Felsefe Dnyas, 200211, Say 35

KSEL KMLK VE LM SONRASI HAYAT*

Yrd. Do. Dr. Muhsin AKBA ** Kanlmaz ve bir o kadar da rktc olan lm, ou zaman insan yaanlan ve acs-tatls ile gerekliinden pek phe edilmeyen bu hayatn nndeki en byk engel olarak alglanr. nsanolu tarih boyunca lm tesine gzn dikmi ve varln ebediletirmenin imkanlarn aramtr. lmszlk, bu balamda, insanolunun egosunu korumaya ynelik doal bir eilim olmakla birlikte, bireyin dini tercihini, yneliini ve her zorlua ramen bal kalmasn gerektiren dini bir inan olarak da gze arpmaktadr. Bu nedenle lmszlk, sadece insan arzularndan birisi olmayp, insan ve iinde yaad evreni yarattna inanlan yce bir varln bildirdii, baka ekilde kesin olarak bilinmesinin mmkn olmayaca telerden bir haber olarak da grlmtr. Burada dinlerin lmszlk anlaylar, farkl bir almann konusu olarak darda braklacak; sadece geleneksel Din Felsefesi'nin konularndan insann lmszl ile yakndan ilikili olduu kabul edilen kiisel kimlik problemini (ngilizce: the problem of personel identity) ele alacaz. Bu tartmadan ulaacamz ipular ile, lm sonraki hayatn imkan ve olas formlar aratrlacaktr. Bizler sokakta, ktphanede, i yerinde veya baka yerlerde sk sk benzer yzlerle karlamaktayz. Pek ou ile konumasak, tanklmz selamlamaktan teye gemese dahi, her gn karlatmz o kiilerin daha nce grdmz ayn ahslar olduklarn dnmeye devam ederiz. Daha dorusu, her seferinde onlann baka ahslar olmas ihtimalini aklmzn ucundan bile geirmeyiz. Eer fizik yaplarnda hastalk veya kaza gibi sebeplerden dolay belirgin baz deiiklikler olursa, bu kiilerin baka ahslar olduklarn dnme yerine, bu farkllklarn nedenlerini merak ederiz. Bunun nedeni de, onlann her zaman grdmz ayn kiiler olduu varsaymmzdan baka bir ey deildir. Kiisel kimlik konusu, gnlk hayatta insanlar aras ilikilerin dzenlenmesi, ahlaBu makale, Trk Felsefe Dernei tarafndan 03-05 Kasm 2000 tarihlerinde Ankara'da yaplan 2000 Felsefe Kongresi: nsan Felsefesi'nde sunulmu ayn balkl bildirinin gzden geirilmi ve geniletilmi eklidir. anakkale Onsekiz Mart niversitesi, lahiyat Fakltesi retim yesi.

