Plan 8

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI 2001 - 2005
UZUN VADEL STRATEJ VE
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI 2001 - 2005
UZUN VADEL STRATEJ VE
Ankara 2000
TBMM karar
Uzun Vadeli strateji ve Sekizinci Be Yllk (2001-2005) Kalknma Plannn Onaylandna likin Karar
Karar N. 697
Karar Tarihi: 27.6.2000
Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk (2000-2005) Kalknma Plan, 30.10.1984 tarihli ve 3067 sayl Kanun gereince, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunun 27.6.2000 tarihli 119 uncu Birleiminde onaylanmtr.
NDEKLER
Sayfa No
BRNC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANI NCESNDE DURUM .......................
I. DNYADA GELMELER VE TRKYE ....................................................... II. GENEL DURUM DEERLENDRMES ......................................................... 1. EKONOMK GELMELER ........................................................................... 2. SOSYAL VE KLTREL ALANDA SALANAN GELMELER .............................
1
1 3 3 13
KNC BLM
UZUN VADEL GELMENN TEMEL AMALARI VE STRATEJS (2001-2023) .............................................................................................
21
NC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ TEMEL AMA, LKE VE POLTKALARI (2001-2005) .....................................................................
25
DRDNC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ MAKROEKONOMK POLTKALARI, HEDEFLER VE TAHMNLER ..........................................
I. MAKROEKONOMK POLTKALAR ............................................................ 1. MALYE POLTKASI .................................................................................. 2. PARA, KUR VE MAL SSTEME LKN POLTKALAR ................................... 27 27 27 29
http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
3. KT VE ZELLETRME POLTKALARI ....................................................... 4.YATIRIM POLTKALARI .............................................................................. 5. DI TCARET VE DEMELER DENGES POLTKALARI ................................. II. MAKROEKONOMK NGRLER .............................................................. 1. GR ...................................................................................................... 2. MLL GELR TAHMNLER .......................................................................... 3. BYMENN TALEP BLEENLER .............................................................. 4. YATIRIMLAR VE TASARRUFLAR ................................................................. 5. DEMELER DENGES ................................................................................. 6. KAMU FNANSMANI ...................................................................................
30 31 33 35 35 35 37 38 40 41
BENC BLM
AVRUPA BRL LE LKLER ..............................................................
43
ALTINCI BLM
TRKYENN BLGE LKELER VE DER LKELERLE EKONOMK LKLER ....................................................................................
I. TRK CUMHURYETLER LE LKLER ................................................. II. BLGESEL VE KRESEL BRLKLER .................................................... 1. SLAM KONFERANSI TEKLATI EKONOMK VE TCAR BRL DAM KOMTES (SEDAK) .............................................................................. 2. EKONOMK BRL TEKLATI (ET-ECO) .............................................. 3. KARADENZ EKONOMK BRL (KE) .................................................... 4. G-20 ........................................................................................................ 5. D-8 .......................................................................................................... III. DER LKELERLE LKLER .................................................................. IV. ULUSLARARASI TEKNK BRL ......................................................... 51 51 52 53 53 54 54 55 55 57
YEDNC BLM
BLGESEL GELME HEDEF VE POLTKALARI ............................................
I. DNYADA BLGESEL GELME ELMLER VE POLTKALARI ............. II. TRKYEDE BLGESEL GELME ............................................................. III. BLGE PLANLAMASI ................................................................................. 59 59 60 64
ii
IV. KALKINMADA NCELKL YRELERN GELTRLMES ....................... V. KIRSAL KALKINMA ...................................................................................
68 70
SEKZNC BLM
SOSYAL VE EKONOMK SEKTRLERLE LGL GELME HEDEF VE POLTKALARI ......................................................................................
I. GR ......................................................................................................... II. NSAN KAYNAKLARININ GELTRLMES ............................................. 1. NFUS ..................................................................................................... 2. ETM .................................................................................................... 3. SALIK ..................................................................................................... 4. NSANGC .............................................................................................. 5. GENLK, BEDEN ETM VE SPOR ........................................................... 6. KADIN, ALE VE OCUK ............................................................................ 7. SERBEST ZAMANLARIN DEERLENDRLMES ............................................ III. KLTR ..................................................................................................... IV. SOSYAL REFAHIN ARTIRILMASI .............................................................. 1. GELR DAILIMININ YLETRLMES VE YOKSULLUKLA MCADELE ............ 2. STHDAM ................................................................................................ 3. ALIMA HAYATI ...................................................................................... 4. SOSYAL SGORTA SSTEMLER ................................................................... 5. SOSYAL HZMETLER VE YARDIMLAR .......................................................... 6. ESNAF VE SANATKARLARA GTRLEN HZMETLER ................................... 7. YURTDIINDA YAAYAN TRK VATANDALARI .......................................... 8. TKETCNN KORUNMASI ........................................................................ V. SINALEME ............................................................................................... 1. MADENCLK ............................................................................................. 2. MALAT SANAY ....................................................................................... 3. KOBLERN GELTRLMES .................................................................... 73 73 78 78 80 85 89 91 93 96 97 99 99 102 104 107 110 112 113 115 117 117 119 124
VI. BLM VE TEKNOLOJ YETENENN GELTRLMES .......................... 125 VII. BLG VE LETM TEKNOLOJLER ........................................................ 128 VIII. TARIMSAL GELME .................................................................................. 1. GENEL TARIM POLTKALARI ..................................................................... 2. BTKSEL RETM .................................................................................... 3. HAYVANCILIK ........................................................................................... 4. SU RNLER ........................................................................................... 5. ORMANCILIK ............................................................................................ 131 131 135 136 138 139
iii
IX. ENERJ ....................................................................................................... 142 X. ULATIRMA ............................................................................................... 1. GENEL ULATIRMA POLTKALARI ............................................................ 2. DEMRYOLU ULATIRMASI ........................................................................ 3. DENZYOLU ULATIRMASI ......................................................................... 4. HAVAYOLU ULATIRMASI .......................................................................... 5. KARAYOLU ULATIRMASI .......................................................................... 6. BORU HATTI ULATIRMASI ....................................................................... 153 153 155 157 158 160 163
XI. TURZM VE TANITMA ................................................................................ 166 1. TURZM .................................................................................................... 166 2. TANITMA .................................................................................................. 169 XII. KENTSEL VE KIRSAL ALTYAPI .................................................................. 1. YERLEME VE EHRLEME ........................................................................ 2. KONUT .................................................................................................... 3. MESUYU, KANALZASYON, ARITMA SSTEMLER VE KATI ATIK YNETM.. 4. KENT ULAIM ....................................................................................... 5. NAAT, MHENDSLK-MMARLIK, TEKNK MAVRLK VE MTEAHHTLK HZMETLER ..................................................................... 6. HARTA, TAPU KADASTRO, CORAF BLG SSTEMLER VE UZAKTAN ALGILAMA SSTEMLER .............................................................. 7. KIRSAL ALTYAPI ....................................................................................... 169 169 171 173 177 178 181 183
XIII. EVRE ......................................................................................................... 187
DOKUZUNCU BLM
KAMU HZMETLERNDE ETKNLN ARTIRILMASI .................................. 191
I. KAMU YNETMNN YLETRLMES VE YENDEN YAPILANDIRILMASI ................................................................................. 191 II. ADALET HZMETLERNDE ETKNLK ......................................................... 194 III. GVENLK HZMETLERNDE ETKNLK .................................................... 196 IV. MAHALL DARELER .................................................................................. 198 V. KAMU YATIRIMLARININ PLANLANMASI VE UYGULANMASINDA ETKNLK .................................................................. 201 VI. SVL TOPLUM ORGANZASYONLARI ...................................................... 203 VII. DOAL AFETLER ........................................................................................ 203 VIII. TRAFK VE CAN GVENL ...................................................................... 206
iv
ONUNCU BLM
EKONOMDE ETKNLN ARTIRILMASI ...................................................... 209
I. REKABET HUKUKU VE POLTKALARI ...................................................... 209 II. FKR HAKLARIN KORUNMASI ................................................................. 210 III. KAYITDII EKONOMNN KAYIT ALTINA ALINMASI .............................. 212 IV. VERMLLK VE KALTE KONTROL .......................................................... 213
UZUN VADEL GELMENN (2001-2023) VE VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ (2001-2005) TEMEL AMALARI VE STRATEJS
I. DNYADA GELMELER ............................................................................ 215 II. TRKYE'NN BRKM VE BALICA SORUN ALANLARI ........................ 216 III. UZUN VADEL GELMENN TEMEL AMALARI VE STRATEJS (2001-2023) ......................................................................... 217 IV. VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ TEMEL AMA, LKE VE POLTKALARI (2001-2005) .................................................................... 1. AVRUPA BRLNE YELK SREC VE DI EKONOMK LKLER ............... 2. MAKROEKONOMK HEDEF, TAHMN VE POLTKALAR .................................. 3. NSAN KAYNAKLARININ GELTRLMES ................................................... 4. KLTR VE SANAT .................................................................................... 5. SOSYAL REFAHIN ARTIRILMASI ................................................................ 6. SINALEME ............................................................................................. 7. BLM VE TEKNOLOJ YETENENN GELTRLMES ................................. 8. BLG VE LETM TEKNOLOJLER ........................................................... 9. TARIMSAL GELME .................................................................................. 10. ENERJ ................................................................................................... 11. ULATIRMA ............................................................................................ 12. TURZM VE TANITMA .............................................................................. 13. BLGESEL GELME ............................................................................... 14. YERLEME, KENTLEME, KENTSEL VE KIRSAL ALTYAPI .............................. 15. EVRE .................................................................................................... 16. DOAL AFETLER ..................................................................................... 17. KAMU HZMETLERNDE ETKNLN ARTIRILMASI .................................... 18. EKONOMDE ETKNLN ARTIRILMASI ................................................... 219 220 220 222 224 224 225 226 226 227 227 228 228 228 229 230 230 230 231 233
DZN ................................................................................................................
v
TABLOLAR
TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: TABLO: 1- Ana Sektrler tibariyle Katma Deer Gelimesi ......................................... 2- retimde Sektrel Gelimeler ................................................................... 3- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Artlar .......................................... 4- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Dalm .......................................... 5- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar ............................................................ 6- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar ............................................................ 7- demeler Dengesi ................................................................................... 8- Kamu Kesimi Genel Dengesi ...................................................................... 9- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum almalar ................................ 10- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum Durumu ................................. 11- Blgeler tibariyle Sektrel Gayri Safi Yurtii Haslas ................................ 12- Plan Blgelerinin Seilmi Gstergelere Gre Karlatrlmas .................... 13- Demografik Gstergelerde Gelimeler ..................................................... 14- Eitimde Saysal Gelimeler ................................................................... 15- Kurululara Gre Hastane ve Yatak Saylar (2000) .................................. 16- Salk Gstergelerinde Gelimeler .......................................................... 17- Yksekrenimli nsangc Arz Projeksiyonu ........................................ 18- Salk ve Eitim Alanndaki Personel Arz ve htiyac Projeksiyonu ............ 19- Teknik Personel Arz ve htiyac Projeksiyonu ......................................... 20- Yurtii gc Piyasasnda Gelimeler ...................................................... 21- gc Maliyetleri ve Net Ele Geen cretler Reel Endeksleri .................... 22- Sosyal Sigorta Programlarnn Kapsad Nfus ........................................ 23- Yurt Dnda Yaayan ve alan Vatandalar .......................................... 24- Haberleme Hizmet Kapasitelerindeki Gelimeler ...................................... 25- Birincil Enerji ve Elektrik Enerjisi retim ve Tketiminde Gelimeler .......... 26- Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar ....................................... 27- Birincil Enerji Tketiminin Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm ............... 28- Elektrik Enerjisi Kurulu G ve retim Deerleri ...................................... 29- Elektrik Enerjisinde Yakt Cinslerine Gre Kurulu G, retim Kapasitesi ve retim Deerleri ..................................................... 30- Elektrik Enerjisi Tketiminin Kullanc Gruplarna Gre Dalm ................. 31- Ulatrma Sektr ehirleraras Yolcu Tamalarnda Gelimeler ................ 32- Ulatrma Sektr ehirleraras Yk Tamalarnda Gelimeler ................... 33- Turizm Sektrndeki Gelimeler ............................................................. 34- Kentsel Nfus Gelimeleri ...................................................................... 35- Konut htiyac ....................................................................................... 36- Kentsel Nfus Byklkleri (Ekim 1997) ................................................. 37- Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps .................................. 38- Bina naatlarnda Yap Ruhsat ve Yap Kullanma zinleri ......................... 39- Yurtd Mteahhitlerin stlendikleri Tutarlar ...................................... 40- Kamu Kesiminde Toprak ve Su Kaynaklar Alannda Gelimeler............ 36 36 37 38 39 39 40 42 46 47 61 67 80 83 86 88 90 90 91 102 105 108 114 131 147 147 148 149 150 151 165 165 168 171 173 174 174 178 180 .185
vi
Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf adresindedir. Bu yayn 10 000 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
vii
BRNC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANI NCESNDE DURUM
