Gney Krdistan ekonomisi-Dr.

Nodar Mosaki
8-07-2011, 15:25 Kategori: Ekonomi Gney Krdistan ekonomisi ve kaynaklarn laneti -Dr.Nodar Mosaki MOSKOVA - 1990 yllarn balarnda Gney Krdistan ynetimi esas hedeflerinin gelimi pazar ekonomisine gei olduunu duyurmutu. Gerekletirecekleri reformlarn esas hedeflerinin yksek retim faaliyetine ve yksek katma deere sahip ada teknolojiye dayanan retim tesisleri kurma olduunu belirtmilerdi. Bu bakmdan Krdistan ekonomisindeki gelimeyi belirtilen ekonomik modele ne kadar uygun olduuna bal olarak deerlendirmek gerekir. Krdistanda isizlik oran hep byk olmutur. Bunun birok nedeni var; zellikle ekonominin tarma dayal olmas, kapitalizmin zayf gelimesi ve endstrinin olmay vb. Krt rgt aratrmaclar geleneksel olarak ekonomik problemlerden Krdistan egemenlik altnda tutan merkezi hkmetleri sorumlu gstermekteler. Fakat bu yaklam artk Gney Krdistandaki durumu ele alrken geerli deil. 1992'den itibaren Gney Krdistanda Krt hkmeti var ve 2003te Baas rejiminin yklmasndan sonra Krdistan Irakn en gvenli ve istikrarl blgesi durumunda. YKSEK SZLK Krdistandaki isizlik orannn kesin verilerini bilmek mmkn deil. Gney Krdistanda emek piyasas ve isizlik zerine hibir istatistik almas yrtlmemitir. Ayrca dier sosyal ekonomik ve siyasi yaam alanlarnda da istatistikle ilgili durumun ayn olduunu syleyebiliriz. Bu durum objektif bir engelden dolay deil Krt ynetiminin istatistie ilgisinin olmamasna baldr. Krt ynetimi ekonomik programn gl bir istatistik hizmete ihtiyac olan bilimsel temele dayandrmamaktadr. Hkmetin ekonomik programnn temel maddesi yabanc irketlerin Krdistanda vergisiz almasna dayandrmaktadr. Fakat yabanc irketlere 10 yllna vergi ve gmrk imtiyaz, toprak edinme ve gelirlerini serbeste yurtdna karabilme imkn veren yatrm kanunu Irak yatrm kanunundan farkl olmayp biraz daha liberaldir. Bu nedenle de Krt ynetimi gvenlik ve istikrarn Krdistann temel avantaj olarak gstermektedir. Bununla birlikte blge ynetimi, Krdistan ekonomisine nemli katkda bulunabilecek yabanc yatrmclar ekmek iin gerekli olan koullar oluturamamtr. Blge ynetiminin faaliyetinin en problemli faaliyetlerinden biri emek piyasas durumudur. Krdistandaki kalifiye i gc dzeyi olduka dktr. Blgede eitli niversite mezunlarnn says olduka fazladr, fakat onlarn kalifiyesi emek piyasasnn taleplerine cevap vermiyor. Ayn zamanda ortak meslek eitim okullarna byk ihtiya vardr. Emek piyasasnn problemleri siyasidir. Krdistan ynetimi bir hedef olarak karsna arabulucu operasyonlara dayal offor ekonomisi oluturma hedefini koymutur ve model olarak Birleik Arap Emirlikleri, svire ve Singapuru rnek almaktadrlar. Fakat Birleik Arap Emirlikleri

(BAE) rnei emsalsizdir. Ve kukusuz blgedeki her iki lkedeki birisinin bu tip ekonomi oluturabilmesi mmkn olamaz ve Krdistan birok nedenden dolay byle bir ekonomi kuramaz. lgin olan Trk i dnyas, Gney Krdistann yeni bir Dubai olmasn isterken aslnda kendine de Britanya roln bimektedir (yani etki alan olarak belirlemek istiyor). Bununla birlikte Trkler emperyalist yaklamlarda deil ortak ekonomik olanaklardan sz edildiini ne sryorlar. FNANS MERKEZ OLMA DDASI Birka yl nce Krdistan ynetimi 10-20 yldan sonra Krdistann verimli hilalin nemli finans merkezi durumuna geleceini iddia etmiti: orafi olarak her taraftan kapal olduumuzu bilincindeyiz fakat bu svire olma hayalimizin nnde engel deildir. Krdistan hkmetine gre svire BAE veya Singapur olabilmek iin sadece liberal vergi gmrk ve yatrm kanunu karmak yeterlidir ve lkeyi blgenin ekonomik kaps yapmak mmkndr. Krdistan ynetimi iin en nemli hedefin Irak btesinden daha fazla para ekebilmek ve kendi petroln satabilme imkndr. Bu nedenle de son ylda Erbil ve Badat arasndaki temel elikiler bu iki konu zerinde younlamakta. Badat merkezi hkmeti Irak genel petrol ihracatndan elde edilen gelirlerden Krdistann payna den yzde on yedilik oran drmeye almakta ve para transferini geciktirmektedir. Direkt petrol ihra edebilme olana da blge ynetimi ile Irak hkmeti arasndaki temel problemlerden birini oluturmaktadr. Krdistan ynetimi btn abasn para transferi ve petrol ihracatna ynlendirdii iin blgenin ekonomisini gelitirme ynnde hibir aba sarf etmemektedir. Transfer, blgenin ihtiyalarna ve belli projelere gre deil genelde sat sonularna gre belirleniyor. Krt hkmetinin hedefi federal bteden daha fazla para ekebilmek ve bu paray ekonomiyi gelitirmeye deil, eitli sosyal ihtiyalara harcamaktr (kendi poplist siyasetleri erevesinde). Fakat imdiye kadar yabanclar Krdistanda ihaleler alarak Krt iilerini deil yabanc iileri altrmay tercih ediyorlar. Ayrca Krdistandan sermaye karp ve karlnda dk kaliteli mal ihra ediyorlar. Krt ynetiminin Krdistanda svire modeli oluturma projesi ve Gney Krdistan halknn kendi ekonomik temellerini oluturma ynnde aba gstermeyii bilinle ilgilidir. Bamszlk iin (bugn istikrarl bir yar bamszlktan sz etmek mmkndr) verilen onlarca yllk mcadele Krdistan zenginliklerinin nerdeyse blge nfusunu bir anda zengin edecei sloganyla yrtlmtr. Krdistan blge nfusunun Kerkk problemiyle oyalanmasn da bir ynyle bu anlaya balamak gerekiyor. Kukusuz, kastmz blge ynetimin Kerkk ve dier etnik blgeleri Krdistan snrlarna balamasndan vazgemesi deildir. Ama Kerkk Krdistann gelecei iin belirleyici etken olmamas gerekiyor. Petrol anlamalaryla ilgili durumu da bu erevede deerlendirmek gerekiyor. Krt hkmeti yle bir alg oluturmu ki sanki Kerkk petrol ve Krdistan blge snrlar iindeki dier petrol kaynaklar olmadan - ki Irak petrol bakanl bunlarn bamsz kullanlna

