is to thoroughly check energy and exploitation possibilities of the solar energy use in all areas of energy consumption of Vojvodina, and to present relevant framework for decision-making on the application of these technologies to potential investors. The use of RES and with them of solar energy, contributes to more efficient use of our own potentials in producing energy, decrease of "green-house effect" emissions, decrease of the import of fossil fuels, development of local industry and creating new jobs. By analyzing the data on solar radiation, it has been confirmed that the change of integral radiation during time does not derogate more than 1,5%. Scatter, or the concentration of air molecules of water steam and particles of dust and smoke in the atmosphere affects decrease of solar radiation throughput on the Earth's surface. The absorption of radiation energy in the atmosphere is defined in the function of water steam content and optical air mass. Optical air mass is determined by the length of the radiation trajectory through the atmosphere, where vertical trajectory is taken for a unit of mass. By measuring and calculations, it has been determined that, due to the rays' reflection from the atmosphere and absorption in the atmosphere, with normal angle of radiation and small content of water steam, dust and smoke, the intensity of radiation is decreased. Due to that, solar radiation that reaches surface of the Earth (in our area), is from 970 [W/m2] - in summer and 1.030 [W/m2] - in winter. Most often in the calculations a middle value of power of [W/m2] is used. The change of distance between the Sun and the Earth during the course of a year influences the change in values of radiation that reaches the upper layers of the atmosphere. This change is included in the limits of variations of 3%. Evident and scientifically determined fact, according to which the strength of solar radiation on Earth (in our area) during winter is even more than 5,8% from the strength of radiation in summer, can be seen in previously mentioned. This increase of radiation strength is based on the fact that the Sun, for northern hemisphere, is closer to the Earth during winter than in summer, for around 3%. The overall effects of radiation energy are still bigger in summer in certain areas - due to the longer trajectory of the Sun over the skies (longer days). The Sun, as a source of energy, has very stable effect and intensity of radiation until it reaches the Earth's atmosphere. The decrease of this radiation in the Earth's atmosphere under the most favorable conditions goes within limits of 23,9 to 28,3%. But, except for yearly, monthly and daily changes of the intensity of solar radiation on a certain surface of the Earth, the changes appear depending on meteorological conditions of the atmosphere, as well as the angle of arriving rays onto the Earth, or the surface they reach. In geographical conditions of Vojvodina, the energy that reaches a horizontal surface of 1 m2 creates values of minimum 1.350 to maximum - 1.500 kWh/yearly. This is equal to the quantity of heating energy, that is possible to get by burning approximately 160-180 m3 of natural gas. Having in mind that the Sun's energy, from the technical-exploitation point - is energy resource of renewable feature (transformed solar energy which is conducted from the receiver of solar energy (RSE), is permanently being in the process of renewal, in the conditions of radiating solar energy), we cannot
280
STUDIJA
speak of an energy resource as in other cases of non-renewable sources of energy. This resource depends on insolational conditions, size and characteristics of SEC (previously listed factors) and the time span of exposure of RSE to radiating solar energy. Of radiation from the Sun radiating on the Earth, whose power density reaches the values from 970 to 1.030 [W/m2] - the useful radiation quantity on the unit of free orientated area depends on its orientation (should be oriented towards south), on its angle (it is preferred to have sun beams reaching the receiver at the angle closest to normal (direct), so the radiation - the density of the power can be bigger), on the construction and energetic characteristics of the solar energy receiver, part of the day, part of the year, time of insolation, atmospheric conditions and other. The energy of radiation that reaches some surface on the Earth depends mainly from the duration of sunshine. Insolation depends on the latitude and season. The difference in time from dawn till sunset gives the time of insolation duration to which horizontal and uncovered surface is exposed. This for Serbia equals to around 15 h - in summer and 9h-in winter. Real duration of insolation is significantly shorter due to the appearance of clouds and fog, and also depending on the conditions of atmospheric pollution at the monitored area. It differs for surfaces that are set horizontally, vertically, or at a certain angle relating to the surface of the Earth. Energy inflow of solar radiation is not proportional to insolation duration. Meaning that a part of the energy is lost by going through the atmosphere due to oxygen, ozone and CO2 absorption. The loss is greater as the Sun is closer to the horizon. Next to that, radiation energy scatters in its passage through the atmosphere, and the biggest loss happens immediately after the sunset. So, the overall radiation that reaches the Earth's surface consists of immediate - direct and indirect - diffuse radiation, which is a part of scattered radiation energy. Because of all this the strength of radiation that reaches some surface, and which could be energy useful, considerably varies during the day, and its changes depend on the season and the position of the radiated surface. Very often the energy of radiation is presented as the energy that reaches the surface of the Earth during the day, of course during the time of insolation. This energy depends on the conditions of cloudiness and features of the atmosphere, but it is also necessary to know the potential radiation energy. It is the maximum energy that reaches the surface through dry and wet atmosphere. It depends on the latitude and altitude and it goes less as altitude decreases and latitude increases. At the latitude of 43 degrees the potential energy equals around 2.500 kWh/m2 yearly, and at the latitude of 46 degrees of around 2.400 kWh/m2 yearly. For a spectator from the Earth, two angles define the position of the Sun. Solar altitude angle is the angle between the Sun and horizon. During day it varies between 0 and 900. The zenith angle and solar altitude angle added equal 900 . Solar azimuth is the angle in horizontal line between reference direction (north) and the Sun. This angle varies between 180 and +1800 . For calculating solar installations, the systems for receiving solar radiation, the significant influence has so called "solar window". Solar window is the surface of sky amidst the Sun's trajectory in summer and winter solstice for a certain location. The knowledge of a solar window for a specific city is important for the right positioning and directing of solar collector in order to get optimum energy characteristics, and to avoid shades from trees and other buildings. The strength of solar radiation varies during day, month and year. Its value depends on geographical position, conditions of the atmosphere and other. All this points to a great variability of solar radiation strength. Still, these changes are slight (less than for example the change of the strength of the wind), and they can be foreseen with bigger or smaller exactness, because the rhythm of these phenomena is familiar (dawn and dusk). The intensity of available radiation we cannot predict utterly precisely. As a source of energy, solar radiation is more suitable than - for example the wind - concerning the predictability of the phenomenon, but it is less suitable because there is no radiation at night and it is less intense during winter when energy consumption is bigger. Plants can function only during daily cycles, which does not coincide completely with the rhythm of energy demand. Additional plants have to be built,
281
STUDIJA
or to ensure the accumulation of energy, by which the providing of consumers would be secured even at night or in worse conditions of insolation. The greatest participation in getting the energy via solar collectors have direct and diffuse radiation, whose intensity changes during the year, depending on the change of seasons. naturally the most of solar energy is achieved during summer months when the intensity is the strongest. The maximum of solar radiation happens in June, and minimum at the end of December and beginning of January. During the duration of a day generally, the biggest radiation reaches the Earth at noon when the position of the Sun in the skies is the highest and the trajectory of passing solar radiation through the atmosphere is the shortest. Technologies for using the energy of solar radiation are based on two main principles which are: - the use of heating effect of solar radiation, where the energy of solar radiation is transformed into heat at the absorber of solar energy collector (heating SEC). In these types of SEC an average degree of the transformational efficiency of radiated solar energy into useful redirected heat - is from 35 to 55% and - on the use of photoelectric effects, where the Sun's light is directly transformed into electricity in photovoltaic receiver of solar radiation - photoelectric SEC. With these types of SEC, the irradiated energy is transformed into usefully conducted electricity with efficiency of 10 to 20% - depending on the type and construction, exploitation and insolation conditions. Flat low-temperature receivers of solar radiation are technically the simplest receivers from the aspect of construction (production), and the working temperatures of up to do 100 [C] (with so called "idleness" and up to maximum 180 [C]) are achieved. Also the heat is