Dede Korkutu Okumak stiyorum, Ama...

Mustafa UURLU
ZET Diller bilinmeyen zamanlardan bu yana eitli sebeplerle deiime uramaktadr. Bu balamda Trke de e zamanl ve art zamanl olarak deimitir. Bu yzden Trk leheleri arasnda ve bir lehenin kendi iindeki metinleri aktarmann kendine mahsus zorluklar vardr. Bunlar, genellikle imdiye kadar yapld zere sezgiye dayal olarak alamaz; dolaysyla aktarma yapmak zel bir uzmanlk gerektirmektedir. Bunun iin leheler aras aktarma gibi, lehe ii aktarma da Trklk biliminde bir aratrma alan olarak kabul edilmelidir. Bu almada bir rencinin gzyle Dede Korkut Hikyelerinden yaplan aktarmalar deerlendirilmi; sezgiye dayal yaplan aktarmalarn baarszl vurgulanmtr. Anahtar kelimeler: Eski Anadolu Trkesi, Trkiye Trkesi, lehe ii aktarma, Dede Korkut Hikyeleri I Want to Read Dede Korkut, But... ABSTRACT For some reasons, languages have undergone changes for an unknown period. In this respect, Turkic has also undergone synchronous and diachronic changes. Therefore, there are some inherent difficulties of translating texts from one dialect to another in the same language and texts written in the same dialect at different times. These difficulties can not be overcome through insights as is done so far; hence, translation is a job of an expert. So, as translation among the Turkic languages is accepted to be a research field, intra-lingual translation should also be accepted to be a research field. In this study, from the view of a student, the translations from The Book of Dede Korkut folk stories are evaluated; and the failure in the translation made based on the insights is emphasized. Key words: Old Ottoman Turkish, Turkish, intra-lingual translation, The Book of Dede 0. Giri

Korkut

Dede Korkut Hikyelerinin (Kitb- Dedem orud al lisn- ife-i Ouzn / ikyet-i Ouz-nm-i an Bg ve ayr) (= DK), Trk Dnyasnn, zellikle de Trkiye ve
Azerbaycann, gemiiyle kltr balarnn salanmas ve srdrlmesinde vazgeilemez eserlerden olduuna herhlde kimsenin phesi yoktur. Bunun bir gstergesi olarak Trk edebiyatnda imdiye kadar zerinde onun kadar ok allm, tercmeleri ve aktarmalar yaplm, muhtevasyla ilgili yorumlar yaplm, adna bilimlik toplantlar dzenlenmi, filme ekilmi bir baka eser gsterilemez. Eserin nemini ve deerini vurgulamak iin bugne kadar yaplan konumalarda ve almalarda pek ok sz sylenmi ve yazlmtr; mesel Fuad Kprl derslerinde konuyu, u veciz szlerle dile getirirmi: Btn Trk edebiyatn terazinin bir gzne, Dede Korkutu da br gzne koysanz, Dede Korkut ar basar. (Ergin 1969: x). Trkiyede Mill Eitim Bakanl da 2004 ylnda, ilk ve orta retimdeki yeni nesillere tavsiye ettii 100 Temel Eserin 1. veya 3. srasna DKni koymutur 1 . zellikle bu tarihten sonra DK zerine, ou elbette ticar kayglarn ynlendirdii byk bir yayn patlamas

Prof. Dr.; Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / MULA; muugurlu@mu.edu.tr 1 Listede ilkretim iin 1., liseler iin 3. srada bulunmaktadr. Liseler iin dzenlenen listenin 1. srasn Nutukun almasnn sebebi anlalr olmasna ramen, hangi gereke ile Kutadgu Biligden Semelerin 2. sray ald bilinmemektedir; bk. http://www.meb.gov.tr/.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

Dede Korkutu Okumak stiyorum, Ama...

130

olmutur 2 . Hatta bu srete birok yaynevi telif cretini hi dememek veya en az dzeyde deyebilmek iin deta kendi DK aktarmaclarn yaratmtr 3 . DKnin nemi bilindiine ve okunabilmesi iin gereken yaynlar ortada olduuna gre, geriye mesele olarak sadece, okuyacak ve gemile kltr balarn salam tutmak isteyecek rencileri bulmak kalmtr. Trkiyede renci bulmaktan daha kolay ne vardr? te onlar her gn okullar haddinden fazla doldurmaktadrlar. Ancak onlar, cep telefonlaryla oynamak yerine DK okumak gerektiine inandrmak hi de kolay bir i deildir. Biraz daha iyimser dnerek, onlarn iinden DKnin, hatta toptan okulun, kendilerini bir zora sokma vastas olarak icat edildiine inanmayan birka rencinin de henz yaad varsaylsa, mesele hallolmu mu demektir? Kanaatime gre mesele, ne hallolmutur ne de bu kadar kolaydr. Belirtilen birka renciden hi olmazsa birisi, her hangi bir zamanda u cmleyi muhakkak kurmutur: Dede Korkutu okumak istiyorum, ama... Bu cmlenin devam, aada belirtilen ekillerde tamamlanabilir: 1. DKni okumak deilse bile, anlamak hi de sanld kadar kolay deildir. Varsayalm, bu renci ilgin bir hikye olan Tepegz okumak istesin. Daha ilk banda yle bir metinle karlaacaktr:

Meger anum bir gn Ouz oturur-iken stine ya geldi. Dn iinde rkdi kdi. aup gider-iken Aruz ocanu olanu dmi. Bir alan bulup gtrmi beslemi. Ouz yine eyymile gelp yurdna ond. Ouz anu ls gelp aber getrdi, aydur: anum sazdan bir alan ar, at urur, apul apul yory adam kibi, at bauban an smrr. Aruz aydur: anum rkdgmz vatn den menm olanuumdur belki didi. Bigler bindiler, alan yata zerine geldiler. Alan aldurup olan utdlar. Aruz olan alup ivine getrdi. adl itdiler, yime ime old. (Ergin 1994: 206-207) 4 .
Muhayyel rencimize bu acayip ve garaip yazl zor mu geldi? Anlamakta da zorluk mu ekiyor? Kolay var. aresi var. Hemen aktarmasna bavurmas gerekiyor. te bir aktarma rnei:

Meer hanm bir gn Ouz otururken stne dman geldi. Gece iinde rkt gt. Kap giderken Aruz Kocann olanc dm. Bir aslan bulup gtrm, beslemi. Ouz yine zamanla gelip yurduna kondu. Ouz Hann at oban gelip haber getirdi, der: Hanm sazdan bir aslan kyor, at vuruyor, sallana sallana yry adam gibi, at basarak kan smryor. Aruz der: Hanm, rktmz zaman den benim olancmdr belki dedi. Beyler bindiler, aslan yata zerine geldiler. Aslan kaldrp olan tuttular. Aruz olan alp evine getirdi. enlik yaptlar, yeme ime oldu. (Ergin 1969: 168-170) 5 .
Muhayyel rencimizin yle dediini duyar gibiyim:

2 Trkiyenin nfusunun nemli bir orannn 20 yan altnda, ilk ve orta retimdeki renci saysnn Avrupadaki baz lkelerin toplam nfusundan bile fazla olduu; okul ve dershane kitaplarnn gnll ve mecbur olarak satn alnmas gerektii dnlnce, yaynevlerinin bu tr kitaplara ilgisini anlamak zor deildir. 3 nternet sitelerinde ksa bir dolama bile ne kadar ok yaynevi ve aktarc olduunu grmek iin yeterlidir; bk. Parlt Yaynclk: Ahmet Ramazan; Bordo Siyah Yaynlar: Kemal Bek vs. Baz yaynevleri ise ahs ismi bile vermeye tenezzl etmeden 100 Temel Eserin kollektif olarak hazrlandn belirtmektedir; bk. Erdem Yaynlar vs. 4 Farkl okuyular iin mesel bk. Tezcan 2001a: 146: an = n; gid- = gd-; Ouz = Bayndr; yory = yriyii; adam =

dem; adl = dli; iv = v; it- = t- = yi- = y; big = beg.

5 Aktarma rneinin Ergin 1969dan seilmesi, almay kmsemek iin deildir. Bilakis M. Ergin, DKne emei geen aratrmaclarn en nde gelenidir. stelik Trkiyede deiik kiilerin adn tayan dier aktarmalarn birounun Ergin 1969dan aynen veya gereinden fazla esinlenerek yapld anlalmaktadr.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

131

Mustafa UURLU

Birinci cmleyi anlayamadm. Benim bildiim meer, bir nceki cmlede belirtilen durumu aklamak iin kullanlr. rnek: retmenin, devleri unuttuunu zannediyordum; meer unutmam. karn devleri, dedi. Hepimiz afalladk. Babam, bir keresinde bir arkadana annemi ekitiriyordu: Hanmn ekmek aldn zannediyordum; meer hanm almam. O akam a kaldk. Buradaki Meer hanm bir gn /.../ ne demek? Dier ksmn anlyorum: Bir gn Ouz otururken stne dman geldi 6 . Ouz diye birisi var, -bizim snfta da bir Ouz var. Derslerde hep uyuklar.- bir gn, artk nerdeyse, otururken dmanlarndan birisi ka gelmi. Byklerimiz stne geldi demiler, ama herhlde kt bir ey kastetmemilerdir. retmen bazen benim stme stme geliyor! Btn sorular inadna bana soruyor! kinci cmle daha da kafam kartrd: Gece iinde rkt gt. Gece iindeden kast, gece boyunca m? Bize retmenlerimiz dev verdiklerinde Bir gn iinde devini bitir! derler. -Sanki benim baka bir iim yok da!- Ama gece iindeyi duymadm. Hem rkt ne demek? Bu Ouz, kei mi, Allah akna, rkecek! Olsa olsa korkar. Hem btn gece boyunca niye oturuyor? Oh, uyumazsa, ite byle dman stne gelir! Bir nceki cmlede bir gn denmemi miydi? Hem bu Ouz, ayn gece iinde nasl gyor? Yahu, kafay yiyeceim! Kap giderken Aruz Kocann olanc dm. Bir aslan bulup gtrm, beslemi. Bak, ite bunlar anladm saylr. Ouz yine zamanla gelip yurduna kondu. e Ouz karnca anlayamyorum. Bu Ouzun bir kuluu kaldyd, o da olsun! Baksanza, kondu diyorsunuz. Gvercin renci yurdunun atsna kondu. -Deiik bir kelime geince retmenimiz, hemen bana Cmle iinde kullan!, der.- Bu Ouz, muhakkak helikopter pilotu. Ouz, Bulgaristandan gelip yurduna indi veya ini yapt, desek olmaz m?