kardr- Krdistann hibir ekonomik gelecei yoktur. Krdistan arazisindeki petrol gelirlerinin sadece % 17 si Krdistana aktarlacak, oysa geriye kalan % 83 Irakn dier illerine ynlendirilecek. Halkn dikkatini Badat ile yrtlen petrol gelirlerine dayal tartmalara kilitleme, Krdistan hkmetine dier nemli ekonomik sorunlar zmeme, popler olmayan dier reformlar gerekletirmeme ve rekabete dayal ihracat retimi olmasa bile en azndan baz sektrlerde ihracat telafi edebilecek projeleri gelitirmemek iin zemin oluturuyor. Bununla birlikte Krdistan hkmeti en nemli hedeflerinden biri olarak gnde bir milyon varil petrol ihra etmeyi nne hedef olarak koymutur. Oysa anlamalar dnya petrol irketleri arasnda pek fazla etkili olmayan irketlerle yaplmtr. Ayrca Krdistan hkmeti petrol alannda anlama yapan irketlere Irak anlamalarnn minimum iki kat kadar gelir pay vermektedir. Baz gzlemciler burada yolsuzluk olgusunun etkili olduunu vurguluyorlar. Krt hkmetinin hammadde ye dayal ekonomiye yatrm yapmas Krdistan ekonomisinin byk ihtiya duyduu deiimler nnde byk engeller karacaktr. Bilinmektedir ki, zengin kaynaklara sahip lkelerde otoriterizme kayma ihtimali ok gldr. nk ihracatndan elde edilen byk gelirler lkede yrtlen kt ekonomik siyaseti gizlememektedir. Srasyla buda ekonomik bymesine yansmaktadr. Kaynak zenginlii (kaynak laneti ) ekonominin bymesini engellemekle kalmayp korporatif ynetimi de kt etkilemektedir. YANLI MODEL SEM Krdistan BAE (bazen Singapur) olmay hayal etmektedir, nedense daha derin modernizasyon uygulayan Vietnam ve gelimekte olan baz ekonomileri model olarak esas almamaktadr. Kald ki Krt hkmeti Dou Asya emek etiini de kabul etmemektedir. Krt hkmeti yerli halkn var gcyle ve kendini tmden vererek emek harcayaca koullar oluturamayaca bilincindedir. Bilindii zere BAE i gcnn % 90n bata Gney ve Gney Dou Asyadan olan gmen iilerdir. Bu lkede yaayanlarn yzde seksen bei onun vatandalar deildir. Yerel halk gelen nfusun sadece % 11ni tekil etmektedir. BAE rotas byk Krdistan hayalinin de gmlmesi anlamna gelmektedir. nk bu model ekonomiler daha az nfuslu kk blgelere dayanmaktadr. Bu durum gney Krdistann blgecilik egoizmini glendirmeye ve Krdistann dier paralarndaki byk Krdistann stratejik ekiciliini drecektir. Gney Krdistanda Trkiye benzeri bir giriimcilik hi mi hi yoktur. Burada Gney Asya halklarna zg emek etii ve retim kltr de bulunmamaktadr. Bizzat bu olgular lkede yeni iyerleri oluturuyor ve lkeye kendi ekonomik kimliini belirlemeyi ve globalleme srecine katlmaya imkn salyor. Iraktaki Krt liderler (1990l yllardan bu yana ise Krdistann yneticiliini yapanlar) srekli Irak hkmetinin Krtlere sivil yaama geme, ekonomiyle urama retim ve sanayi kurma imkn vermediini sylyorlard. Oysa zerinden yaklak 20 yl gemesine ramen Krdistan

ekonomi yneticileri Krtlerin alma isteminin ve emek kltrnn olmadn itiraf etmek zorunda kalmlardr. Krdistan parlamentosunu ekonomi ve finans komisyonu bakan doktor Diler Xaki ave in belirttii gibi Krdistanda reel ekonomik sektrnn olmaynn nedeni Krdistan da, yabanc yatrmc ekebilecek retim kltrnn olmayna baldr. Geri bir kaide olarak Krt ynetimi btn bunlarn sorumlusu olarak Saddam Hseyini gstermekter. Krt yneticilerine gre Baas rejimi Krdistanda srekli retici ve tarmc toplum yerine tketici ve parazit bir toplum oluturma siyaseti yrtmtr. Neirvan Barzani 2008 ylnn mayasnn sorununda Erbilde Krdistan Mhendisler konferansnda yapt al konumasnda, Krtlerin aktif retici bir troplumdan pasif tketici bir toplum durumuna geldiini ifade etmitir. Neirvan Barzaniye gre bamllk Kltr, tembellik ve dk yda sfr reticilik Krt toplumuna yabanc bir kltr olmutur. Gemi rejim bu plan gerekletirmekle halkmz tasfiye etmeyi amalamtr. Barzani yine Mays 2008de Amerikann sesi radyosuna verdii demecinde Krdistanda yaygnlaan tembellik kltrnden sz etmi ve yine suu Baas rejimine yklemitir. Barzaniye gre bu kltr belki gelimi toplumlarda kabul edilebilir ama Krdistan iin olduka negatif bir faktrdr. Krdistan ynetiminin kast ettii Baas rejimi dneminde serbest ekonominin yasak olmas binlerce Krt kynn yklmas ve cretsiz yardm datmasdr. Oysa 1992den sonra Saddam Hseyinin iktidar Krdistanda son