I. DNYADA GELMELER VE TRKYE 1. Dnyada insan haklar, hukukun stnl ve demokrasinin ortak deerler olarak nemi artmaktadr. te yandan, 1970'li yllarn sonlarnda finansal piyasalardaki serbestleme hareketleri ve iletiim teknolojisindeki gelimelerle balayan, d ticaretteki serbestleme ve ivme kazanan teknolojik gelime ile hzlanarak ekonominin dier alanlarn da etkisi altna alan kreselleme sreci, son yllarda sosyal ve kltrel alanlarda da belirleyici olmaya balamtr. 2. Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler sonucunda bilgilerin uzun mesafeler boyunca kolay ve hzl iletilebilmesi arzn ve dolaysyla firmalar arasndaki rekabetin kresellemesinde nemli rol oynamtr. Bu sre, uluslararas rekabet kurallarnda kkl deiikliklere yol am bulunmaktadr. Tketicilerin de bilgilere ok hzl ve kolay ulama olanana kavumu olmas talebi de kreselletirmitir. Bunun sonucunda eitli lkelerdeki tketici tercihleri ve yaam biimleri arasnda benzerlikler olumaktadr. 3. retimdeki teknolojik gelimeler sonucunda retim srelerinin blnmesi ve irket faaliyetlerinin kresel nitelik kazanmas ayn zamanda dorudan yabanc sermaye yatrmlarnda nemli artlarn gereklemesini salamtr. 4. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar yoluyla d lkelerdeki retim birimlerinin yaygnlamas ynetim bilimindeki ilerlemelerle hzlanm, bu ise firmalarn, dnyann uzak blgelerindeki birok retim birimini ynetebilecek yetenee sahip olmalarn salamtr. Ancak, retimin kresellemesinde en byk rol, biliim ve mikroelektronik teknolojisindeki sramayla telekomnikasyon sektrndeki teknik ilerlemelerin birlikte uygulanmas oynamtr. ok sayda bilgiyi ok dk maliyetlerle uzak mesafelere ulatrabilen firmalar, ynetim etkinliini yitirmeden retimin eitli aamalarn
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm
farkl corafi alanlarda rgtleme olanana kavumulardr. Bu gelimeler, biyoteknoloji -gen mhendislii ve yeni malzemeler alanlarndaki ilerlemelerle birlikte bilgi ekonomisi ve bilgi toplumunun oluumu srelerini hzlandrmaktadr. 5. Bilgi toplumunun oluumunun ekonomik ve sosyal alardan olumlu etkiler yapmas, bu erevede ekonomik bymeyi hzlandrmas, verimlilii ykseltmesi, yeni faaliyet ve istihdam alanlar yaratmas, eitim olanaklarn artrmas ve yaygnlatrmas, salk ve sosyal alandaki dier hizmetlerin sunumunu gelitirmesi ve bireylere kltrel olanaklardan daha kolay yararlanma imkan salamas beklenmektedir. 6. Teknoloji alannda kaydedilen kkl ilerlemeler sadece basit igcn deil bir lye kadar beyin gcn de ikame edebilme olana salam, bilgiye dayal retim byk ivme kazanm, buna bal olarak teknolojik yenilikler ve verimlilik artlar srekli hale gelmitir. 7. Bilgi toplumunun oluum srecinde en nemli retim faktr bilgi olduundan, igcnn niteliinin ykseltilmesi ve gelimi bir iletiim altyapsna sahip olmann nemi artmaktadr. Bu nedenle yirmibirinci yzylda gelimekte olan lkelerin gelimesine en byk katky insan kaynaklarna yatrm ve altyapnn iyiletirilmesi yapacaktr. 8. Teknolojik kapasitenin halen byk blmnn gelimi lkelerde younlam bulunduu ve gelimekte olan lkelerin teknoloji asndan yabanc kaynaklara baml olduklar gz nnde tutulduunda, retimin kresellemesinin bu lke grubu asndan nemli olanaklar sunduu grlmektedir. Uluslartesi firmalarn retim ve Ar-Ge etkinlikleri teknolojinin, kapasitenin ve becerilerin yaylmas asndan ok etkili ara-
lardr. retimin kresellemesi gelimekte olan lkelere ticaretlerini gelitirme asndan da byk olanaklar salayabilmektedir. 9. Ekonomik alanda kresellemeyle karlkl etkileim iinde blgesel btnleme hareketleri de gelimektedir. 10. Kreselleme srecinde d ticaret, fikri haklar ve evre gibi alanlarda yeni norm ve standartlar gelitirilmekte ve bu alanlarda uluslararas kurulularn etkinlii giderek artmaktadr. Avrupa Birliinde, zellikle ekonomik politikalarda uluslarst kurumlar giderek belirleyici olmakta, siyasal ve sosyal alanlarda da ortak giriimler younluk kazanmaktadr. 11. ok sayda lkenin yabanc sermaye rejimlerini serbestletirmesi nedeniyle lkelerin yabanc sermaye giriini artrabilmeleri, makroekonomik istikrarn salanm olmasna, altyapnn yeterliliine ve igcnn niteliine bal hale gelmitir. 12. Kreselleme sreci sunduu nemli olanaklarn yan sra baz olumsuz gelimelere de yol aabilmektedir. 13. Finansal piyasalarn ileri dzeylerde serbestletirilmesi ve sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlm olmas, lke ekonomilerinin finans piyasalar arasndaki bamllklar glendirmi ve lkelerin makroekonomik politika aralarn d piyasalar dikkate almakszn kullanma olanaklarn kstlamtr. 14. 1997'de Gneydou Asya lkelerinde balayan ve kresel sistemi etkileyen bir dizi finansal kriz, makroekonomik dengelerini kuramam, salkl ileyen bir mali sistemden yoksun lkeler asndan dardan ksa vadeli youn sermaye girilerinin sakncalarn ve ekonomik ve mali reformlarn nemini ortaya koymutur.
15. Ayrca, kreselleme sreci lkeler arasnda ve lke iinde gelir dalmnn bozulmasna yol aabilmektedir. 16. Kreselleme srecinin olumsuz sonularndan biri de talebin kresellemesi ve tketici tercihleri ve yaam biimleri arasnda gl benzerlikler olumas nedeniyle ortaya kan kltrel tekdzeleme olgusudur. 17. Kresellemenin hz kazand bir ortamda, yeterli sosyal gelime salayamayan lkelerde ekonomik gelimenin giderek daha da glemesi beklenmektedir. Bu erevede insan haklar ve demokrasinin gelitirilmesinin ve kurumsallatrlmasnn yan sra, eitim ve salk hizmetlerinin yaygnlatrlmas, yoksulluun azaltlmas ve alma koullarnn iyiletirilmesi byk nem tamaktadr. 18. Dnyadaki hzl deiime uyum salayabilen ve insann bu yeni ortamn gerektirdii niteliklerle donatabilen, bilgiye eriebilen, bilgiyi retebilen ve kullanabilen lkeler, 21'inci yzylda etkili ve baarl olabilecektir. 19. Trkiye'nin sosyal yapsn glendirmesi, istikrar ortamn salamas, yapsal reformlarn tamamlamas ve bilgi toplumunun gerektirdii temel dnmleri gerekletirmesi, kreselleme srecinin ortaya kard olanaklardan en yksek oranda yararlanabilmenin ve olumsuzluklar en dk dzeyde tutabilmenin yannda lkemizin gelecee hazrlanmasnda ve dnyada daha etkili bir konuma gelmesinde kilit bir rol oynayacaktr. II. GENEL DURUM DEERLENDRMES 1. EKONOMK GELMELER 20. VII. Be Yllk Kalknma Plannda (1996-2000), yapsal deiim projelerinin hayata geirilmesi ile birlikte srdrlebilir bir byme ortamnn salanmas, kamu
finansman dengesinde salanacak iyilemeyle kamu kesiminin mali piyasalar zerindeki yknn azaltlarak reel faizlerin drlmesi ve zel kesim yatrmlarnn canlandrlmas ngrlmtr. Reel dviz kurunun rekabeti dzeyinin korunmas ve reel cret artlarnn verimlilikle uyumlu bir biimde belirlenmesiyle d talebin Plan dnemi boyunca bymeye katksnn srdrlmesi amalanmtr. Ayrca, VII. Planda, AB ile gmrk birlii sonras artacak olan d rekabet karsnda zel kesimin organizasyon, teknoloji ve ynetim asndan yeni bir yaplanmaya gitmesiyle birlikte, faktr piyasalarnn etkin, esnek ve verimli bir yapya kavumasnn faktr verimliliini artraca ve bymeye katk salayaca ngrlmtr. Bu erevede, VII. Plan dneminde Gayrisafi Yurt i Hasla (GSYH) yllk ortalama art hznn yzde 5,0-6,6, Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) yllk ortalama art hznn ise yzde 5,5-7,1 aralnda gerekleecei tahmin edilmitir. 21. Makroekonomik politikalarn ve gelimelerin farkllamas nedeniyle, VII. Plana ilikin deerlendirmelerin 1996-1997 ile ekonominin byme hznn yavalad 1998-1999 dnemi ayrmnda yaplmas uygun olacaktr. 22. VII. Plann ilk iki yllk dneminde GSMH byme hz yllk ortalama yzde 7,7 olmutur. Ancak, bu hzl byme performans izleyen yllarda devam ettirilememi ve GSMH byme hz 1998 ylnda yzde 3,9a gerilemi, 1999 ylnda ise GSMH'da yzde 6,4 orannda bir daralma yaanmtr. Bylece 1996-1999 dneminde GSMH yllk ortalama art hz yzde 3,1 orannda kalmtr. 23. 1995 ylnda 2.841 dolar olan fert bana GSMH, 1998 ylnda 3.248 dolara ykselmi, ancak ekonomide yaanan daralmayla birlikte 1999 ylnda 2.913 dolara gerilemitir. Benzer ekilde, satn alma gc
paritesine gre fert bana GSYH, 1995 ylnda 5.745 dolar iken, 1998 ylnda 6.708 dolara ykselmi, 1999 ylnda ise 6.152 dolara dmtr. 24. 1996-1999 dneminde yksek enflasyon ve kamu aklarnn hzla ykselmesi eklinde ortaya kan makroekonomik dengesizlikler, bymenin hem dier ykselen piyasa ekonomileri ile karlatrldnda daha dk kalmasna hem de istikrarsz bir seyir izlemesine neden olmutur. Bymenin dalgalanma gstermesinde, Asya ve Rusya krizleri gibi d oklarn etkisi olmakla birlikte, bymenin ekonomideki verimlilik ve d talep art yerine, uzun sre srdrlmesi mmkn olmayan genilemeci makroekonomik politikalarla desteklenen i talep artndan kaynaklanmas temel belirleyici olmutur. Sermaye hareketlerinin serbestletirildii 1989 ylndan sonra bymenin d sermaye girilerine olduka duyarl hale geldii bir ortamda, makroekonomik dengesizlikler byme hzndaki istikrarszl artrmtr. 25. 1996-1997 dneminde sanayi ve hizmetler sektr katma deeri, srasyla yllk ortalama yzde 8,7 ve yzde 8,1 orannda artmtr. 1998 ylnn ikinci eyreinden itibaren ise Uzak Dou Asya krizinin yansmalar ve uygulanan sk maliye ve gelirler politikasnn etkisiyle i ve d talepte bir yavalama balamtr. 1998 ylnn Austos aynda Rusyann krize girmesi ile birlikte d talepteki daralma daha da derinlemi, blgeye ynelik beklentilerin de deimesi sonucunda Trkiyeden de hzl bir sermaye k olmu ve reel faizler hzla ykselmitir. Ayrca, 1998 yl Temmuz aynda alnan erken seim karar ile birlikte ortaya kan belirsizlik ortam, zel kesimin tketim ve yatrm kararlarn olumsuz ynde etkilemi ve retim 1998 ylnn son eyreinden itibaren daralma eilimine girmitir. Bu eilim 1999 ylnn ilk eyre-
inde daha da derinlemitir. 1999 ylnn ikinci eyreinden itibaren ekonomik aktivitede greli toparlanma iaretleri gzlenmi, sanayi retiminde snrl da olsa bir art kaydedilmitir. Ancak, yaanan deprem felaketleri retimde gzlenen canlanmann durmasna neden olmutur. Bu gelimeler erevesinde, sanayi ve hizmetler sektr katma deeri 1998 ylnda snrl bir art gstermi, 1999 ylnda ise yzde 5 orannda azalmtr. 26. Bylece, 1996-1999 dneminde sanayi ve hizmetler sektr katma deerindeki yllk ortalama art hz VII. Plan tahminlerinin nemli lde gerisinde kalarak, srasyla yzde 3,5 ve 3,3 olarak gereklemitir. 27. Tarm sektrndeki bymenin istikrarsz yaps 1996 sonras dnemde de devam etmi ve 1996-1999 dneminde tarm sektr katma deerindeki yllk ortalama art hz yzde 1,3 orannda kalmtr. 28. VII. Planda tarm sektrnn GSYH ierisindeki paynn yzde 13'e inmesi, buna karlk sanayi sektrnn paynn yzde 27'ye ykselmesi, hizmetler sektrnn paynn ise yzde 60 civarnda kalmas ngrlmt. Ancak, 1995 ylnda yzde 58 olan hizmetler sektrnn cari fiyatlarla GSYH iindeki pay, 1999 ylnda yzde 61,7'ye karken, ayn dnemler itibaryla sanayi sektrnn pay yzde 26,3'ten yzde 23,2'ye, tarm sektrnn pay ise yzde 15,7'den yzde 15'e gerilemitir. Bu gelimede, i ticaret hadlerinin tarm ve hizmetler sektr lehinde gelimesi belirleyici olmutur. 29. Talep ynnden ele alndnda 1996-1997 dnemindeki hzl byme i talep artndan kaynaklanmtr. Nitekim, 1996-1997 dneminde GSYH yllk ortalama yzde 7,3 orannda artarken yurtii talepteki yllk ortalama art yzde 7,9 seviyesinde gereklemitir. Szkonusu dnemde kamu
ve zel kesimin tketim ve yatrm harcamalar nemli miktarda artmtr. Bu dnemde genilemeci maliye ve gelirler politikalar ile bunlarla uyumlu para politikas uygulamalar yurtii talepteki artn temel belirleyicisi olmutur. Ayrca, gmrk birliine uyum kapsamnda tevsii ve teknoloji yenileme yatrmlarndaki canlanma, bu dnemde zel kesim yatrmlarnn hzl artnda etkili olmutur. 30. 1998 yl banda uygulamaya konulan sk maliye ve gelirler politikalarnn da etkisiyle yln ikinci eyreinden itibaren yurtii talepte bir yavalama eilimi balamtr. Buna ilave olarak, Rusya krizinin ardndan nemli lde ykselen reel faizler ve belirsizlik ortam yurtii talebin 1998 ylnn son eyreinden itibaren daralma eilimine girmesine yol amtr. Bu eilim yaanan deprem felaketlerinin de etkisiyle daha da derinlemi ve 1999 ylnda yurtii talepte yzde 3,2 orannda bir daralma yaanmtr. 1998-1999 dnemindeki daralmadan en fazla zel kesim sabit sermaye yatrmlar etkilenmitir. zel kesim sabit sermaye yatrmlar 1998 ylnda yzde 5, 1999 ylnda ise yzde 20,5 orannda gerilemitir. 31. 1996-1999 dneminde toplam yatrmlarn GSMH'ya oran ortalama yzde 24,2 olarak gereklemitir. Ayn dnemde zel tasarruflar yllk ortalama yzde 8,5 orannda art gstermi ve GSMH iindeki pay yzde 23,4 olmutur. Yksek reel faizler ve sermaye piyasalarndaki gelimeler, bu dnemde zel tasarruflardaki arta katkda bulunmutur. 1996-1999 dneminde vergi gelirlerinin GSMH'ya orannda art salanmasna ramen, cari giderlerdeki ykselme ve hzla artan faiz yk nedeniyle, 1997 yl hari, kamu kesimi tasarruflar negatif olmutur. Dnemin tamam ele alndnda kamu tasarruflarnn GSMH iindeki pay yzde -2,3
olmutur. Bu gelimelerin sonucunda, 19961999 dneminde toplam yurtii tasarruflarda olduka snrl bir art salanabilmi ve yurtii tasarruflarn GSMH iindeki pay yzde 21,1 dzeyinde kalmtr. Ayn dnemde, d tasarruflarn GSMH iindeki pay yzde 3,1 olarak gereklemitir. 32. 1994 ylnda rekabetgcnde salanan art ve dnya ticaretindeki canlln da etkisiyle, 1996-1997 dneminde ihracatta yllk ortalama yzde 10,2 orannda art salanmtr. 1998 ve 1999 yllarnda ise ihracat gelimeleri nemli lde Asya ve Rusya krizlerinin yaratt olumsuzluklardan etkilenmitir. Nitekim, 1996-1998 dneminde yzde 8 olan Trkiyenin ihracat pazar byme oran, 1999 ylnda yzde 1.6'ya yavalamtr. Ayrca, Trkiyenin uluslararas rekabetgcnde de 1997 yl sonras dnemde nisp bir bozulma gzlenmitir. Bu dnemde Trk Lirasnn deer kayb enflasyonla paralel bir biimde gelimekle beraber, Uzakdou lkelerinin paralarnn 1997 ylnda nemli lde deer yitirmesi, bu lkelerin uluslararas pazarlarda Trkiyeye kar rekabet glerini artrmtr. Dier yandan, retimin yavalad bir dnemde, dolar cinsinden cret artlarnn 1998 ve 1999 yllarnda da srmesi, Trkiye'nin rekabetgcn olumsuz ynde etkilemitir. Bu gelimeler sonucunda, ihracat art hz, 1998 ylnda yzde 2,7ye yavalam, 1999 ylnda ise ihracatta yzde 1,4 orannda d yaanmtr. Bylece, 1996-1999 dneminde ihracattaki yllk ortalama art hz yzde 5,3 seviyesinde kalmtr. 33. 1996-1999 dneminde tarm rnleri ihracat yllk ortalama yzde 2,9 orannda artarken, imalat sanayi rnleri ihracatndaki art yzde 5,6 olmutur. 1995 sonras dnemde otomotiv ile elektrikli ve elektriksiz makinalarn toplam ihracat iindeki paynda art gzlenmitir. Bununla birlikte, gmrk
birlii sonrasnda ihracattaki yapsal deiim beklenen dzeyin gerisinde kalmtr. 34. Avrupa Birlii lkeleri toplam ihracatmz iindeki arln 1996-1999 dneminde de korumutur. 1991 sonrasnda nemli lde ykselen Bamsz Devletler Topluluunun ihracatmz iindeki pay Rusya'da yaanan krizin de etkisiyle 1998 ve 1999 ylllarnda ciddi oranda gerilemitir. Buna karlk, Afrika lkelerinin toplam ihracatmz iindeki paynda 1998-1999 dneminde nisp bir art gzlenmitir. 35. Gmrk birlii sonrasnda koruma oranlarndaki d ve artan yurtii talep sonucunda ithalat, 1996-1997 dneminde ortalama yzde 16,6 orannda artmtr. talep ve sanayi retiminin 1998 ylnda nemli lde yavalamas, 1999 ylnda ise daralmas ithalatn da dmesine neden olmu ve ithalat 1998 ve 1999 yllarnda srasyla yzde 5,4 ve 11,4 oranlarnda gerilemitir. 19961999 dnemi itibaryla ithalattaki yllk ortalama art hz yzde 3,3 olmutur. Ayn dnemde, yatrm ve ara mallar ithalatndaki art srasyla yzde 1,8 ve 1,5 olurken, tketim mallar ithalatndaki art yzde 20,3 olarak gereklemitir. Tketim mallar ithalatndaki art, esas olarak gmrk birlii sonras koruma oranlarndaki dn de etkisiyle 1996 ylnda yaanan sramadan kaynaklanmtr. 36. Bu gelimeler sonucunda, 19961997 dneminde yzde 10,7 olarak gerekleen d ticaret ann (bavul ticareti hari) GSMH'ya oran, 1998 ylnda yzde 8,8'e, 1999 ylnda ise yzde 6,7'ye gerilemitir. 37. 1996-1997 dneminde d ticaret a nemli lde ykselmesine ramen, ayn dnemde turizm gelirleri ile dier resmizel hizmet gelirlerindeki yksek oranl artlarn da katksyla cari ilemler ann
GSMHya oran yzde 1,4 seviyesinde kalmtr. 1998 ylnda ithalattaki gerilemeye paralel olarak cari ilemler dengesi GSMHnn yzde 1'i orannda fazla vermitir. 1999 ylnda ise d ticaret ann azalmaya devam etmesine ramen, zellikle turizm ve dier grnmeyen gelirlerdeki d sonucunda, cari ilemler dengesi GSMHnn yzde 0,7si orannda ak vermitir. 38. 1994 ylndaki 4,2 milyar dolarlk kn ardndan sermaye hareketlerinde de nemli bir art gzlenmi ve 1996 ve 1997 yllarnda, srasyla, 8,8 ve 8,7 milyar dolarlk sermaye girii gereklemitir. Rusya krizinin ardndan portfy yatrmlarndaki nemli dn de etkisiyle, 1998 ylnda net sermaye girii 448 milyon dolar dzeyinde kalmtr. 1999 ylnda ise zellikle yln son aylarnda Hazinenin yurtdnda gerekletirdii tahvil ihralarnn da katksyla 4,7 milyar dolarlk net sermaye girii salanmtr. 39. 1995-1999 dneminde verilen dorudan yabanc yatrm izinleri, 1990-1994 dnemine gre yzde 27,5 orannda artarak 9,3 milyar dolardan 11,8 milyar dolara ykselmitir. Ayn dnemler itibaryla, net fiili giriler ise yzde 26,2 orannda azalarak 3,4 milyar dolardan 2,5 milyar dolara gerilemitir. 40. 1996-1997 dneminde resmi rezervlerde toplam 7,9 milyar dolarlk art gereklemitir. 1998 ylnda ise Asya ve Rusya krizleri sonucunda yaanan sermaye klar resmi rezervlerdeki artn 216 milyon dolarla snrl kalmasna neden olmutur. 1999 ylnda ise sermaye girilerinin yeniden canlanmasyla birlikte resmi rezervlerde 5,6 milyar dolarlk art kaydedilmitir. 41. 1995 ylnda yzde 42,6 olan d bor stokunun GSMHya oran, 1999 ylnda yzde 59,3e ykselmitir. 1999 yl sonu itibaryla toplam 111,2 milyar dolarlk d
borcun, yzde 26,3 ksa vadeli, yzde 73,7si ise orta ve uzun vadeli borlardan olumaktadr. 42. VII. Planda kamu kesimi borlanma gereinin GSMHya orannn Plan dnemi sonunda yzde 3,0-3,2ye drlmesi hedeflenmitir. Ancak, kamu kesimi borlanma gereinin GSMHya oran 1996-1998 dneminde ortalama yzde 8,6 olarak gereklemi, 1999 ylnda ise yzde 14,8'e ykselmitir. 1996-1999 dneminde GSMH'ya oran olarak faiz d kamu kesimi dengesinde yllk ortalama yzde 1,8 dzeyinde fazla salanmasna ramen, faiz demelerinin GSMH iindeki paynn ykselmeye devam etmesi toplam kamu kesimi ann ykselmesinde belirleyici olmutur. 43. Toplam kamu gelirlerinin GSMHya oran 1995 ylnda yzde 20,9 iken, bu oran 1999 ylnda yzde 25,4e ykselmitir. Kamu gelirlerinde salanan bu olumlu gelimede, faktr gelirlerinin yansra vergi gelirlerinde grlen srekli art nemli rol oynamtr. Vergi gelirlerinin 1995 ylnda yzde 17,2 olan GSMHya oran srekli art gstererek 1999 ylnda yzde 21,9a ykselmitir. 44. Plan dnemi iinde ortalama yzde 0,8 olarak tahmin edilen faktr gelirlerinin GSMHya oran yzde 5ler seviyesinde gereklemitir. VII. Plan dneminde faktr gelirleri ile vergi gelirlerinde hedeflenenin zerinde bir gerekleme salanrken, vergi d normal gelirler ile sosyal gvenlik kurulularnn gelirleri ile giderleri arasndaki farktan oluan sosyal fonlarda hedeflere ulalamamtr. 45. VII. Planda, toplam kamu harcamalarnn nemli bir deime gstermeyerek yzde 24ler seviyesinde kalmas, sz konusu dnemde cari harcamalarn GSMH iindeki pay sabit tutulurken, transfer harcamalarnn paynn azaltlmas, buna karlk toplam