redirected from SEC with air, water or some other liquid derived on the basis of "anti-freeze" (working medium) - and delivered to the consumer - directly or indirectly through exchanger of heat and heating units. Solar energy systems that are based on the application of SEC of these characteristics, are used mainly for preparation of hot sanitary and technological water, in the processes of drying various agricultural and industrial products, for heating the space and other heating processes where working temperatures go up to 100 [C]. In the conditions of Vojvodina solar collectors are the most suitable for heating water in all processes, facilities, especially in households. The average surface of a commercial collector type is around two square meters and about two collectors are necessary for water heating in a smaller household. Special technology for the use of heating effect of solar radiation present so called "passive solar systems" by which the heating for facilities inside houses and other structures is provided, and where the receiver of solar energy is derived on the basis of integration of the heated object and the receiver of solar energy. Systems that concentrate solar radiation are based on catching solar radiation from a bigger surface with suitable mirrors (parabolic, hyperbolic, parabolic-cylindrical, flat - heliostat systems and other) and reflecting - with significant degree of concentration (increase of the power density) on the right absorber where temperatures of 200 to thousand degrees Celsius are created. This is one of the reasons why the use of flat collectors for low-temperature applications are more suitable than concentrating ones, which can make use only from direct radiation. With solar combined systems (with larger number of solar collectors) in certain measure the heating of facilities during autumn and spring months is provided. In this way, with optimum planned plant - installation, solar energy can provide 20 to 30 (40)% of overall energy need of the building, depending on how well it is insulated and what degree of heating we aim to. With specially designed buildings - houses, with application of combined heating the energy demands of the building of up to 50 to 90% can be covered.
282
STUDIJA
This resource depends on insolational conditions, size and characteristics of SEC (previously mentioned factors) and the exposure time to SEC - from one square meter of SEC around 500 do 800 (kWh) of heating energy can be achieved yearly, which is closely equivalent to heating energy that is achieved from 50 to 80 liters of distillate oil. In winter period, in our area, overall energy effect of solar radiation is less than in summer, but still efficient enough for use. So, for example, from commercial types of solar collectors, in heating season, it can be produced - per square meter and per day - energy of (depending on the month and location) 1,2 to 3,0 [kWh]. This means that RSE for 30 days in a month can give to a consumer of heating from 36 to 90 [kWh] per one square meter of the collector. RSE whose surface is ten times larger can provide from 360 to 900 [kWh] of energy monthly, and a collector of 30 [m2] - from 1.800 do 2.700 [kWh] monthly - which is from the aspect of the need for heating already a considerable quantity of heat. In the heating season it is possible to achieve solar radiation of around 360 [kWh] of heating energy from one square meter of SEC, that is to say around 11.000 [kWh] from the surface of 30 [m2]. Since the temperature of warmth in solar collector (with recommended speeds of current) in winter period goes mostly from 40 to 60 - maximum 80 [C], it is clear that with the systems of central hot-water heating in the period of lowest temperatures, they can not be used as necessary. But if external conditions are more favorable, that is, when external temperature is around 0 [C] and more, the possibility for using the heat from SEC is larger. Then boiler installation functions mostly with the temperatures of 60/45 [C]. This means that the best effects for heating family houses and apartments can be achieved in transitional periods. Even this contribution is very significant. If in the system of hot-water heating, underfloor heating with floor panel is applied, which functions with lower temperatures, the effects of warming will be even better. The best effects are achieved by applying air system of heating. Energy effects of solar systems with heating houses or apartments depend on more factors, among which the right and optimum planning has the top role. Thermal characteristics of under-floor heating directly influence the quantity of heating loss, and with this the needs for heating energy. Vacuum pipe solar collectors, for its specific construction, basically present a special subgroup of solar collectors. The are consisted of several vacuum pipes with the absorber inside, where the system collector is formed by connecting separate elements of vacuum pipes with its own absorber, arranged in a line - forming a unit collector of measures similar to a flat collector. Vacuum collector consists of 15 to 30 vacuum pipes that are connected to the exchanger of heat through which runs a fluid being in the heating process. The price of such collectors - vacuum pipe - is for around 50% higher than of the classic collectors. Because of this, they are recommended for facilities where there is a constant need for hot water, especially where bigger quantities of hot water are needed.
In residential buildings there are two types of solar heating energy systems: the ones used specifically for water heating and those which next to it provide general heating (combined systems). Solar/thermal energy systems for consumable water heating are designed in such a manner to have dominant role during the warmer part of a year for consumable water heating. During winter season hot water is provided with boilers that usually function on electricity or indirectly from conventional heating system in the building, and during sunny days it is supported by thermal energy system. This means that around 60% of yearly needed energy for heating consumable water can be achieved by solar thermal energy systems.
283
STUDIJA
With solar combined systems (with larger number of solar collectors) in certain measure the heating of facilities during autumn and spring months is provided. In this way, with optimum planned plant - installation, solar energy can provide 20 to 30 (40)% of overall energy need of the building, depending on how well it is insulated and what degree of heating we aim to. With specially designed buildings - houses, with application of combined heating the energy demands of the building of up to 50 to 90% can be covered. It is necessary to know that solar system is one of the options for preparing sanitary hot water and support for heating the space, and justification and the pay off exist, thanks to achieved savings, in comparison to classical sources of heat. Classical boiler or other source of heat in a family house or some other building we consider as necessary investment, due to which we do not consider its pay off, because it is not possible. Contrary to that, solar systems bring significant cost-cuts thanks to which. after starting investment , we use attained energy for free so to speak. The life span for quality systems is 25-30 years (except the boiler for drinking water and circulation pumps), and that is the reason why solar collectors are good investment for the future, and less dependent on the price rises of classical fuels. Still, it is not possible to generally establish the time for payback of the investment of solar system, because it depends on many factors, as for example the type and manufacturer of the collector and accessories, the way of preparation sanitary water and heating till present, the price of heating, natural gas or other fuels and similar. Without the support of a foreign country the time for pay off is rather long in order to build, simultaneously with solar systems, modern, more efficient practical systems. Thinking about investing into solar collectors is, because of that, most suitable with replacing or reconstructing the obsolete and inefficient, or rather expensive heating systems (e.g. electrical heating), as well as in the case of new building. Heating solar systems are mostly used for heating sanitary water, heating technological water , water in pools and other. It is possible to use them also as a support to heating various facilities - houses, halls and other, but this application is more suitable for buildings that use low temperature systems of heating (under-floor, ceiling or wall) and that are well insulated, meaning that their temperature losses are on the level of low energy buildings. In climatic conditions of Vojvodina the application of solar technologies is combined with other sources of heating for providing enough quantity of heat in the conditions of less insolation or absence of insolation (in the evenings, mornings, at night, in winter etc.). The water for the needs of heating, heated by solar collectors can be also used in systems of central heating or central heating provision (CHP). Generally viewed, solar energy can cover 50 -70 % of yearly needs for the energy for heating water in households, in summers and transitional periods,so to say, entirely, while during winter it is enough for pre-heating of cold drinking water. Except in the field of apartment building and family houses building, public infrastructural institutional buildings (hospitals, sanatoriums, schools, hotels), present further potential sphere in application of solar heating plants. Good application of solar installation can be found with heating open and closed swimming pools, small buildings of power-maintenance services, public institutional buildings (customs, military installations and other), restaurants, agricultural companies and especially for the heating of consumable water in agricultural industry, food industry and other. The production of photovoltaic mechanisms doubles every year with average growth of 48% since 2002, so that this line of industry shows the biggest development in the world, in comparison with the rest of energy technology lines. From the economic aspect the price of the electricity derived from solar energy is continuously falling as a result of technological enhancements and growth of mass production, while it is expected that the fossil fuels will become significantly expensive in the near future. At this time for Serbia - Vojvodina, it is more justified to encourage the use of energy from solar radiation for the production of heating and electricity for households, industry and some agricultural works because of smaller investments. Encouragement and building of larger solar power plants on the basis of photovoltaic systems is justified as well. This policy would, among the rest, be useful for the development of domestic