bulmutur. Kabul etmek gerekir ki Krt ynetiminin vurgulad gibi gemite halkn byk bir ksm tarm reticilii ile uramaktayd. Fakat yine de giriimcilik geleneinin gney toplumuna has bir zellik olmad da bir gerektir. zgr Krdistan kurulmadan evvel nfusun byk ounluu iki sektrle urayordu: Tarm ve ulusal kurtulu mcadelesi. Giriimcilik ise Gney Krdistanda hemen hemen yoktu. Burada da Krdistann dier paralarnda olduu gibi giriimcilikle arlkta etnik aznlklar uramaktaydlar. Bilindii zere ekonominin bymesinde inivasyon da anahtar rol giriimcilik ve giriimci dinamizmi oynamaktadr. Gney Krdistanda giriimcilik geleneinin olmay giriimciliinin geliimine kt etki yapmaktadr. Bylece Gney Krdistan ynetiminin dier faktrleri hesaba katmadan blgenin ekonomi iklimini oluturmasna ynelik giriimcilii gelitirme abasnn pek olumlu bir sonu vermeyecei aktr. Krdistandaki ekonomik iklimi ele almadan aktr ki ilk iki grup faktr tmyle Krdistan da bulunmaktadr. ATAERKL DAITIM Krdistan ynetimi gerekte Ortadou gelime modelini uyguluyor. Bu model geni apl hammadde ihracat, hemen hemen tm mallarn ithalat ve ataerkil datm, dk kaliteli devlet ve kurum ynetimi ve i gc ithalatna dayanmaktadr. Krdistanda baz uzmanlar bu modeli cce eyhlikler modeli olarak adlandrmaktadrlar. Hkmetin yaynlad Prospektin yatrm ile ilgili Gelecee Bak blm de bu gr dorulamaktadr. Bu blmde Eski Babakan Neirvan Barzani 2007 ylnda parlamentoda kabul ettii petrol ve gaz yasasndan sz etmektedir. Yasann kabul edilmesinin hemen ardndan aklama yapan N. Barzani Petrol Ve Gaz Yasasnn Krdistan ekonomisinin geliiminin temeli olacan iddia etmiti. Buradan da

anlalyor ki, Krt ynetimi iin blgenin gelecei sadece doal kaynaklara baldr. Krt yneticileri sz konusu yasann hazrlanmas ve kabul edilmesini Irak siyasi srecinde ve Krdistan ekonomik gelimesinde bir dnm noktas olacan vurguluyorlard. Gney Krdistan iin karakteristik olan yksek cret oran, dk retim ve rekabet gcdr. Formalite olarak Krdistandaki cret oran gelimi ekonomiler ile kyaslandnda o kadar da yksek deildir. Fakat emek reticilii ve eitim dzeyi asndan olduka yksek bir orandr. Krdistandaki emek cretinin yksek olmas nedeniyle son yllarda dk kalifiye yabanc igc getirilmesi yaygnlamtr. zellikle, Krt ekonomi uzmanlarna gre, yerli halkn almak istemedii alanlarda bu durum daha fazla geerlidir. nk yerli halk almad iin sosyal yardm almaktadr. Bu iki faktr (dk emek reticilii ve yksek emek creti) sadece Krdistana yabanc yatrm gelmesinin nnde engel tekil etmekle kalmayp ayn zamanda sermaye akna da yol amaktadr. Yeralt kaynaklarnn karlmas dnda yatrm sadece karln hzla alabilecei sektrlere rnein ticaret otelcilik lokantaclk, inaat ve bu sektrlerin hizmet alanlarna yaplmaktadr. Bununla birlikte tarm ve dier nemli ekonomik alanlarna yatrm yaplmamaktadr. zellikle inaat toptan ve perakende ticaret ve tamaclk iletiim sektrlerinde katma deer hzla bymektedir. Krdistandaki tesislerden ilk bata Baas rejiminin yklndan drt sene nce kurulan Telekom irketi Tasludaki imento fabrikas (1984 ylnda Baas hkmeti tarafndan yaplmtr), Serinare imento fabrikas (u anda kapaldr), Sleymaniyedeki Halabja Groupa ait ve Zaxodaki BG Groupa ait tula fabrikalar saymak mmkndr. GNEY KRDSTANIN BAKAN SAYISI NN BAKAN SAYISINDAN FAZLA Son birka yl ierisinde Krdistanda i gcnn deeri hzla art gstermitir. Bu ynetiminin yrtt ataerkil ve poplist siyasetin sonucunda ortaya kmtr. 2003 ylndan sonra bte alanlarnn says hzla artmtr. Nedeni ise ynetiminin yabanc finansal yardma ve Irak btesinden ald % 17lik paya dayanarak devlet alan saysn artrma imkn elde etmesidir. Hkmetin bu siyaseti sosyal bir patlamann nne gemeyi hedeflemektedir. Blge ynetiminin verilerine gre, toplam nfusu drt milyon olan Gney Krdistan memur ve bte alan says 1,1 milyon kiidir. Dolaysyla alan kesimin ounluu bte alan ve devlet memurudur. Tm i gcnn % 56s bte alan olup gelimi lkelerdekinin misline denk gelmektedir (kyaslama asndan ngiltere de bu veri % 20dir). Yeri gelmiken, devlet aygtnn snrsz iirilmesi gelenei Sovyet aratrmaclarnca yeni zgrlne kavumu Afrika lkelerinde grlmtr. Sovyet ekonomisti V.P.Kolesov 1978 ylnda yaynlad bir makalesinde yle yazyordu; Birok lkede devlet memurluu nerdeyse en nemli sektr haline gelmitir ve yz binlerce insan bu sektrde almaktadr. ok sayda Afrika lkesinde alan kesimin yars bu sektrde almaktadr. Grld gibi bu alanda Krdistan, Afrika lkelerini geride brakmtr. Bte sektrnde alanlarn yaklak % 20-30 u reel olarak almaktadr. Devlet organlarnn verimli almas iin 50 bin memur almas bile yeterlidir. Geri kalan memurlar ise kalifiyesi dikkate alnmadan sadece siyasi parti ve klanlara yaknl nedeniyle ie alnmtr. Arlkta devlet memurlar drt saat iba