kamu harcamalar iinde yatrmlara ayrlan payn artrlmas planlanmtr. 46. Ancak, kamu harcamalar plan dneminin ilk ylnda srekli art gstererek 1998 ylnda GSMHya oran olarak yzde 34,2, 1999 ylnda da yzde 40,2 seviyesine ykselmitir. Bu gelimede faiz demelerinin hzla ykselmesinden dolay transfer harcamalarndaki yksek artlar belirleyici olmutur. Nitekim, 1995 ylnda yzde 11,6 olarak gerekleen transfer harcamalarnn GSMHya oran, 1999 ylnda yzde 19,1e ykselmitir. Transfer harcamalarnn en arlkl bileenini oluturan Konsolide Bte faiz demelerinin GSMHya oran ayn dnemde yzde 7,3'den yzde 13,7ye ykselmitir. VII. Planda GSMHnn yzde 10'u seviyesinde kalmas ngrlen cari harcamalar, 1999 ylnda GSMH'nn yzde 13,3'ne ykselmitir. Kamu sabit sermaye yatrm harcamalar ise Plan hedefleriyle ile uyumlu bir yapda gelimi ve GSMH'ya oran olarak 1995 ylnda yzde 4,2 olan seviyesinden 1999 ylnda yzde 6,6'ya ykselmitir. 47. Kamu kesimi finansman dengesindeki gelimeler bte trleri itibaryla ele alndnda, 1996-1999 dneminde konsolide bte ann GSMH'ya orannn nemli lde ykseldii, 1996-1997 dneminde fazla veren KT finansman dengesinin 1998-1999 dneminde ak vermeye balad gzlenmektedir. 48. 1994 ve 1995 yllarnda uygulanan istikrar tedbirlerinin de etkisiyle, yzde 4 civarna gerileyen konsolide bte ann GSMH'ya oran 1996-1998 dneminde ortalama yzde 7,6 dzeyinde gereklemi, 1999 ylnda ise yzde 11,6ya ykselmitir. Bu gelimede, 1995 ylnda yzde 3,3 olan faiz d bte fazlasnn GSMH'ya orannn 1996 ylnda yzde 1,7'ye, 1997 ylnda ise yzde 0,1'e gerilemesi etkili olmutur. 1998 ylnda faiz d bte fazlasnn GSMH'ya
oran yzde 4,6'ya ykselmesine ramen, d oklarn da etkisiyle faiz oranlarnn zellikle yln ikinci yarsnda nemli lde ykselmesi toplam bte ann GSMH'ya orannn gerilemesini engellemitir. 1999 ylnda, faiz oranlarnn yksek seviyelerde devam etmesi ve faiz d fazladaki azalma toplam bte ann nemli lde ykselmesinde belirleyici olmutur. 49. 1996-1999 dneminde bte ann artmaya devam etmesi ve bte finansmannda, 1999 yl hari, net d bor deyicisi konumunda olunmas sonucunda yurtii mali piyasalar zerindeki bask giderek artmtr. Nitekim, bte finansmannda net i bor kullanmnn GSMH'ya oran 1995 ylnda yzde 4,8 iken, 1999 ylnda yzde 12,4'e ykselmitir. 50. 1996 ylndan itibaren, Kamu ktisadi Teebbsleri finansman dengesi esas olarak, tarmsal destekleme fiyatlar ve 1997 ylnda imzalanan toplu i szlemeleriyle cretlerde salanan yksek oranl artlardan olumsuz ynde etkilenmitir. Tarmsal rn destekleme alm yapmakta olan KT'lerin zkaynaklarnn yetersizlii ve stok devir hzlarnn dkl yabanc kaynak kullanmn zorunlu hale getirmi ve bu kurulularn yksek finansman ykleri stok maliyetlerini hzla artrmtr. Bu gelimelerin etkisiyle 1995 ylnda GSMH'nn yzde 0,6's orannda fazla veren letmeci KT dengesi, 1998 ylnda yzde 1,3, 1999 ylnda da yzde 1,1 orannda ak vermitir. 51. Akteryal dengelerinin hzla bozulmas nedeniyle, sosyal gvenlik kurulularnn 1995 ylnda GSMHnn yzde 1,5i seviyesinde olan gelir-gider a 1999 ylnda GSMHnn yzde 3ne ykselmitir. Aklarnn karlanmas amacyla, sosyal gvenlik kurulularna bteden yaplan transferlerin GSMHya oran, ayn dnemde yzde 0,9'dan yzde 2,8e kmtr.
52. 4447 sayl Kanunla yaplan sosyal gvenlik reformu sonucunda; kaytd istihdamn nlenmesi, prime esas kazan snrlarnn ykseltilmesi, emeklilik iin gerekli asgari ya snrnn ykseltilmesi, emekli aylklarnn TFE artna endekslenmesi, prim tahsilatlarnn hzlandrlmas ve denetimde etkinliin artrlmasna dnk tedbirler getirilmitir. Ayrca, isizlik sigortas kurulmutur. 53. Fonlar zerindeki denetimin artrlmas ve fon sisteminin kltlmesi bir ama olarak ifade edilmekle beraber bu ynde sistemli ve etkili admlar atlamam, VII. Plan dneminde de fon kaynak ve harcamalarnn ekonomi ierisindeki paynda hedeflenen klme salanamamtr. Kamu kesimi genel dengesinde yer alan fonlarn gelirlerinin GSMHya oran 1995 ylndaki yzde 3,3 seviyesinden 1999 ylnda yzde 3e, giderlerinin GSMHya oran ayn yllarda srasyla yzde 3,9dan yzde 3,6ya gerilemitir. Bylece, fonlarn borlanma gereinin GSMHya oran 1995 ylndaki yzde 0,6lk seviyesini 1999 ylnda da devam ettirmitir. 54. VII. Plan dnemi boyunca, mahalli idarelerin gelirlerindeki artn harcamalarndaki artn altnda kalmas nedeniyle, 1995 ylnda GSMH'nn yzde 0,2si oranndaki mahalli idareler finansman a, 1999 ylnda yzde 0,9 seviyesine ykselmitir. 55. VII. Plan dneminde mlkiyet devrini ieren zelletirme uygulamalar yannda, yksek katma deerli telekomnikasyon hizmetlerinin zelletirilmesine ve zel sektrn iletme hakk devri, yap-ilet ve yap-iletdevret yntemleriyle enerji sektrne giriine ynelik uygulamalara devam edilmitir. Bu dnemde, telekomnikasyon ve enerji sektrnde mlkiyet devri dndaki zelletirme uygulamalar iin gerekli hukuki dzenlemeler de gerekletirilmitir. 1999 ylnda yaplan deiiklikle zelletirme ilk kez Anayasaya
girmi ve uluslararas tahkim messesesi dzenlenmitir. 56. VII. Plan dneminde tarmsal destekleme kapsamndaki rnlerin saylarnn artrlmamasna zen gsterilmi ve hububat, eker pancar ve ttn dndaki rnler Devlet Destekleme Almlar kapsam dnda tutulmutur. Tarmsal destekleme alm fiyatlar 19961997 dneminde yllk ortalama yzde 99,4 orannda, 1998-1999 dneminde ise yzde 50,3 orannda art gstermitir. Tarmsal destekleme almlarnn finansmannda Bte kaynaklar yannda Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu kaynaklar da kullanlmtr. 57. 1980'li yllarda yurt ii mali piyasalar ve uluslararas sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi ynnde gerekli hukuki altyap ve piyasalarn oluturulmasnn ardndan, 1990l yllarda Trk mali piyasalar dnya ile btnleme srecini hzla yaamtr. Bu durum mali piyasalarn yurt ii ve uluslararas piyasalardaki gelimelerden etkilenme derecesini artrmtr. 58. VII. Plan dneminde Merkez Bankas uygulad politikalarla piyasalarda belirsizlikleri azaltmak suretiyle mali sistemde ani fiyat deiikliklerine izin vermemeye zen gstermitir. Bu erevede, Merkez Bankas bir yandan dviz kurlarnn enflasyon beklentilerine paralel ekilde hareketini salamaya ynelirken, bir yandan da bankalararas para piyasasnda faiz oranlarnn ani ve yksek hareketini engelleyecek alt ve st kotasyonlar aklamak suretiyle referans faiz oranlarna yn vermitir. 59. VII. Plan dneminde Merkez Bankas net i varlk artn snrlandrarak para yaratm mekanizmasnda d kaynak giriini esas alm ve ak piyasa ilemlerini dengeleyici bir ara olarak kullanmtr. Faiz fark nedeniyle artan sermaye girileri sonucu uluslar-
aras rezervler 1995 ve 1999 yllar arasnda yksek dzeyde art gstermi ve parasal tabandaki genilemenin ynn tayin etmitir. Nitekim, 1995 yl sonunda 12,4 milyar dolar olan Merkez Bankas uluslararas rezervleri 1999 ylnda 23,2 milyar dolar dzeyine kmtr. Bylece, 1995 yl sonunda Merkez Bankas net d varlklar 2,2 milyar dolar dzeyinde iken, 1999 yl sonunda 14,5 milyar dolar olarak gereklemitir. 60. 1994 ylnda yaanan krizin ardndan Hazine ve Merkez Bankas arasnda ksa vadeli avans kullanmnn belirli kurallara balanmas, Merkez Bankasnn bilanosunu kontrol edebilme imkann artrmtr. Bu gelimenin bir devam olarak, 1998 ylnn ilk aynda Hazine ksa vadeli avans hesabnn tamamn geri demek suretiyle tasfiye etmitir. Bunun sonucunda, Merkez Bankasnn kamuya ve bankaclk sistemine alan kredilerini ifade eden net i varlklar hesab srekli gerilemitir. Nitekim, 1995 yl sonunda net i varlklar 8,3 milyar dolar dzeyinde iken, 1999 yl sonunda -2,8 milyar dolar dzeyinde gereklemitir. 61. VII. Plan dneminin ilk iki ylnda rezerv para toptan eya fiyatlar art hz civarnda artarken, 1998 sonras dnemde reel olarak genileme kaydetmitir. Dier yandan, 1996-1999 dnemi boyunca yksek reel faizlerin de etkisiyle zellikle Trk Liras mevduatlarda yksek oranl art salanm ve Trk Liras tasarruf mevduatlarnn toplam mevduatlar iindeki pay 1995 ylnda yzde 29,2 olan seviyesinden 1999 yl sonunda yzde 33,6 seviyesine ulamtr. Bu gelimeler sonucunda geni tanml para arzlar M2 ve M2Y, rezerv paraya gre daha hzl art kaydetmitir. Bylece, M2 ve M2Y'nin GSMH'ya oranlar 1995 yl sonunda, srasyla, yzde 16 ve yzde 30,7 iken 1999 yl sonunda, srasyla, yzde 28,9 ve 51,3 olmutur.
62. Mevduatta yksek oranl artn yannda mevduat bankalar kredileri dnemin ilk iki ylnda nemli oranda reel art, sonraki iki ylda ise d kaydetmitir. Nitekim, tarmsal krediler hari 1996 ylnda yzde 45,7 olan kredi/mevduat oran, 1997 ylnda yzde 52,5'e ykselmi, 1999 yl sonu itibaryla yzde 36,2 olarak gereklemitir. 63. VII. Plan dneminde bankalar bilanolarn reel anlamda geniletebilmilerdir. Nitekim, 1995 yl sonunda yzde 48,4 olan ticari bankalarn konsolide bilano byklnn GSMH iindeki pay 1999 sonu itibaryla yzde 87,8'e ykselmitir. 64. Trk bankaclk sisteminin temel problemi olan zkaynak yetersizlii 1990'l yllarn ikinci yarsnda da devam etmi ve ticari bankalarn zkaynaklar ile karnn toplam kaynaklar iindeki pay 1995 yl sonunda yzde 9,1 iken, 1999 yl sonu itibaryla yzde 5,2'ye gerilemitir. VII. Plan dneminde mali bnyesi zayflayan 8 banka Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu bnyesine alnmtr. 65. Mevduatn toplam banka kaynaklar iindeki pay VII. Plan dnemi boyunca yzde 70 civarnda kalmtr. Dviz tevdiat hesaplarnn toplam kaynaklar iindeki pay 1995 ylnda yzde 38,6 iken 1999 ylnda yzde 34,9 seviyesine gerilemitir. 1995 ylnda ticari bankalarn toplam kaynaklarnn yzde 3,7'si yurtd bankalardan kullanlan krediler iken, 1999 yl sonu itibaryla sz konusu oran yzde 8,5 seviyesine ykselmitir. 66. Bankalar VII. Plan dneminde pozisyon amaya devam etmiler ve ak pozisyonun toplam aktiflere oran 1996 ylnda yzde 3,3 iken, 1999 yl sonunda yzde 10,5'e ykselmitir. 67. Ticari banka kredilerinin toplam aktif iindeki pay 1995 yl sonunda yzde 40,8,
1997 yl sonunda yzde 44,1 iken, Rusya krizinin de etkisiyle reel sektrde yaanan daralmaya paralel olarak 1999 sonu itibaryla yzde 28,3'e dm ve kredi geri dnlerinde yaanan problemler artmtr. Nitekim, 1995 yl sonu itibaryla yzde 2,3 olan tahsili gecikmi alacaklarn toplam krediler iindeki pay 1999 ylnda yzde 11,7'ye ykselmitir. VII. Plan dneminde bankalarn kamu menkul kymetleri plasmanna ynelimi artarak srm ve kamu menkul kymetlerinin toplam aktif iindeki pay 1995 ylnda yzde 7,5 iken, 1999 yl sonu itibaryla yzde 12,0 seviyesine ykselmitir. 68. 1996-1999 dneminde bankalarla ilgili kriterler, bir yandan 1994 ylnda Trkiyede yaanan mali krizin, dier yandan 1997 ylnda Uzak Dou lkelerinde balayan kresel krizin etkisiyle ekillenmi ve dnemin sonunda bu kriterlerin uygulanmas hususunda ciddi admlar atlmtr. Bu erevede, bankalarn ak pozisyonlarnn yaratabilecei riskin drlebilmesi amacyla, Yabanc Para Net Genel Pozisyonu/Sermaye Taban Standart Rasyosu yaplan dzenlemelerle yzde 50'den tedrici olarak yzde 20'ye drlmtr. Ayrca, bankalarn mali bnyelerinin glendirilmesi amacyla asgari sermaye miktarlar artrlm, bankalarn sermaye yeterliliinin llmesi ve deerlendirilmesine ilikin usul ve esaslarda deiikliklere gidilmi, banka kredileri iin genel karlk ayrlmasna balanm ve tahsilinde glk yaanan krediler iin ayrlacak karlklarla ilgili dzenlemeler yaplmtr. Bankalarn konsolide mali tablolar dzenlemeleri ve bu tablolarn ilan uygulamas da VII. Plan dneminde balatlmtr. 69. Bankaclk sisteminin etkin bir ekilde dzenlenmesi ve denetlenmesi ve uluslararas standartlarn mali sisteme uyarlanmas amacyla 1999 ylnda yasal dzenlemeler yaplm, bankaclk sisteminin dzenlenmesi, gzetimi ve denetimi Bankaclk Dzenleme ve Denet-
10
leme Kuruluna devredilirken, zel finans kurumlar da Bankalar Kanunu iine alnm ve bankaclk sisteminin tedrici olarak AB normlarna uyum salamas ynnde ciddi admlar atlmtr. 70. VII. Plan dneminde kamu kesimi yksek borlanma gerei mali piyasalar zerindeki basky artrarak reel faiz oranlarn ykseltirken, mali aralarn vade yaps da ksalmtr. Nitekim, 1996-1998 dneminde devlet i borlanma senetleri ortalama faiz oran yzde 116,9 seviyesinde gerekleirken, ortalama i borlanma vadesi bir yln zerine kamamtr. 1999 ylnda ortalama vade 479 gne ykselmi, ancak i borlanma faiz oranlar yzde 100lerin zerinde seyretmitir. 71. VII. Plan dneminde finansal aralarda hukuki anlamda eitlilik salanmtr. Ancak, mali varlklarn talebi yksek reel faizler nedeniyle sabit faiz getirisi salayan aralara younlam ve mevduat ve devlet i borlanma senetlerinin yatrm aralar iindeki pay yksek seviyelerini korumutur. 72. Kamu kesiminin mali piyasalar zerindeki basksnn srmesi VII. Plan dnemi boyunca zel sektrn sermaye piyasalarndan borlanmasn engellemeye devam etmitir. Nitekim, 1995 ylnda ihra edilen devlet tahvil ve bonolarnn toplam menkul kymet ihralar iindeki pay yzde 90,3 iken, 1999 ylnda bu oran yzde 97,3e ykselmitir. Hisse senedi piyasas kamu menkul kymet ihralar piyasasna gre olduka kk pay almaya devam etmi, toplam ihra edilen menkul kymetler iinde hisse senetlerinin pay 1996-1999 dneminde ortalama yzde 3,2 olarak gereklemitir. 73. Yksek miktarlardaki Hazine borlanmas ve vade yapsnn ksalmas sonucu mali kurumlarn ksa vadeli bir finansman kayna olarak da grdkleri repo ilemleri zellikle
ok ksa vadelerde younlaarak hzl bir gelime kaydetmitir. Nitekim 1995 yl sonunda 123,3 milyar dolar olan yllk toplam repo piyasas ilem hacmi 1999 ylnda 589,3 milyar dolara ykselmitir. 74. Sermaye piyasalarnn geliimini hzlandrmak amacyla VII. Plan dneminde baz admlar atlmtr. Takasbank bir yatrm bankas stats kazanarak bu stat altnda almalarna 1996 ylnn Ocak aynda balam, uluslararas piyasalarla entegrasyon erevesinde 20 Mart 1996 tarihinde yrrle konan bir teblile yabanc menkul kymetlerin Trk piyasasnda halka arz ve sat konular dzenlenmi, MKB bnyesinde gzalt pazar oluturulmu, mal zerine vadeli ilemlerin gerekletirilebilmesi amacyla hukuki dzenlemelere gidilmi ve sermaye piyasalarnn effaflama ve etkin ynetimine ynelik ihtiyalarnn giderilebilmesi amacyla Sermaye Piyasas Kanununda deiiklikler yaplmtr. Bu erevede, sermaye piyasasndaki ilemlerin kaydilemesi, Borsann deiik yatrm aralarna ynelik hizmetler vermesi ve vadeli ilemlerin balatlabilmesine imkan tannmtr. 75. Karaparann aklanmasnn nlenmesi hususundaki Kanun 1996 ylnda yrrle girmi ve 1997 ylndan itibaren gerekli dier dzenlemeler yaplmtr. 76. 1980'li yllarn sonlarndan itibaren kronikleen ve artma eilimine giren enflasyon, VII. Plan dneminde de Trk ekonomisinin temel sorunlar arasnda ilk sradaki yerini korumutur. 77. 1996-1997 dneminde tarmsal destekleme fiyatlar ile cret ve maalardaki yksek oranl artlarn yansra faiz oranlarnn yksek seviyesini korumas sonucu artan kamu kesimi aklar enflasyonist bekleyilerin krlmasn engellemi ve bu dnemde toptan
11
eya fiyatlar 12 aylk art hz ortalama yzde 87,9 seviyesinde gereklemitir. 78. Uygulanan sk maliye ve gelirler politikalar ile bata ham petrol olmak zere uluslararas hammadde fiyatlarndaki dn de katksyla toptan eya fiyatlarndaki 12 aylk art hz 1998 ylnda yzde 54,3e gerilemitir. 79. 1998 ylnda enflasyonda kaydedilen dme eilimi, 1999 ylnn ilk aylk dneminde de devam etmitir. Yurtii talepteki daralmann devam etmesi, genel seimlere ramen genilemeci para ve maliye politikalarna ynelinmemesi bu gelimede belirleyici olmutur. Ancak, uluslararas ham petrol fiyatlarndaki ykselme ve kamu kesimi imalat sanayiinde gerekleen fiyat ayarlamalar sonucunda fiyat artlar Nisan ayndan itibaren yeniden hzlanm ve 1999 ylnda TEFE 12 aylk art hz yzde 62,9'a ykselmitir. 80. Ksaca, Trkiye ekonomisi, 1996-1999 dneminde, artan kamu aklar, yksek enflasyon seviyesi ve dalgal byme yaps ile istikrarsz bir grnm arzetmitir. Artan kamu aklarnn yurtii mali piyasalar zerindeki basksnn yansra bu dnemde yaanan d oklarn da etkisiyle reel faizler hzla ykselmitir. Artan reel faiz oranlar, kamu aklarn daha da artrm ve bor-faiz ksr dngs srdrlemez boyutlara ulamtr. Nitekim, kamu kesimi toplam bor stokunun GSMHya oran 1999 ylnda bir nceki yla gre 13,5 puan artarak yzde 58e ykselmitir. 81. Trkiye ekonomisinin makro dengelerinde ortaya kan bu srdrlemez yap, orta vadeli ve kapsaml bir programn uygulamaya konulmasn zorunlu hale getirmitir. Bu erevede 2000-2002 dnemini kapsayan bir Makroekonomik Program 2000 yl banda uygulamaya konulmutur. Bu program Uluslararas Para Fonu tarafndan 3 yllk bir sreyi
kapsayacak olan Stand-By Anlamas ile de desteklenmitir. 82. Uygulamaya konulan Programn temel amac; yllk bir dnem sonunda enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek, reel faizleri sratle aa ekmek, kamu finansman dengesini salkl ve srdrlebilir bir yapya kavuturmak, ekonomide srdrlebilir bir byme ortamn tesis etmek ve yapsal reformlar hzla gerekletirmek olarak belirlenmitir. 83. Program kapsamnda; maliye politikasnn kamu kesimi faiz d dengesinde nemli bir iyileme salayarak kamu bor stokunun GSMH iindeki payn drecek bir erevede uygulanmas, gelirler politikasnn hedeflenen enflasyonla uyumlu bir yapda gelimesi, para ve dviz kuru politikasnn belirsizlikleri azaltacak ve ekonomik birimlere uzun vadeli bir bak as kazandracak ekilde yrtlmesi ve makroekonomik istikrar kalc klacak yapsal reformlarn gerekletirilmesi ngrlmtr. 84. VII. Plan dneminde tarmsal retimin ylda ortalama yzde 1,8, ihracatn yzde 4, ithalatn ise yzde 3,9 orannda artmas beklenmektedir. Tarm sektrnde uygulanan destekleme politikalar ile retici gelirlerinde istikrar salanamam, dnya fiyatlar zerindeki destekleme alm fiyatlar baz rnlerin ekim alanlarnn genilemesine, retim fazlas olumasna ve devletin fazla alm yaparak yksek stok maliyetine katlanmasna neden olmutur. 85. Plan dneminde 472 bin hektar alana sulama yatrm gtrlerek, toplam sulanabilir alann 4,7 milyon hektara ulamas beklenmektedir. 86. VII. Plan dneminde imalat sanayi retiminin yllk ortalama yzde 3,8 orannda artmas beklenmektedir. 1995 ylndaki imalat sanayi ihracat ve ithalat miktar srasyla 20,3
12