58

Felsefe Dnyas ki hak ve sorumluluklarn tayini gibi konularda insann lmszlnden bahsedilecdcse, bu dnyada var olan her bir uurlu kiinin, lmden sonra da bir ekilde ayn uurlu varln srdrmesi zorunlu grnmektedir.Belli bal kii kimlimi kriterlerini ele almadan nce, "kii", "kimlik", ve "kii kimlikirse, konu olarak kendisine kiiyi tanmlama sreci arkasndaki kriter ya da kriterlerin belirlenmesini alr.1 Bu balamda, bir kimsenin tanmlanmas ise, u an duyularmzn muhatab olan ahsn daha nce grdmz ve bildiimiz ahs ile ayn kii olduu sonucuna ulamaktr. Daha ak bir ifade ile kii kimlii problemi, bir ahsn ayn ya da baka kii olduunun belirlenmesini salayan kriter ya da kriterlerin neler olduunun ortaya konma abasdr. Bu nedenle, kiilik probleminin bazen "kriter" problemi olarak da isimlendirildiini grmekteyiz. lm sonras hayat inanc balamnda kii kimlii problemi, "lmden nceki ben (kii)'le lmden sonra yaad farzeden 'ben'in ayniliine ilikin" ortaya kan problemler btn olarak ifade edilir.3 Eer insann lmszlnden bahsedilecekse, bu dnyada var olan her bir uurlu kiinin, lmden sonra da bir ekilde ayn uurlu varln srdrmesi zorunlu grnmektedir. Belli bal kii kimlii kriterlerini ele almadan nce, "kii", "kimlik", ve "kii kimlii" ya da "kiisel kimlik" gibi kiisel kimlik problemi tartmalarnda ska kullanlan temel kavramlarn ne anlama geldiklerinin ortaya konmasnda fayda olduunu dnmekteyim. Trk Dil Kurumu Trke Szl "kii" kelimesini "nsan, kimse, ahs" olarak tanmlamaktadr. "Kiilik" kelimesi ise, "Bir kimseye zg belirgin zellik; manevi ve ruh niteliklerin btn, ahsiyet" 4 olarak tanmlanmaktadr. Bununla ilikili olarak "kiisel" sfat, "Kii ile ilgili, kiiye ilikin, kiinin kendi mal olan, ahsi, zati" anlamlarna gelmektedir.5 Bu balamda kiisel kimlik probleminin konusu olan kii kavramnn, kabul edilen kiisel kimlik kriterine gre farkllk arzettiini grmekteyiz. leride de greceimiz gibi, hafza kriterini savunan ngiliz felsefeci John Locke'a gre kii, "akl ve dnce sahibi dnen akll bir varlk, kendisini kendisi olarak dnen, farkl yer ve zamanlarda ayn dnen eydir." 6 uur ve hafza sahibi olmayan varlk, kii (ngilizce: person) olamaz, o sradan hayvanlara benzerlik gsteren insandr (ngilizce: man); yani man hak, sorumluluk ve bunun gerei olan ceza ve mkafatn muhatab deildir. Alternatif fizikalist (bedenci) teoriye gre de, bedeni olmayan kiinin varlndan sz etmek anlamsz
1 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, nc Bask, (Ankara: Seluk Yaynlan, 1992), 252. 2 Terence Penelhum, "Personal Identity," The Encyclopedia of Philosophy (New York: Macmillan, 1972), c. 6,95. 3 Turan Ko, lmszlk Dncesi (stanbul: z Yaynclk, 1991), 93. 4 Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Yeni Bask, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basm Evi, 1988), c. 2,877. 5 Trk Dil Kurumu Trke Szlk, c. 2, 878. John Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Peter H. Nidditch (ed.), (London: Oxford University Press, 1975), 335.

59

Felsefe Dnyas olur. Bu dncenin nemli savunucularndan Bernard Williams, kiinin bedeni ile zde olduunu iddia etmektedir. Dier taraftan P. F. Strawson, "kii" kavramnn mantki olarak ilkel (ngilizce: primitive) bir kavram olduunu, ona uur olaylarn da, fizik zelliklerini de atfetmenin mmkn olduunu ne srmektedir.7 Aynca Trke Szlk'te "kimlik" kavramnn balca anlama geldiini grmekteyiz: 1. Toplumsal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan artlarn btn: Kimlii bilinmeyen bir kadn. 2. Kim olduunu tantlayan belge, hviyet. 3. Herhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan zelliklerin btn: Kimlii belirlenemeyen bir ucak Buradan hareketle, "kii kimlii" ya da "kiisel kimlik" kavram, insann hayat bo>unca ayn kii kalma durumunu ve bir ahsn zaman ierisinde devamlln ifade etmektedir. Kimlik probleminin temel kavramlarnn anlamlarn ksaca akladktan sonra, felsefi tartmalara dnebiliriz. Felsefecilerin kiisel kimlik ya da kriter problemi hakkndaki tartmalarndan, bir kiinin zaman ierisinde aynlnn gstergesi olarak belli bal iki kriter ne kmtr. Bunlar "beden kriteri" ve "hafza kriteridir."9 Beden kriterinin normal dilde iki farkl kullanl ekli olduunu grmekteyiz. Bunlardan birincisi, fizik yapdaki benzerliklerden hareketle bir kiinin ayn olduu hkmne varmamzdr. Gnlk hayatta ska kullandmz bu ynteme gre, bugn grdm kiinin Ahmet olduu varsaymna onun d grn, sesi, yry, jest ve mimikleri gibi fizik zelliklerinin daha nce grdm Ahmet adl ahsa benzerliinden hareketle ularm. Sonu olarak, bugn grdm kiinin daha nce Ahmet olduunu bildiim ahs ile ayn olduunu dnrm. Bir baka ifade ile, dnk A ahsn bugn de A yapan, dnk A'nm fizik zelliklerine bugn de sahip olmas grnmektedir. Bu yntem her zaman salkl sonular vermemektedir. rnein, tek yumurta ikizlerini birbirinden ayrt etmekte zorlanrz; hatta ou zaman tercihimiz dayanaksz tahminden teye geemez. Byle durumlarda, bir dier ynteme bavururuz. Buna gre, yanmda u an bulunan Ahmet'in bedenini gemiteki Ahmet'in bedenine balayan zaman ve mekan devamll sz konusu olduunda, her iki ahsn da aslnda ayn kii olduklarn kabul ederim. rnein, ben sabahleyin Ahmet ve Mehmet tek yumurta ikizlerinden Ahmet ile beraber dokuz saatlik anakkale-Ankara seyahati yapmsam, Ankara'ya vardmzda yanmdan ayrlmam olan o ahsn Ahmet olduunu duraklamadan syleyebilirim. anakkale'ye dndmzde de bizi otogarda karlayann Ahmet'in tek yumurta ikizi Mehmet olduundan bir phem olmaz. nk Ahmet'in bedeninin zaman ierisindeki devamll bilgisine sahibim.
7 8 9