284
STUDIJA
economy as well as the employment of people in the field of clean energies. But viewed long-term, the future of converting solar radiation is in PV technology and its integration with other branches of technology, which is in accordance with the attitudes, plans and current condition in the European Union and other economically leading countries of the world. Due to this, only mechanisms and systems based on photovoltaic conversion of solar energy and suitable program, plans and possibilities for use and development in Serbia and Vojvodina, are being discussed. From economical perspective, on the basis of independent comparative tests, the most efficient are systems for heating sanitary hot water. This is confirmed also by comparative tests done for monitored and tested houses. In this comparison, mainly attained power was taken into consideration (yearly saved energy, the degree of usability, the quantity of hot water), also work and maintenance, ecological aspect and energy amortization, safety and simplicity of assembling. From comparative tests we can conclude that great investment costs are 2 to 3 times bigger with combined systems than with the systems anticipated just for the heating of sanitary water. With the support for heating the space, it has some economical cost-effectiveness but only with low-temperature heating systems (e.g. under-floor heating) and houses with small heat losses. Four reasons why Serbia should enlarge the application of solar energy is: - Over 55% of overall energy is used in households in Serbia in the form of electrical energy, from which a great part for heating the sanitary water. - Cost-cutting for heating sanitary water of around 60 to 70 percent is achieved yearly, which leads to unloading the house budget. - The employment in the process of research, production, assembling and maintenance of solar equipment is raised. - By achieving considerate application of solar energy we get closer to suggestions of the European Union on the use of renewable energy resources where the Sun has a large role. Researches and commercial application in the area of technologies for the use of solar energy in the processes of heating and producing electricity have as a result in the previous decades enough indicators and practical experiences - so it could be said that these technologies, mainly, have outgrown basic research and experimental phase, and have achieved significant degree of practical application and commercial maturity. Of course, this does not mean that further researches in the direction of conquering new, more efficient, more technologically advanced and more efficient solutions, suitable for wider and further application in practice in everyday life and work, are not needed - as well as the systems reliable enough and efficient enough in the sense of use in various processes of heating (water, space and other), pre-drying and drying (of agricultural and industrial products), production of electricity for everyday use and similar. It can be concluded that the world solar industry, even today, has available reliable technologies and long-standing experience of practical application. In this sense the systems for the use of solar energy for various lower temperature processes (to 100 0C) are acceptably reliable, efficient and commercially mature. That, above all, relates to the use of heating effect with lower-temperature conversion of solar radiation into heat - for the needs of sanitary water heating for the consumption (in all segments of use - from households, tourist facilities, establishment buildings to industry), technical water (in agro-industrial and industrial processes) and other. The use of lower-temperature solar plants (solar collectors) in the processes of pre-drying or drying of agricultural products or in industry - of industrial products (processes that demand working temperatures of up to 100 0C) is practically applicable - whether directly - by pre-heating of the drying agents (air and other gases) - in air collectors, or indirectly - by solar collectors with liquid working medium. It must not be forgotten that low-temperature solar systems (collectors) provide preheating in high-temperature processes. Because in all processes - whether they are low or high-temperature - the
285
STUDIJA
heating is done from some lower temperatures (temperature of the environment) to some, technologically needed temperatures. When we consider medium-temperature solar systems (concentrating systems with a line center) with working temperatures over 100 0C - mostly with temperatures from 200 do 300 0C - their application in practice is also long-lasting. However, these systems are less present, although they are technically and technologically mature - they reached sustainable and reliable technical level. Smaller presence in practice is conditioned by lower demand (lower presence in practice), when their usual working temperatures are in question. As it is listed in the description of technological solutions , these systems are based on curved reflecting surfaces - mirrors (parabolic cylindrical or similar - so called "baths" which have the need (for bigger efficiency and effectiveness in work) turning (following the height and daily movements of the Sun in the skies) mainly on one axis. Also, important is the fact that these systems cannot technically "cover" diffused solar radiation that is often dominant in winter period, and it is also significant in other periods of year (with cloudy skies). Important is also the request for reflecting surfaces (mirrors) of these types of collectors to be clean - with high degree of rays reflecting on the central zone where the absorber RSE is positioned. This means, no matter the technological maturity of these receiving systems, and considerate practical experiences, and past experimental phase - these systems cannot be considered as dominant for broader application in practice, except in specific cases when - the absence of conventional infrastructure provides the application of these systems - for production of electricity or mechanical works. Concentrating and heliostat systems have also been in use for a long period - as a support to production of electricity - and this almost - as an experimental phase. Relatively small number of completed plants in the world, with power of 5 so 50 MW - and that in the areas with high value of yearly insolation and high percent of part of direct radiation in global (smaller percentage of diffuse radiation during year) are one of the important pre-conditions for successful techno-economical exploitation of these systems. This system with a large number of flat mirrors - heliostats - computer directed - which (each) has to have a possibility of permanent turning of two axes, so they could follow the change of Sun's position during day (height and daily pace) - present more complex system. Having as well in mind that the keeping reflecting surfaces - mirrors clean and with unchangeable reflecting characteristics additionally endangers the system parameters. World experiences and suggestions predict - recommend the building of heliostat solar power plants in the areas where they produce over 1.600 kWh per square meter - of yearly radiated solar energy. Vojvodina with its 1.200 to 1.400 kWhm2 does not, today, fall into the group of territories suitable for application of these types of solar power plants. However, these recommendations do not exclude the building of these systems on the territories with less insolation - but the period of paying off the system is in this case longer - which raises the specific price of produced electricity. These types of power plants fall into more complex types, with relatively small number of constructed plants in the world, with bigger starting investment (3 to 5 euros/W of installed power), more complex system of directing, maintenance and other. Having in mind exploitation characteristics as well, and impossibility of catching diffuse solar radiation that significantly participates in global radiation - and on territories such as Vojvodina - importantly affects smaller justification for building these types of power plants in Vojvodina. Systems for photoelectrical (photo-power) conversion of solar radiation into electricity are far more suitable for broader use in practice. This also relates to smaller systems with accumulators of electrical power where electricity is stored (in other words the excess of produced electricity) during the day - when there is not enough solar radiation (night and day - in cases of extreme cloudiness). Solar systems where produced electricity is kept in accumulators, consists of solar cells, regulator for charging the accumulator and accumulator. With this system an inverter for converting direct current into alternating current is also added. The second type of the system is based on joining the photo-voltage
286
STUDIJA