Ouz Hann at oban gelip haber getirdi, der: Hanm sazdan bir aslan kyor, at vuruyor, sallana sallana yry adam gibi, at basarak kan smryor. Birinci cmle, ister Ouz Hann ister Bayndr Hann olsun, at oban gelip haber getirdi, der. Vallahi, ben byle Trke duymadm. Aye defterini getirdi, der: retmenim! devimi bitirdim. Biz herhlde yamzn kklnden olacak, byle bir ey sylemeyiz. kinci ksm daha elenceli. Bayndr Hann at oban, hanmna yle diyor: Hanm sazdan bir aslan kyor, at vuruyor, sallana sallana yry adam gibi, at basarak kan smryor. u bizim bildiimiz saz, yani mzik aletinden aslan nasl kar? Szle baktm; bu kelimeye bir de ince kam, hasrotu anlamn vermiler 7 . Benim bildiim aslan, ince kamtan

kacak kadar kk deildir. Yoksa burada kastedilen trtl m? Daha ilginci u: Bu aslan, herhlde eline bir tfek alm, at vuruyor. Bir de at basyor. Anlamadm gitti, vallahi! Beyler bindiler, aslan yata zerine geldiler. Sayn byklerim, herhlde Beyler atlarna bindiler, diyecektiniz. Ya aslan yata ne menem bir eydir? Geen gn parkta aslanaz grdm. Babam bazen aslan stnden bahseder 8 . Tamam. Yoksa siz, snf pislik iinde grnce retmenimizin syledii Aslan yatt yerden belli olurda da geen aslann yatt yerden mi bahsediyorsunuz? Aslan kaldrp olan tuttular. Herhlde aslan, olann stne km; belki de civciv gibi kanatlarnn altna almtr! Beyler ise aslan ensesinden tutup yukarya kaldrarak olan yakalayp altndan alyorlar. Aman, sakn! Bunun ne kadar tehlikeli olduunu benim size hatrlatmama gerek var m? Bu yaptnz, eitimli sirk aslan olsa bile ok tehlikelidir. Gazetelerde bazen bakcsn yiyen aslan haberleri kmyor mu?

6 Ad duyulmu veya duyulmam hemen btn aktarclar bu blm ayn veya benzer cmlelerle aktarmlardr; bk mesel Karaaliolu 1994: 169; Binyazar 2004: 241; Kahraman 2006: 161; Sepetiolu 2004: 151 vs. Bundan sonra her defasnda karlatrma iin bunlara atfta bulunulmayacaktr. Elbette burada belirtilen yanllara dmeyen, en azndan zaman zaman dmeyen aktarclar da vardr. Bunlara da her defasnda atfta bulunulmayacaktr. 7 Bk. TS: 1716. Baz aktarclarn saz kelimesine orman anlamn vermeleri dikkat ekicidir; mesel bk. Gkyay 1976: 172; Binyazar 2004: 241. Bat edebiyatndaki aslann ormanlar kral unvann elinde bulundurmas bu aktarmada herhlde etkili olmutur. 8 Bk. TS: 132.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

Dede Korkutu Okumak stiyorum, Ama...

132

Dmanlar, bir gece anszn Ouzlara baskn dzenledi. Kar koyamadlar. Geceleyin darmadank 10 bir ekilde katlar. Kap giderlerken Aruz Kocann olu heybenin gznden dp kaybolmutu. Meer onu bir aslan bulup gtrm, beslemi! Bir zaman sonra Ouzlar yine eski yurtlarna dnp yerletiler. Bir gn Bayndr Hann oban gelip haber verdi: Hnm! kide bir 11 sazlktan bir aslan kyor, atlara saldryor. Sallana sallana yryne baksan, insan gibi... Atlar yakalayp kanlarn emiyor. Bunu duyan Aruz, Bayndr Hana yle dedi: Hnm! Belki o, katmz zaman dp kaybolan olancmdr! Bunun zerine beyler atlarna bindiler, obann dedii yere geldiler. Aslan rktp kardlar, ocuu yakaladlar. Onu, Aruz alp evine getirdi. Yiyip itiler, enlik yaptlar.
2. DKnin baz ksmlar ilk ve orta retimdekiler iin hi de sanld kadar faydal deildir.