Antony Flew (ed.), "Person," -4 Dictionary of Philosophy (London: Pan Books Ltd., 1984), 265. Trk Dil Kurumu Trke Szlk, C. 2, 873. Penelhum, "Personal Identity," 95.

60

Felsefe Dnyas Tek yumurta ikizleri rneinden de anlalabilecei zere, beden kriteri de her zaman tek bana yeterli olmamaktadr. Burada devreye bir dier kriterin girmesine ihtiya duyulmaktadr; bu da hafza kriteridir. Bir kiinin kimlii onun daha nceden yapa ve yaad olaylara ait hatralar hafza kriteri olarak ifade edilmektedir.10 Buna gre, bir kiinin kimliini o ahsn daha nce yapm olduu ilere ve yaam olduu tecrbelere ait hafzalarndan belirleyebiliriz. Bu grn nemli savunucularndan John Locke'a gre, beden kriteri temel ilke olamaz. Bir kiinin ahlaki ve hukuki hak ve sorumluluklarn muhatab olmas iin, kiisel kimlii oluturan uur-hafza devamllna sahip olmas gerekir. Beden zellikler bireyin (ng. man) kimliinin tespitinde esas olabilecei halde, uur-hafza kiinin (ng. person) kimliinin temel ilkesidir.11 A ahsn A yapan, gemite A'nn yapt ya da ahit olduu olaylarn hatralarna sahip olmasdr. Yukardaki rneimizdeki Ahmet ve Mehmet tek yumurta ikizinden hareketle bu durumu aklamak istersek; benimle Ankara yolculuuna kmay kabul eden Ahmet'in gerekten Ahmet olduu dncesinin balangta bende olumas gerekir. Bu da Ahmet'in gemi tecrbelerinin bir btnnden hareketle kendisinin Ahmet olduunu bana sylemesi, hatta baz durumlarda, gerek duyulduu taktirde, ikimizin ortak tecrbelerinden rnekler vererek, benim Ahmet hakkndaki hatralarmla beni ikna etmesi gerekecektir. Ancak bu durumda ben karmdaki ahsn Ahmet olabilecei sonucuna ulaabilirim. Her iki kriter de, kiileri tanmlamada gnlk hayatmzda da sk sk bavurduumuz yntemlerdir. Beden kriteri fizik yap gibi somut bir unsura dayanyor olmas nedeniyle hafza kriterinden daha kolay anlalyorsa da, dikkatlice dnld taktirde her iki kriterin de insanlar tanmada vazgeilmez bir yeri olduu ok gemeden fark edilecektir. Buna ramen her iki kriterde de sorun olmadm dnmek doru deildir. Bu sorunlarn bir kana ileride ksaca temas edeceim. Biz bedeni dlayan bir hafza kriterini esas kabul ettiimiz zaman, kimin kim olduunu tespit etmede almas zor glklerle karlarz. Bu nedenle Terence Penelhum, hafzann bamsz ve standart bir kiilik olmadna inanmaktadr. Penelhum hafzay bir kii kimlii kriteri olarak kabul edebileceini, fakat bunun bir artla mmkn olduunu ifade etmektedir: "Bu terimi tanmladm anlamda hafzann bir kiilik kriteri olduunu kabul etmeye hazrm, fakat benim iddiam onun bu olmas kiiliin beden kriterinin varlna baldr."12 Yani, hafza kriterinden sz etmek, bir bedenin varln gerekli klmaktadr. Dier taraftan Anthony Quinton, psikolojik zelliklerin kii kimlii iin ok nemli olduunu sylemekte; ayrca hafza iddialarnn tutarll iin bedenli sreklilii ge1 0