yapmakta bunu da sadece zaman geirmek amacyla yapyor. 2006 ylnda birleik blgesel ynetimi kurulduunda bakanlk says, devlet bakanlar da dhil 40n zerindeydi. Krdistandaki bakanlk says indekinden daha fazlayd. 2006 ylnda birleik hkmet kurulmadan nce sermayesi olmayan Krdistanda iki sanayi bakan bulunurken sanayi mallar ithal edilmekteydi. Elektrik enerjisinin snrl datld Krdistanda iki enerji bakan bulunmaktayd. Ve yine iki tarm bakan olan Krdistanda temel gda maddeleri olan st et soan ve yeillik bata olmak zere tarm maddeleri ithal edilmekteydi. PEMERGELK BR RANT KAPISINA DNYOR Polis kolluk kuvvetleri organlar da baya iirilmi kurumlard. Polis says birka katna karlm eitim dzeyi en az ilkokul mezunu olmas gereken bir polisin aylk creti dier bte sektrnde alanlarn maandan daha yksekti. Kyl ar tarm iiyle uramaktansa polis olmay tercih etmekteydi. iler bile dk crete ar ite almaktansa kolluk kuvvetlerine girmeyi yelemekteydi. Bu nedenle de zaten az olan iyerlerinde Araplar ve yabanclar alyordu. 4 milyon nfuslu olan Krdistanda pemerge says 200 bindir. Gl bir orduya sahip olma gerekliliine ramen Krdistandaki asker says olduka iirilmi durumdadr. Pemerge glerinin aylk ihtiyac yz milyon dolar veya yllk 1,2 milyar dolardr ki bu ok byk bir rakamdr. Gayr safi milli hslasnn artl olarak 20 milyar dolar olduu (-ki kanmzca abartlm bir rakamdr) gz nnde bulundurulduunda askeri harcamalar Gayr Safi Milli Hslasnn % 6n tekil etmektedir. Pemerge saysnn fazlal iki parti ordusunun: KDP ve YNKye ait iki ordunun bulunmasyla da ilgilidir. Ekonomisinin zorlanmamas iin 20 binlik bir profesyonel ordu ve iyi dzenlenmi bir yedek sistemi daha verimli olacaktr. SINIFI OLUMADI Ayrca polis ve dier gvenlik kurumlarnda yz bin kii daha almaktadr. Tm bunlar bte d sektrde alan i gcnn dk taleple kar karya kalmasna yol amtr. Irak Krtleri her zaman Baas rejimini Kerkkde etnik temizlik yapmakla, bu blgede Krt mhendis ve iileri ie almamakla suluyorlard. Bu arada kaydetmek gerekir ki ii snf bir trl olumam durumdadr. Oysa bilindii zere Krdistandaki petrol tesislerinde arlkta inliler ve Trk vatandalar (Trkiyeli Krtler) almaktalar. Sz konusu iiler dnyann her tarafnda tesisler ina ederken Avrupa modeli bir sosyal teminat hayal etmekteler. Krdistandaki genler ise ya memur, polis, asker, koruma grevlisi olmak yada hi almamay dnyorlar. Bylece halk yada devlet sektrnde almakta ya da yksek cretli ynetici ii talep ederek isiz durumdalar. Blge btesinin byk ksm orantsz iirilmi devlet sektrne harcanmakla hkmetinin eitli projeleri uygulama imkn snrlamaktadr. ( zellikle kurumsal ve altyap sahalarnda). Btenin % 54- % 75 blm memur maalarna harcanmaktadr. Oysa Krt hkmetine gre bu rakamn % 30un stnde olmamas gerekiyor.

Krdistanda devlet memuru saysnn ve igcne olan ihtiyacn yksek olmasna ramen isizlik oran ok yksektir. Celal Talabaniin ei Hero brahim Ahmet, iilik orann tm snrlarn atn ve bunun genler arasnda ciddi rahatszla yol atn bu nedenle de genlerin farkl radikal akmlarn etki alanna girdiini vurgulamaktadr. Gnmzde Krdistanda i gcne byk bir talep vardr. Hemen hemen tm sektrlerde zellikle de inaat petrol ve sosyal alanlarda mhendis teknisyen ve kalifiye ii yetersizlii yaanmaktadr. GC PAZARINDAK KURUMSAL DENGESZLKLERE BALI Krdistan ynetimi istihdam sorunun zmek iin nerdeyse hibir programa sahip deildir. Oysa ada Krdistann en nemli sorunlarndan birisinin isizlik olduu apaktr. sizlik sorunun zmenin nndeki en byk engelleri yle sralayabiliriz. sizlik i gc pazarndaki kurumsal dengesizliklere baldr. Krdistanllar emek piyasasnn ihtiyac olan ve reel emek gerektiren iyerlerini doldurmak istememektedir. Devlet memurunun hibir i yapmadan maa aldnn bilincinde olan isiz (ki hkmet yetkilileri de bu durumu dorulamaktadr) almak istememekte onun yerine memur olarak almay istemektedir. Bu nedenle de hkmet eitli tedbirlerle isizlik sorunu zemez. Bu sorun yalnz emek piyasasn kkl bir deiime uratmay hedefleyen karmak tedbirlerin uygulanmasyla ve devlet sektrnn deitirilmesiyle mmkndr. Ayrca kaydetmek gerekir ki Krdistanda var olan szm ona zel sektr bile devlet sektrnn bir devamdr. Belli bal saylabilecek zel sektrn arlkta lkedeki siyasi elitin elinde biriktii bir gerektir. Bu kesim ya bte paralarn hortumlama yada siyasi liderlerin desteini arkasna alarak belli mallarn ticaretiyle uramaktadr. GMEN LER Yerli igcn potansiyelinin Krdistanda i gc talebini karlamaktan yoksun oluu blgeye i gc aknna ve yerli iilerin sktrlarak piyasadan karlmasna neden olmaktadr. Yerli igcnn rekabetten yeteneinin dkl ve yine neredeyse ii bulunmamas emek kaynaklarnn ithali srecini hzlandrmaktadr. Her ne kadar yabanc igc ithali 90 l yllarda balasa da bu sre son yllarda daha hzlanmtr. lk yabanc iiler Trk irketlerinin iileridir. Burada i yapan Trk firmalarnn alanlar ounlukla Trkiye Krtleridir. Bu iiler Trkiyede kazandklarnn iki katn kazanmakta ve Trkiye ekonomisinin geliimini byk katk sunmaktalar. Trkiye Krtlerinin dnda Irak Krdistannda Krt olmayan hatta ar milliyeti Trkler de bulunmaktadr. Krdistanda alan Trkiyeli ii says 20 ila 50 bin arasnda telaffuz edilmektedir. Bunlar arlkl olarak dnyann her tarafnda Trk mteahhit irketlerinde alan yksek kalifiye iilerdir. Bunun dnda az sayda kalifiye kadrolar (mhendis ve ii) uluslar aras inaat irketleri tarafndan Srbistandan da getirilmektedir. 21 yy. balarnda Gney, Gney Dou ve Dou Asya lkelerinden hatta Kuzey Dou Afrika lkelerinden de aktif bir ekilde Krdistana ii akn balamtr. Bunlar arlkl olarak kalifiyesiz iiler yada tmden marjinal katmanlardr. Bu snf iiler genelde Pakistan in,