system - via converting the inverting system - directly to power network (without the accumulator of electricity). Solar systems for producing electricity that are joined to the city's network, consist of solar cells (modules), converters of direct into alternating power (inverters) and electricity meter. Thise system, on the contrary to the power plants with concentrating mirrors, can use also diffuse radiation for producing electricity. (The quantity of produced electricity with diffuse radiation is of course less from the one produced during direct exposure to solar radiation. The advantage of these types of solar power plants is in the possibility of type building of systems with high and low power. These are simple systems (usually built without the possibility of changing the angle or turning.) And as static systems work efficiently and reliably enough. They are easy to manage and maintain. The price per Watt of installed power for these power plants goes from 2 to 3 Euros. Today in the world, commercial power plants of this type are common and work, where limits per exposure to the Sun and intensity of solar radiation mainly do not exist (for average conditions). Since photo voltage systems produce direct transformation of solar radiation into electricity - these systems do not have (static) movable mechanical subsystems that are important for function and maintenance. The conditions of installation and other conditions for areas in Vojvodina are suitable for building and exploitation of these kinds of plants. These are systems that, through up till present researches and exploitation reached full maturity and needed reliability in work. Further researches connected with the enhancement of energy efficiency and lowering the initial costs for photovoltaic panels are continuing, where the application of the reached technical solutions does not present a problem. Having previously mentioned in mind, and in the framework of this study - presented and explained - it can be concluded that for the needs of various energy consumers in Vojvodina, today application is, recommended, compatible and reliable enough and techno-economically (and ecologically) justified for: 1. Low temperature solar systems (with flat thermal collectors) in the processes of heating sanitary and technical water for consumption in households, institutions, tourism industry, health care, industry and everywhere where there the need for heating (or pre-heating) of various fluids exists. 2. Photo voltage conversion systems for producing electricity - from small power (mini-plants) to middle and larger power. In the field of heating conversion of solar radiation there are several roads open for developing, research and innovation. The development in the are of thermal use of solar energy is not so connected with the expensive equipment, which is the case with photovoltaic conversion. Systems for concentrating solar radiation, hybrid systems (combination of heating and photo-voltage conversion), air collectors, integration of existing, or new components, into buildings, application in distillation and desalinization of water, pasteurization in food industry, drying in agriculture and storing heating energy - are just one part of the program which is possible to develop by available potentials in Vojvodina. The present policy, connected to the decision about granting significant monetary means for recovery and development of science in Serbia, points to the opportunity for a part (at least 1%) of these means to be spent for applicable solutions in the area of renewable energy resources, where special attention should be paid to solar energy. To make the use of solar energy more intense in Vojvodina, there should be a favorable business climate for the development of domestic solar equipment industry, on the basis of our own research and development. In present conditions it is even possible to produce the equipment of suitable quality and of lower prices in comparison to imported one. It is necessary to set as a goal to have all needs for heating water up to 80C in residential buildings and industrial processes met by using solar energy. In this way the building industry would be encouraged to deal more seriously with this source of energy. It is also necessary to encourage
287
STUDIJA
developmental and innovational activities in technology and solar equipment production, which will bring domestic industry to bigger efficiency and lower prices. In this we must also not forget continuous promoting, advertising of the use of solar energy, where a big role should be played by NGOs and media. Vojvodina has available resources of solar energy on a level quite above the European average, with favorable season schedule. Its efficient and long-term use is necessary to be elaborated in the shortest period coming. To intensify the use of solar energy in Vojvodina, a favorable climate for the development of domestic industry should be created. In present conditions as well, equipment of suitable quality could be produced in small batches and of a suitable price, less than of that from the import. The application of solar energy presents good way to lower the consumption of electricity everywhere where it is possible. No matter the starting investment into solar installation is relatively high (almost 500 euros for one kW of installed power), it pays off to invest because it will have safe and certain market. If in this price we calculate everything that simultaneously accessorize well planned and organized work, such as research, development, production, marketing, creating professional, scientific and production staff, conquering new technologies, export of the biggest part of production, raising the employment in basic and following fields of work - then the price is quite lower, and a positive energy and economy effect is reached. In the period from 1975 to 1990, in Sebia and Yugoslavia, the atmosphere of research, development and application of solar energy was created. In that period several producers of solar collectors and accessorizing gear existed. Numerous and big systems for heating sanitary water were built, and that mostly in hotels on Adriatic coast and tourist centers. Today in Vojvodina there are two producers of solar heat collectors and several importers of entire systems. Installation of the equipment for solar heating of sanitary water is based on the individual feeling of the investor to make in his/her home or company something that is natural and normal, to use what comes to the roof for free, and also that to be completely pure. Entirely viewed, in Vojvodina, the application of solar energy for heating sanitary water or space is largely negligible. The same can be said for other areas of possible application. The reasons for existing condition in Vojvodina are: ignorance about the application of renewable sources of energy, small amount of information on the plans and conditions in Europe, about our future obligations in the circles of decision-makers, as well as in population being uninformed of the possibilities of applying solar energy, the price of the equipment, energy and financial effects. Also, the problem lies in very low material standard of Serbia's population, as well as in relatively low price of electricity, which automatically leads to the fact that electricity is not being rationally spent. The production of domestic equipment is expensive due to import dependence for materials and small, not formed yet, market. Solar energy can have a significant place in energy industry of one country because it represents a renewable and inexhaustible energy resource. Not the same attention is paid to renewable resources in different parts of the world. It can be freely said that a very small number of countries deal with this issue - those developed ones. It is interesting that energy technologies, based on the use of solar energy, are being mostly developed in technologically and economically powerful countries. For this there are several reasons, of which, the most important ones are strategic, economic and ecological factors. Solar energy is ecologically viewed clean energy whose energy technologies do not pollute the environment. It presents the resource that each country has available - without import dependence. Huge savings of conventional energy could be achieved if each household would have at least one unit of solar collector by which sanitary consumable water would be heated. Seen in electro-energetic system of a state, it would represent quite load shedding. Especially interesting group of heating energy consumers are numerous industrial, tourist, sporting, medical, military and other facilities. It is known that these facilities spend considerable quantities of energy, derived by burning solid, liquid and gas fuels for heating. This can be easily achieved by using very simple systems for using solar energy.
288
STUDIJA