Penelhum, "Personal Identity," 95. ' Locke, An Essay Concerning Human Understanding, blm 27. 1 2 Terence Penelhum, Survival and Disembodied Existence (New York: Routledge & Kegan Paul, 1980), 61.

61

Felsefe Dnyas rekli grmektedir: "insanlar, anlamsz grlt olmadklarna ve gerekten hafza iddialar olan ak hafza iddialarnn tutarllndan onlarn gerekten orada olduklar sonucuna ulaacam ok miktarda ak hafza iddialar toplayabmeye yetecek kadar, bedenli bir ekilde srekli olmaldr.13 Sonu olarak, yukarda grlerini akladmz felsefeciler tarafndan kii kimlii kriterlerinden beden kriteri, kii kimlii iin gerekli bir art olarak ve, Penelhum'un dedii gibi, "hafza kriterinden daha kapsaml" grlmektedir. Kii kimliinden beden kriterine yneltilen gl bir itiraz da, fizik yapdaki beyin ile zihin olaylarnn bir ve ayn olayn iki ayr grn olduu eklindedir; Vens gezegeni hakkndaki eski yanl kanaat, bu kimlik teorisyenlerinin grlerini desteklemekte kullandklar yaygn bir rnektir. Modern astronominin kazandrd bilgilerden nce insanlarn, Sabah Yldz ve Akam Yldz olarak iki ayn yldz olduuna inandklar bugn biliniyor. Fakat bugn biz biliyoruz ki, onlarn iki ayr sandklar yldz bir ve ayn yldz, o da Vens gezegeninden bakas deil. Buradan hareketle, insan algs Vens rneinde nasl yanlyorsa, benzer ekilde beyin ve zihin olaylarnn bir olduunu alglayamad iddia edilmektedir. Bu teori iki ekilde anlalabilir. Birincisi, A 1 'in beyninin A2'nin kafatasna nakledildiini farzetsek, A 1 'in hafzas ve psikolojik karakterleri, bu teorisyenlere gre, A 2 'de ortaya kmaya balard. Yani A2, A 1 'in beyin naklinden nce sahip olduu ayn kiilie sahip olurdu. Bana gre, kiilik ile kii arasnda bir fark olmaldr, yani biz birer kiiyiz ve her bir kii kendine has bir kiilie sahiptir. Her bir psikolojik zellik deiiklie urasa da, kii zaman iinde var olmaya devam eder. Bu nedenle, her kii hayat boyunca deiik kiilik zellikleri sergileyebilir. Eer bu anlay kabul edecek olursak, bir insanda birden ok kiinin var olabileceini dnmek zorunda kalrz ki, bu samadr. kinci anlama ekli de u ekilde ifade edilebilir: t 1 zamandaki A''in t 2 zamandaki 2 A ile ayn kii olabilmesi, sadece ve sadece tideki A 1 'in t2'deki A 2 ile ayn beyine sahip olmas durumunda mmkndr. Bana gre, beyin ve orada meydana gelen fizik olaylar bedenden farkl bir kiilik olarak grlemez. rnein, bir atletin beyninin obez bir hastaya nakledildiini varsayalm. Bu durumda hi kimse kendisine beyin nakledilen o iman kiinin beyinin gerek sahibi atlet kadar hzl koabileceini beklemez. Muhtemelen, doktorlar o hastaya fazla kilolarndan kurtuluncaya kadar komamasn isteyeceklerdir. Bu atletizmin her ey (sevin, znt, hayat tarz vb.) olduu beyin iin bir tr lm deil midir? Bir baka deyile, bu beyin yeni bedenin isteklerini karlamaya ynelmez mi? Kanmca, beyin nceki ayrc niteliklerini brakp, yeni beden ile uyumlu yeni nitelikler edinirdi. nk beyin durumlar, basit bir ifade ile, herhangi bir ey hakknda duygusu, dncesi, vb. olmayan bir tr eiektro-kimyasal olaylardr. Jerome Shaffer'n da dedii gibi, hi kimse nroloji sahasnda eitim grmeden vuku bulmakta olan fizik13