Ey byklerim! Siz ne biim DK sever, ne biim Trke bilir adamlarsnz? Hem bana DKu muhakkak oku, diyorsunuz, hem de benim anlayacam bir eyler yazmyorsunuz. Akas, sizin anlattnz Dede Korkut, beni korkutuyor! eytan diyor ki Dedesinin de, Korkutunun da can cehenneme!.. Ama ben, yine de eytana uymuyorum. Bir kere daha size stne basa basa haykryorum: Dede Korkutu okumak istiyorum; ama sizin yznzden okuyamyorum! Ey byklerim! Yoksa siz yle mi demek istemitiniz 9 :

Ouz bir gn yaylaya kdi. Aruzu bir oban var-idi, adna our oca aru oban dirler-idi. Ouzu ine bundan evvel kimse kmez-idi. Uzun Bar dimek-ile mehur bir bar var-idi. Ol bara perriler onm-idi. Naghandan oyun rkdi. oban irgece ad iler vard. Grdi kim perri zlar anat anada balamlar uarlar. oban kepenegini zerlerine atd, perri znu birini utd. ama idp deral cima eyledi. (Ergin 1994: 207) 13 .
9 Bu aktarma kanaatimce doru aktarmalardan sadece biridir. Bir kaynak metnin tercmesi veya aktarmas, hedef dilde veya lehede aslnn ayns deil, e deeridir; bk. Uurlu 2004. Dolaysyla bir kaynak metnin, e deeri olmak kaydyla birden fazla doru aktarmas yaplabilir. 10 Burada palas pandras demeyi arzu ederim; bk. TS: 1564. 11 Buraya sk sk, srekli; hatta ara sra da uygun derdi. 12 Bunlar iin DK ile ilgili yaynlarn n Sz, Giri gibi blmlerine yle bir gz atmak yeterlidir. 13 Farkl okuyular iin bk. Tezcan 2001a: 146: our oca aru oban = our oca [ol] aru oban; mehur = mehr; perri = per; nagh = negh; irgec = erke; deral = derl; cima =cim.

nsanlarn, bilhassa eitilmemi insanlarn nemli bir zellii, bilmedikleri eyler hususunda bol bol konumalar; belli bir n yargyla o eyleri ya yere ge sdramayacak kadar vmeleri ya da yermeleridir. DK da bu insanlardan kurtulabilmi deildir. Sevindirici olan ise, DK sadece vlmektedir 12 . Tersine bir gr ben imdiye kadar duymadm ve okumadm. Bence de DK, elbette birok adan dikkate deer ve nemli bir metindir. Bilip bilmeyenin vmesinde de esasen bir beis yoktur. Hatta bu olduka faydaldr. DK, bazlarnn sandnn aksine, ilk ve orta retimdeki Trk ocuklar iin bir okuma metni olarak kaleme alnmamtr. Hatta DKni syleyenler ve yazya geirenlere, btn Trk ocuklarnn sekiz bilmem ka yl okula gittikleri sylenseydi, herhlde Azrail grm Deli Dumrul gibi arrlard. DK, yazarnca, daha dorusu syleyenince batan yle veya byle olmas yolunda kurgulanm; edeb, siyas vs. alardan muzr unsurlardan zenle temizlenmi suya sabuna dokunmayan bir metin de deildir. Gnmzn ifade biimiyle Trk aile yapsn koruyucu, genlerin ve ocuklarn ruhsal, zihinsel geliimini gelitirici bir metin olarak dzenlenmi hi deildir. Peki, yleyse nedir? DK, sadece kendine mahsus bir metin, bir Ouz-namedir. Dinleyici kitlesi de kendine mahsustur. yleyse deiik okur kmeleri iin metnin aktarlmasnda dikkatli olunmaldr. Bilmeden anlamadan aktarma yaparak ka yapaym derken gz karmak iten bile deildir. Mesel mehur Tepegz hikyesindeki Konur Koca [olu] Sar oban genlere hi de iyi bir rnek deildir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

133

Mustafa UURLU

Ouz bir gn yaylaya gt. Aruzun bir oban var idi. Adna Konur Koca Sar oban derlerdi. Ouzun nnce bundan evvel kimse gmezdi. Uzun Pnar denmekle mehur bir pnar var idi. O pnara periler konmutu. Anszn koyun rkt. oban erkee kzd, ileri vard. Grd ki peri kzlar kanat kanada balamlar, uuyorlar. oban, keesini zerine att, peri kznn birini tuttu. Tamah edip derhal temasta bulundu. (Ergin 1969: 169).
Bu aktarma da muhayyel rencimiz iin yine birok zorluklarla doludur. Bunlar imdilik yok sayalm. Ancak bu metinden de yaklak olarak anlalaca zere, Sar oban denilen bu adam, ssz bir yerde rastlad kza, bu bir peri kz bile olsa, hi de nazike davranmamtr. te genlere kt bir rnek! Alnan metinde olay belirleyen cmle, dier baz aktarmaclarca yle aktarlmtr: Tamah edip onunla iftleti. (Gkyay 1976: 173); Tamah etti, onunla yatt. (Karaaliolu 1994: 170); Kendini tutamad onunla iftleti. (Binyazar 2004: 242); Peri kz o kadar gzeldi ki, oban dayanamad, onunla seviti. (Gngr 2004: 50); Duygularna engel olamad, peri kzn kucaklad. (Sepetiolu 2004: 152); Tamah edip orackta onunla iftleti. (Kahraman 2006: 162); stek duydu, ilikiye girdi. (Elal 2006: 76); Kendini tutamad onunla yatt. (nl [tarihsiz]: 126) Bunlardan benim anladm doru ise, btn aktarmaclar oban tasvip etmiyorlar belki, ama biraz da anlay gsteriyorlar. Onu deta kurtarmaya alyorlar. Hatta bazlar seviti diyerek peri kznn da bu ite katks olduunu, deta istekli olduunu belirtiyorlar. Sepetiolu ise oban, neredeyse yardmsever bir Trk oban konumuna getirmek istercesine kucaklad demektedir. iftleti diyenlere ise syleyecek sz bulamyorum. Peki, bu cmle nasl aktarlmaldr? Bu konuda biraz daha iyi bir rnek Develi olabilir: Tamah edip peri kzna saldrd. (2006: 81). Burada obann yaptnn, yani suunun biraz daha belirginletirilmesi gerekirdi. Metnin aktarmas yle olabilir:

Yine bir gn Ouzlarn yaylaya g zamanyd. Aruzun bir oban vard. Adna Konur Koca olu Sar oban derlerdi. G balad m, o herkesten nde giderdi. Uzunpnar denilen mehur bir kaynak vard. O pnara periler gelip konmutu. Sar oban, oraya gelince anszn koyunlar rkt. oban, bunu kolardan 14 bildi. Kzd, nlerine doru ilerledi. Bir de ne grsn? Peri kzlar kanat kanada vermiler, uuyorlar. oban hemen, kepeneini zerlerine att, peri kznn birini tuttu ve nefsine uyarak tecavz etti.
Bylece, karlkl istek duyarak sevimenin veya yatmann sonucu deil, zorla bir tecavzn sonucunda Ouzlarn, byk bir bela ile, Tepegz belasyla uramak zorunda kaldklar vurgulanabilir. Ya Ksrca Yenge ile Boazca Fatmaya ne demeli? Byleleri, btn insan topluluklarnn olduu gibi, Ouzlarn da bir gereidir. nkr edilemez. Ancak bunlar, rencilere rnek de gsterilemez. Bunlarla ilgili ksmlar, aktarmaclar nasl anlamlar acaba? Asl metin yledir:

Beyrek opuz ald oylad grelm anum ne oylad: Aydur: And imiem r raa bindgm yo / [Binbeni] azavata varduum yo / kz ardnda arvanlar saa baar / Buldur buldur gzlerin ya aar / Sen anlaru yanna varl / Muradu anlar virr bell bilgil / Senile menm im yo /.../ Del ozan aydur: And ieyim bu kez boaz raa bindm yo / [Binbeni] azavata varduum yo / vz ard derek degl-mi-y-idi / tz ad Bara degl-

Kr. erke: idi edilmi, yandan byk erkek kei (TS: 645). Oysa bu kelime, ne idi edilmilik belirtmektedir ne de sadece kei cinsine mahsustur. Bu kelime sadece kei, koyun cinsinden hayvanlarn erkek olanlarn belirtmektedir. Belki de biraz szln bu ynlendirmesi yznden, ama oka zensizlikleri yznden Binyazar oban tekeye kzd. (2004: 242) ve Sepetiolu oban srnn nnde giden tekeye kzd.(2004: 151) demektedirler. Oysa asl metinde hayvanlarn koyun cinsinden olduu aka belirtilmitir. Karaaliolu ise, oban erkeke kzd. diyerek metni hi anlamadn gstermitir (1994: 170).

14 Asl metindeki erke kelimesi birok aktarc tarafndan korunmutur; mesel Gkyay 1976: 173; Kahraman 2006: 162.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

Dede Korkutu Okumak stiyorum, Ama...

134

mi-y-idi / Sen adu r oynalu Boaza Fama degl-mi-y-idi / Da aybu aaram bell bilgil didi, / Sen-ile menm oyunum yo / Var yire oturl (Ergin 1994: 146-147) 15 .
Aktarmas:

And imiim ksr ksraa bindiim yok / Binip mukaddes savalara vardm yok / kz ardnda obanlar sana bakar / Boncuk boncuk gzlerinin ya akar / Sen onlarn yanna var / Muradn onlar verir belli bil / Seninle benim iim yok /... / Deli ozan der: And ieyim bu sefer boaz ksraa bindiim yok / Binip mukaddes savalara vardm yok / Evinizin ard derecik deil miydi / Kpeinizin ad Barak deil miydi / Senin adn krk oynal Boazca Fatma deil miydi / Daha aybn aarm belli bil, dedi. / Seninle benim oyunum yok / Var yerine otur (Ergin 1969: 8788). Muhayyel rencimiz iin bu aktarmann anlalmasnda da birok zorluklar vardr. Mesel rencimiz boaz ksrakn ne olduunu anlamak iin TSe baksa, derdine are bulamaz 16 . Bunlara deinmeyelim; ama Beyrekin imal bir gndermesini dier baz aktarclar nasl aktarmlar bir grelim:

/.../ ksr ksraa bindiim yok / Binip te savaa vardm yok. /.../ gebe ksraa bindiim yok / Binip savalara vardm yok. (Gkyay 1976: 48; 49); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Binip de kutsal savalara vardm yok. /.../ boaz ksraa bindiim yok / Binip de kutsal savalara vardm yok (Karaaliolu 1994: 92; 93); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Karavata 17 gittiim yok. /.../ Boaz ksraa bindiim yok / Binip karavata gittiim yok. (Binyazar 2004: 178); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Binip gaz meydanna vardm yok. /.../ boaz ksraa bindiim yok / Binip gaza meydanna vardm yok. (Sepetiolu 2004: 92; 93); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Binip de savaa vardm yok. /.../ gebe ksraa bindiim yok / Binip savalara vardm yok. (Kahraman 2006: 86); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Binip adra gittiim yok. /.../ gebe ksraa bindiim yok / Binip adra gittiim yok. (Elal 2006: 174; 175); /.../ ksr ksraa bindiim yok / Binerek savalara vardm yok. /.../ boaz ksraa bindiim yok / Binerek savalara vardm yok. (nl [tarihsiz]: 67)
Ya? Nasl? Her ey gayet ak m? Siz onu bir de muhayyel rencimize sorun! Grlecei zere aktarmaclarn ounluu, metin balamn hemen hi dikkate almadan mukaddes savalar, kutsal savalar, hi olmazsa savalardan sz etmekteler; Elal ise ok mtevazca sadece adraa gitmediini sylemektedir. Nasl olsa herkes bir yere gitmiyor, birileri de adra gitmesin bakalm! Sepetiolu ise deta mehter mar edasylagaz meydan demektedir. Ne diyelim, gazanz mbarek ola! DKnin bu blm orta renimdeki renciler iin aktarlmal mdr? Bu tartabilir. Ancak byle anlamsz szlerle aktarmakla, bir yere varlamayaca aktr 18 . Sz fazla uzatmadan bir rnek daha vererek bu konuyu tamamlamak istiyorum. Salur Kazann tutsaklk gnlerini anlatan hikyeden bir blm yledir.

azan yine oylam, aydur: Ar 19 rda dndrdgm mere kfir sen baba aana imrendgm sen zu gelin (Ergin 1994: 237) 20 .

15 Farkl okuyular iin bk. Tezcan 2001a: 146: aydur = eydr; azavata = aravata; kz = vz; buldur = bldr;

murad= murd.

16 Bk. TS: 292. Bu kelimenin dier Trk lehelerinde gebe (hayvan) anlamna geldiini anlamak iin, nce nereye bakabileceini bilmesi, sonra da epeyce szlk kartrmas gerekir; bk. Ercilasun 1991: 258-259. 17 Burada aynen alnan kelimelere kitabn Kk Szlk ksmnda u anlamlar verilmitir: boaz: azgn, ksnl;

karavat: genelev (Binyazar 2004: 298; 301). 18 Bu metindeki aravat < arbt: genelev anlam iin bk. Tezcan 2001b: 194-196. Kaalin ise bu kelimeyi azvat < arbt okumakta ve kerihhane olarak karlamaktadr (2006: 320). 19 Asl metinde /ARYC/ yazlan bu kelimenin okunuu ve anlamlandrlmas bal bana bir meseledir ve imdiye kadar

aklanamamtr; bk. ? (Ergin 1963: 19); sr yata (belki) kuzey (Ergin 1969: 221). Tezcan yer ad saymtr (2001b:401). 20 Farkl okuyular iin bk. Tezcan 2001a: 181: aydur = eydr; dndrdgm = dnderdgm; aana = ana.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

135

Mustafa UURLU

Aktarmas ise yledir:

Kazan yine sylemi, der: Arka Krda dndrdm bre kfir senin baban akana imrendiim senin kzn gelinin (Ergin 1969: 222).
Bunu bu hliyle anlayan varsa, beri gelsin. O zaman dier aktarmaclar ne yapm, bir bakalm:

Engin krda dndrdm / Bre kfir, senin baban / akana imrendiim / Senin kzn gelinin. (Gkyay 1976: 226); Arka krda dndrdm / Bre kfir senin baban / akanda imrendiim / Senin kzn gelinin. (Karaaliolu 1994: 216); Da yamalarnda dndrdm / bre, kfir, senin baban / Gerdanna imrendiim / Senin kzn gelinin. (Binyazar 2004: 280); Yama allardan dndrdm bre kfir senin baban / akana imrendiim senin kzn gelinin. (Sepetiolu 2004: 187); Arka Krda dndrdm, / Bre kfir senin baban / Gerdanna imrendiim / Senin kzn, gelinin. (Kahraman 2006: 210); Ark krda dndrdm bre imansz senin baban / akana imrendii senin kzn gelinin. (nl [tarihsiz]: 161). Birinci dizeyi, haydi muhayyel rencimiz iin yle aktaralm: Kazan, kopuzu tekrar eline alp yle sylemi: Gerisi ne olacak 21 ?