ve 30,2 milyar dolar dzeyinden, 1999 ylnda srasyla 25,2 ve 35,4 milyar dolar dzeyine ulamtr. 87. VII. Plan dneminde imalat sanayiini etkileyen en nemli gelime gmrk birliinin gerekletirilmesidir. ABye tam yelik srecinde atlan bu adm sonrasnda, ithalatta ABnin paynda art gzlenmi ve sanayinin d rekabete almasnda byk mesafe kaydedilmitir. 88. zel kesim yatrlabilir fonlarnn, reel faiz oranlarnn ykseklii nedeniyle kamu borlanma senetlerine ve mevduata ynelmesi, VII. Plan dneminde imalat sanayiindeki yatrmlar olumsuz ynde etkilemitir. Makroekonomik istikrarn salanamamas, zellikle kamu tarafndan salanan girdilerin teminindeki istikrarszlklar, pazarlama kanallarnn oluturulmasndaki yetersizlikler, giriimcilii gelitirecek uygun koullarn yetersizlii, uluslararas standartlarda retim yaplmasndaki eksiklikler, retimde verimliliin salanmas iin gerekli kalifiye igc noksanl sanayii etkileyen balca sorunlar olmutur. 89. VII. Plan dnemi iinde birincil enerji tketimi ylda ortalama yzde 4,5 orannda bymtr. 1995 ylnda 63,1 milyon ton petrol edeeri olan birincil enerji tketiminin, 2000 yl sonunda 78,8 milyon ton petrol edeerine ulamas beklenmektedir. Ayn dnemde birincil enerji retiminde yllk yzde 1,3 orannda bir byme salanm, birincil enerji retimi 26,3 milyon ton petrol edeerinden 28,1 milyon ton petrol edeerine ulamtr. Plan dneminde enerji sektrnde 11 milyar dolar dzeyinde yatrm yaplmas beklenmektedir. 90. Elektrik sektrnde, VII. Plan dneminin ilk drt ylnda kurulu santral gcne 5.165 MW, retim kapasitesine 34,3 milyar
kWh ilave yaplmtr. Yatrm sren ve 2000 yl iinde iletmeye girecek santrallar ile Plan dnemi sonunda kurulu santral gc 27.391 MWa, retim kapasitesi 146,4 milyar kWhe, toplam elektrik tketimi 126,8 milyar kWhe ulaacaktr. 91. Son on yllk dnemde ulatrma sektrnde yurtii yk tamalarnda denizyolu, demiryolu ve boru hatt tamalarnn toplam tamalar iindeki paylar azalrken, karayolu tama paynn artt grlmektedir. 92. VII. Plan dneminde 570 km otoyol, 5 adet konvansiyonel havaalan, 139 km yeni demiryolu tamamlanmtr. 93. Plan dneminde sabit telefon santral kapasitesinin 21,2 milyon hatta, mobil telefon abone saysnn 12 milyona erimesi beklenmektedir. 94. 1999 ylnda lkemize 7,5 milyon turist gelmi ve turizm gelirleri 5,2 milyar dolar olarak gereklemitir. 95. Kamu altyap yatrmlarnda mevcut proje stokunun bykl, ayrlan kaynaklarn yetersizlii, buna bal olarak nemli projelerin tamamlanmasndaki gecikmeler balca sorunlar olmaya devam etmektedir. 2. SOSYAL VE KLTREL ALANDA SALANAN GELMELER 96. Ekonomik ve sosyal kalknmann temel dinamiini oluturan nfusun niceliinde ve niteliinde nemli gelimeler salanmtr. 1995 ylnda 60,5 milyon olarak tahmin edilen nfusun, 2000 yl itibaryla 65,3 milyon olmas beklenmektedir. 1995 ylnda yzde 1,57 olduu tahmin edilen yllk nfus art hznn, 2000 ylnda yzde 1,50'ye dt, toplam dourganlk hznn ise 2,69'dan 2,53'e geriledii tahmin edilmektedir. Ayn dnemde, douta hayatta kalma midinin
13
yaklak 1,1 yl artarak 69,1 yla ulat tahmin edilmektedir. 97. lke dndaki yurttalarmzn says 1999 yl sonu itibaryla 3,4 milyonu am olup, bunlarn 1,2 milyonunu alanlar oluturmaktadr. Yurt dnda yaayan vatandalarmzn yzde 90,5i Bat Avrupa lkelerinde yaamaktadr. Avrupa Birlii (AB) yesi lkelerde yaayan giriimci vatandalarmzn saysnn ise 55.000den fazla olduu tahmin edilmektedir. Yurt dnda yaayan vatandalarmzn, bir taraftan bulunduklar lkelerde, Trkiyede ve baka lkelerde giriimleri artarak devam ederken, dier taraftan tantm ve kltr elisi olarak nemli bir rol stlenmektedirler. 98. Gen bir nfus yapsna sahip olan lkemizde 0-14 ya grubu nfusun paynn 1995 ylndaki yzde 32,8 seviyesinden 2000 ylnda yzde 30,0'a geriledii, buna karlk ayn dnemde 15-64 ve 65 + ya gruplarnn paynn artt tahmin edilmektedir. Dourganlk dzeyi ve anne ve ocuk salna ilikin gstergelerde yerleim yerleri ve blgeler itibaryla farkllklar devam etmekte, nlenebilir nedenlerden kaynaklanan bebek ve ocuk lmleri nemini korumaktadr. 99. 12 ve st ya gruplar arasnda, 1999 yl itibaryla okuma yazma oran erkeklerde yzde 94,2 ve kadnlarda yzde 77,4 olmak zere yzde 85,7'ye ulamtr. 100. 1999-2000 retim ylnda okullama oranlar, okulncesi eitimde yzde 9,8e, ilkretimde yzde 97,6ya, yzde 22,8'i mesleki teknik eitim ve yzde 36,6s genel lise eitiminde olmak zere ortaretimde yzde 59,4e, yksekretimde ise yzde 18,7'si rgn retimde olmak zere toplam yzde 27,8'e ulamtr.
101. 1999-2000 retim ylnda okulncesi, ilkretim ve ortaretim kurumlarnda toplam 12,7 milyon renci ve 484.089 retmen bulunmaktadr. retim gren bu rencilerden 246.514 zel rgn eitim kurumlarna devam etmektedir. Ayrca, 6.531 kamu ve zel raklk ve yaygn eitim kurumlarnda yaklak 3 milyon kiiye eitim hizmeti verilmitir. 102. Bata byk kentlerde olmak zere ikili retim uygulamas ve kalabalk snflar, krsal alanlarda ise birletirilmi snf uygulamas eitimin kalitesini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. 103. Toplumun eitim dzeyinin ykseltilmesi amacyla 1997 ylnda yrrle konulan 4306 sayl Kanun ile zorunlu temel eitimin sresi 8 yla karlmtr. 104. Eitimin btn kademelerinde fiziki altyap ve insan gc eksikliklerinin devam etmesi eitimin kalitesini olumsuz etkilemektedir. Bu ise, eitime ayrlan kaynaklarn artrlmas gereini ortaya koymaktadr. 105. Eitimde yeni teknolojilerin kullanlmas ve yaygnlatrlmasnda yeterli gelime salanamamtr. lkretimden balamak zere eitimin her kademesinde bilgisayarl eitime geilmesi, her okula internet eriiminin salanmas ve mfredat programlarnn yazlm programlar olarak retilmesi nem tamaktadr. 106. Kaynak yetersizlii, mevcut kaynaklarn etkin kullanlamamas ve sanayi ile ibirliinin yeterince gelitirilememesi gibi nedenlerle mesleki ve teknik eitimde Plan hedeflerinin gerisinde kalnm, i piyasasnn ihtiya duyduu nitelik ve trde mesleki eitim programlar gelitirilmesinde yeterli ilerleme salanamamtr.
14
107. VII. Plan dneminde 15 yeni vakf niversitesi kurulmu, bylece 21'i vakf niversitesi olmak zere niversite says 74'e ykselmitir. 1995 ylnda 1.137 olan faklte, enstit, yksekokul ve meslek yksekokulu says, 1999 ylnda 1.492ye ykseltilmitir. Yksekretim kademesindeki renci says ise 1,5 milyona yaklamtr. 1999-2000 retim ylnda yksekretimde toplam retim eleman says ise 64.169tur. 108. 1999 ylndan itibaren yksekretime girite, rencilerin diploma notlarnn yansra mezun olduklar ortaretim kurumlarnn renci Seme Snavndaki (SS) puanlarn da deerlendirmeye alan tek aamal bir snav sistemine geilmitir. 109. Genlie ynelik hizmetlerde say ve nitelik olarak baz iyilemeler salanmakla birlikte, zellikle renim d kalan genlik kesiminin sorunlarnn giderilmesine duyulan ihtiya nemini korumaktadr. 110. Eitim sisteminde kaydedilen gelimelere ramen, uluslararas rekabet gcnn ana unsurlarndan olan insan gcnn eitim ve nitelik dzeyinin hzla gelitirilmesi ihtiyac nemini korumaktadr. Mesleki ve teknik rgn ve yaygn eitim ile ekonominin insan gc ihtiyalar arasndaki uyumun gelitirilmesi gereklilii devam etmektedir. 111. Salk ve eitim personeli says ve niteliinin gelitirilmesi ve dengeli bir dalma ulalmas ihtiyac nemini korumaktadr. Hzl geliim gstermekte olan bilgi teknolojisi gibi baz alanlarda arz yetersizlii grlrken, bata ziraat ve inaat mhendislii olmak zere baz alanlarda arz fazlal dikkati ekmektedir. 112. 1995-2000 dneminde hasta yata saysnn 150.565den 170.000e, hekim saysnn 69.349dan 80.900e ve hemire saysnn
64.243den 71.000e ulaaca, 2000 yl itibaryla 807 kiiye bir hekim, 384 kiiye bir hasta yata decei tahmin edilmektedir. Ayn dnemde bebek lm oran binde 43,1 dzeyinden binde 35,3e dmtr. 113. AB lkelerinde, bebek lm hz binde 5-6 dzeyinde iken, hekim bana den nfus ortalama 300 kiidir. 114. Salk altyaps ve salk insan gcnde nemli gelimeler salanm olmakla birlikte, salk insan gcnn ve altyapsnn yurt dzeyine dengesiz dalm, kurulular ve hizmet basamaklar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksiklii devam etmektedir. 115. Koruyucu salk hizmetlerine gerekli ncelik verilememi ve bu hizmetlerin temel salk hizmetleriyle birlikte yaygn, srekli ve etkili sunulmas salanamamtr. 116. Hizmet kademeleri arasnda etkin bir hasta sevk sistemi kurulamam, aile hekimlii uygulamasna geilememi, sigorta kapsamndaki kiilere hekim ve hastane seme hakk salanamamtr. Hastaneler idari ve mali zerklie ve kendi gelirleri ile giderlerini karlayan bir yapya kavuturulamam, ada iletmecilik anlayyla ynetilmeleri salanamamtr. 117. evresel risk faktrlerinin azaltlmas iin sektrler arasnda ibirlii programlar gelitirilememi ve evre sal hizmetleri yeterince glendirilememitir. Trafik kazalar nemli bir sorun olma vasfn korumu, 1999 ylnda meydana gelen 440.149 trafik kazas sonucu 4.935 kii hayatn kaybetmi, 114.552 kii yaralanm ve nemli salk ve ekonomik kayplara yol amtr. 118. 1999 yl itibaryla kadnlarda okuryazarlk oran yzde 77,4dr. Kentlerde yaayan kadnlarn okur-yazarlk oran yzde 81,3
15
iken krsal kesimde yaayan kadnlarn okuryazarlk oran yzde 69,6dr. 119. 1999 ylnda kadnlarn igcne katlma oran yzde 31,1dir. Bu oran kentlerde yzde 16,9 olarak gerekleirken, krsal kesimde yzde 49,6 olarak gereklemitir. 120. Gl bir sosyal gvenlik ilevine sahip olan aileye ynelik destek almalarnn kurumsal dzeyde yrtlmesinin nemi, toplumdaki hzl deime nedeniyle artmaktadr. 121. Kltrel alt yapnn glendirilmesi, kltrel etkinliklerin yaygnlatrlmas, Dnya lkeleri ve zellikle Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ile kltrel ilikilerimizin gelitirilmesi, yurt dndaki tarihi ve kltrel varlklarmzn tespiti, aratrlmas, bakm ve onarm ynndeki faaliyetlere nem verilmitir. 122. Gelir dalm eitsizlii lt olan Gini Katsays. 1987 ylndaki 0,43 dzeyinden 1994 ylnda 0,49a ykselmi olup, Trkiyede kiisel gelir dalm alannda var olan dengesizliin artarak devam ettiini gstermektedir. 123. Ayn dnemde, hanehalklarnn yzde 20lik gelir gruplar itibaryla dalm dikkate alndnda, Trkiye genelinde en yoksul yzde 20lik hanehalk grubunun gelir pay 1987 ylnda yzde 5,24 iken 1994 ylnda yzde 4,86ya dmtr. En zengin yzde 20lik grubun pay bu yllar arasnda yzde 49,9dan yzde 54,9a ykselmitir. Krsal yerlerdeki hanehalklarnn gelir paylarnda nemli bir deime olmazken, kentsel yerlerdeki ilk drt grubun gelir paylar azalm, sadece en zengin yzde 20lik hanehalk grubunun paynda ciddi bir art meydana gelmi ve bu grubun pay yzde 50,9dan yzde 57,2ye kmtr.
124. En zengin ve en yoksul yzde 20lik hanehalk grubunun elde ettikleri gelirlerin birbirine oran krsal yerlerde 9,2den 8,5 kata derken, kentsel yerlerde 9,4den 11,9 kata, Trkiye genelinde ise 9,6dan 11,2 kata kmtr. 125. Trkiyenin gelir dalm gstergeleriyle ABnin gstergeleri arasnda nemli farklar bulunmaktadr. AB lkelerinin ortalama Gini katsays 0,29dur. En yoksul yzde 20lik hanehalknn gelir pay yzde 8,3 iken en yksek yzde 20lik hanehalknn gelir pay yzde 38,8dir. En zengin yzde 20lik hanehalknn gelirinin en yoksul yzde 20ye oran 4,7 kattr. 126. Salkl bir hayat srdrebilmek iin gerekli olan minimum gda harcama dzeyine sahip bulunamama durumu olarak tanmlanabilen mutlak yoksulluk oran, 1994 yl itibaryla yaklak yzde 8dir. Mutlak yoksulluk oran krsal ve kentsel yerler iin srasyla yzde 11,8 ve yzde 4,6dr. Gda ve dier tketim ihtiyalarn bir btn olarak dikkate alan temel gereksinimler yaklamna gre yoksulluk riski altnda bulunan nfusun oran yzde 24 civarndadr. 127. Mutlak yoksul durumunda bulunan nfusun yzde 95i, eitim dzeyi ilkokul ve altnda eitim alanlar ile okuma-yazma bilmeyenlerden olumaktadr. 128. Uzun sredir devam eden yksek enflasyon ve faiz demelerinin bte zerindeki yk devletin genelde sosyal refah, zelde ise gelir dalmn dzeltici ve yoksulluu azaltc politikalar uygulama imkanlarn daraltmtr. Gelir dalmnda gzlenen dengesiz yap, ekonomik bymenin yoksulluu azaltc etkilerinin ortaya kmasn gletirmektedir. Sosyal gvenlik ve sosyal yardm sistemi, yoksul kesimleri korumakta yetersiz kalmtr.
16
129. 1999 ylnda toplam igc 23,2 milyona, toplam istihdam ise 21,5 milyona ulam, VII. Plan dneminde yllk ortalama yzde 1,3 civarnda gerekleen istihdam art arlkl olarak hizmetler sektrnde younlamtr. 130. sizlik oran, kresel krizin ekonomiye yansmasnn bir sonucu olarak son yllarda yzde 6 dzeyinde seyrederken 1 puan artarak 1999 ylnda yzde 7,3e ykselmi, isizlik ve eksik istihdam nedeni ile atl igc oran ise yzde 14,2 olarak gereklemitir. 131. 1999 yl itibaryla toplam istihdam iinde tarmsal istihdamn pay yzde 45,1, sanayi istihdamnn pay yzde 15,2 ve hizmetler sektrnn pay ise yzde 39,7 olarak gereklemitir. Verimliliin ok dk olduu tarm sektrnde geni bir igcnn barndrlmas igc piyasasnn etkinliinin snrlanmasna yol amaktadr. 132. gcne katlma oran 1999da yzde 51,8 olarak gereklemitir. Bu oran erkeklerde yzde 73,5, kadnlarda ise yzde 31,1 olmutur. 133. stihdam edilenlerin eitim dzeyinin dk olmas retim ve verimlilii olumsuz etkilemekte, bu durum igcnn niteliinin ykseltilmesi gereini ortaya koymaktadr. 134. alma hayat mevzuatnn, Avrupa Birlii (AB)'ye uyum artlarn da dikkate alarak Uluslararas alma rgt (ILO) normlarna uygun hale getirilmesi amacyla, onaylanm ILO Szlemeleri'nin mevzuata yanstlmas almalar srdrlmtr. 135. Ekonomik ve Sosyal Konsey, kesimler arasnda sosyal diyalogun gelitirilmesinde nemli bir rol oynam, ancak Konsey'in tekilat kanunu kartlamamtr.
136. lgili mevzuatta yaplan eitli yasal dzenlemelerle salanan imkanlara ramen, cretli kesimdeki kayt d almalarn endstriyel ilikiler ve iletmeler zerindeki olumsuz etkileri devam etmektedir. 137. Devlet memuriyetine merkezi snavla giri uygulamas 1999 ylnda balatlmtr. Kamu istihdamndaki karmaay ve cret adaletsizliini giderecek devlet personel rejimi reformu gerekletirilememitir. 138. 1999 ylnda sosyal sigorta programlar tarafndan kapsanan nfusun oran yzde 91,0 ve salk hizmetleri bakmndan sosyal sigorta kapsamndaki nfus oran, yzde 86,4'dr. Ancak toplam sivil istihdamn yaklak yars aktif sigortal olarak sosyal sigorta programlar kapsamnda bulunmaktadr. 139. Sosyal sigorta sistemini aktuaryel olarak srdrlebilir bir yapya kavuturmak ve mevcut sorunlar zmlemek amacyla, 1999 ylnda 4447 sayl Yasa ile, emeklilik ya, asgari prim deme sresi, emekli ayl balama oran gibi temel hususlarda dzenlemeler yaplmtr. Ayn yasa ile, AB lkelerinde uygulanmakta olan ve ILO tarafndan 9 temel sosyal sigorta risklerinden biri olarak tanmlanan isizlik sigortas da uygulamaya konulmutur. 140. 4447 sayl Yasa ile nemli dzenlemeler getirilmi olmakla birlikte, sosyal sigorta kurulularnn ada sigortaclk ilkelerine gre yeniden yaplandrlmas salanamamtr. Sosyal sigorta kurulular arasnda sigorta programlar asndan nemli farkllklar devam etmektedir. 141. 1995 ylnda kamu sosyal harcamalarnn GSMHya oran yzde 7,6 iken bu deer 1997 ylnda yzde 11,1e ykselmitir. AB lkelerinde ise bu oran yzde 18-32 arasnda deimektedir.
17
142. Artan kentleme, g olgusu, yksek enflasyon, gelir dalmnn bozulmas, yoksullama ve aile yapsnda meydana gelen deiimler gibi sebeplerden dolay sosyal hizmet ve yardmlara olan ihtiya artmaktadr. Sosyal hizmetlerin yrtlmesinde, dank kurumsal ve finansal yaplanma, kurumlar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksiklii sebebiyle ortaya kan sorunlar nemini korumaktadr. 143. 1999 yl itibaryla KOB'ler Trkiye'de imalat sanayii sektrnde hizmet veren iletmelerin yzde 99,2'sini, istihdamn da yzde 55,9'unu karlamaktadrlar. Sektrdeki toplam paylarna ve istihdamda ulatklar nemli orana karn, yarattklar katma deer yzde 24,2'dir. Ancak KOB'lerin tm banka kredilerinden aldklar pay yaklak yzde 5'dir. 144. KOB'lerin finansman, istihdam, kalite ve standart alanlarndaki sorunlarnn zmnde yardmc olmak amacyla KOB yatrmlarna kredi, vergi istisnas, yatrm indirimi, KDV destei ve enerji destei gibi yardm unsurlarndan yararlanma imkan getirilmitir. 145. 1997 yl itibaryla, aratrma-gelitirme (AR-GE) faaliyetlerine GSYHdan ayrlan pay yzde 0,49 ve iktisaden faal onbin igcne den toplam tam zaman edeer AR-GE personeli 10,4, aratrmac says 8,2 olmutur. 146. VII. Planda ngrlmesine ramen AR-GE harcamalarna yeterli kaynak ayrlamam, aratrmac personel says artrlamamtr. 147. Bilim-teknoloji-sanayi politikalaryla eitim-retim ve AR-GE politikalar arasnda uyum salanmas ihtiyac devam etmektedir. 148. Biliim teknolojisi bilinci artm, niversite, kamu ve zel kesim ibirlii ile sektre
ilikin daha etkin ve gereki politikalar retmek ve uygulamak imkanlar yaratlmtr. 149. Bilim Teknoloji Yksek Kurulu'nda kararlatrlan ve Ulatrma Bakanl'nca yrtlen Ulusal Enformasyon Altyaps Anaplan (TUENA) sonulanm, fakat Anaplan'da ngrlen yaplanmalarla ilgili almalara balanlamamtr. 150. 1995-2000 yllar arasnda ehirleme hznn, yllk ortalama olarak yzde 4,7 seviyesinde gerekleecei tahmin edilmektedir. 1995 ylnda 34,4 milyon olduu tahmin edilen kentsel nfusun, 2000 yl sonunda 43,3 milyona ulaarak toplam nfusun yzde 66,4n oluturmas beklenmektedir. Kentlerde yaayan nfusun artmasyla birlikte, eitim, salk, ime suyu, kanalizasyon, kat atk, kentii ulam gibi alanlara yatrm yaplmas ihtiyac artmaktadr. 151. 2000 yl itibaryla Trkiyede toplam 14,8 milyon civarnda konut mevcut olup, bunun 10,2 milyonunun 20.000 ve daha fazla nfuslu yerleim yerlerinde yer ald tahmin edilmektedir. 152. Nfus art, g ve hzl kentlemeye bal olarak konut talebi artmakta, ihtiyacn planl bir ekilde karlanamamas, konut ann ruhsatsz yaplama ile kapatlmasna yol amaktadr. 153. 1999 ylnda yaanan ve ok byk can ve mal kaybna yol aan Marmara ve Dzce depremleri sonucunda, 18.373 vatandamz hayatn kaybetmi, 48.901 vatandamz yaralanmtr. 93.010 konut, 15.165 iyeri ykk veya ar hasarldr. 104.440 konut, 16.120 iyeri orta derecede, 113.283 konut, 14.656 iyeri ise hafif derecede hasar grmtr. 154. Marmara ve Dzce depremlerinden sonra gndeme gelen d kredi imkanlar ile
18
birlikte, konut ve altyap yapm almalar balatlmtr. Bu kapsamda, Bayndrlk ve skan Bakanl projeleri ve zel sektr hibeleri ile birlikte programlanan toplam 41.468 prefabrike konutun yapm tamamlanmtr. 36.000 kalc konutun yapm programa alnm ve evini yapana yardm program hazrlanmtr. 155. 1996-1999 yllar arasnda il says 79den 81'e, ile says 847'den 850'ye belediye says da 2.802den 3.227'ye ulamtr. Ayn dnemde belediye snrlar iinde yaayan nfusun toplam nfusa orannn yzde 76,4den yzde 79,5e ulaaca tahmin edilmektedir. 156. darenin btnl ve yerinden ynetim ilkesi erevesinde merkezi idare ile mahalli idareler arasnda hizmet ve kaynak dengesi yeterince kurulamam ve koordinasyon eksiklii giderilememitir. Mahalli idareler grev, yetki, sorumluluk ve kaynak asndan glendirilememitir.