Solar energy is very attractive and economically justified for use, even with the heating of households, industrial and other facilities. Technologies for using the thermal energy of solar radiation are based the use of heating effect of solar radiation, where the energy of solar radiation is transformed into heat at the absorber of solar energy receiver (heating SEC). In these types of SEC an average degree of the transformational efficiency of radiated solar energy into useful redirected heat - is from 35 to 55% . The receivers of solar energy that are based on transforming energy of solar radiation into heat, according to the construction type, are divided on: - flat low-temperature SEC, - medium-temperature ( systems with lower degree of solar radiation concentration) and high-temperature SEC (systems with higher degree of concentrating solar radiation). Not less important is the economical effect of the development of new industries of manufacturers and providers of technologies in the area of renewable energy sources. On the basis of European Federation study on the use of solar energy (ESTIF) the use of solar energy has incomparably more advantages in functioning in comparison to fossil and nuclear energy. On 1.000 GWh of delivered primary energy there are 90 new jobs in energy sector based on coals, 72 jobs in nuclear energy sector and even 3.960 jobs in solar energy sector. Creating projects, making, installing and maintaining solar systems, which differ from others, since the energy source is not centralized on one place, but provides opportunities for work in all the regions, is included in this number. So, if we think about limited storages of brown coal, renewable sources of energy are the only domestic, basic, energy sources for the future. By using renewable sources of energy Serbia can get tens of thousands new jobs for qualified personnel, and in the future it will not be afraid or become someone else's cheap labor in other parts of the world. By using solar energy natural sources are being preserved on our planet. The overuse of fossil fuels such as raw oil, coal or natural gas brings serious problems concerning our environment firstly. Global warming and climate changes have become reality, and that is the reason to lean towards broader use of "clean' technologies, among which, unquestionably is the use of heating solar energy. By using solar energy noxious substances do not end up in the air, and there is no greenhouse effect, which cause gradual warming of the atmosphere like in the case of burning classical types of fuels. Photovoltaic systems are various: They can be size smaller than a coin and larger than a football pitch and they can provide energy for any appliance, from a clock to entire settlements. With simple handling, these factors make them especially attractive for wide range of applications. Recent growth of PV cells production with low prices opened a large number of new markets with a large number of various applications. Applications such as lighting, telecommunications, cooling, water pumps, as well as providing electricity for entire settlements, especially in remote areas, showed as competitive and profitable in comparison to already-existing technologies. In the area of heat conversion of solar radiation, several roads for development, research and innovation have been opened. The development in the area of thermal use of solar energy is not so connected with the expensive equipment as it is the case with photovoltaic conversion. Systems for concentrating solar radiation, hybrid systems (combination of heating and photo-voltage conversion), air collectors, integration of existing or new components into buildings, the application in distillation and desalination of water, pasteurization in food industry, drying in agriculture and storage of heating energy are just one part of the program which is possible to develop in Serbia with available potentials. Present policy connected to the decision about granting significant monetary means for recovery and development of science in Serbia points to the opportunity for a part (at least 1%) of these means to be spent on
289
STUDIJA
applicable solutions in the area of renewable energy resources, where special attention should be paid to solar energy. From economical perspective, on the basis of independent comparative tests, the most efficient are systems for heating sanitary hot water. This is confirmed also by comparative tests done for monitored and tested houses. In this comparison, mainly attained power was taken into consideration (yearly saved energy, the degree of usability, the quantity of hot water), also work and maintenance, ecological aspect and energy amortization, safety and simplicity of assembling. From comparative tests we can conclude that great investment costs are 2 to 3 times bigger with combined systems than with the systems anticipated just for the heating of sanitary water. With the support for heating the space it has some economical pay off but only with low-temperature heating systems (e.g. under-floor heating) and houses with small heat loss. Although in winter time energy effect of solar radiation is lower than in summer, it is still very significant for the use of solar heating in houses, as a support to some other energy on the system of central heating, where it can cover around 45% of free heating energy for houses and around 75% for heating of sanitary water. The best effect using solar energy for solar heating of family houses and other residential and business spaces can be achieved in transitional periods with energy efficient heating systems, under-floor and wall heating systems, with low-temperature heating systems. Still, due to variability of radiating power of solar radiation during the day, month and year, the installation of solar heating that would provide entire house heating during the whole winter season cannot be implemented, and that is the reason why solar systems for solar heating are combined with some of different sources of energy where some other form of energy is used: liquid fuel, gas, electricity, solid fuel and similar. Solar systems bring significant savings thanks to which derived energy is, so to say, used for free, after the pay off of the starting investment. The life span for quality systems is 25-30 years (except for the boiler for drinking water and circulation pumps), and that is the reason why solar collectors are good investment for the future and less dependent on the price rises of classical fuels. Still, it is not possible to generally establish the time for pay back of the investment for solar system, because it depends on many factors, as for example the type and manufacturer of the collector and accessories, the way of preparation sanitary water and heating till present, the price of heating, natural gas or other fuels and similar. Without the support of a foreign country the time for pay off is rather long in order to build, simultaneously with solar systems, modern, more efficient practical systems. Thinking about investing into solar collectors is, because of that, most suitable with replacing or reconstructing the obsolete and inefficient, or rather expensive heating systems (e.g. electrical heating) as well as in the case of new construction. The application of solar energy with thermal conversion is used in practice for: - Heating of sanitary water in houses, apartments, hotels, hostels, students dormitories, retirement homes, kindergartens, restaurants, sporting facilities and everywhere where the need for sanitary water heating exists. - Central or individual heating of sanitary water for settlements that are connected to the distribution of hot water from city heating plants in the periods when they do not work. - Heating swimming pools in the houses and sporting/recreational centers. - Heating water or other fluids in industrial processes. - Heating greenhouses (glass or plastic) in agriculture. - Pre-drying and drying of agricultural and industrial products. - Distillation of water for industrial purposes. - Heating facilities as additional means in the periods when there are not enough sunny days. - Producing electricity on the basis of heat conversion of solar radiation (steam turbines). - In processes of space cooling.
290
STUDIJA
Over 55% of overall energy is used in households in Serbia in the form of electrical energy, from which a great part for heating the sanitary water. By using solar energy we can achieve the cost-cutting for warming sanitary water of around 60 to 70 percent yearly. According to the results of research done by European association "INTERATOM", the price of heating water for a household with flat solar collectors - in areas where there are more than 1,600 sunny hours yearly (and that is entire Europe), even today it is 1:1 in comparison with other systems of water heating. As an illustration, with a simple calculation of the time for paying off the investment, an example that suits one part and way of preparing sanitary hot water in a family house, can serve the purpose. Needed investments are 15 - 25 EUR/m2,, 900 do 1.500 EUR respectively, per household. Lower values relate to cheap solar collectors and simpler installations, and higher to more expensive systems with complex installations with heat-exchangers, system for emergency circulation of working fluid and automatic regulation of work. The effects with heating consumable sanitary water in the period from April till October, from the aspect of coverage are 80% out of needed energy, and in the period from October till April, this coverage is 30%. In the case of constructing basic solar system - installation designated for sanitary consumable water heating with two solar collectors and water tank (heat accumulator - boiler) with capacity of 200 liters of water, around 60% of electricity consumption for water heating can be saved up yearly. Energy gain in this case with average solar collector, unit surface of about 2 m2 goes from 700 to 900 kWh/m2 yearly (for two solar collectors 2.800 to 3.600 kWh yearly). The price of such a basic solar installation (with assembly) goes in the limits from 1.500 to 2.000 euros maximum. According to present prices of electricity, the value of invested means would pay back in 10 to 12 years. But it is less likely that the price of electricity will not rise in the following years, and due to that, the period of pay off will not be longer than five years. Some of the analyses related to the evaluation of the electricity price rise indicate the probability that the period for pay off will be even shorter - three to five years. Most certified systems has a life span of 25-30 years, so after the completion of the 10th year from the assembly, the solar system will, so to say, prepare hot water for free in the following 15 to 20 (25) years. This means that the best effects for heating family houses and apartments can be achieved in transitional periods. Even this contribution is very significant. If in the system of hot-water heating, underfloor heating with floor panel is applied, which functions with lower temperatures, the effects of warming will be even better. The best effects are achieved by applying air system of