Anthony Quinton, "The Soul," The Journal of Philosophy, 54:15, (Temmuz 1962), 406.

62

Felsefe Dnyas beyin olaylarn ve nasl cereyan ettiklerini bilemez. Ayrca, sinir olaylarnn nerede meydana geldiini sormak makul olsa da, bir dncenin bedenin neresinde olduum sormak makul deildir.14 Dahas, eer babamn beyni hasara urasa ve bunun sonoco olarak o hafza kaybna urasa, uurunu yitirse ve komaya girse, kimlik teorisyenine sormak isterim, o ahs artk benim babam deil midir; ben herkesten nce ona bakmakla ykml deil miyim? nanyorum ki, onun bundan sonraki hayatn beyni olmadan da devam ettirmesi mmkn olsa, ona bakmak birincil olarak benim sorumluluumdadr, nk o hala benim babamdr. Williams'in dedii gibi, bedenin yok saylmas kii kimlii dncesinin tamamen yok sayar. Eer bir kriter olarak bedenin devamll yok saylrsa, ayniyet ile tam benzerlik ve doru hafza iddialan ile szde hafza iddialar arasnda bir ayrm yapma imkan kalmayabilir. Bununla beraber, "bu benim kendisi ile geen sene ngiltere'ye gittiim ayn kii" demek, "Ahmet benim geen sene kendisi ile ngiltere'ye gittiim Mehmet ile benzer kiilie sahip" demek aka birbirinden farkl eylerdir. Ayniyet ve benzerlik arasndaki bu ayrm, ancak kii kimliinden bedenli devamllk ile yaplabilir. Nesneler hakknda tam benzerlik ve ayniyet arasnda bir ayrm yapmak mmkn iken, karakter ve hafza durumunda bunu yapmak pek kolay grnmemektedir. nk Ahmet ve Mehmet ayn karaktere ve hafzaya sahip dediimiz zaman, bu onlarn karakter ve hafzalarnn tpa tp ayn olduklar anlamna gelmektedir. Ayrca, Ahmet'in Mehmet'in grdn iddia ettii E olay ve yaptn ne srd A eylemini ayn ekilde grdn ve yaptn hatrlad iddiasnn doru olduuna inanmak iin hi bir neden ve delil yoktur. Bu "ancak Ahmet'in eylemlerinin ahitlerine mracaat ile" bilinebilir. Bu ahitliin geerli olabilmesi iin, bu ahitlerin Ahmet'in imdi hatrladn iddia ettii eylemleri grm olmalar gerekir. Aka grlyor ki, bunu tespit etmenin yolu da yaptm ve grdn iddia ettii eylemler sresince Ahmet'in fizik devamllnn bulunmasdr. Bu nedenle, "beden devamllna da15 yanmak zorunludur." Penelhum da benzer bir ekilde yle demektedir: Biz bir kimsenin kendisine olduunu hatrladn dnd durumlar ile onlarn gerekte olmad durumlar birbirinden ayrt edebilmemiz gerekir. Bunu biz ahsn hatrlamalar ile yapamayz. Yapan ya da tecrbe eden kiinin Smith olup olmadn tespit etmenin baz bamsz yollar olmak zorundadr. Ve bu, yle grnyor k, sz konusu durumda o ahsn fizik varl olmak zorundadr.16 Dier kiilere doru bir ekilde davranmak iin bir kiinin kimliini tespit etmek nemlidir. nk kiilere olan tavrmz bir ok durumda o kiinin babam, annem, eim vb. olmasna baldr. rnein, eer ben nmde yatan kiinin uurunu kaybetmi has1 4

Jerome Shaffer, "Mind-Body Problem," The Encyclopaedia of Philosophy (London: Collier Macmillan Publishers, 1972), c. 5, 339. 15 Bernard Williams, Problems of the Self (CUP, 1973), 10. !6 Penelhum, Survival and Disembodied Existence, 56.