Muhayyel rencimiz, retmenine yle sorsa ne cevap verecek? retmenim! Kazan Bey, krlk yerlerde ya da da yamalarnda kfirlerin babasn niye dndrm? Dndrp ne yapm? Kfirlerin kzlarnn gelinlerinin akana niye imreniyor. Vallahi, kzlarn akana imrenileceini ben ilk defa sizden duyuyorum. Ben de Ezginin akana imrenebilir miyim? Ben cevabn bilmiyorum. Bu sorulara pek sayn aktarmaclarn bir cevab olsa gerek! Ancak muhayyel rencimizin yukardaki konumalarndan, sorduu sorulardan benim karacam nemli bir sonu vardr. O da udur:

DKni aktarmak, bir baka deyile ayn lehenin metinleri veya tarih dnemleri arasnda olsa bile aktarma yapmak, hi de sanld kadar kolay deildir.
nk diller, konuurlarnn dili her an yeniden retmeleri (sz) sebebiyle ses, yap, anlam ve dizim bakmndan srekli bir deiim iindedir. Bu zellii sebebiyle dil, canl bir varlk olarak bile nitelendirilmitir (Ergin 1972: 4). Dildeki deiim, e zamanl ve art zamanldr. Bir baka deyile dil, bir yandan konuulma alan zerinde, dier yandan zaman sresi boyunca deimektedir. Konuurlar tarafndan kendi dnemlerinde kolayca fark edilemeyen, dil ii ve dil d sebeplere gre az veya ok olabilen bu deiim, iki zaman noktas veya coraf alan arasnda yaplacak karlatrmalarda daha ak grlebilir. Dolaysyla gemi dnemlerde meydana getirilen eserleri okumak, yazldklar zamanda yaayanlar iin herhangi bir zorluk tekil etmemesine ramen 22 , aradan geen sre arttka dildeki deiimler sebebiyle zorlamtr; bugn ise bazlarn okumak, muhayyel bir rencinin azndan yukarda yazlan konumada da grlecei zere, uzman olmayanlar iin deta mmkn deildir. Atatrkn Nutuku bile, Cumhuriyet dneminde hzlanan ar Trkecilik anlay sebebiyle bugnk gen kuaklar iin anlalamaz bir metin hline gelmi; bu yzden bugnk dille basklar yaplmaktadr 23 . Bu durum, gemi dnemlerde yazlan ve bugn iin nemini kaybetmeyen eserleri okunabilir hle getirmek, yani lehe iinde aktarmak gerektiini aka gstermektedir.

21 Konuyu bilen Develinin bu szleri, Kazan Bey yine devam etti, vaktiyle yapt yiitlikleri, kahramanlklar anlatt gibi ifadelerle sessizce geitirmesi anlamldr; bk. 2006: 103. Bu metnin anlam iin bk. Tezcan 2001b: 359-363. 22 Eserlerin, zellikle edeb metinlerin kendine mahsus okuyucusu kastedilmektedir. Bu eserlerin devrinde de Trke konuurlarn byk ounluu tarafndan anlalmad yolundaki grlerin tartmasna burada girilmeyecektir. 23 Bk. Korkmaz, 2004.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

Dede Korkutu Okumak stiyorum, Ama...