heating. Energy effects of solar systems with heating houses or apartments depend on more factors, among which the right and optimum planning has the top role. Thermal characteristics of under-floor heating directly influence the quantity of heating loss, and with this the needs for heating energy. Efficiency of transformation of the system for heating sanitary water, from collector to solar boiler, in classical collector types, goes from 35 to 55%. Lower values relate to solar collectors of worse quality constructional and thermo-insulation features and lower values of absorption and especially of emitting heat from absorber's surface. For this group of collectors fit the collectors whose absorbers do not have selective characteristics, so their value of coefficient of radiation emission is close to value (above 0,9), of the coefficient of radiation absorption. The type and number of transparent saps. Solar collectors have higher starting efficiency (in the conditions of equality of external temperature and the temperature of the absorber - fluid in the absorber) from working efficiency. Starting (zero) efficiency does not influence the quality estimation of efficiency of some type of solar collector. For this evaluation the feature of the efficiency curve, or curve (equation) of the dependency of collector's energy efficiency from the relation of difference of characteristic fluid/absorber temperatures and the environment - and solar radiation. The most important characteristic for the selection of solar collector from the point of its efficiency is the efficiency that relates for realistic functioning of solar collector.
291
STUDIJA
During a year from 1 m2 around 900 kWh of thermal energy can be received. Vacuum thermal collectors are feature by greater efficiency that especially shows in colder periods. This efficiency is based on much better thermal insulation of the absorber which is situated in glass pipe from which the air is pumped out. The overall efficiency of a system for heating sanitary water with vacuum collectors is on a year level for about 40% bigger in comparison to the system with flat panel collectors. In practice the most often application have solar installations that as a working medium use some liquid or air. These two types of installations, basically function in similar manner, only the components of the system and working medium in them differ. With installations that use liquid working medium, the thermal carrier can be water, water mixed with some sort of anti-freeze or a liquid on the basis of antifreeze (propylene glycol) that is created for application in solar installations. In this kind of installation the liquid that was heated in water solar energy receivers is most often suppressed through the pipe-line towards heat exchanger. Sanitary consumable or technical water is heated there, while the heat exchanger can be derived with a bigger capacity, so that the exchange and accumulation of heat in water mass is done simultaneously (combined boiler - heat exchanger). But, with the bigger installations, the heat exchanger and the storage of hot water are usually separate, so there is the need for emergency circulation of heated water from the heat exchanger into the heat storage - which is done by circulation pump through pipe-line of so called secondary, consumable circle of installation. For an average household these systems have usually two solar collectors (around 4 m2) with liquid working medium that circulates in primary - solar circle. The heat from solar collectors - via heated working liquid - is transmitted to sanitary consumable water - via (in presented variant) exchanging pipe bundle that is situated in the lower zone of thermal accumulation boiler with sanitary water. The working fluid is, in climate territories with low (below 00C) temperatures during winter (as is the case of Vojvodina), created on the basis of anti-freeze - propylene glycol or other nonfreezing and nontoxic fluids, in order freezing not to happen. For the case given in this example so called "solar boiler" - the thermal accumulator usually has the capacity of about 200 to 300 liters. Water circulation is provided by circulation pump of primary circle that starts on the signal of differential thermostat - as a basic system of automatics in the installation. differential thermostat is joined to electrical conductors with thermo sensors, from which one is positioned in solar collector and another in boiler. Differential thermostat is set in a way that when the temperature of a fluid in solar collector is higher for about 5 0C from the temperature of water in the boiler - the circulation pump to start functioning. Then the heating of water is done in the boiler. As soon as the temperature difference is less than the set temperature differential -the pump is switched off in order not to get contra-effects, meaning water in boiler not to cool and solar collector not to heat, meaning not to have heat loss, heat to emit into the environment. In given example of the installation we can see that the possibility of water heating in boiler and via house heating tank is foreseen. Heating is done by water circulation from the water tank towards some other heat-exchanger (positioned in the upper part of the boiler). Having in mind that for the needs of house heating more thermal energy is needed (larger thermal strength), this system has larger number of solar collectors. When in winter conditions the insolation is lower, and temperatures in solar installation lower (40 to 50 0C - and more), the suitable heating system is so called "panel" - under-floor and/or wall. While the temperature of solar fluid on adequate enough temperature level, the heating is done without the functioning of boiler with some conventional heating on some fuel or electricity. The automatics of the system provides easy of the installation and starting the functioning of the boiler in the situations when the temperature of solar liquid is lower than needed. In practice they have broad application and simpler solar installations for water heating from the boiler-room in the house (conventional boiler), but only additional heating with electricity is envisaged. With these installations the pipe heat exchanger is constructed also in the lower part of the boiler, so the available heat from solar radiation would be used for heating the whole capacity of the boiler, and electrical heater is positioned in te lower part so the smaller quantity of water in the boiler would be heated. This conception demands setting the thermostat of electric heater at lower temperatures (around
292
STUDIJA
40 0C) in order not to come to water overheating at the entire capacity of the boiler. As a consequence this would lead to smaller energy gain from solar radiation because the water would be previously (and faster) heated with electricity ( at the point when possibility for solar energy heating would exist). Compact solar boilers presents broadly applicable system for solar energy water heating. Those are compact mechanisms that consist of one, or more often two solar collectors and thermo isolated tank boiler where the water that is being heated exists. Boilers are constructed with or without electric additional heaters. The capacities of boilers usually go from 200 to 300 liters. The equipment is positioned and affixed onto a special carrying construction and interconnected by thermo isolated pipe installation that provides thermo-siphon, natural water flow through the installation. . In practice versions where the water flow is natural are applied - by centrifugal pump. a difference from the previous type these solar boilers have to be joined to the source of electricity. Some solutions of compact solar boilers are constructed with the additional water tank, with which providing the water even in the situations when water supply from water pipes is not functioning is certain. The advantage of such systems in in their compactness, and the user gets the system that should only be connected to a cold and hot water supply. The disadvantage is that they are not envisaged for functioning in winter conditions, in conditions of low temperatures, because they are prone to water freezing and boiler or pipe cracking. In order this would not happen the system must be emtied during winter. Usually they are used in southern areas where the temperature never goes below zero degrees or other conditions (including the conditions in Vojvodina) - during summer or in transitional periods (spring and autumn). The use of solar energy for heating water in the pools is rather other application in the world. The installation is simply joined to the existing systems for heating water in the pools, and two main concepts are applied. According to one concept solar installation is used separately from the existing conventional installation for pool water heating and the second conception is based on connecting solar installation and conventional installation into one - sequence system. In first case those are usually simpler installations for smaller and open home swimming pools, and they usually use (and cheaper) solar collectors which are not glass-plated (and cheaper) - absorbers which are most often made out of ultraviolet stable plastic masses. In the second case, returned - colder swimming pool water is first preheated by using solar energy (via heat exchangers), and after that it is heated till the needed temperature (if this is the aim) in conventional heating system. In this case classical, glass-plated, flat solar collectors, by which better heating, even in colder weather conditions and that with - mostly larger closed swimming pools- is provided , can be used. Then the scheme of the installation is similar to the scheme of the previously presented systems for water heating in combination with conventional heat source. The production of photovoltaic mechanisms doubles every year with average growth of 48% since 2002, so that this line of industry shows the