63

Felsefe Dnyas ta babam olduunu dnyorsam, ona gerei gibi bakmaktan bir an olsun ekinmem. O benim babamdr, fakat ayn zamanda o "kat, uzanml," dier insanlar gibi maddi bir varlktr. Eer babam bedene sahip olmasayd, geriye her ne kalacaksa onun babam olduunu nasl anlayacaktm? Bu nedenle sanrm bedenli devamllk, kii kimlii iin zorunlu bir arttr.17 Yukarda da ifade edildii gibi, Williams, bana gre, hakl grnmektedir: "bedenin yok saylmas kii kimlii dncesinden btn ierii kaldrr." Sonu olarak, bir tr bedenli devamlln kimlik iin yeterli olmasa da zorunlu bir art olduuna inanyorum; fakat beden kriterinin ok nemli olduunu kabul etmesek de, psikolojik zellik ve hafza gibi dier seenekleri dnmek neredeyse imkanszdr.18 Ayrca, beden kriterinin lm sonras hayat inancnn makullne kar bir durum arzettiini dnmyorum. Bu materyal aleme neden olan, onun bir benzerine de neden olabilir. Eer bu mmknse, nasl ki bu maddi dnyann varl ile Tann'nm varl arasnda bir eliki yoksa, dier bir bedenli hayat ile Tanr inanc arasnda bir eliki olmamas gerekir. Bir baka ifade ile, Tanr inanc bu maddi dnyada ne kadar makul ve anlaml ise, bir tr bedenli bir lm sonras hayatta da benzer ekilde makul ve anlamldr. Kiisel kimlik problemi tartmamz bizi, lm sonras hayatn mmkn olup olmad sorusuna getiriyor. Eer mmknse, kiiler bedenlerinin lmnden sonra hangi ekillerde hayatlarna devam edebilirler? lm sonras hayatn imkan iin gerekli artlar nelerdir? Sonuncu soruyu cevaplayarak bu blme balamak istiyorum. Felsefeciler kiinin lm sonras hayat hakknda konuabilmek iin iki temel artn bulunmas gerektiinden bahsetmektedir. Bunlardan ilki, kiinin lmnden sonra da bu dnyadaki kiisel kimlik zelliklerine sahip olmasnn gerekliliidir. Dieri ise, kiinin kendisinin lmden sonra bu dnyadaki ahsla ayn olduu kanaatine sahip olmas gerekir.19 Eer kii lmden nceki ahsn ldkten sonraki devam olduunu dnmyorsa veya bu bilgiye sahip deilse, lm sonras bir hayattan sz etmek zor grnmektedir. Ksaca tekrar edecek olursak, lm sonrasnn imkan kiisel kimliin devamll ve kiinin bu devamllk hakknda bilgisinin olmasna baldr. Teist dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk, ve slam bata olmak zere) iki farkl lm sonras hayat inan grmekteyiz. Bunlardan birisi bedenli dirili, dieri ise ruhun lmszldr. Birincisine gre, kii ldkten sonra bir ekilde bir tr fizik yap ile tekrar hayata dnecektir. Beden olmazsa lm sonras hayat byk oranda anlamn yitirir. kincisine gre, bedenin lm ile ruhun bedenden ayrld ve varlm bir baka boyutta devam ettirdii inanc savunulur. Bu anlamda kii ruh ad verilen fiziki olmayan saydam cevher olarak varln devam ettirir. Felsefecilerin bir ksmnn kiisel kimlik problemi tartmalarnda kullandklar uur-hafza terimi ile kastettikleri eyin, teist dini dncelerde ruh olarak isimlendirilen cevher ile benzerlik gsteriyor.
' ' J. M. Shorter, "Personal Identity, Personal Relationships, and Criteria," Proceedings of the Aristotelian Society (London: 1971), 85. 1 8 Williams, Problems of the Self, 1. " M. Peterson ve dierleri, Reason and Religious Belief '(Oxford: Oxford University Press, 1991), 178.