157. Krsal alanda bulunan ky ve kyalt yerlemelerinin tamamna elektrik ve yol hizmeti gtrlmtr. 1999 yl itibaryla, bu yerlemelerin yzde 75inde yeterli, yzde 11inde salkl ancak yetersiz ime suyu bulunurken, yzde 14nde salkl ime suyu bulunmamaktadr. Kylerin yzde 7,5inde ise kanalizasyon sistemi bulunmaktadr. 158. evre sorunlarn zmek amacyla mevzuatta ve kurumsal yapnn oluturulmasnda ilerlemeler kaydedilmi, Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrlanmtr. Temiz bir evreye ynelik toplumsal duyarllk artmaktadr. 159. Srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak srekli ve ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde bir gelime kaydedilememi ve evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalara entegrasyonu salanamamtr.
19
20
KNC BLM
UZUN VADEL GELMENN TEMEL AMALARI VE STRATEJS (2001-2023)
160. VIII. Plan, dnyada kkl ekonomik ve sosyal deiimlerin yaand bir dnemde hazrlanmtr. Dnyada yaanan bu deiimin sunabilecei imkanlardan lkemizin en st dzeyde yararlanabilmesini salamak, uzun vadeli bir gelime stratejisini gerekli klmaktadr. 161. 2001-2023 dnemini kapsayan uzun vadeli gelime stratejimizin temel amac; Atatrk'n gsterdii ada uygarlk dzeyini ama hedefi dorultusunda, Trkiyenin 21 inci yzylda kltr ve uygarln en ileri aamasna ulaarak dnya standardnda reten, gelirini adil paylaan, insan hak ve sorumluluklarn gvenceye alan, hukukun stnln, katlmc demokrasiyi, laiklii, din ve vicdan zgrln en st dzeyde gerekletiren, kresel dzeyde etkili bir dnya devleti olmasdr. Bilgi toplumuna dnmn salanarak dnya haslasndan daha yksek oranda pay alnmas, toplumun yaam kalitesinin ykseltilmesi, bilim ve uygarla katk ile blgesel ve kresel dzeylerdeki kararlarda etkin sz sahiplii uzun dnemli gelime stratejimizin nesnel amalarn oluturmaktadr. 162. Bu kapsamda, niter yap korunarak devletin yeniden yaplandrlmas, toplumun eitim ve salk dzeyinin ykseltilmesi, gelir dalmnn dzeltilmesi, bilim ve teknoloji yeteneinin glendirilmesi, yeni teknolojilerin gelitirilmesi, altyap hizmetlerinde etkinliin artrlmas ve evrenin korunmas salanarak ekonomik ve sosyal yapda dnmn gerekletirilmesi byk nem tamaktadr. 163. hracata dnk, teknoloji youn, katma deeri yksek, uluslararas standartlara uygun ve yerel kaynaklar harekete geiren bir retim yaps hedeflenmektedir. 164. Cumhuriyetin 100'nc yldnmne rastlayan 2023 ylna kadar uzanan Uzun Vadeli Gelime Stratejisi, dnyada yaanmakta olan kapsaml ve hzl deiimi
21
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, kinci Blm
gznnde bulundurarak, ekonomik ve toplumsal dnmlerin ynlendirilmesinde nemli bir ilev stlenecektir. Amalanan dnmn daha uyumlu biimde ve etkin kaynak kullanmyla, Trkiye'nin ihtiyalarn karlayacak ekilde gerekletirilmesinde Planlarn nemli bir katks olacaktr. 165. Trkiye'nin Avrupa Birliine tam yelik sreci iinde olmas, uluslararas norm ve standartlara uyum ve bilgi toplumunun gerektirdii koullar yerine getirme ynnden nemli bir frsat yaratmaktadr. Bu erevede tam yelik, binlerce yllk tarih ve kltr birikimine sahip olan lkemizin gerek potansiyelini ortaya koymasna ve birikimini dnya ile paylamasna yardmc olacaktr. nemli bir jeostratejik konuma sahip olan lkemiz, bulunduu blgede iktisadi, sosyal, siyasi ve kltrel etkileimi artrarak blge ve dnya bar ve refahna daha byk katk yapabilecektir. 166. lkemiz 21'inci yzylda dnyada stratejik ve ekonomik arl giderek artacak olan Avrasya Blgesinde merkezi bir konumdadr. Bu Blge, Trkiye'nin gerek ekonomik byme potansiyelini ortaya koymas ve nmzdeki dnemde daha etkin bir g oda konumuna gelmesi iin nemli bir frsat sunmaktadr. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti dahil Trk Cumhuriyetleri ile olan yakn tarihi ve kltrel balarmz en byk avantajlarmzdan birisini oluturmaktadr. Bu erevede, Blge lkelerine ynelik yeni giriimlerin yaplmas ve Blgede bugne kadar gerekletirilen ibirliinde yeni aamalara ulalmas nem tamaktadr. 167. Trkiye, Blge gelimesine de katkda bulunacak etkin bir ulam altyapsn en ksa srede gerekletirecektir. Blge lkelerinde retilen ham petrol ve doal gaz dnyaya ulatracak boru hatlar, lkemizin ihtiyacn karlamasnn yansra, lkemizi
dnyann nemli enerji datm merkezlerinden biri haline getirecektir. 168. Bunlarla birlikte, gen ve dinamik nfusu, ulusal gelime bilinci, giriimcilik birikimi, kurumsallama yolunda ilerlemi piyasa ekonomisi, uluslararas rekabete ak sanayi yaps, Gneydou Anadolu Projesi ile harekete geirilen blge potansiyeli, ktalararas ulatrma alar, doal kaynaklar, tarihi ve turistik deerleri, 21'inci yzyla girerken Trkiye'nin toplumsal dnm gerekletirmesine katkda bulunacaktr. 169. Trkiye'nin gerekli yapsal dnmleri gerekletirmesi durumunda, 20012023 dneminde yllk ortalama yzde 7 dolaynda byme hz salamas ve bymenin yaklak yzde 30'unun toplam faktr verimliliinden kaynaklanmas, bylece 1998 ylnda 3.200 dolar olan kii bana gelirini 2023 ylnda Avrupa Birlii lkeleri dzeyine yaklatrmas beklenmektedir. Trkiyenin, dnem sonunda ulaaca 1,9 trilyon dolar civarnda GSMH dzeyi ile dnyann ilk on ekonomisi arasna girmesi ngrlmektedir. 170. 2023 ylnda tarm, sanayi ve hizmet sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn srasyla yzde 5, 30 ve 65 olmas beklenmektedir. stihdamn yapsndaki temel deiimin tarm ve hizmet sektrlerinde gereklemesi ve dnem sonunda tarmn paynn yzde 10lara gerilemesi ngrlmektedir. 171. Uzun dnemde nfus art hznn yavalayarak, ortalama yllk yzde 1,1'e ve 2020 ylndan sonra yzde 1'in altna decei tahmin edilmektedir. Uzun vadede nfusun kendi kendini yenileyebilmesi ve dinamik bir yapya sahip olmas esas olup, nfus art ve dourganlk hznn belirli dzeyde istikrar kazanmas nem arzetmektedir. 1999 ylnda, 0-14, 15-64 ve 65 ve st ya gruplar itiba-
22
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, kinci Blm
ryla srasyla, yzde 31, 64 ve 5 olan nfus dalmnn, 2023 ylnda yzde 23, 69 ve 8 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. 172. 1997 yl nfus tespitine gre yzde 60lar dzeyinde olan kentsel nfus paynn, dnem sonunda yzde 90 dzeyine ulamas beklenmektedir. 173. Okullama orannn, 2023 ylnda ilkretimde ve ortaretimde yzde 100, yksekretimde yzde 50 dzeyine ulaaca ngrlmektedir. 174. Yoksulluk snrnn altnda bulunan nfusun 2010 ylna kadar nemli lde yoksulluktan kurtarlmas hedeflenmektedir. 175. 2000 ylnda yzde 22 dolaynda gereklemesi beklenen toplam yatrm harcamalarnn GSMH iindeki paynn, tedricen artarak 2023 ylnda yzde 27 civarnda gerekleecei tahmin edilmektedir. 176. 2000 ylnda yzde 30 dolaynda olan kamu yatrmlarnn toplam yatrmlar iindeki paynn dnem sonunda yaklak yzde 10 dzeyine gerilemesi ngrlmektedir. 177. Kamu yatrmlarnn 2001-2023 dneminde artan oranda eitim, salk ve Ar-Ge alanlarnda younlatrlmas, enerji, ulatrma ve haberleme sektrlerinin yatrm
paylarnn 2010 ylna kadar dzeylerini korumas ve 2010 ylndan itibaren tedricen drlmesi ngrlmtr. 178. Toplam zel sektr yatrmlar iinde eitim, salk, haberleme ve enerji yatrmlarnn paynn dnem boyunca, zellikle 2010 yl sonrasnda artaca, imalat sanayii yatrmlarnn paynda ise belirgin bir deime olmayaca tahmin edilmektedir. 179. Toplumsal hedeflere ulamada piyasalarn ve devletin birbirlerini tamamlayc rol oynamalar esas olacaktr. Bu erevede, devletin dzenleme, gzetim ve denetleme fonksiyonlar gelitirilecek, yerel ynetimler glendirilecek ve ulusal ncelikler dorultusunda sivil toplum rgtleri desteklenecektir. 180. Milli kltrmzn korunmasna, gelitirilmesine, giderek daha geni kitlelere ulatrlmasna devam edilerek dnya dzeyinde etkileim, tantm ve bilgi ak salanacaktr. 181. Trkiye'nin, jeostratejik konumu, kltrel birikimi ve ekonomik ve sosyal alanda salayaca gelimeler sonucu 2010'larda blgesel bir g olarak etkinliini daha da artrmas, 2020'lerde ise kresel bir g olmas hedeflenmektedir. Trkiye, mevcut birikimi ile bu hedefleri gerekletirebilecek gce sahiptir.
23
24
NC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ TEMEL AMA, LKE VE POLTKALARI (2001-2005)
182. VIII. Plan dnemi, toplumun yaam kalitesinin ykseldii, kesintisiz ve istikrarl byme srecine girildii, Avrupa Birlii yelii srecindeki temel dnmlerin gerekletirildii, dnya ile btnlemenin saland ve lkemizin dnyada ve blgesinde daha gl, etkili ve saygn yer edindii bir dnem olacaktr. 183. Kesintisiz bir byme sreci gerekletirebilmek iin, kamu kesimi dengesi kurularak ve uygun gelirler politikas izlenerek enflasyonun kalc biimde tek haneli dzeye indirilmesi abalar kararllkla srdrlecek, Maastricht kriterleri yerine getirilecektir. Bu erevede, ekonomide etkinlii artracak kurumsal ve yapsal reformlarn zamannda gerekletirilmesi iin gerekli tedbirler alnacaktr. 184. Avrupa Birlii Trkiye'nin kreselleme hareketinde nemli referans noktalarndan birini oluturacaktr. Trkiye'nin Avrupa Birliine tam yelik adaylnn onayland Helsinki Zirvesi kararlar dorultusunda, yelik hedefinin gerekletirilmesine ynelik gerekli admlar atlacaktr. Plan dneminde Kopenhag kriterlerinin salanmasna ve Topluluk mktesebatnn benimsenmesine ynelik tedbirler alnmasna hz verilecek, bu amala hazrlanacak Ulusal Program, VIII. Plann genel hedef ve ncelikleri ile uyumlu olacaktr. 185. nsanmzn hakettii yaam dzeyinin salanmas amacyla, gelir dalmnn dzeltilmesine ve yoksullukla mcadeleye, blgesel gelimilik farklarnn azaltlmasna nem verilecektir. 186. Eitim sisteminin amac, Atatrk ilke ve inklaplarna bal, demokratik deerleri benimsemi, milli kltr zmsemi, farkl kltrleri yorumlayabilen, dnme, alglama ve problem zme yetenei gelimi, yaratc zekaya sahip bilgi a insann yetitirmektir. Eitim sisteminin gelitirilmesi gen nfusa sahip lkemizin ekonomik gelimesinin gerektirdii nitelikli igc ihtiyacnn karlanmasna
25
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, nc Blm
ve rekabetgc kazanmasna olanak salayacaktr. 187. Salk hizmetleri, eitlik ve hakkaniyet iinde halkn ihtiya ve beklentilerine uygun bir yapya kavuturulacaktr. 188. Devletin zelletirme yoluyla retim alanndan ekilerek asli ilevine arlk vermesi ve rekabeti piyasa dzenini salama ilevini dnyadaki dnm dikkate alarak yerine getirmesi iin gerekli dzenlemeler srdrlecektir. 189. Trk sanayiinin d pazarlarda rekabetgc kazanabilmesi iin, teknoloji reten, Ar-Ge'ye nem veren, evre normlarna uygun retim yapan, tketici saln ve tercihlerini gzeten, yerel kaynaklar harekete geiren, nitelikli igc kullanan, kresellemenin avantajlarn yakalayabilecek ekilde ada iletmecilik ve retim yntemlerini uygulayabilen, zgn tasarm yapan, marka yaratabilen ve zaman iinde bilgi ve teknoloji youn alanlara kaymasna olanak salayan esnek bir yapya kavuturulmas temel amatr. 190. Enerji talebinin gvenilir ve srekli biimde dk maliyetle karlanmas iin gerekli nlemler alnacaktr.
191. Trkiye, kresel ve blgesel dzeyde etkinliini dengeli bir biimde artrmak amacyla dier lke ve lke gruplaryla ok tarafl ve ikili ekonomik ilikilerini glendirmeye nem verecektir. 192. Ulusal ve uluslararas dzeyde bilgiye eriimin kolaylatrlarak bilgi kullanmnn yaygnlatrlmas iin, gerekli hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacak, bilgi ve iletiim teknolojileri altyaps hzla gelitirilecektir. 193. Kamu ynetiminde etkinlik salayarak ve adalet hizmetlerini modern toplumun gereklerine uygun hale getirerek yaamn kolaylatrlmas suretiyle toplumun enerji ve birikimini kalknma yolunda daha verimli bir biimde kullanmasna olanak salanacaktr. 194. VIII. Be Yllk Kalknma Plan kresellemenin ekonomik ve sosyal hayat derinden etkiledii bir dnemde, insanmza bilgi toplumunun gereklerine her ynyle uygun zellikleri kazandracak ulusal abaya k tutan temel bir belge olacaktr.
26
DRDNC BLM
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ MAKROEKONOMK POLTKALARI, HEDEFLER VE TAHMNLER
I. MAKROEKONOMK POLTKALAR 195. VIII. Plan dneminde makroekonomik politikalarn temel hedefi; enflasyonu AB kriterleri ile uyumlu dzeylere drmek, ekonomide srdrlebilir bir byme ortam tesis etmek ve AB'ne tam yelik hedefi dorultusunda ekonominin rekabet ve uyum gcn artrmaktr. 196. Bu temel hedefler erevesinde, maliye politikas, kamu aklarn kalc bir biimde azaltacak ve kamu bor stokunun srdrlebilir bir yapda gelimesini salayacak ekilde yrtlecektir. 197. Para ve kur politikas enflasyonla mcadeleyi destekleyecek ve ekonomik birimlere uzun vadeli bir bak as kazandracak erevede uygulanacaktr. 198. Gelirler politikas, retim ile istihdam artrma ve fiyat istikrarn salama hedefleriyle tutarl bir biimde ve verimlilikle ilikili olarak yrtlecektir. 199. Makroekonomik istikrar srekli klacak ve ekonominin etkin, esnek ve verimli bir yapya kavumasn salayacak olan yapsal reformlar hzla yrrle konulacaktr. Bu erevede, tarmsal destekleme, sosyal gvenlik, kamu mali ynetimi ve effaflk, vergi politikas, bankaclk sisteminin denetimi ve gzetimi konularnda kapsaml yapsal reformlar sratle hayata geirilecektir. 1. MALYE POLTKASI 200. Maliye politikasnn temel amac, kamu aklarnn kalc bir biimde azaltlmas ve srdrlebilir bir finansman yapsna geiin salanmas olacaktr. Bu erevede, kamu harcama, gelir ve borlanma politikalar tutarl ve etkin bir biimde uygulanacaktr. 201. Kamusal faaliyet alan iinde yer alan ve hizmetin nitelii itibaryla bte ile
27
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm
ilgisi kurulmas gereken kamusal harcamalar bte iine alnacaktr. 202. Kamusal karar alma srecinde etkinlii artrmak amacyla, politika oluturulmas, planlama ve bteleme arasnda kurulmas gereken zorunlu iliki orta vadeli bir harcama sistemi perspektifine dayanan bteler hazrlanmas suretiyle salanacaktr. Bu erevede, bte hazrlanmas sreci ile ilgili yasal ereve yeniden dzenlenecek, modern bte sistemlerinin gerektirdii kurumsal ve fonksiyonel ileyi ve mekanizmalar sisteme dahil edilecektir. 203. Mali disiplinin salanmas, kaynaklarn stratejik nceliklere gre datlmas ve etkin kullanlmas gibi temel btesel sonularn elde edilmesinde nemli bir ara olan, mali saydamln yaygnlatrlmasn salayacak mekanizmalar gelitirilecektir. Bu anlamda, ncelikle muhasebe ve mali raporlama standartlar gelitirilecek ve sisteme aktif bir ekilde dahil edilecektir. Mali disiplini salamak zere kamu harcama reformu biran nce gerekletirilecektir. 204. Siyasi ve ynetsel yetki ve sorumluluklar kamusal hizmetin retilmesi srecinde ak olarak tanmlanacak ve bu tanm zerine kurulu bir hesap verme sorumluluu gelitirilecektir. 205. Denetimi snrlayan dzenlemeler ve fiili uygulamalar, denetim sisteminin bamsz almasn salayacak mekanizmalarn glendirilmesi ile birlikte kaldrlacaktr. 206. Etkinlii len temel aralardan birisi olarak performans denetimine geilecektir. 207. Kamu harcamalarnn art kontrol altnda tutulacak ve kaynaklarn tahsisinde hizmet-maliyet ilikisinin sk bir ekilde kurulmasna ve sektrel nceliklere nem verilecektir.
208. Vergi sistemi basit ve anlalr hale getirilecek, yeterli ve etkin belge dzeni ve otokontrol mekanizmalar gelitirilecek, vergi kayp ve kaaklar azaltlacak, verginin tabana yaylmas salanacaktr. Vergi daresinin uygulama hizmet ve denetim gcn arttrmak amacyla tam otomasyon projesine byk nem verilecek ve sratli bir ekilde tamamlanacaktr. 209. Tevkif suretiyle vergi alnmasndan vazgeilmeksizin, gelir vergisinin kiisellii ve mali gce gre vergilendirme ilkelerini dikkate alan niter vergilemeye arlk verilecektir. 210. stisna, muafiyet ve vergi indirimi gibi vergi harcamalar ekonomik ve sosyal politikalar erevesinde yeniden dzenlenecek, vergi harcamalar yoluyla alnmasndan vazgeilen tutarlar bte kanunu kapsamnda ayrntl bir ekilde raporlanacaktr. 211. Vergi aff uygulamasn gerektirmeyecek ortam oluturulacak ve af beklentilerinin ortadan kaldrlmasn salayacak dzenlemeler gerekletirilecektir. 212. Mahalli idarelerin saladklar hizmetlerle ilikili olan baz vergi ve harlarn bu idarelere devri salanacaktr. 213. Kamu borlanmalar dzenli bir ekilde raporlanacak, kamu bor stoku effaf bir hale getirilecektir. Kamu mali sisteminde ngrlen disiplinin salanmas amacyla, borlanmaya ilikin ilke ve snrlamalar ieren bir borlanma program bte ekinde yaynlanacaktr. Borlanmaya ilikin ilke ve snrlamalarn tespitinde Maastricht kriterleri dikkate alnacaktr. 214. Bte ii fonlar tmyle kaldrlacak, bte d fonlardan kurulu amalar dorultusunda almayanlar tasfiye edilecek, fonlara ek mali ykmllk getirilmeyecektir. Bu
28
kapsamda, yeni fon kurulmayacak, faaliyetine devam edecek olan bte d fonlarn denetiminde etkinlik salanacaktr. 215. Emeklilik ve salk sigortas hesaplar ve hizmetleri birbirinden ayrlacak, salk sigortas ve salk hizmetlerinin zelletirilmesine allacaktr. 216. Sosyal gvenlik kurulularnn gelirlerinin artrlmas amacyla etkin bir fon ynetimi politikas uygulanacaktr. Bu kapsamda, zellikle Emekli Sandna ait gayrimenkullerin rantabl kullanlmas konusunda gerekli tedbirler alnacaktr. Bu erevede, varlklarn dorudan iletilmesi yerine kiraya verilmesi, gayrimenkul yatrm ortakl gibi aralardan yararlanlacaktr. 217. Salk harcamalarnn kontrol amacyla, usulszlk yapanlara ynelik yaptrmlarn caydrcl artrlacaktr. 218. Sosyal gvenlik kurulularnn sigortaclk dndaki faaliyetleri tasfiye edilecektir. 219. Emekli Sandnda prime tabi tutulmayan gelirler prime tabi hale getirilecektir. 2. PARA, KUR VE MAL SSTEME LKN POLTKALAR 220. VIII. Plan dneminde para politikas, enflasyonun Avrupa Para Birlii kriterlerine uyumlatrlmasn ve fiyat istikrarn hedefleyen bir erevede uygulanacaktr. 221. Kur politikas ilk 18 ay iin hedeflenen enflasyon oranlar referans alnarak dviz kurunun gnlk olarak ilan edilmesi, 2001 Temmuz aynda balayan ikinci 18 ayda da kur sepeti uygulamasnn tedrici olarak alan bir bant iinde serbeste belirlenmesi eklinde olacaktr. Bylece, kur band uygulamasyla birlikte daha esnek bir net i varlk
politikasnn uygulanmasna balanlacaktr. 2003 ylndan itibaren dviz kurlar esnek bir erevede geliirken, para politikas fiyat istikrarnn srdrlmesi hedefi dorultusunda uygulanacaktr. 222. Mali sistemde kaynaklarn etkin dalmnn temini ve mali kurumlarn daha rekabeti ve etkin bir yapya kavuabilmeleri iin gerekli ortam oluturulacaktr. Bu erevede, mali sistemde effaflk ve etkinliin salanmasna ynelik admlar atlacak, kamu bankalarnn yapsal sorunlar zlerek, ncelikle zerkletirilecek ve kamu kesimi kademeli olarak bankaclk kesiminden ekilecektir. Ayrca, fon maliyetlerinin uluslararas seviyelere yaklatrlmas iin mevduat munzam karlklar, disponibilite ykmll, Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu kesintisi gibi yasal ykmllkler gzden geirilecektir. 223. Yatrm aralarnn vergilendirme asndan ntr bir konuma ekilmesi salanacaktr. 224. Mali sistemin AB normlaryla uyumlatrlmas salanacaktr. 225. Gelien mali sistemin yapsnda ayr dzenleyici kurumlarn grev alanlarndan kaynaklanabilecek boluklarn nlenebilmesi ve mali piyasalarda etkinlik ve saydamla ait uygulamalarn homojenliini salamak amacyla Mali Sistemi Dzenleme ve Denetleme st Kurulu oluturulacaktr. Mali sistemde faaliyette bulunan zerk dzenleme ve denetleme kurullarnn nihai aamada tek at altnda toplanmasyla oluan sz konusu kurumun faaliyetleri konusunda parlamentoya kar sorumlu olmasn ve sektrn tamamnda faaliyet gsteren kurulular ile kamuyu bilgilendirmesini salayacak dzenlemeler yaplacaktr.