Filipinler, Banglade, Nepal, Endonezya, Somali ve Etiyopyadan gelmektedirler. rnein Trkiyeye varabilmek iin binlerce dolar para deyen Banglade vatandalarnn ou Gney Krdistanda takl kalmaktadr. Bazlar ise direk buraya gelmektedir. Bu tr iiler en dk kalifiye en dk cretli ilerde alyorlar. Asya ve Afrika lkelerinden gelen gmenler Krtlerin yapmak istemedikleri en kalifiyesiz ve dk cretli ileri yapmaktadrlar. rnein Sleymaniye ehir temizlik hizmetinin sorumlusu kentin 1500 temizlik iisine ihtiyac olduunu aklyor. Oysa kurumun kendi bnyesinde 350 iisi var. Dier taraftan ayn yetkili aslnda yabanc ii almak istemediini fakat baka k yolunun olmadn, Krtlerin bu ileri yapmak istemediklerini ekliyor. ok sayda gmen ii alnmas Krdistanda sosyal gerginliin belirtilerini de ortaya karyor. Krt nfusuna gre dk cretle her eyi yapmaya hazr gmenler Krdistanda isizlik sorunun daha da derinletirdii kanaatindeler. Genler Krdistanda yerel halk iin i bulunmazken Bangladeli gmenler buraya almaya geliyor. Bu nedenle de yabanc ii almann snrlandrlmasn talep etmekteler. Krdistan ekonomisinde dk kalifiyeli dk cretli ii altrmann yaygnl hkmet yetkilileri ekonomik uzmanlarnca da itiraf edilmektedir. Yabanc iiler byk miktarda paray Krdistan snrlar dna karmaktalar. ETYOPYALILAR KRTLERDEN Y ALIIYOR Yabanc ii ithali Krdistan nfusunun istihdam sorunun olmad ve ykselmekte olan ekonominin yeni i gcne ihtiyac olmas koullarnda veya durumunda olumlu bir faktr olarak deerlendirilebilirdi. Fakat bu durumda bile tercihin Bangladeli kalifiyesiz iilere deil dier paralardaki Krtlere verilmesi ve bylece ortak etnik kimlik oluturma srecini hzlandrmaya hizmet etmesi gerekiyor. Yukarda da vurguland gibi gney Krdistan halk doal kaynak gelirlerinden pay almas ve ynetim kadrosunda almas gerektiini inancndalar. Bu nedenle de blgede i yapan irketler daha az iddial ve disiplinli yabanc ii getirmeyi tercih ediyorlar. unu da belirtelim ki Krdistanda ev ilerini yapan yabanc iilere zellikle de kadnlara olan talep her geen gn artmaktadr. Son yllarda zengin Krt aileler Afrikal hizmeti (arlkta da kadnlar) ie almaktalar. Tm bu nedenlerden dolay Krdistanda i gc ithalatnn daha da artaca aktr. Krdistan hkmeti yatrm yasasnn bir maddesinde (ki ayn madde rak federal yasasnda da vardr) yatrmclara ii getirmek ve gelirlerini yurtdna karma izni verilmektedir. Yerli i gcnn rekabet yeteneinin dklnden dolay yatrmclar dk cretli ve yksek retim yeteneine sahip yabanc igc ithalatn tercih ediyorlar. Yabanc i adamlarna gre Bangladeli kalifiyesiz iileri Krtlerden daha kalitelidir. rnein Naza Mall irketinin sahibi Haci Haim aylk 150 dolar cret alan 15 Etiyopyalnn 150 Krtten daha iyi altn sylyor.

Gney Krdistann inaat sektrnde yabanc kalifiye i gcne bamll blgede eitim dzeyinin dklyle de izah ediliyor. Her ne kadar blge de birka devlet niversitesi faaliyet gsterse de ve hkmetin Halepe, Zaho ve Germiyan gibi blgeler de niversite ama plan olsa da Krdistanda eitimin dzeyi dk kalmaya devam etmektedir. Krdistanda Trk irketlerinin zel durumuna gelince, bu birok st dzey yetkilinin itiraf ettii gibi siyasi nedenlere, daha dorusu Krdistan hkmetinin Trkiye ile iyi ilikiler iinde olma arzusuna baldr. Burada Trk i adamlarnn ihale alabilmek iin Gney Krdistanl memurlara hevesle bahi vermesi de nemli rol oynuyor. Krdistanl iiler kendileri iin Dou Asya lkelerinde uygulanan i haftasn deil Avrupa modelini almaktalar. Oysa iilerin reticilii hibir ynyle Avrupa ii ile kyaslanamayacak dzeydedir. Vardmz sonulara gre Krdistanl iinin reticilii bir batl veya Amerikal iinin reticiliinden en az 15-25 defa dktr. Gney Krdistanl ynetim, daha elverili corafi koullara ve altyapya( finansal kredi) sahip rnein Trkiye gibi lkeler neden Birleik Arap Emirlikleri (svire Singapur) modellerini kendilerine rnek almyor tersine ekonomilerini bizzat kendi vatandalarn emeine dayanarak gelitiriyorlar. MEZEPOTAMYA TAHIL AMBARI KURUTULUYOR Yerel halkn tarmsal alanda alma isteksizlii problemlere yol ayor. Krdistan blgesel hkmeti ise Baas Rejimi tarafndan yklan 4000 ky yeniden restore ettiklerini iddia ediyorlar. Ama o kyllerin ou byk ehirlere tanm brokrat, polis yda mal ve hizmetlerde perakendeci olmu durumdalar. Oysa Mezopotamya bir tahl ambardr- Erbil ovas geleneksel olarak Gney Krdistan