biggest development in the world, in comparison with the rest of energy technology lines. From the economic aspect the price of the electricity derived from solar energy is continuously falling as a result of technological enhancements and growth of mass production, while it is expected that the fossil fuels will become significantly expensive in the near future. At this time for Serbia - Vojvodina, it is more justified to encourage the use of energy from solar radiation for the production of heating and electricity for households, industry and some agricultural works because of smaller investments. Encouragement and building of larger solar power plants on the basis of photovoltaic systems is justified as well. This policy would, among the rest, be useful for the development of domestic economy as well as the employment of people in the field of clean energies. But viewed long-term, the future of converting solar radiation is in PV technology and its integration with other branches of technology, which is in accordance with the attitudes, plans and current condition in the European Union and other economically leading countries of the world. Due to this, only mechanisms and systems based on photovoltaic conversion of solar energy and suitable program, plans and possibilities for use and development in Serbia and Vojvodina, are being discussed in further presentation. According to the competent annual report "Solar Heat Worldwide", edition for 2011, on the state of solar heating with the market survey and the contribution of thermal solar energy in the world - estimated
293
STUDIJA
overall production and installed capacities at the end of 2010 - in the area of thermal conversion are 196 GW (with about 280.000.000 m2 of solar collectors) - of installed power plants with annual produced thermal energy of 162 TWh. In this report a large number of countries in the world are included, from which almost all countries in Europe (except for few - including Serbia). To given data the capacities in the field of photo - electric plants with overall capacity of 38 GW installed and annually produced electricity of around 39,6 TWh should be added. Significantly smaller existing capacities relate to heliostat solar plants that are estimated power of 1,0 GW with produced electricity of around 2,4 TWh. From all operational systems (2009.) of capacity 172.368,6 MW, on vacuum pipe collectors goes 96.539,1 MW, on glass-plated flat collectors - 54.915,5 MW, not glass-plated - swimming pool and other collectors - 19.703,9 MW and the least on air collectors - 1.210,2 MW. From the economical point of view, the price of electricity derived from solar energy continuously is falling as a result of technological advancement and mass production growth, while it is expected for fossil fuels to become significantly more expensive in near future. At this point for Serbia Vojvodina it is more justified to encourage the use of solar radiation energy for producing thermal and electrical energy in the domain of households, industry and some areas of agriculture because of smaller investments. This policy would, among the rest, be useful for the development of domestic economy as well employing the population in the field of clean energies. Lon-term viewed, the future of transforming solar radiation is in PV technology and its integration with other branches of technology, which is in accordance to the attitudes, plans, and also the present condition in the European Union and other economically leading countries of the world. From economical perspective, on the basis of independent comparative tests, the most efficient are systems for heating sanitary hot water. This is confirmed also by comparative tests done for monitored and tested houses. In this comparison, mainly attained power was taken into consideration (yearly saved energy, the degree of usability, the quantity of hot water), also work and maintenance, ecological aspect and energy amortization, safety and simplicity of assembling. From comparative tests we can conclude that great investment costs are 2 to 3 times bigger with combined systems than with the systems anticipated just for the heating of sanitary water. With the support for heating the space it has some economical pay off but only with low-temperature heating systems (e.g. under-floor heating) and houses with small heat loss. Although in winter time energy effect of solar radiation is lower than in summer, it is still very significant for the use of solar heating in houses, as a support to some other energy on the system of central heating, where it can cover around 45% of free heating energy for houses and around 75% for heating of sanitary water. The best effect using solar energy for solar heating of family houses and other residential and business spaces can be achieved in transitional periods with energy efficient heating systems, under-floor and wall heating systems, with low-temperature heating systems. Still, due to variability of radiating power of solar radiation during the day, month and year, the installation of solar heating that would provide entire house heating during the whole winter season cannot be implemented, and that is the reason why solar systems for solar heating are combined with some of different sources of energy where some other form of energy is used: liquid fuel, gas, electricity, solid fuel and similar. Solar systems bring significant savings thanks to which derived energy is, so to say, used for free, after the pay off of the starting investment. The life span for quality systems is 25-30 years. Still, it is not possible to generally establish the time for pay back of the investment for solar system, because it depends on many factors, as for example the type and manufacturer of the collector and accessories, the way of preparation sanitary water and heating till present, the price of heating, natural gas or other fuels and similar. Without the support of a foreign country the time for pay off is rather long in order to build, simultaneously with solar systems, modern, more efficient practical systems. Thinking about investing into solar collectors is, because of that, most suitable with replacing or reconstructing the obsolete and inefficient, or rather expensive heating systems (e.g. electrical heating) as well as in the case of new construction.
294
STUDIJA
Serbia has the potential of producing energy annually - 700 to 900 and more (depending on the system efficiency, working mode and other) kWh/m2 of solar thermal collector, which is more than in the countries that have the reputation in solar energy use. 3,3 kWh of energy could be produced in Serbia daily, and it would be used in most efficient manner in tourism, health care sectors as well as households, mainly for water heating. Huge savings could be accomplished if every household would have at least one unit of solar collector by which sanitary consumable water would be heated. Seen in the framework of the country's electro-energy system, this would present quite a load shedding for the system. Especially interesting group of consumers are numerous industrial, tourism, sporting, medical, military and other facilities. It is known that these facilities spend considerable amounts of electricity derived from burning solid, liquid and gas fuels for heating sanitary or technological water. This could be easily accomplished by using very simple systems for solar energy use. Solar energy is very attractive and economically justified for use when heating of households, industrial and other facilities is in question. Solar systems provide a considerable energy savings. In this way, for example, solar house saves 40% of the energy for heating, 80% of energy for heating consumable water. It uses significant potentials that are provided by solar roof-covers and facades, for providing additional energy. Solar systems provide: - better energy efficiency, - considerable energy savings, - long-term function, - energy result, - through derived energy- pay off of the investment, - favorable relation of price and performance, - simple installation. The application of solar energy provides bigger energy savings and lower costs. Energy crisis and acute atmospheric and environment pollution have influenced broader possibilities of use, thermal and photoelectric effect of solar energy. In this direction the technologies have been developed, practical solutions and application of these systems designed. In winter period the overall effect of solar radiation is less that in summer, but still significant for use in the systems of heating houses - as a support to heating. In this way it is possible to cover up to 45% of thermal energy for heating houses, 70% - for heating sanitary water and up to 100% for additional heating of water in swimming pools. Still, due to variability of radiating power of solar radiation during the day, month and year, the installation of solar heating that would provide entire house heating during the whole winter season cannot be implemented, and that is the reason why solar systems for solar heating are combined with some of different sources of energy where some other form of energy is used: liquid fuel, gas, electricity, solid fuel and similar. It should be implemented that big consumers of energy - especially those who spend more energy per product (have bigger specific energy consumption) - have the obligation of gradual, segmental, partial introduction to the use of alternative sources of energy (solar energy included) - for their own needs. From development funds of electro industry, solar installations in the objects that have better accommodation and exploitation possibilities (refers to private sector, but also public - especially those on the budget) should be financed. This would have benefits for energy system and as an element of broader use of this energy source popularization. Ecological effects are also significant. Law on Energy should be corrected in accordance with previously mentioned.
295