64

Felsefe Dnyas Eer kiisel kimlik iin, bu dnyadaki beden kriter olarak alnrsa, lm sonras hayatn devam etmesi mantki bir imkanszlk olarak grlmektedir. nk bir kiinin varlna ve aynlna esas kabul edilmi olan bu bedenin lm ile devamll sona ermektedir. Eer bir devamllk yok ise, o kiinin lmden sonra hayatn devam ettirdiini iddia etmek elikili bir dnce olacaktr. Yok olan bir eyin varlndan sz etmek mmkn deildir. Bununla birlikte beden kriterini savunan baz teist teolog ve felsefeciler, beden kriterinin kabul edilmesi durumunda da lmden sonra hayatn mmkn olduu grn dile getirmilerdir.20 Onlar her eyi yapmaya gc yeten Tanr inann kendilerine postulat yaparak, kiilerin ldkten sonra Tanr tarafndan mucizevi olarak tekrar diriltileceklerini iddia ederler. Bu nedenle, beden kriterini savunan teist dnrler, lm sonras hayatn sadece ve sadece kiinin bedeninin tekrar diriltilmesi ile mmkn olabileceini iddia ederler. Bu konuya gemite olduu gibi bugn de pek ok kii tarafndan itiraz edilmitir. Bu itirazlarn en ciddilerinden birisi olarak, lmn pek ok eidinin olmasndan hareketle, insan bedenin yanp kl olmas veya vahi yaratklarn kurban olmas durumunda, Tann'nn bu bedeni nasl diriltecei sorusunu gryoruz. Ate, vahi hayvanlar ya da ilkel insanlar tarafndan yok edilmi veya kle dndrlm ya da svda znm bedenlerin tekrar diriltilmesi nasl mmkn olabilecektir? Tanr hem yok edilen kiinin hem de onunla beslenerek varln srdren varln bedenlerini tekrar diriltirken, hangi paray hangisine verecektir? Birisinin diriltilmesi dierinin de dirillmesine engel deil midir? lmden sonra diriltilecek bedenin, bu dnyadaki beden ile ayn olduuna inanan klasik anlaya gre, Tanr bu dalm paralan toplayp dzenleyerek dalan bir bedeni yeniden oluturacaktr. Tanr bu bilgiye ve gce sahiptir. Ayrca, bugn bilim adamlar "vcudumuzdaki btn hcrelerin her yedi ya da sekiz ylda bir tamamen yenilendiini,"21 yani eskilerin yerine yeni hcrelerin olutuunu tespit etmi bulunmaktadr. Eer beden kriterine dayanarak bedenli dirili savunulacak olursa, dinlen beden hangi zaman dilimindeki hcrelerin oluturduu bedendir? Bedenli dirili taraftan teist dnrlerin ounluu bugn, dirili iin ayn zerrelerin bulunmas artndan vazgemi grnyorlar. Stephen T. Davis'e gre, Tann yeni madde kullanarak da dnyadaki ahsn bir benzerini lmden sonra da yaratabilir.22 Burada nemli olan bir sonu da, Tann inanc olmayan ve beden kriterini savunan bir materyalist iin lm sonras hayatn imkansz olduudur. Eer Kartezyen felsefecilerin yapt gibi hafza kriter olarak alnrsa ve hafza ile bedenden bamsz olarak var olabilen ruh gibi bir cevherin varl kabul edilirse, kii devamlln bu hafza yolu ile salayabilir. Bylece kii ldkten sonra, daha dorusu
2 0

2 1 2 2

Stephen T. Davis, "Survival of Death," Philip L. Quinn ve Charles Taliaferro (ed.), A Companion to Philosophy of Religion (Oxford: Blackwell Publishers, 1999), 557. D. L. Mouton, "Physicalism and Immortality," Religious Studies, 8 (1972), 49. Davis, "Survival of Death," 560.