ve Irak iin bir tahl ambar olmutur. Eer bu petrol ve hidrokarbon rezervleri gz nnde bulundurulursa (Dou ve Ortadoudan sz etmeye bile gerek yok) dnya iin esiz bir jeoe-ekonomik blgedir. Bu bereketli topraklar Sebzeden ete kadar tarm rnleri ithalat blgesine dnyor. Buras yabanc tarm rnleri ve gda maddeleri iin pazara dnt. Krdistan blgesinde rnlerin ana ihracatlar Trkiye, ran, Suriye (Krt zgrlk mcadelesinin ana kartlar), baz dier Arap lkeleridir. rnein, konserve ve meyve sular tarm iin elverili koullara sahip olmayan Kuveyt ve Suudi Arabistan gibi lkelerden ithal edilmektedir. Yine bu blgeye gda Irakn dier blgelerinden de geliyor. Ama Irak Krdistann gda gvenlii ok dk dzeydedir. Tekniin son derece snrl olduu Baas rejimine kar isyan ve mcadele edilen srelerde yerli halkn kendi topraklarnda kendi yaamn srdrmek iin yapt tarm retimi bile bugnk retiminin ok stndeydi. Ucuz ithalat ve kontrolsz gmrk sistemi Krdistandaki tarm sektrn fel etti. Genellikle ya hasat toplanmyor yda dardan gelen rnlerle rekabet edemedii iin ryor. Krdistan uzun sre boyunca duty-free (gmrkten muaf) blge olarak kalmt. Krdistanda tarmda da sanayide olduu gibi dk verimlilik karakteristiktir. Buna ek olarak tarm sektrnn zayf mekanizmas var. rnein ayn llerdeki bir arazi parasnda 6 ton patates elde edilirken Trkiyede ayn lekteki arazide 60 tonluk bir verimlilik salanabiliyor. Krdistanda tarm iilerinin kulland teknoloji ok geri bir teknolojidir. Blgenin doa ve

corafik nitelikleri gz nne alndnda tarm geliirse bata yksek istihdam olmak zere yoksulluu azaltr ve ihracatn retim koullar bile oluturulabilir. Bununla birlikte blge hkmetinin tarmsal kalknma uygun retim koullar yaratma abas yetersizdir. Tarmsal kalknma iin hibir reel giriimde bulunmuyor ve evredeki lkelerle rekabet edemiyor. Gney Krdistan ekonomisine baktmzda tevikler iin ylda 1 milyar destek fonu ayryor. Bunlarn rasyonel harcanmas gerekiyor. Yetkililer aklamalarnda tarm sektrnn nemini vurgulamalarna ramen gerekte ncelii hep farkl yne yani petrol ve ticaretine veriyorlar. Tarm krsal blgedeki halk iin cazip olmaktan kyor burada almak yerine farkl sektrlere yneliyor. Tarm sektr ok ciddi bir transformasyon (dnm), alt yap (ulam lojistik ), yine kylerin rehabilitasyon (okullar, hizmet ve sosyal yardmlar) gibi nemli yatrmlar gelitirmesi, gda ve ihracat sanayinin kurulmas gerekiyor. zellikle nemli tarm rnleri pazar ve ticareti iin rekabet altyaps oluturmak nemlidir. Bu gnk durum yerli reticinin mallar piyasadakinden birka kat dk fiyatlarla satmaya zorluyor. Fiyatlarda byle bir dengesizlik varken buna ek olarak toplu satn almalar, ulam maliyetleri de ekleniyor. Bu iftiler iin tarm sektr yerine kamu ve ticaret sektrn daha cazip hale geliyor. Krdistandaki bu sorun ynetimin rn politikas, korumac politikalar ve fiyat kontrolyle alabilir. Ama yine bu tedbirler durumu zorlatra da bilir. Krdistan ynetimi alt yap ve blgesel ekonomi iin kurumsal destek ile ilgilenmek zorundadr. Bu durumu dikkate alarak Krdistandaki byk lekli ithalat durumu yksek maliyeti sadece belli kesimlerin karnadr. rnein ana alclar iin yksek karlar salyor yani ticari burjuvazi kesiminin karnadr. nk bir tek onlar bu durumda fayda gryor. u anki durumda hkmet tarm sektrne yardmda bulunmakta sadece kendi gda politikasn gerekletirmek ve ayrca korumac politikalar uygulamaya alyor. Ama yabanc rnlerin ihracatlar bunlardan syryorlar. rnein mallarn gney Krdistan gmrklerinden deil rak gmrklerinden geirip Krdistana getiriyorlar. Blge hkmeti rakla snr koyamyorlar sadece belli kontroller gelitiriyorlar. Yine de Irakn geneline byle total bir kontrol getirmesi mmkn deil. Koruyucu nlemler yapanc rnlerin (ulam vb.) maliyet artlarna bu da fiyat artlarna sebep oluyor ama Krdistana girmesine engel olamyorlar. Ayrca Irakn dier bir blgesi transit tamaclk kiras alyor. Bunlar da Krt tketicileri tarafndan deniyor. Bylece korumac nlemler ancak Krdistan kurulursa uygulanabilir. Blgesel ynetim Ocak 2009da be yllk tarmsal kalknma plan oluturdu. Eski Babakan Neirvan Barzeni tarm sektrn gelitirmek iin 10,5 milyar dolar tahsis edilecein syledi. Bunun te ikisi su sistemleri bir ksm ise reciler iin ticaret altyapsnn oluturulmas iin harcanacak. 2009 da aklanan plan ithal gda payn drmedi tam tersine y% 95 e ulat. Ama ekonomistler ynetimin bu plan aklamasndan sonra yani 2009-2010 ylnda tarma ynelik ciddi bir destek sunulmadn belirtiyorlar. HTYA N EYLEM Gney Krdistan iin rnek svire, BAE veya Singapur deil Kuzey Krdistann bat (Gazi Antep, Mara ve Malatya) kesimleri ile Anadolu Kayseri, Denizli, Konya ve dier baz illerde) rnek alnmaldr. Bu blgelerde ki kalknma buradaki halk iin yeni bir emek etiketi Mslman kalvinizmi ve Mslman Protestanl gibi ok gl bir emek ve taleplere kstlama yaratlyor. nk buralarda katma deerlerin yksek olan irketler odakl bir alma yaplyor.