Studija - Solarni Atlas Vojvodine

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Studija - Solarni Atlas Vojvodine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NOVI SAD, septembar 2011.

UNIVERZITET U NOVOM SADU TEHNIKI FAKULTET "MIHAJLO PUPIN"

Zakljuak Poglavlja 9..................................................................................... 201

2.1. Globalno, direktno, difuzno i reflektovano zraenje

1 = cos sec sin

3.1. Sunevo zraenje u Vojvodini

Slika 3.3. Solarna karta AP Vojvodine sa godinjim zonama osunanosti u kWh/m2

Feb. Mart Apr. Maj

4,65 4,90 4,85 5,10 4,40 5,00 4,80 4,80

cos i = cos sin n + sin cos A

sin A0 = cos sin cos n cos A0 = (sin n sin sin ) / cos n

+ sin [cos An tg(sin sin + cos cos cos )

sin n = sin sin + cos cos cos .

Gn = G (sin sin + cos cos cos ) = G sin n

d) za vertikalnu povrinu okrenutu ka severu (An=):

Geografska irina (o) 44

Odstupanje od juga (o) 15 30 45 15 30 45

Koeficijent V (-) 0,951 0,906 0,860 0,953 0,904 0,855

0,954 0,902 0,850

Grad Novi Sad

Odstupanje od juga (o) 15 30 45 15 30 45

Koeficijent V (-) 0,9532 0,9036 0,8540 0,9536 0,9028 0,8520

Tabela 3.6. Koeficijent korekcije ugla postavljanja (c)

300 450 600

3.2. Sunevo zraenje - za vea mesta u AP Vojvodini

Linija suneve putanje za letnji i zimski solsticijum

Visina Sunca (0)

Azimut (istok = -90, jug = 0, zapad = 90)

362 326 289 252 215 179 145 112 82 74 59 44 28

182 172 162 150 137 123 109 94 79 73 59 43 28

442 386 330 275 221 170 122 79 42 42 33 25 16

Dnevna ozraenost nepokretne povrine

H[0]: lopt: TD: T24h: NDD:

lopt: TD: T24h: NDD:

191 183 174 164 152 140 127 113 98 83 66 50 32

492 446 400 354 308 262 218 175 135 99 66 40 21

Linija suneve putanje za letnji i zimski solsticijum

Visina Sunca (0)

Azimut (istok=-90, jug=0, zapad=90)

329 292 255 218 181 146 113 82 75 60 45 29

171 161 149 136 123 109 94 79 74 59 44 29

390 333 278 223 171 123 79 41 40 32 24 16

Dnevna ozraenost nepokretne povrine

Legenda: Hh: Ozraenost horizontalne povrine [Wh/m2]

Hopt: H[0]: lopt: TD: T24h: NDD:

Optimalan nagib povrine

Prosena dnevna temperatura Prosena 24-voro asovna temperatura

336 305 274 243 212 181 151 122 94 68 45 25

178 168 157 146 133 120 105 90 74 58 41 24

411 368 324 281 239 198 159 123 90 61 38 19

Linija suneve putanje za letnji i zimski solsticijum

Visina Sunca (0)

Azimut (istok = -90, jug = 0, zapad = 90)

304 269 234 199 166 134 105 78 67 52 37 22

167 156 144 131 118 104 90 76 66 52 37 21

365 313 262 213 167 125 87 55 50 39 28 16

Dnevna ozraenost nepokretne povrine

Vreme [sati] Vreme [sati]

lopt: TD: T24h: NDD:

Optimalan nagib povrine

Prosena dnevna temperatura Prosena 24-voro asovna temperatura

364 334 304 273 242 211 180 150 121 93 68 45 24

185 176 167 156 144 132 119 104 90 74 58 41 24