29
226. effafln n plana kaca VIII. Plan dneminde yatrmclarn kararlarn daha geni bir veri setini dikkate alarak vermeleri mmkn hale gelecek, derecelendirme kurulular faaliyete geirilecek ve risklilik hakkndaki bilgilerin herkese ak ve ulalabilir olduu bir ortamda mevduat sigortasnn kapsam daraltlacaktr. 227. Mali piyasalarda effafln teminine ynelik olarak, 4487 sayl Kanunla oluturulan Muhasebe Standartlar Kuruluna etkinlik kazandrlacaktr. Bu erevede, tm iletmeler iin geerli ve iletme ile ilgili tm taraflarn yararlanabilecei birrnek mali tablo ve raporlama standartlar oluturulacaktr. 228. Dzenleme ve denetleme otoritelerinin srekli gzetim ve denetimine imkan salamak amacyla, mali sistemde faaliyet gsteren kurulularn ihtiyalarna uygun risk ynetimi ve i denetim sistemlerinin kurulmas salanacaktr. 229. Mali piyasalarda araclk faaliyetinde bulunan kurumlarn sermaye yaplarnn glendirilmesi amacyla, birleme ve devralmalar desteklenecektir. 230. Bankaclk kesiminde sistemik risklerin nlenebilmesi iin, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu tarafndan gereken nlemlerin alnmas salanacak, bu adan sistemin effafl ve uluslararas kriterlere uygun almas temin edilecektir. 231. Bankaclk kesimini ilgilendiren ilemlerin yaygn olarak teknolojik altyap ve kart kullanm ile yaplmasnn salanmas iin gerekli dzenlemeler gerekletirilecek ve Vergi Usul Kanunuyla Maliye Bakanlna tannan mkelleflerin tahsilat ve demelerini finansal sistem kullanlarak gerekletirmeleri hususundaki yetki kullanlacaktr.
232. Sermaye piyasas aralarnn kaydilemesi tavizsiz bir biimde uygulanacaktr. 233. Sermaye piyasasnn arz ynnden gelimesi salanrken, bu piyasalardaki derinliin kurumsal yatrmclar vastasyla artrlmas iin gereken nlemler alnacaktr. 234. Mlkiyetin tabana yaylmas iin aznlk hisselerinin haklarnn korunmasna ynelik Birikimli Oy Sistemi uygulamasnn gelimesi salanacaktr. 235. Mali piyasalarda rekabeti ortam bozan maniplasyon, ierden renenlerin ticareti gibi konulara hassasiyetle eilinecek ve zel uzmanla ihtiya duyulan bu alanda ihtisas mahkemelerinin kurulmas hususunda admlar atlacaktr. 236. Sigortaclk sektrnn fon yaratabilir bir yapya kavuturulabilmesi iin zel emeklilik sigortalarnn gelimesi salanacak, hayat sigortas dalndaki mevcut vergi mevzuat tekrar gzden geirilerek, vergisel teviklere aklk getirilecektir. 237. Sigortaclk sektrnn dzenlenmesi ve denetlenmesi hususunda mevzuattaki boluklar giderilecek, fonlarn plasmannda gvenli yatrmn gerekletirilebilmesi amacyla effafln uygulanmas salanacaktr. 238. Zorunlu sigorta uygulamalar yaygnlatrlacaktr. 3. KT VE ZELLETRME POLTKALARI 239. Devletin ekonomiye dorudan mdahalesi zelletirme politikalar erevesinde olabildiince daraltlacak, kamu hizmeti niteliinde grevlerin yrtlmesinde etkinlik ve verimlilik esaslarna uyulacaktr. zelletirme kapsam dndaki iletmelerin faaliyetlerini
30
zerk bir ekilde yrtebilmelerini teminen yeniden yaplandrlmalar salanacaktr. 240. zelletirme stratejisi geni kamuoyu desteine, uzlamaya ve zelletirme srecinin effaflna dayanacaktr. 241. zelletirmeden beklenen hedeflere ulamak amacyla kamu sermayesinin belirleyici olduu ulatrma-haberleme ve enerji sektrlerinde serbestlemeye gidilerek, zel sektr katlmnn salanmasna ynelik dzenlemelere devam edilecektir. Yap-ilet-devret, yap-ilet ve iletme hakk devri gibi finansman modelleri yeniden gzden geirilerek bu modellerin rekabeti engelleyici uygulamalara yol amas nlenecektir. zel sektrn katlmna alan iletiim ve enerji gibi sektrlerde, tketici hak ve karlarn korumak ve rekabeti tesis etmek bata olmak zere gerekli her trl yapsal dzenlemeler zerk dzenleyici kurullar vastasyla salanacaktr. 242. zelletirme uygulamalarnda sermaye piyasalarndan yararlanlarak sermayenin tabana yaylmas salanacaktr. 4. YATIRIM POLTKALARI a) Kamu Yatrmlar 243. lkemizde son yllarda sreklilik kazanan kamu aklarnn yol at borlanma gereinden kaynaklanan yksek faiz oranlar yatrmlar olumsuz etkilemitir. 244. Kamu yatrmlarnda, mevcut proje stokunun bykl, ayrlan kaynaklarn yetersizlii, proje seiminde teknik, ekonomik ve sosyal kriterlere ve nceliklere yeterince uyulamamas, nemli projelerdeki gecikmeler balca sorunlar olmaya devam etmektedir. 245. VIII.Plan dneminde kamu ve zel kesim kaynaklarnn aklc ve birbirlerini tamam-
layan yatrm alanlarna ynlendirilmesi esas olacaktr. Bu politikaya paralel olarak kamu kesimi yatrmlar arlkla ekonomik ve sosyal altyap alanlarnda younlatrlacak, zel kesimin ise kamu kesiminin ekildii tm alanlar da kapsayacak ekilde yatrmlarn artrarak srdrmesi zendirilecektir. zel kesimin, lke genelinde yksek katma deer yaratabilecek retim gcne eriilmesine, ekonominin rekabetgcnn gelitirilmesine, istihdamn, verimliliin ve ihracatn artrlmasna ve uygun teknolojilerin retimi ve/veya transferine ynelik yatrmlara arlk vermesi byk nem tamaktadr. 246. Kamu yatrmlar devletin ekonomideki rol ve belirlenecek ncelikler erevesinde gerekletirilecek, mevcut proje stoku teknik, ekonomik ve sosyal yaplabilirlik kriterleri erevesinde gzden geirilerek rasyonel bir yapya kavuturulacak, proje dngs ynetimi kapsaml ve etkin hale getirilerek mevcut kamu kaynaklarnn daha verimli kullanm salanacak ve kamu projeleri uygulamasnda disiplin artrlacaktr. 247. Kamu yatrmlarnda, eitim, salk, teknoloji altyaps, enerji, sulama, kentsel altyap yatrmlarna ve ulatrma alt sektrleri arasnda dengeyi salayc yatrmlara, blgesel gelime stratejileri dikkate alnarak ncelik verilecektir. 248. Kamu kesiminde nemli sektrlerde gerekletirilecek projelerin planlanmasnda ve uygulanmasnda ana planlar erevesinde oluturulacak ncelikler belirleyici olacaktr. 249. Kamu yatrm tahsislerinin belirlenmesinde, Yatrm Programnda yer alp d finansman salanm, uygulamasnda nemli aama kaydedilmi, dier projelerle balantl ve/veya e zamanl olarak yrtlmesi nem tayan ve Plan dnemi iinde tamamlanarak ekonomiye kazandrlabilecek projelere belir-
31
lenen sektrel ncelikler erevesinde arlk verilecektir. Ayrca 1999 ve 2000 yllarnda deprem hasarlarnn telafisi amacyla balatlm bulunan projelerden tamamlanamayanlarn Plan dneminin ilk iki ylnda ncelikle tamamlanmasna allacaktr. 250. Yatrm programlarna alnacak yeni projelerin belirlenmesinde kamu proje stokunun optimum dzeyde tutulmas hususu dikkate alnarak seici davranlacak, yeni proje stokunun teknik, mali, ekonomik, sosyal ve evresel yaplabilirlii yksek projelerden oluturulmasna azami dikkat gsterilecektir. 251. zelletirme kapsamndaki kurulularn yatrm programlar, uygulanan zelletirme politikalaryla uyumlu olacaktr. 252. Altyap hizmetlerinin salanmasnda, kamu yarar ve etkinlik ilkeleri esas alnarak, bir taraftan yeni finansman modelleri gelitirilirken, dier taraftan Yap-let-Devret ve benzeri modellerin uygulamas etkin hale getirilecektir. 253. Toplumun byk kesimini ilgilendiren nemli projelerde, halkn proje oluumuna katlmn salayacak katlm mekanizmalar gelitirilecektir. 254. Bilgi toplumuna gei amac dorultusunda, yatrm alanlar konusunda da bilgi retimi ve bilginin yaygnlatrlmas desteklenecektir. b) Yatrmlarda Devlet Yardmlar 255. VII. Plan dneminde tevik belgesi alm yatrmlarda d grlmtr. 1995, 1996, 1997, 1998 ve 1999 yllarnda verilen tevik belgelerinin says ve toplam tutar, srasyla 4.955 adet ve 48,9 milyar dolar, 5.023 adet ve 24,6 milyar dolar, 5.144 adet ve 21,5 milyar dolar, 4.291 adet ve 15,4
milyar dolar, 2.967 adet ve 11,2 milyar dolar olmutur. Sektrel bazda ise 1995-1999 dneminde tevik belgelerinin toplam yatrm tutar iinde imalat sanayinin pay yzde 87,6dan yzde 43,4e derken enerji, turizm, ulatrma ve dier hizmet sektr yatrmlarnn pay artmtr. malat sanayii payndaki bu gerilemede, Gmrk Birliine hazrlk amacyla tekstil sektr bata olmak zere 1995 ylnda ar dzeyde artan yatrm eilimi etkili olmutur. Bu dnemde tevik belgelerinde tevsi ve modernizasyon yatrmlarnn pay artarken komple yeni yatrmlar yzde 70-80 dzeyindeki arln korumutur. 256. VII. Plan dneminde KOBlere, OHAL ve Kalknmada ncelikli Yrelerdeki yatrmlara ve byk lekli snai yatrmlara ilave destek imkanlar salanm, tevik iin ayrlan kaynak bteletirilmi, ancak bu kaynan yetersizlii, uygulamada mevzuatn sk deimesi, brokrasinin fazlal ve devlet yardmlarn salayan kurumlar arasndaki koordinasyon eksiklii nemini korumutur. 257. Yatrmlar tevik politikalarnn temel amac; dnya ile entegrasyonu salamak, bilgi toplumuna erimek ve yabanc sermayeyi zendirmektir. Bu erevede, yazlm bata olmak zere bilgi teknolojileri, Ar-Ge ve teknoloji gelitirme, altyap, Yap-let-Devret ve benzeri modellerle yrtlen projeler, evre koruma, kk ve orta boy iletmelerin gelimesi, kalifiye igc salanmas, istihdam yaratma, dviz kazandrma ve blgeler aras gelimilik farklarnn azaltlmasna ynelik yatrm ve faaliyetler desteklenecektir. 258. Yatrmlarn desteklenmesinde; AB uygulamalar da dikkate alnarak, deien i ve d piyasa artlarna uyum salamak zere, daha etkin aralarn kullanlmas, brokrasinin azaltlmas, effaflk, genellik ve yanszlk temel ilke olacaktr.
32
259. Brokrasiyi azaltmak iin; belli byklkteki projelerin dndaki yatrmlar, mali mevzuatlarda yaplacak yeni dzenlemelerle belgesiz tevik sistemine geilecektir. Ayrca yine brokrasiyi azaltmak ve yatrmcya kolaylk salamak zere; yatrm tevik belgesine ait baz ilemlerin yatrmn bulunduu illerde yaplmas salanacaktr. 260. Devlet yardmlarnn uygulanmasnda karmak hale gelen blge ve yre tanmlamalar, destein etkinliini artrmak zere yeniden yaplacaktr. 261. Trkiyenin sanayi haritas karlarak, birbirini besleyen, birbirinin altyapsn tesis eden yatrmlar ile blgesel gelimeye ynelik projeler desteklenecektir. 262. Devlet yardmlar ile salanan desteklerin etkinliini lmek, ayrlan kaynan amacna uygun kullanp kullanlmadn aratrmak zere takip, kontrol ve deerlendirme mekanizmas etkin hale getirilecektir. 263. ok sayda ve karmak olan Yatrmlarda Devlet Yardmlar Mevzuat sade, anlalr ve tek bir ereve karar haline getirilecektir. Buna bal olarak yatrm tevik sisteminin basitletirilmesi ve daha etkin hale getirilmesi iin mevcut mevzuatta gerekli deiiklikler en ksa srede yaplacaktr. 5. DI TCARET VE DEMELER DENGES POLTKALARI 264. hracatta srekli bir art gerekletirilmesi amacyla, rekabetgcnn artrlmasna ve ihracatn yapsnda dnya ticaretindeki eilimlere paralel yapsal bir dnm gerekletirilmesine nem verilecektir. 265. hracatta yeni bir atlm yaplabilmesi amacyla, tketim mal reten ve youn hammadde ve emek kullanmna dayal retim
yapan sna yapdan, bilgi ve teknoloji youn sna yapya geii salayacak ve ihracatta yeni teknoloji yaratarak pazar payn artracak politikalara nem verilecektir. 266. ABye uyum ve Dnya Ticaret rgt anlamalarnda ngrlen gerek gei sreci esneklikleri ve gerekse yasak olmayan sbvansiyonlar kapsamnda bavurulabilecek Ar-Ge, evre koruma, blgesel kalknma amal sbvansiyonlarn etkin bir ekilde kullanm salanacaktr. Ayrca, tantma ynelik faaliyetler ile uluslararas Trk markas kullanmnn tevikine nem verilecektir. 267. Eximbank kredi, garanti ve sigorta mekanizmalarna yeterli kaynak salanarak ihracatn finansmanna katkda bulunulacaktr. Ayrca, Eximbank kredilerinin artan oranda ihracat sigortas, proje kredileri ve yurtd projelerin finansmanna tahsis edilmesi salanacaktr. hracat saylan yurtii sat ve teslimlerin de Eximbank kredilerinden yararlandrlmas iin gerekli almalar ve dzenlemeler yaplacaktr. 268. hracatn ve yurtdna dorudan yatrmlarn desteklenmesi asndan, politik ve dier risklerin garanti ve sigorta programlar kapsamnda stlenilmesini, yurt dndaki yatrmlarn istikraz ve istikraz garantileri yoluyla desteklenmesini salayacak bir yap oluturulacaktr 269. KOB'lerin uluslararas piyasalarda youn rekabet koullarna uyum salamalar, uluslararas pazarlama, tantm ve ticari bilgiye ilikin eksikliklerini gidermeleri amacyla Sektrel D Ticaret irketleri modelininin tevikine devam edilecektir. Ayrca, KOBlerin organizasyon yaplar iinde pazarlama ve ihracat birimlerinin oluturulmas ynnde gerekli danmanlk ve destek hizmetleri salanacaktr.
33
270. Dahilde ileme rejimi erevesinde yaplan uygulamalarda, lke kaynaklar deerlendirilerek, yurtii stoklar devreye sokulacaktr. zellikle GAPn devreye girmesi sonucunda artan retimin, ilenmeden veya ilendikten sonra ihra edilebilir mallara ynlendirilmesi salanacaktr. 271. AB dndaki blgesel btnlemelerden beklenen faydann salanabilmesi iin ncelikle tercihli bir tarife rejimi oluturulacaktr. Ayrca, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Dou lkeleri ile ticari ilikilerin gelitirilmesine aba gsterilecektir. 272. Serbest Blgelerden daha etkin ekilde yararlanmaya ynelik olarak, sektrel kmelemenin, yksek teknolojiyi ierecek ekilde olmas salanacak ve tantm faaliyetleri artrlacaktr. 273. Mevcut serbest blgelerin tam kapasiteyle ve etkin almasna ncelik verilecek, serbest blgelerin alt ve st yap olanaklarnn iyiletirilmesi salanacaktr. 274. lke, sektr ve rn baznda gncel verilerin oluturulmas, bunlara bal olarak pazar aratrmas faaliyetlerinin dzenlenmesi ve uluslararas ticaret ve rekabet kurallar konularnda ilgili kurulular bnyesinde veri taban oluturulmas ve ihracatlarn bu bilgilere kolaylkla ulaabilmeleri salanacaktr. 275. hracata ynelik destek ve yardmlarn kapsam ile uygulama yntemleri bakmndan sklkla yaanlan deiikliklerin asgariye indirilmesi ve retici ihracatlarn planlama ve demeler konusunda karlatklar sorunlarn giderilmesi salanacaktr. 276. Elektronik ticaretin dnyada artan nemi gz nne alnarak, lke genelinde yaygnlatrlmas hzlandrlacaktr.
277. Bilgi ann gereklerine uygun hzl ve salkl bir ekilde veri retimi ve brokratik ilemlerin azaltlmas asndan, mevcut Gmrklerin Modernizasyonu Projesine d ticaretle ilgili ilem yapan ve veri reten ihracat birlikleri de dahil edilecektir. 278. thalatn haksz rekabete neden olmamas, lke standartlar ve salk koullarna uygun olmas ve evreye zarar vermemesi iin uluslararas kurallarla uyumlu bir biimde yaplan dzenlemelerin etkin olarak uygulanmasna devam edilecek, gerekli durumlarda yeni dzenlemeler ve deiiklikler yaplacaktr. 279. thalatta haksz rekabetin aratrlmas hususunda gerekli danmanlk hizmetlerinin ve teknik yardmn ilgili kurulularca salanmasna aba gsterilecektir. 280. Dahilde ileme rejimi erevesinde yaplan ithalatn izlenebilmesi ve daha etkin uygulama yaplabilmesi iin, dahilde ileme rejimi erevesinde verilen izinlerin gmrk kaplarnda kodlanarak kaytlara geirilmesi salanacaktr. 281. Snr ticareti kapsamndaki ithalatn, snr ticaretine konu il ve blge ihtiyalarn aarak haksz rekabete yol aan uygulamalara dnmesi engellenecektir. 282. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn, lkemizin retim ve teknoloji kapasitesi ve rekabetgcne katksna nem verilecek, ihracata dnk ve yksek katma deer yaratabilecek projeler zendirilecektir. 283. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar ile ilgili mevzuat AB normlaryla uyumlu hale getirilecektir. 284. Yabanclarn Trkiyede alma haklar ve yabanc yatrmcnn mlk edinmesi ile
34
ilgili alanlar dzenleyen kanunlar gnn ihtiyalarna cevap verecek ekilde yeniden dzenlenecektir. 285. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar ile ilgili Trkiyenin imzalad szlemelere ilerlik kazandrlacaktr. 286. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarn ileri teknoloji gerektiren retim alanlarna ynlendirecek bir ekilde etkin tantm kampanyalar yaplacaktr. II. MAKROEKONOMK NGRLER 1. GR 287. 1997 ylnn ikinci yarsnda Gneydou Asya lkelerinde yaanan ekonomik kriz ve bir yl sonra ortaya kan Rusya krizi, lkemizde d kaynak yetersizliine ve kamu borlanmasnda i piyasalara daha fazla ynelinmesine neden olmutur. Artan i bor stoku nedeniyle, i bor faiz demeleri btenin en byk kalemlerinden biri haline gelmi, kamu gelir ve faiz d harcamalarndan oluan bte birincil dengesinin, kamu maliyesi performans asndan gsterge nitelii en aza inmitir. 1998 ylnda, kamu kesiminde srdrlebilir bir dengenin salanmas amacyla uygulamaya konan istikrar program ve d talep yetersizliine bal olarak yavalayan ekonomi, Marmara ve Bolu-Dzce depremlerinin de olumsuz etkisiyle 1999 ylnda yzde 6,4 orannda klmtr. 288. Bu gelimeler sonucunda, ekonomik istikrar yeniden salamaya ynelik olarak 2000-2002 dnemini kapsayan 3 yllk Makroekonomik Program, IMF Stand-By Anlamas destei ile uygulamaya konulmutur. Program temel olarak bal kur politikas aracyla, 2002 ylnn sonunda enflasyonu tek haneli
rakamlara drmeyi hedeflemektedir. Bu balamda, TEFE yllk artnn 2000 yl sonu itibariyle yzde 20, 2001 yl sonunda yzde 10 ve 2002 yl sonunda da yzde 5 dzeyine decei tahmin edilmektedir. Ayrca, 20002002 dneminde ekonomik bymenin yzde 5ler seviyesinde gereklemesi, ngrlen yapsal reformlar ile kamu kesimi dengesinin yeniden srdrlebilir bir yapya kavuturulmas amalanmtr. Bu erevede, d kaynak ve zelletirme gelirleri ile kamunun i bor stoku ve faiz yknn azaltlmas planlanmakta ve bunun sonucunda, i bor kullanmnn ksa vadeden uzun vadeye doru kaymas ve reel faizlerin dmesi beklenmektedir. Enflasyonu drme program, enflasyon hedefiyle tutarl gelirler politikas ve sk maliye politikasyla desteklenmektedir. 289. VIII. Plann 2001-2002 dnemi makroekonomik istikrarn salanaca, 20032005 dnemi ise yapsal reformlara devam edilerek, kamu gelir ve harcamalarnn orta vadeli planlanabilecei, enflasyonun tek haneli rakamlar seviyesinde tutulmas iin gerekli politikalarn uygulanarak, bymenin srdrlebilir bir yapya kavuturulaca bir dnem olacaktr. 2. MLL GELR TAHMNLER 290. VIII. Plan dneminde yllk ortalama olarak GSYHnin yzde 6,5, GSMHnn ise yzde 6,7 orannda artaca tahmin edilmektedir. Sektrler itibariyle yllk ortalama katma deer art hznn tarmda yzde 2,1, sanayide yzde 7 ve hizmetlerde yzde 7,5 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Bylece, Plan dnemi sonunda tarmn GSYH iindeki paynn yzde 17,2den yzde 14,0e dmesi, sanayinin paynn yzde 23,3den yzde 23,8e ve hizmetlerin paynn ise yzde 59,5den yzde 62,2ye ykselmesi beklenmektedir.
35
TABLO: 1- Ana Sektrler tibariyle Katma Deer Gelimesi