Krdistan hkmeti i gc piyasas iin reformlarnn ekonomik adan ne kadar nemli olduunu gryor. Sebepsiz ekilde genileyen devlet aygtnn Krdistan ekonomisi iin ne kadar ciddi bir problem olduunu biliyor ve bunun kstlanmas iin aklamalarda bulunuyor. Ama bunu nlemede sosyal patlamalardan ekiniyorlar. nsanlar almaya zorlamak mmkn deil nk onlar parti yneticilerinin ne kadar zengin olduunu gryorlar. Krdistann milyarder ve milyonerleri Trkiye ve Dou Asyada olduu gibi piyasay ele geirdikleri iin zenginlemediler tam tersine hkmete yakn olduklar iin zenginletiler. Tesadf deil Trkiye Krtleri (Trkiye i adamlar) Chukotkadan (Rusyann kuzey dousu) balayp Gney Afrikaya kadar dnyann her yerinde i yapyorlar. Gney Krdistanl i adamlar kendi blgeleri dnda bir yerde almyorlar. Hatta gney Krdistann iinde i yapanlarn ou yabanc i adamlardr. Bu yzden gney Krdistan halk gelen gelirlerden kendi payn istiyor. nk halk unu gryor ki yetkililerinin maalar batl lkelerdeki cretlerden daha fazladr. KALTE KONTROL SSTEM YOK Krdistanda petrol ihracatn saymazsak ihracat yok gibidir. Krdistan hkmeti sadece hidrokarbon rezervlerinin ihracatn planlyor. Krdistan da ihracata dayal sanayinin kurulmas abas yok gibidir. Buna bal i pazarn talebinin karlama iin bir retim zerinde duruluyor. Krdistan Ticaret Bakan Rauf Muhammetin vurgulad gibi Gney Krdistann tamamyla bir Consyumeris (tketim kltr) bir blgedir. Genellikle Irak Krdistanna Trkiye ran, in, Hindistan, Brezilya ve dier lkelerden ithal edilen mallar dk kalitededir. nk kalite kontrol sistemi yok. Byk lekte ucuz mal ithalat 2003de gerekletirildi. Mallar hibir engelle karlamadan Krdistan pazarna (ithal tarifesi ve tarife d gmrkler gemeden) yerel reticilerle rekabet grmeden piyasaya girdi. Krt iftileri ithalatlarla rekabete giremedikleri iin retimde dme yaand. Bu yzden Gney Krdistanda gda mallarnn hepsi yabanc markalardr ilecek su bile. Var olan kaliteli mallarn ise kullanm sreleri gemi. GNEY KRDSTANDA TRKYENN KOLONS Belirttiimiz gibi gney Krdistann ithalatnn byk ksm % 70 -80 Trkiyeden geliyor. Hevlerde En byk alveri merkezi olan Majidi Malda Trk irketleri % 60lk bir alan kaplamakta mallarn % 70ne sahipler. Son yllarda Irak Trkiyenin en byk ticaret orta daha dorusu Trk mal ve hizmetleri iin en byk Pazar haline geldi. Trkiye Irak ticaret hacmi 2009da 8 milyar dolar, 2010da ise 10 milyar dolara kmtr. Gney Krdistann genelinde ana faaliyetlerinin % 75-90n Trk irketleri gerekletiriyor. Bu konuda lknur evik Trk irketleri Krdistanda her yerdeler ve her eyi yapyorlar diyordu. Bu blgedeki inaat irketleri (Makyol Erbilin havaalann, Tepe Grup Erbil ve Sleymaniye niversite inaatlarn yaparken Jenki San, Yedign, evikle, Nursoy nemli almalar yrtyor) yine Mobilyada stikbal irketi (orta Anadolunun lokomotif irketidir)tarafndan yaplrken, halnn % 80nini Merinos, beyaz eyada Arelik ve Vestel gibi Trk irketleri nemli bir paya sahip. Diyarbakr Ticaret ve Sanayi Odas (DTSO) Bakan Galip

Ensarioluna gre Irakta 1200 Trk irketi var ve bunlarn % 90 Gney Krdistanda faaliyet gsteriyor. Buna bal olarak yeni Trk inaat irketleri de gney Krdistan pazarlarna giriyor. Ayrca gney Krdistanda alan en byk irketlerden biri de OYAKdr (Ordu Yardmlama Kurumu Emekli Sand). Bu kurum Trk ordusunun en byk fonlarndan biridir. Bu ekilde Trk ordusu da gney Krdistandaki almalardan finansa ediliyor. Yine gney Krdistan da MHP ye yakn irketlerde var. KDP yneticilerinden Fadl Mirani yle bir aklamada bulundu Krdistanda Trk irketlerinin yrtt faaliyetler MHP ye bal olan irketlerdir. Biz onlarla ok iyi ilikideyiz. (Aksiyon 02.03.2009) yine AKP, CHP ve dier politik partilerine bal ama Krdistanda alan uzmanlar ve i adamlar var. KYBnin Ankara temsilcisi Bahroz Galali Krdistan hkmetini eletirmi ve unlar belirtmiti 600e yakn Trk ve Iran irketleri birok proje almalarna ramen Trkiyedeki Krt yurtseverleri 10 proje bile alamadlar. Onun dndne gre Krdistan hkmeti Trkiye Krtlerine baz szlemeleri vermede (ekonomik olmayan) gerekeler sunuyor. Galaviye gre Krdistan hkmetinin bu gibi politikalar yanltr, nk Trkiye Krtlerinin neminin farknda deil. sbeiy.com sitesinin verdii bilgilere gre Nauirvan Mustafan orta olduu Bilgi grup verilerine gre 2007 de Gney Krdistann btesinin % 40 Trk irketlerin szlemeleri ve Trk mallarnn alm iin harcanmtr. Ama imdiki durumda Trk ticareti in irketleri ile rekabet halindeler. SONU Birleik Arap Emirlikleri, svire ve Singapur (onlarn farkllklarna ramen) finans yaps Krdistan ekonomisi iin bir model olarak alnyor. Bu oralarn cazibesinden deil derin bir analiz yaparak buna gre bir strateji kurarak gelecek iin ve halk iin bir model oluturmaya gidiyor. Krt hkmeti blgenin yle ksa srede svire veya Singapur olamaz. (bu farkl bir aratrma konusudur) ama bu yllar sve ve Singapur propagandasn kullanarak ok derin ekonomik reformlar yapmamak (ok popler olmayan) ve zor alma koullar da yaratmaktadr. "Bat ekonomi modeli" ni savunan Krdistan hkmeti baml bir ekonomik politika zerinde oluturuyor. Petrol bulma projeleri sadece parazit refah arttracaktr. Bu Petrol retiminden gelen gelir paternalist bir modele yol aar ki bu da infaltilnosti bir vatandala yol aar. Krdistann clz ekonomisi daha gl ekonomik snflarn kurulmasna demokrasi ve sivil toplumun temeli olabilecei istikrarl bir ekonomiye izin vermiyor. Krdistan ekonomisinde u an yeni bir burjuva ticareti hkim bunlar ham maddeleri ithal ediyor yabanc mallar ihra ediyor. Petrol fiyatlarnn art gelirin ykselii ve ok poplist politikann yrtlmesi bir birine bamlla ve retimin olmamas daha byk bir ithalat akmna yol aacak. Profesyonel mesleki eitiminin kalifiye i gcnn eksikliine yksek cret dk i ahlak ve disiplini hem yabanc sektrlerin geliimi hem de yerel giriimcilerinde domasna engeldir. Krdistana yaplan yatrmlar ekonomik kalknmas iin bir enstrman olmadlar. Yani GSYH bymemesine yine ithalat ihracatn dengeli gelimesi ve zel sektrn geliimini engelledi.