136

Lehe ii aktarma terimiyle 24 , bir anlama birimi (lehe) iinde retilmi olan belli bir sz (Parole; Text) yine ayn anlama birimi iinde dntrme kastedilmektedir. Bu dntrme, bir anlama biriminin grnmleri (lnl ekil, az, sosyal grup dili, cinsiyet dili vb.) arasnda e zamanl veya dnemleri arasnda art zamanl; e deer, ksaltlm, eklemeler yaplm ekilde de yaplabilir. rnek olarak; gnmzde genel okuyucu iin yazlan bir hikyenin ilkretim rencilerine; salkla ilgili doktorlar iin yazlm bir yaznn ev kadnlarna; herhangi bir azdan derlenmi bir masaln genel okuyucuya veya kk ocuklara; eski dnemlerde yazlm bir metnin genel okuyucuya veya ilkretim rencilerine anlalr hle getirilmesi, verilebilir. Ksacas, ister gemite, ister gnmzde yazlm baz eserlerin dilini, asl biimlerinden (kaynak), hedef biimlere, yani yukarda rneklendirilenler gibi belli zelliklerdeki sosyal gruplarn (okur kmeleri) diline aktarmak veya dntrmektir. Lehe ii aktarmann kendine mahsus artlar vardr. Bu elbette, greceli olarak leheler aras aktarmaya, hatta diller aras tercmeye de benzemektedir. Fakat bu durumun da kelime, yap birimlerini seme ve dizim bakmndan kendine mahsus artlar; kolay ve zor taraflar vardr. Ancak hepsi iin ortak bir taraf vardr: Bu dntrmeler, genellikle imdiye kadar yapld zere sezgiye dayal olarak yaplamaz; zel bir uzmanlk gerektirmektedir. nk mesel her okur kmesinin kelime hazinesi ve anlam bilgisi farkldr. Bu bakmdan lehe ii aktarma, Trklk biliminde yeni bir alma alan olarak kabul edilmeli; sosyoloji, psikoloji gibi yardmc alanlarla ibirlii iinde allmaldr. ncelikle lehe ii aktarma yaplrken dlebilecek hata tipleri tespit edilmeli ve zmler bulunmaldr 25 . u husus zellikle vurgulanmaldr: Trklk biliminde, ksa saylabilecek bir srede elbette birok baarl alma yaplmtr. Bu balamda gemi dnemlerde yazlm birok metin zerinde allm; kolay anlalamayan kelimeler, aydnlatlmaya allmtr ve allmaktadr 26 . Ancak lehe ii aktarma hatalar dorudan bilinemeyen kelimelerden kaynaklanmamaktadr. Bilakis ou kere gayet iyi bilinen kelimeler yanl olarak aktarlmaktadr. Burada elbette her iki dnemde, bir baka deyile kaynak ve hedef metinde ses bakmndan ayn veya benzer kelimelerin, yap birimlerinin ve kelime diziminin e deer olduu yanlgs rol oynamaktadr. Bu yzden aktarclarn asl metindeki ekilleri, hedef metinde de aynen veya uyarlayarak korumalar yanl aktarmalarn temelini oluturmaktadr. nk bu benzer gzken kelimeler ve yap birimleri, kaynak ve hedef metinde e deer deildir; kaynak metindeki kelime dizimini ve cmle yapsn aynen korumak da hedef metinde anlamsz cmlelere yol aabilmektedir. KAYNAKA BNYAZAR, A. (20043 ). Dede Korkut, Yap Kredi Yaynlar 667, stanbul. DENZER, F. U. (2007). Tarih Metinleri Aktarma Problemleri. -Dede Korkut Ouznmeleri ve Trkiye Trkesine Yaplm Aktarmalar zerine Kelime Dzeyinde Bir nceleme-, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Mula. [Baslmam] DEVEL, H. (2006). Dede Korkut Hikyeleri, Alkm Yaynlar 159, stanbul. ELAL, M. (2006). Dede Korkut. lkretim Okullar in, Say Yaynlar 100 Temel Eser-3, stanbul. ERGN, M. (1969). Dede Korkut Kitab, Bin Temel Eser 1, stanbul. ERGN, M., (1972). Trk Dil Bilgisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar 785, stanbul. ERGN, Muharrem (19943 ). Dede Korkut Kitab I. Giri-Metin-Faksimile, Trk Dil Kurumu Yaynlar 169, Ankara.

24 Bu almann amac, bu kavramla ilgili genel dil bilimindeki grleri ve tartmalar deerlendirmek olmad iin burada ayrntya girilmeyecektir. 25 Bk. Uurlu 2006; Uurlu 2007; Denizer 2007. 26 Yukarda belirtildii zere mesel hakknda imdiye kadar en ok aratrma yaplan metinlerden biri olan Dede Korkut Hikyelerinde dzeltme teklifleri hl srmektedir; rnek olarak bk. Tezcan 2001b; zelik 2005.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008

137

Mustafa UURLU

TEZCAN, S. - H. Boeschoten (2001a). Dede Korkut Ouznameleri, Yap Kredi Yaynlar 1441, stanbul. TEZCAN, S. (2001b). Dede Korkut Ouznameleri zerine Notlar, Yap Kredi Yaynlar 1457, stanbul. TS = Akaln, . H. ve dierleri (200510). Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar 549, Ankara.

ERCLASUN, A. B. ve dierleri (1991). Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Kltr Bakanl Yaynlar 1371, Ankara. GKYAY, O. . (1976). Dede Korkut Hikayeleri, Kltr Bakanl Yaynlar 252, stanbul. GNGR, N. (2004). Ouz Trklerinin Hikayesi. Dedem Korkuttan ykler, Toroslu Kitapl lkgenlik Kitaplar 3, stanbul. KAALN, M. S., (2006). Dedem Korkutun Kazan Bey Ouz-nmesi. ikyet-i Ouz-nm-i an Bg ve ayr - Metin ve Aklamalar -, Kitabevi Yaynlar 288, stanbul. KAHRAMAN, . (2006). Dede Korkut Hikyeleri, Bilge Kltr Sanat Yaynlar 179, stanbul. KARAALOLU, Seyit Kemal (1994). Dede Korkut Hikyeleri, stanbul. KORKMAZ, Z. [Hazrlayan] (2004). Kemal Atatrk. Nutuk 1919-1927, Ankara. ZELK, S. (2005). Dede Korkut. Aratrmalar, Notlar / Dizin / Metin, Ankara. SEPETOLU, M. N. (200410 ). Dedem Korkutun Kitab, rfan Yaymclk 51, stanbul.

UURLU, M. (2004). Trk Leheleri Arasnda Kelime Edeerlii, Bilig. Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi 29 (Bahar 2004), 29-40. UURLU, M. (2006). Intralinguale bersetzung: Eine neue Aufgabe fr die Turkologie. Probleme der Wiedergabe lterer trkischer Texte im modernen Trkisch, Die Mainzer Turkologie: Traditionen und Perspektiven, Mainz-Almanya. [Baskda] UURLU, M. (2007). Lehe ii Aktarmada Yalanc E Deerlik, ICANAS 38 (Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi), Ankara-Trkiye. [Baskda] NL, M. (?). Dede Korkut ykleri, stanbul.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 3/1 Winter 2008