Sektrler 1. Tarm 2. Sanayi 3. Hizmetler GSYH (P.F.) D Alem Faktr Gelirleri GSMH (P.F.) 2000(1) GSYH indeki Katma Deer pay (%) 9001,5 17,2 12178,8 31090,1 52270,5 587,4 52857,9 23,3 59,5 100,0 1,1 101,1 (1998 Fiyatlaryla, Trilyon TL.) 2001-2005 2005 Yllk Ortalama GSYH indeki Deime(%) pay (%) 2,1 14,0 7,0 7,5 6,5 6,7 23,8 62,2 100,0 2,2 102,2
(1) Gerekleme Tahmini

Tahminler ve ngrler DPT Makroekonometrik modeli DPTMAKROM vastasyla elde edilmitir.
TABLO: 2- retimde Sektrel Gelimeler

2000 (1) Sektrel Paylar (%) 14,8 34,2 51,0 100,0 (1998 Fiyatlaryla) 2001-2005 2005 Sektrel Yllk Paylar Ortalama (%) Art(%) 3,8 13,9 4,4 33,0 6,0 53,1 5,2 100,0
Sektrler Tarm Sanayi Hizmetler Toplam
ekonomisinde son otuz yllk dnemde ylda ortalama yzde 15ler civarnda seyreden ve son yllarda yzde 20 dzeyini aan TFVnin bymeye katksnn Plan dnemi boyunca yzde 30lara ykselecei tahmin edilmektedir. Plan dneminde TFV art, kamu kaynaklarnn artan lde eitim, salk, Ar-Ge, haberleme ve enerji yatrmlarna ynlendirilmesiyle mmkn olacaktr. 292. Plan dneminde, bymenin retim ynnden geleneksel belirleyicileri olan sermaye stoku ve istihdamda da belirgin bir art ngrlmektedir. Kamu ve zel yatrmlarda gereklemesi beklenen art nedeniyle toplam sabit sermaye yatrmlarnn ylda ortalama yzde 7,1 orannda artaca tahmin edilmektedir. stihdam yapsnn tarmd sektrler lehine deitirilmesi, igc piyasasnn etkinletirilmesi ve bilgi ann gerekleri dorultusunda nitelikli igcnn bymeye katksnn artrlmas salanacaktr. 293. Plan dneminde nfus art hznn d eiliminin srecei tahmin edilmektedir. 2000 ylnda cari olarak yaklak 3.000 dolar dzeyinde olan kii bana GSMH'nn, 2005 ylnda 4.300 dolar seviyesine ykselecei tahmin edilmektedir.

Tahminler ve ngrler DPT Makroekonometrik modeli DPTMAKROM vastasyla ve 1996 Yl Girdi-kt Tablosundan yararlanarak elde edilmitir.
291. Plan dneminde GSMH bymesine en yksek marjinal katknn Toplam Faktr Verimliliinde (TFV) ngrlen arttan gelmesi beklenmektedir. TFV art; retim artnn sermaye, igc gibi geleneksel retim faktrlerindeki deime tarafndan aklanamayan ksmdr. Srdrlebilir byme asndan nemli bir olgu olan TFVnin balca belirleyicileri; eitim, Ar-Ge harcamalar, dorudan yabanc sermaye yatrmlar, da aklk, kurumsal yap ve altyap yatrmlardr. Trkiye
36
3. BYMENN TALEP BLEENLER 294. Makroekonomik Programn uygulanma dneminde (2000-2002) GSMHnn ylda ortalama yzde 6,3 bymesi ngrlmektedir. VIII. Plan dneminde ise GSYHnn reel olarak ylda ortalama yzde 6,5, net d alem faktr gelirlerinde beklenen olumlu gelimelerin etkisiyle GSMHnn ylda ortalama yzde 6,7 byyecei tahmin edilmektedir. 295. VIII. Plan dneminde toplam sabit sermaye yatrmlarnn, byk lde reel faiz oranndaki de bal olarak ylda ortalama yzde 7,1 orannda reel art gstermesi ve cari GSMH iindeki paynn da 2005 yl itibariyle yzde 21,5 dzeyinde gereklemesi beklenmektedir. 296. Plan dneminde kamu sabit sermaye yatrmlarnn yllk ortalama yzde 8,5 artmas planlanmakta ve zel sabit sermaye yatrmlarnn ise yzde 6,5 artaca tahmin edilmektedir. zel sabit sermaye yatrm harcamalarnda ngrlen art, arlkl olarak makinatehizat yatrmlarndan kaynaklanmaktadr. 297. Plan dneminde i bor faiz demelerinin GSMH iindeki paynn nemli derecede dmesine bal olarak kamudan zel kesime yaplan transferlerin azalmasyla, zel harcanabilir gelirin GSMH iindeki pay 2000 ylndaki yzde 95,5 dzeyinden (kamu kesimi harcanabilir gelirinin GSMH iindeki pay yzde 4,5; Tablo 8) Plan dnemi sonunda yzde 83 dzeyine (Tablo 8) inmesi beklenmektedir. Ancak zel kesim tasarruf oranlarnn da dmesi sonucunda Plan dneminde ortalama zel tketim eiliminin belirgin bir deiiklik gstermemesi beklenmektedir. 298. 2000-2005 dneminde zel tketim harcamalarnn cari GSMH iindeki paynn yzde 68den yzde 66,4e dmesi, kamu tketim harcamalarnn paynn ise yzde 14den yzde 15e ykselmesi ngrlmektedir.
TABLO: 3- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Artlar

(1998 Fiyatlaryla, Trilyon TL.) 2001-2005 Yllk 2000 (1) Ort. % Art Toplam Tketim Harcamalar 43004,8 6,5 zel Kesim Tketim Harcamalar 36038,3 6,3 zel Kesim Dayankl Tketim Harcamalar 11931,8 6,6 zel Kesim Dayanksz Tketim Harcamalar 24106,5 6,2 Kamu Kesimi Tketim Harcamalar 6966,5 7,6 Toplam Yatrm Harcamalar 12096,5 6,7 Sabit Sermaye Yatrmlar 11826,4 7,1 zel Kesim 8140,8 6,5 zel Kesim MakinaTehizat Yatrmlar 4013,1 7,4 zel Kesim Konut Yatrmlar 3055,1 5,5 zel Kesim Konut D Bina Yatrmlar 1072,6 6,0 Kamu Kesimi 3685,6 8,5 Stok Deimesi 270,1 Mal ve Hizmet hracat 12776,5 8,4 Mal ve Hizmet thalat 15607,3 8,2 Gayri Safi Yurtii Hasla 52270,5 6,5 Net D Alem Faktr Gelirleri 587,4 Gayri Safi Milli Hasla 52857,9 6,7 Kaynak: DE (1) Gerekleme tahmini Tahminler ve ngrler DPT Makroekonometrik modeli DPTMAKROM vastasyla elde edilmitir.
299. D talebin olumlu seyredecei, turizm gelirlerinin nemli lde artaca ve Plan dneminin ilk iki ylnda tketim artn snrl tutacak politikalarn uygulanaca varsaymyla toplam mal ve hizmet ihracatnn ortalama yllk yzde 8,4 orannda artaca tahmin edilmektedir. Buna karlk mal ve hizmet ithalatnn ayn dnemde ortalama yllk yzde 8,2 orannda artmas beklenmektedir.
37
TABLO: 4- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Dalm

Toplam Tketim Harcamalar zel Kesim Tketim Harcamalar zel Kesim Dayankl Tketim Harcamalar zel Kesim Dayanksz Tketim Harcamalar Kamu Kesimi Tketim Harcamalar Toplam Yatrm Harcamalar Sabit Sermaye Yatrmlar zel Kesim zel Kesim Makina-Tehizat Yatrmlar zel Kesim Konut Yatrmlar zel Kesim Konut D Bina Yatrmlar Kamu Kesimi Stok Deimesi Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat Gayri Safi Yurtii Hasla Net D Alem Faktr Gelirleri Gayri Safi Milli Hasla (Cari Fiyatlarla) 2000 (1) 2005 82,0 81,5 68,0 66,4 28,7 39,3 14,0 22,0 21,6 14,6 8,3 4,8 28,5 38,0 15,0 21,5 21,5 14,3 8,4 4,5
maye yatrmnn gerekleecei, bu bykln yaklak 50 katrilyon TLsinin zel kesim, 23 katrilyon TL. kadarnn da kamu kesimi tarafndan gerekletirilecei ngrlmektedir. 302. Plan dneminde hedeflenen bymenin gereklemesi, byk lde TFVde ngrlen arta, bu da kamu kaynaklarnn TFVyi artrc ynde kullanmna baldr. Bu erevede Plan dneminde, kamu yatrm harcamalarnn eitim, enerji ve salk sektrlerinde younlamas ngrlmektedir. VII. Plan dneminde 100 kabul edilen kamu yatrm reel endeksinin VIII. Plan dneminde eitimde 243,6ya, enerjide 241,5e ve salkta 181,4e ykselmesi hedeflenmektedir. 303. VII. Plan dneminde 100 kabul edilen zel yatrm reel endeksinin de benzer bir eilimle, VIII. Plan dneminde eitimde 223,5e, enerjide 117,4e ve salkta 108,3e ykselmesi beklenmektedir. Sz konusu endeks deerinin imalatta 95,5e gerileyecei, turizm ve konutta ise srasyla, 185,3 ve 115,8 dzeyine ulaaca tahmin edilmektedir. 304. ngrlen TFV artnn gereklemesi iin nem arzeden niversitelerin aratrma projelerine ynelik harcamalarn, Plan dneminde ylda ortalama yzde 74,3 orannda artarak, toplam kamu sabit sermaye yatrmlar iindeki paynn Plan dnemi sonunda yzde 1,8 oranna ulamas hedeflenmektedir. 305. Plan dneminde 1998 fiyatlaryla, yurtii tasarruf orannn, 2000 ylna gre belirgin bir deiiklik gstermeyecei ve yaklak yzde 17 dzeyinde gerekleecei tahmin edilmektedir. Bununla birlikte, zel tasarruf (zel tasarruf/zel harcanabilir gelir) orannn yaklak 8 puan azalaca, kamu tasarruf (kamu tasarrufu/kamu harcanabilir gelir) orannn ise 2002 yl itibariyle pozitife geerek 2005 ylnda yzde 16ya ulaaca tahmin edilmektedir.
1,5 1,4 7,0 7,2 0,5 0,0 23,0 24,8 28,2 29,8 98,9 98,0 1,1 2,0 100,0 100,0
(1) Gerekleme tahmini

4. YATIRIMLAR VE TASARRUFLAR 300. VIII. Plan dneminde zellikle faiz giderlerinde salanacak azala bal olarak, kamu reel harcanabilir gelirinin GSMH iindeki paynn 2000 ylndaki yzde 4,5 seviyesinden 2005 ylnda yzde 17,1 dzeyine ykselmesi beklenmektedir. te yandan, 2000 ylnda kamu faiz giderlerindeki artn zel harcanabilir gelir zerindeki konjonktrel etkisi nedeniyle yzde 95,5e ykselen zel harcanabilir gelirin GSMH iindeki paynn, 2005 ylnda yzde 83 civarna dmesi beklenmektedir. 301. Plan dneminde, 1998 fiyatlaryla toplam 73 katrilyon TL. dzeyinde sabit ser-
38
TABLO: 5- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar

(1998 Fiyatlaryla, Tl.)
Tarm Madencilik malat Enerji Ulatrma-Haberleme Turizm Konut Eitim Salk Dier Hizmetler Toplam
VII. Plan VIII. Plan Dnemi (1) Dnemi Kamu zel Toplam Kamu (2) zel Toplam 1451,5 1990,0 3441,5 1744,4 1666,5 3410,9 244,8 572,8 817,6 325,1 399,8 724,9 532,8 10613,9 11146,7 618,8 10136,8 10755,6 2242,6 1322,7 3565,2 5416,6 1552,2 6968,8 5421,9 8717,1 14138,9 6340,4 7942,8 14283,2 100,9 1690,7 1791,6 93,8 3133,1 3226,9 307,1 18423,3 18730,3 22,6 21328,1 21350,6 1808,5 563,7 2372,2 4405,5 1259,9 5665,4 706,5 1289,1 1995,6 1281,4 1395,9 2677,3 3081,0 1912,6 4993,5 3244,0 643,8 3887,9 15897,5 47095,8 62993,2 23492,6 49458,9 72951,5
VIII. Plan Dnemi Endeksi VII. Plan Dnemi=100 Kamu zel Toplam 120,2 83,7 99,1 132,8 69,8 88,7 116,1 95,5 96,5 241,5 117,4 195,5 116,9 91,1 101,0 92,9 185,3 180,1 7,3 115,8 114,0 243,6 223,5 238,8 181,4 108,3 134,2 105,3 33,7 77,9 147,8 105,0 115,8
(1) VII. Plan dneminde, 2000 yl, program tahmini olarak alnmtr (2) VII. ve VIII. Plan Sabit Sermaye Yatrmlarnn karlatrlabilir olmas iin Kamu Yatrmlar iindeki Yatrm ilii ve Mahalli dareler yatrmlar arlkl olarak datlmtr.
TABLO: 6- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar

2000 (1998 Fiy., Trilyon TL.) Tarm Madencilik malat Enerji Ulatrma-Haberleme Turizm Konut Eitim Salk Dier Hizmetler Yatrm ilii Mahalli dareler Toplam Kamu 179,1 41,1 143,1 542,1 791,0 12,2 29,4 422,7 132,2 370,9 310,0 877,0 3850,8 zel Toplam 275,7 454,8 99,1 140,2 1504,1 1647,2 187,6 729,6 1138,8 1929,8 417,9 430,1 3838,5 3867,8 122,8 545,5 211,5 343,7 344,8 715,7 310,0 877,0 8140,8 11991,5 2000-2005 Yllk 2001-2005 Dnemi Ortalama Sektrel Dalm Deime (%) (Cari Fiy.,%) Kamu zel Toplam Kamu zel Toplam 11,5 5,8 8,2 5,3 3,2 3,9 0,2 -9,4 -6,2 1,1 0,8 0,9 -19,8 10,2 8,7 1,8 20,4 14,3 10,5 16,4 12,1 18,0 2,9 7,8 5,6 11,2 9,1 20,3 16,7 17,9 2,3 12,9 12,7 0,2 6,8 4,6 -35,8 2,9 2,8 0,1 42,5 28,8 14,6 23,5 16,9 15,0 2,6 6,6 11,0 9,1 9,8 5,4 2,9 3,7 10,2 -27,1 -1,2 6,5 1,3 3,0 5,3 5,3 5,2 1,7 5,3 5,3 21,0 6,8 7,5 6,5 6,8 100,0 100,0 100,0
39
5. DEMELER DENGES 306. VIII. Plan dneminde, ihracatn (FOB) ylda ortalama yzde 11 orannda artarak 2005 ylnda cari fiyatlarla yaklak 46,5 milyar dolara ulamas beklenmektedir. Ayn dnemde ithalatn (CIF) ylda ortalama yzde 10 orannda artarak 2005 ylnda cari fiyatlarla yaklak 79 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. Bylece, ihracatn ithalat karlama orannn Plan dnemi sonunda yzde 63 olmas beklenmektedir. 307. Trkiyenin turizm potansiyelini en iyi ekilde deerlendirmek amacyla balatlan almalar sonucunda, Plan dnemi boyunca turizm gelirlerinde art beklenmektedir. 2000 ylnda 7,2 milyar dolar dzeyinde gereklemesi beklenen turizm gelirlerinin 2005 ylnda 11,6 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. 308. Makroekonomik Program erevesinde artmas beklenen d kaynak kullanmna paralel olarak, Plan dneminde d bor faiz demelerinde art beklenmektedir. 2000 ylnda yaklak 6,9 milyar dolar olmas beklenen d bor faiz demelerinin, 2005 ylnda 7,3 milyar dolara ykselecei tahmin edilmektedir. 309. Bu gelimelere bal olarak, 2000 ylnda yzde 5,6 olarak gereklemesi beklenen toplam mal ve hizmet ticaret ann GSMH iindeki paynn 2005 ylnda yzde 5 seviyesine gerilemesi ngrlmektedir. 310. 2000 ylnda yaklak 4,9 milyar dolar olarak gereklemesi beklenen cari ilemler ann 2005 ylnda 7,7 milyar dolara ykselecei ancak, cari ilemler ann GSMH iindeki paynn temel yldaki deerini koruyarak 2005 ylnda yzde 2,5 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir.
311. Uygulanmakta olan Makroekonomik Programn ve ekonomide salanacak iyilemenin etkisiyle, dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn dnem boyunca artarak 2005 ylnda 2,7 milyar dolara ulamas beklenmektedir. Plan dneminde portfy ve dier uzunksa vadeli sermaye hareketlerinin de artaca ve 2005 ylnda yaklak 8,8 milyar dolara ykselecei tahmin edilmektedir.
TABLO: 7- demeler Dengesi

(Cari Fiyatlarla, Milyon Dolar) 2000(1) 2005 Mal hracat (Fob) 30730 48765 hracat (Fob) 27597 46529 Bavul Ticareti 2650 1396 Transit Ticaret 483 840 Mal thalat (Fob) 47409 77372 thalat (Cif) 48516 79161 Altn (Cif) 1275 2071 Transit Ticaret 525 887 thalat Sigortas ve Navlunu 2907 4746 Ticaret Dengesi -16679 -28607 Dier Mal ve Hizmet Gelirleri 23048 38500 Turizm 7200 11627 Faiz 2432 4097 Dier 13416 22776 Dier Mal ve Hizmet Giderleri 17018 25009 Turizm 1850 3690 Faiz 6915 7256 Dier 8253 14063 Dier Mal ve Hizmet Dengesi 6030 13491 Toplam Mal ve Hizmet Dengesi -10649 -15116 i Gelirleri (zel) 4900 6440 Dier Transferler 800 1000 Cari lemler Dengesi -4949 -7675 Sermaye Hareketleri (rezerv hari) 8091 11450 Dorudan Yatrmlar (net) 2250 2650 Portfy Yatrmlar Ksa-Uzun Sermaye Hareketleri 5841 8800 Rezerv Hareketleri -3142 -3775

40
6. KAMU FNANSMANI 312. Makroekonomik dengelerin kurulmasyla VIII. Plan dneminde Trkiye ekonomisinin d kaynak kullanma imkan artacaktr. 313. 1994 ylndan bu yana yksek faiz demeleri ile srdrlemez bir yapya giren kamu kesimi dengesi srekli faiz d harcamalar ile dengelenmeye allm, bu durum orta vadeli kamu harcama politikalarnn tespiti ve uygulanmasn engellemitir. Faiz oranlarnda srdrlebilir dzeylerin 2002 sonu itibariyle salanmas ile, kamu harcama politikalarnn orta vadeli bir perspektifle ve verimlilik ilkesi erevesinde belirlenmesi mmkn olabilecektir. 314. Kamu kesimi dengesinin srdrlebilir bir yapya kavuturulabilmesi iin kamu kesimi net d bor kullanm ve zelletirme gelirleri kritik nem arz etmektedir. Plann ilk iki ylnda enflasyonda ngrlen hzl d nedeniyle gerekleen reel faizler yksek dzeyde kalm olacaktr. 2000-2002 dneminde, faizlerin belirlenmesi asndan i bor stokunun nemi azalarak da olsa srecektir.
315. Bu balamda, kamu vergi gelirlerinin GSMHya oran, depremlere bal olarak uygulamaya konulan ek vergi ve vergi benzeri uygulamalarn sona ermesiyle Plan dnemi sonunda 2000 ylna gre 0,5 puanlk bir d kaydedecektir. zelletirme programna bal olarak faktr gelirleri gerileyecek, sosyal gvenlik kurulularna yaplan transfer harcamalarnn GSMHya oran ise 2000 ylndaki yzde 2,5lik dzeyinden Plan dnemi sonunda yzde 1,7 seviyesine decektir. Plan dneminin ilk iki yl sonunda yzde 1,7 olarak gereklemesi beklenen zelletirme gelirlerinin GSMH iindeki paynn tedricen azalarak Plan dnemi sonunda yzde 0,1 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. 316. Bu erevede, kamu kesimi dengesi ve finansmannn 2005 ylnda, ABye tam yelik srecinin nemli bir aamas olan Maastricht kriterlerini salamas ve 2005 ylnda toplam kamu kesimi borlanma gereinin yzde 3,0 olarak gereklemesi beklenmektedir. Faiz d fazlann GSMHya orannn yzde 0,3, faiz ve zelletirme d fazlann ise yzde 0,4 olarak gerekleecei ngrlmektedir.
41
TABLO: 8- Kamu Kesimi Genel Dengesi