Baz blge ynetimlerinin eline geen fonlar deerlendirilemedi. Eski babakan Neirvan Barzani bir zamanlar Krtlerde fonlar var kendine gven yok, Nereye yatrm yaplacan bilmiyoruz diyerek doru bir tespit yapmt. Hkmetin elindeki baz eyler bile gnlk ihtiyalara, yabanc irketlerin baz tesislerine ve ithalata harcand. Bu gn Krdistan velfera (baml, akvaryum yaam .n. ) ekonomi haline gelmitir. Hemen hemen btn halk baz gelirlere yani bteden gelen gelirlere ballar ama Krdistan da merkez btesinden yaplan transferler tamamyla petrol ihracatndan elde edilen gelirlerdir. PEMERGELERM BNALARI YIKABLYORDUK AMA KURAMIYORUZ Blge btesinin baka kayna yok. Bu bte harcamalarn da bir moratoryum gerekiyor. Bte harcamalarnda ki poplist sosyal siyaseti brakp bteyi alt yap almalarna ynlendirmek nemlidir ve bu hkmetin grevidir. Irak Krdistan 20. yz yl. boyunca kendi ulusal haklar iin Irak ynetimine kar verdii kurtulu mcadelesiyle tannyordu. 20. Yy. sonlarnda ve 21 yy. balarnda Krdistan uruna mcadele verdii haklarnn nemli bir ksmn elde etmitir. Krtlerin nnde tek bir engel vardr bu da blgeseldir. Yani Krdistan snrlarna baz blgelerin dhil edilmesidir. Bu blgeler Baas rejimi tarafndan Araplatrma ve dekrdizasyona uradlar(Kerkk, Musul ve evre blgeler). Krdistan blgesi nemli oranda kendini ynetme dzeyine ulat. Dnyada byle bamsz kendi bana yrten bir blgeyi gremeyiz. Ama dnya standartlarna gei srecinde ciddi sorunlar yaanyor. rnein Krt pemergeleri smrgecilie kar gl bir mcadele verdiler bunlar kahramanlk ve fedakrlklaryla biliniyordu. Binlerce, yz binlerce Krt bu otonomiyi elde etmek ve Krdistann statsn korumak iin iin canlarn verdiler. Krtler ellerine silah alp savamaya mecbur brakldlar nk barl bir yaam kurmak iin bir frsat verilmiyordu. Bu yzden muazzam bir almaya gittiler. Bu mcadele srasnda Krdistan Baas rejimi iin bir poligondu ama yine krsal blgelerde yaayan insanlar ihtiyalarn retmek zorunda kalyorlard. yle dnyorlard eer Krtler kendi haklarn elde ederlerse pemergeler ok rahat ekilde silahlarn brakp barl yola girerler ve muazzam bir alma srecine girerler ama bu gei sreci yaanmad. Mesut Barzani bir zamanlar yle diyordu ben ve pemergelerim ok iyi savardk iki binay ykmak ok kolayd ama imdi bir tanesini kuramyoruz. Grnd gibi Irak Krtleri bir binay kuramyorlar. Bu bilgi ve beceri eksiklii deil kendi ekonomik kaynan bile kuramyor. nk onlar yle dnyor Krdistanda yabanclar ve Irak Araplar alsn Krdistanllar ise blge gvenliini salamak ve petrolden elde edilen gelirleri harcasnlar. Bu dncenin en byk sebebi de hkmetin yaratt poplist politikadan kaynaklanyor. DAITIM EKONOMS Btn bunlarn sonucunda Krdistanda bir tr datm ekonomisi olumutur. Bunun piyasa ekonomisinden balca fark yledir: Datm ekonomisi de temel messese devretme-datm mekanizmas olur. Piyasa ekonomisinde ise alm-satmdr; datm ekonomisi de mlkiyetin temel messesesi kamusal-hizmet mlkiyetiyken, piyasa ekonomisinde zel mlkiyettir; Datm ekonomisinde temel uyarc messese vuku bulurken, piyasa ekonomisinde gelirdir; datm ekonomisinde telafi messesi piyasa ticareti ve zel giriimcilik ise, piyasa ekonomisinde devlet dzenleme ve sosyal teminat messesidir. Toplum ikyet yoluyla ki bu gizli, bazen de tepkisel da vurmalarla da (basn araclyla ve yahut eitli eylemlerle) olabilir, kendi ihtiyalaryla ilgili Krdistan ynetimini bilgilendiriyor ve bu ihtiyalar populist siyaset

erevesinde u ve ya bu oranda karlanyor. * Rusya bilimler Akademisi Dou Bilimleri Enstits Aratrmacs Dr.Nodar Mosaki'nin ANF iin kaleme ald makaleyi Kamiz eddadi ve Krdistan Lezgiyeva Rusa'dan Trke'ye evirdi. ANF