65

Felsefe Dnyas bedeninin lmnden sonra, var olmaya devam edebilir. John Perry ruhun lmszl fikrini tutarsz bulur.23 Ona gre, bunun nedenlerinden biri, materyal olmayan ruhlar kii kimliini tesis edemez nk var olup olmamalarn, var iseler bir insanda ka tane olduklarn tespit etme imkan bulunmamaktadr. Bir kiinin zaman ierisinde ayn ruha sahip olduunu ortaya koymaya yarayacak her hangi bir kriter yoktur. Ayrca Perry ruhun lmszl fikrini savunanlarn dayand hafza kriterinin kiisel kimlii tesis etmede yeterli olmadn iddia etmektedir. nk insan gemite olanlarn bir ksmn unutabilir ya da hafza olaylar yanl hatrlayabilir. Bu durumda gerek hatralar grnteki hatralardan ayrt etmek gleir. Buradan hareketle, bir kiinin ldkten sonra bir kiinin hatralarna sahip olduunu iddia etmesi onun gerekten lmnden sonra hayata devam eden o kii olduu sonucunu dourmaz. Her eyden nce uur ya da ruhun lmden sonra varln devam ettirdiklerine dair kesin bir bilgimiz yoktur. Fakat yukarda beden kriterini savunan teist felsefecilerin iddiasnn bir benzeri hafza kriteri iin de yaplabilir; o da Tanr nasl mucize bir ekilde lmnden sonra bir bedeni tekrar yaratabiliyorsa, ruhu da yaratabilir ve lmszl temin eder. unu da vurgulamak gerekir ki, ruhun lmszl fikrine sahip olanlar, ounlukla bir Tanr inanna sahip kiiler olup, dnya hayatnn kutsal/ahlaki bir amaca ynelik olduuna ve bu amacn nihai olarak lmden sonra gerekleeceine inanan kiiler arasndan kmaktadr. Bedenli dirili de ruhun lmszl dncesi de temelde Tanr inancndan beslenmekte ve insan hayatn anlaml grme abasnn bir uzants olarak kendini gstermektedir. Her iki kiisel kimlik kriteri de problemli olduuna, bunlardan hareketle kii lmszl dncesinin ak ve net bir ekilde ortaya konmas problemli olduuna gre, lm sonras hayat dncesi, eer yaplmas gerekiyorsa, ancak her eye gc yeten mutlak yaratc fikrine dayandrlarak savunulabilir. ABSTRACT One of the traditional problems of the Western philosophy of religion is human destiny after death. In this context this article deals with the question of survival after death in connection with the philosophical problem of personal identity. Firstly, some of the criteria of personal identity such as bodily criterion and memory criterion are discussed in search of a basis of personal continuity after death. Then the possibility of life after death is examined and God's part in bringing it about is pointed out.

2 3

John Percy, A Dialogue on Personal Identity and Immortality (Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1987), 8-9.

66

Felsefe Dnyas KAYNAKA Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, nc Bask, (Ankara: Seluk Yaynlan, 1992). Davis, Stephen T., "Survival of Death," Philip L. Quinn ve Charles Taliaferro (ed.), A Companion to Philosophy of Religion (Oxford: Blackwell Publishers, 1999). Flew, Antony (ed.), A Dictionary of Philosophy (London: Pan Books Ltd., 1984). Ko, Turan, lmszlk Dncesi (stanbul: tz Yaynclk, 1991). Locke, John, An Essay Concerning Human Understanding, Peter H. Nidditch (ed.), (London: Oxford University Press, 1975). Mouton, D. L., "Physicalism and Immortality," Religious Studies, 8 (1972). Penelhum, Terence, "Personal Identity," The Encyclopedia of Philosophy, c. 6, (New York: Macmillan, 1972). Penelhum, Terence, Survival and Disembodied Existence (New York: Routledge & Kegan Paul, 1980). Perry, John, A Dialogue on Personal Identity and Immortality (Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1987). Peterson, Michael ve dierleri, Reason and Religious Belief (Oxford: Oxford University Press, 1991). Quinton, Anthony, "The Soul," The Journal of Philosophy, 54:15, (Temmuz 1962). Shaffer, Jerome, "Mind-Body Problem," The Encyclopaedia of Philosophy, c. 5, (London: Collier Macmillan Publishers, 1972). Shorter, J. M,, "Personal Identity, Personal Relationships, and Criteria," Proceedings of the Aristotelian Society (London: 1971). Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Yeni Bask, c. 2, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basm Evi, 1988). Williams, Bernard, Problems of the Sei/(CUP, 1973).

67