2000 (1) Toplam Kamu VERGLER Vastasz Vastal VERG DII N. GELRLER FAKTR GELRLER SOSYAL FONLAR CAR TRANSFERLER Kamu Harcanabilir Geliri Cari Giderler Kamu Tasarrufu Yatrmlar Sabit Sermaye Stok Deimesi Tasarruf-Yatrm Fark Sermaye Transferleri Servet Vergileri Dier Transferler Kamula. ve S. Deer Art. Stok Deiim Fonu BORLANMA GERE D Borlanma(Net) Bor/Alacak(Net) (1) Gerekleme Tahmini Tahminler ve ngrler DPT Makroekonometrik modeli DPTMAKROM vastasyla elde edilmitir. 27.966 10.992 16.974 2.127 4.844 -3.128 -26.221 5.588 -15.676 -10.088 -8.373 -8.054 -319 -18.461 2.807 486 2.864 -543 -623 16.279 3.965 12.313 GSMH indeki Pay (%) 22,7 8,9 13,8 1,7 3,9 -2,5 -21,3 4,5 -12,7 -8,2 -6,8 -6,5 -0,3 -15,0 2,3 0,4 2,3 -0,4 -0,5 13,2 3,2 10,0 (Cari Fiyatlarla,Trilyon TL.) 2005 GSMH Toplam Kamu indeki Pay (%) 53.046 22,2 21.482 9,0 31.564 13,2 3.074 1,3 6.728 2,8 -4.102 -1,7 -17.908 -7,5 40.837 17,1 -31.595 -13,2 9.243 3,9 -16.426 -6,9 -16.202 -6,8 -224 -0,1 -7.183 -3,0 433 0,2 1.107 0,5 107 0,0 -781 -0,3 -417 -0,2 7.166 3,0 2.713 1,1 4.453 1,9
42
BENC BLM
AVRUPA BRL LE LKLER
a) Mevcut Durum 317. Trkiye ile Avrupa Birlii (AB) arasndaki ilikiler, Avrupa Topluluu (AT) ile 12 Eyll 1963 tarihinde imzalanan Ankara Anlamasnn temel oluturduu ortaklk rejimi erevesinde gelimektedir. 1 Ocak 1996 tarihinde Trkiye ile AT arasnda gmrk birliinin tesis edilmesiyle birlikte, sz konusu ortaklk ilikisi son dnemine girmi bulunmaktadr. Ankara Anlamasnn 28. maddesinde de aka ifade edildii gibi, ABye ye olma hedefini de kapsayan bu iliki, ABnin genileme srecine girmesi ve Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylnn kabul edilmesiyle yeni boyutlar kazanmtr. 318. Ankara Anlamasnn yan sra, 1 Ocak 1973 tarihinde uygulamaya konulan Katma Protokol erevesinde dzenlenen Trkiye ile AT arasndaki ilikiler, 6 Mart 1995 tarihli Ortaklk Konseyi Belgelerinin 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle girmesi ve bu erevede gmrk birliinin tesis edilmesiyle ivme kazanmtr. Trkiye, 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararnda (OKK) belirtilen ykmllklerinin ok byk bir ksmn yerine getirmi ve VII. Plan dneminde gmrk birliini tamamlamtr. Bu kapsamda, d ticaret, gmrkler, rekabet, fikri ve snai haklar, devlet yardmlar, snai mevzuat, tketicinin korunmas gibi pek ok alanda AB mevzuatna uygun yasal dzenlemeler VII. Plan dneminde yrrle konmutur. 319. Gmrk birlii ile birlikte Trkiye, AT ve EFTA kl sanayi rnleri ithalatndan ald gmrk vergileri ile e etkili vergileri kaldrm, nc lkeler kl sanayi rnlerine ise ATnin uygulam olduu Ortak Gmrk Tarifesini (OGT) uygulamaya balamtr. 320. Gmrk birliinin gerekletirilmesi sonucu, Trkiyenin AT ve EFTA lkelerinden yapt ithalatta byk art olmu ve Trkiyenin toplam ithalatnda anlan lkelerin pay artmtr. OGTnin uygulamaya konulmasyla
43
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Beinci Blm
birlikte, nc lkelerden yaplan ithalatta da nemli art olmutur. 321. Gmrk birliinin yrrle girdii 1996 ylndan bu tarafa, Trk Sanayi rekabet konusunda kayda deer bir performans gstermitir. Sanayi sektrnden, otomotiv hari, gmrk birliine ilikin nemli bir ikayet gelmemitir. 322. Trkiyenin ABye ye olma ynndeki hedef ve abalar, gerek gmrk birliinin gerekletirilmi olmas, gerekse ABnin genileme srecine ilikin olarak meydana gelen gelimeler sonucunda, yeni boyutlar kazanm ve bir taraftan gmrk birlii srecindeki ykmllklerimiz dorultusunda faaliyetler srdrlrken, dier taraftan ABnin genileme srecinde yer alma ynndeki giriimler de younlatrlmtr. 323. 25 Haziran 1993 Kopenhag AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesinde, AB'ye ye olmak isteyen adaylarn uymas gereken kurallar belirlenmitir. 324. 12-13 Aralk 1997 tarihlerinde yaplan Lksemburg Zirvesinde yelik mracaatnda bulunan Merkezi ve Dou Avrupa (MDA) lkeleri ve Kbrs Rum Kesiminin adayl kabul edilmitir. Bu lkelerden Polonya, ek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovenya, Estonya ve Kbrs Rum Kesimi ile katlm mzakerelerinin balatlmas kararlatrlmtr. 325. Lksemburg Zirvesinde, Trkiye iin dier aday lkelerden farkl zel siyasi koullar ne srlmesi zerine, Trk Hkmetince, AB tarafndan ortaya konmu bulunan siyasi konularn karlkl ilikilerimizde gndem d tutulmasna zen gsterilecei ve ilikilerin ekonomik ve ticari boyutlara yanstlmayaca ifade edilmitir.
326. ABnin 15-16 Haziran 1998 tarihinde gerekletirilen Cardiff Zirvesi sonular Trkiyenin konumunda nisp bir ilerleme salamtr. 327. 10-11 Aralk 1999 tarihinde gerekletirilen Helsinki Zirvesinde, Trkiye, dier aday lkelerle eit artlarda Avrupa Birliine aday lke olarak kabul edilmitir. Zirve metninde, Trkiyenin, dier aday lkelere uygulanan kriterler erevesinde aday lke olduunun ilan edilmesinin yansra, Trkiyenin yelii iin gerekli olan reformlarn gerekletirilmesine ynelik olarak bir Katlm ncesi Strateji gelitirilecei belirtilmitir. Ayrca, katlm srecinde, Trkiyenin de, aday lkelere ynelik Topluluk Programlarndan yararlanaca ve AB ile dier aday lkeler arasnda yaplacak toplantlara katlaca belirtilmitir. Bunlara ilaveten, Trkiye tarafndan AB mktesebatnn benimsenmesine ilikin bir Ulusal Program hazrlanmas ngrlmtr. 328. Dier taraftan, Zirvede, AB Komisyonundan, Trkiyenin benimsemesi gereken AB mevzuatna ilikin bir alma yapmas ve salanacak olan tm katlm ncesi mali yardmlarn koordinasyonuna ilikin bir ereve hazrlamas talep edilmitir. Trkiye ile katlm mzakerelerinin, Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmesinin ardndan balatlaca ifade edilmitir. 329. Helsinki Zirvesi Sonu Belgesinde, AB Komisyonu tarafndan, 4 Mart 1998 tarihinde, gmrk birliinin derinletirilmesi, tarm rnleri ve hizmetlerin serbest dolamnn salanarak gmrk birliinin tesine geilmesi, Trkiye'nin AB mktesebatnn baz blmlerine uyumu ve baz AB programlar ve kurulularna katlmnn da salanmasn kapsayacak ekilde hazrlanm olan Trkiye iin Avrupa Stratejisinin geniletilerek bir Katlm ncesi Stratejisi nitelii kazanmas ngrlmtr.
44
330. Trkiye iin hazrlanacak olan Katlm ncesi Stratejinin; -Trkiye'nin, Kopenhag siyasi kriterlerine uyumunu da ierecek ekilde glendirilmi bir Katlm ncesi Siyasi Diyalou, -uyum nceliklerini, -uyum izleme mekanizmasn, -Trkiye'nin, aday lkelere ynelik tm Topluluk programlar ve kurulularna katlmn, -Trkiye'nin katlm srecinde dier aday lkelerle yaplan tm toplantlara itirakini, -Katlm ncesi Stratejinin finansman iin Topluluun katlmla ilgili kaynaklarn tek bir erevede toplayacak bir mali yardm, kapsamas beklenmektedir. 331. Helsinki Zirvesi Sonu Belgesinde Trkiye iin de dier aday lkelere olduu gibi bir Katlm Ortakl hazrlanmas ngrlmtr. Katlm Ortakl AB Komisyonu tarafndan, Trkiye ile istiare edilerek hazrlanacaktr. Katlm ncesi Stratejinin temel uygulama arac olan Katlm Ortakl, Kopenhag Kriterlerine uyum iin yaplmas gerekenleri, AB mktesebatna uyum ykmllklerini, salanmas gereken mali yardm ve yelik iin gerekli ksa ve orta vadeli ncelikleri kapsayacaktr. 332. Trkiye tarafndan hazrlanacak olan Ulusal Programda; -AB mktesebatna uyum salanmas iin mevzuatmzda balklar itibaryla yaplacak deiikliklerin ve yeniliklerin, -uyum iin gerekli beeri ve mali kaynaklarn,
-Katlm Ortaklnda belirtilen nceliklerin yan sra, Trkiye'nin uyum iin gerekli grd kendi nceliklerinin, -AB mktesebatnn yerine getirilmesi iin gerekli olan idari yapnn gelitirilmesinin, -ncelikler takviminin, yer almas beklenmektedir. 333. AB Komisyonu, Katlm Ortakl ve Ulusal Programn uygulanabilmesi iin gerekli izleme mekanizmalarn oluturacak ve Mktesebatn Analitik Deerlendirmesi Srecini balatacaktr. 334. Taraflar arasndaki ilikilerde meydana gelen bu gelimeler sonrasnda, yllk bir aradan sonra, 11 Nisan 2000 tarihinde Trkiye-AT Ortaklk Konseyinin Lksemburgda gerekletirilen 39'uncu Toplantsnda alnan kararlardan ilki, gmrk birliinden bu yana zerinde allan hizmetler ve kamu ihaleleri alanndaki mzakerelerin balatlmasdr. kinci nemli karar, AB mktesebatna uyum aamasnda byk nem tayan tarama srecine bir n hazrlk nitelii tayan Analitik nceleme iin 8 alt komitenin kurulmu olmasdr. Ayrca, Ortaklk Konseyinde, bu alt komiteler erevesinde srdrlecek almalarn ivedilikle balatlmas karara balanmtr. Bylece, hem Katlm Ortakl, hem Ulusal Program hazrlklar iin nemli bir adm atlmtr. Trk Mevzuatnn Avrupa Birlii Mktesebatna Uyum almalar 335. Trkiye ile AB arasnda oluturulan gmrk birlii, AB'nin genileme srecinde meydana gelen gelimeler, Devlet Planlama Tekilat koordinasyonunda 1988 ylndan beri srdrlmekte olan Trk mevzuatnn AT mevzuatna uyum almalarnn yn ve
45
kapsamnda deiiklik yapma gereini ortaya karmtr. 336. Bu erevede, AB mktesebatna uyum konusunda durum tespitine ilikin Temmuz 1998'de balatlan almalar, ilgili kamu kurum ve kurulularnn katklaryla srdrlmektedir.
337. almalarda, AB hukuki dzenlemelerine Trk mevzuatnn uyum durumunun tespit edilmesi amalanmaktadr. Ulusal Program hazrlklarna temel tekil edecek ekilde, uyuma ynelik almalar, Trkiye ve AB'nin ncelikleri bakmndan, getirecei mali yk, gerektirecei idari yaplar ve gerekli sre gibi hususlarn tespitini iermektedir.
TABLO: 9- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum almalar

Mktesebat Balk Numaras 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15 16 17 18 19 20 22 23 1 2 14 21 24 25 28 29 26 27 30 31 Mktesebat Bal Hizmetlerin Serbest Dolam Sermayenin Serbest Dolam irketler Hukuku Rekabet ve Devlet Yardmlar Ortak Tarm Politikas Ortak Balklk Politikas Ortak Tamaclk Politikas Vergilendirme Ekonomik ve Parasal Birlik statistik Sosyal Politikalar ve stihdam Sanayi Politikalar KOBler Bilim ve Aratrma Eitim ve Staj Telekomnikasyon Kltr (Grsel-itsel) evre Tketicinin Korunmas ve Salk Mallarn Serbest Dolam Kiilerin Serbest Dolam Enerji Blgesel Politikalar Adalet ve ileri Gmrk Birlii Mali Kontrol Mali ve Btesel ler D likiler Ortak D ve Gvenlik Politikas Kurumlar Dierleri AB Mevzuat (Adet) ncelenen AB Mevzuat (Yzde) 103 4 29 53 191 270 124 140 56 170 114 14 10 38 31 86 9 174 18 468 101 153 31 159 121 33 95 100 100 98 89 100 83 93 98 91 99 100 100 90 100 86 100 98 100 68 91 96 36 55 93 88
lk Deerlendirilmeleri Tamamlananlar
ncelenmesi Devam Edenler
ncelenmesi Balamayanlar 580 250

46
TABLO: 10- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum Durumu (1)

-Uyumlu -Ksmen Uyumlu -Mukabil Trk Mevzuat Bulunmuyor -Sadece ye lkeleri ilgilendiren Mevzuat -Uyum almalar Sryor Toplam ncelenen AB Mktesebat ncelemesi Sren AB Mktesebat Toplam AB Mevzuat (Adet) 169 413 447 447 61 1537 97 1634 Toplam inde Pay (Yzde) 10 25 27 27 4 94 6
(1) Kamu Kurum ve Kurulular Tarafndan lk Deerlendirmesi Tamamlanan 19 Balk.
Mali birlii 338. Bu ynde srdrlen almalar paralelinde Ulusal Program, AB tarafndan hazrlanacak olan Katlm Ortakl belgesi ve ilerleme raporlar da dikkate alarak her yl gncelletirilecektir. 339. Uyum almas, sadece AB mevzuatna uygun mevzuatn karlmas olmayp, ayn zamanda, bunlarn uygulamaya geirilmesini gvence altna alacak hukuki ve idari yaplar da kapsamaktadr. 340. AB, Trkiye-AT ortaklk ilikisi erevesinde, 1963 - 1995 dneminde Trkiyeye, mali protokol, tamamlayc protokol ve zel birlii Fonu kapsamnda toplam 830 milyon ECU tutarnda hibe ve kredi eklinde mali kaynak salamtr. 1980 ylnda hazrlanan ve Trkiyeye 600 milyon ECU tutarnda mali yardm salamas ngrlen IV. Mali Protokol ise ilerlik kazanamamtr. 341. 1/95 sayl OKK ile, gmrk birlii tesis edilirken, AB mali deklarasyonuyla Trkiye'ye; -AB bte kaynaklarndan hibe (375 milyon ECU), -Yeniletirilmi Akdeniz Politikas (YAP) erevesinde kredi (300-400 milyon ECU),
-Avrupa Yatrm Bankasndan kredi (750 milyon ECU),
(AYB)
-Avrupa-Akdeniz Ortakl erevesinde kredi ve hibeler (1.025 milyon ECU), -ihtiya duyulmas halinde, uluslararas finans kurulular ile balantl olarak Makro Ekonomik Yardm (200 milyon ECU), olmak zere toplam 2,8 milyar ECU tutarnda yardm salanaca ifade edilmitir. 342. Trkiyeye, AYBden 339,5 milyon ECU tutarnda yatrm kredisi temini ile sonulanan YAP uygulamas gerekletirilmi ve YAP'n yerine geen Avrupa Akdeniz Ortakl yardmlarnn kredi ayan oluturan EUROMED erevesinde ise 205 milyon ECU tutarnda AYB kredisi temin edilmitir. 343. Avrupa Akdeniz Ortaklnn hibe ayanda ise MEDA-I erevesinde, Trkiye'ye 376,5 milyon ECU tutarnda kaynak tahsis edilmi olup, ereve anlamas yaplamad iin bu kaynak kullanlamamtr. 344. Mali deklarasyonun son kalemi olan makro ekonomik yardm ise gerekli artlar olumad iin kullanlamamtr. 345. 17 Austos 1999 tarihinde meydana gelen Marmara Depreminden sonra yeniden
47
imar faaliyetlerine destek vermek amacyla, Trkiyeye AYBden 600 milyon EURO tutarnda finansman taahht edilmi ve bunun 450 milyon EURO tutarndaki ksm iin kredi anlamas imzalanmtr. 346. Trkiye iin Avrupa Stratejisini desteklemek zere hazrlanm olan ve toplam 150 milyon EURO tutarndaki bir mali kayna ieren tzklerin AB tarafndan 2000 ylnda uygulamaya geirilmesi beklenmektedir. 347. MEDA-Iin yerine geecek olan MEDA-IIden ise, Trkiyeye ayrlacak payn, gemie ve dier lkelere gre daha yksek olmas beklenmektedir. Avrupa-Akdeniz Ortakl yardmlar erevesinde, Trkiyeye, AYBden daha yksek bir kredi pay salanaca ifade edilmitir. 348. Helsinki Zirvesinde aday lke ilan edilmesiyle birlikte, dier ortaklara Katlm Ortakl dzenlemeleri erevesinde salanmakta olan katlm ncesi mali yardmlara benzer yardmlarn Trkiyeye de salanmas beklenmektedir. Halihazrda aday MDA lkelerine salanan katlm ncesi yardmlarn banda PHARE Program yer almaktadr. Bunun yan sra, 2000 ylndan itibaren faaliyete geecek olan ve aday lkelere evre ve ulatrma altyaps alannda yapsal destek salamak zere Katlm ncesi Yapsal Politikalar in Destek Arac (ISPA) ile tarm alannda uyum iin Tarm ve Krsal Kalknma in zel Katlm Program (SAPARD) oluturulmutur. Bu Programlarn, 2000 ylndan itibaren srasyla, yllk 1.560 milyon EURO, 1.040 milyon EURO ve 520 milyon EURO tutarnda btelendirilmesi planlanmtr. Bunlara ek olarak AYBden de zel katlmncesi finansman mekanizmas ile aday lkelere yukarda belirtilen programlarla balantl olarak 2000 ylndan itibaren yl iin 8,5 milyar EURO tutarnda kredi imkan salanmtr. Ayrca, uluslararas finans
kurulularndan da ortak finansman imkanlar salanabilmektedir. 349. AB, Trkiyeye tam yelik yolunda salayaca mali yardmlar, dier adaylar iin yapt gibi, tek bir ereve altnda toplamak zere gerekli dzenlemeyi yapacaktr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 350. AB, Trkiyenin kreselleme hareketinde nemli referans noktalarndan birini oluturacaktr. VIII. Plan dneminde, Trkiye, ABnin politika ve normlarna uyum saladka, uluslararas norm ve standartlara daha uygun bir yap kazanma yolunda ilerleyecektir. Bu nedenle, Trkiye, ulusal hak ve karlarn titizlikle gzeterek, ABye yelik hedefine ulama yolunda aba gsterecek, bylece entegrasyon srecinin siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda gndeme getirdii dnmlerin zamannda gereklemesi salanacaktr. 351. Trkiye, yelik hedefi dorultusunda, yelik kriterlerine uyum iin gerekli dzenleme ve dnmleri gerekletirecektir. 352. yelik mzakerelerinin balatlmasnn, Kopenhag siyasi kriterlerine bal olduu gznnde bulundurularak, demokratikleme srecindeki eksikliklerin giderilmesine ve insan haklarnn gelitirilmesine ynelik almalara ncelik verilecektir. 353. Plan dneminde, ABye yelik hedefi dorultusunda, ekonomik ve siyasi alanlardaki Kopenhag Kriterlerinin salanmasnn yan sra, AB mktesebatna uyumda ciddi bir aama kaydedilmesi ve mktesebatn uygulanmasn salayacak idari kapasitenin de gelitirilmesi amalanmaktadr. 354. Bu dorultuda, Trkiye, ABye yelik srecini hzlandracak politika ve tedbirleri ieren Ulusal Program ivedilikle hazrlayarak yrrle koyacaktr.
48
355. Ulusal Programda AB mktesebatna uyum salanmas iin Trk mevzuatnda ihtiya duyulan deiiklikler, yenilikler ve oluturulmas gereken yeni kurumlar ile bu dzenlemelerin gerektirecei personel ve finansman ihtiyac belirlenecektir. Programda, Trkiyenin kendi nceliklerinin yan sra Avrupa Birliinin ngrecei katlm nceliklerine ve bu nceliklere ilikin takvime de ayrntl bir ekilde yer verilecektir. 356. Ulusal Programn hazrlanmasn takiben, yelik ynnde atlmas gereken en nemli admlardan birisi, AB mktesebatnn stlenilmesidir. yelik srecinde, AB mevzuatnn ulusal mevzuata aktarlmasnn yan sra, bu mevzuatn etkili bir biimde uygulanmasn teminen, gerekli idari ve adli dzenlemeler yaplacaktr. 357. Ulusal Programda yer alacak hususlar ile VIII. Plan arasnda uyum salanacaktr. Bu erevede, Kalknma Plannda ngrlen temel makroekonomik ve sektrel ncelikler, AB mktesebatnn stlenilmesine ilikin olarak hazrlanacak olan Ulusal Programda dikkate alnacak, Plan ve Programlar ile Ulusal Program arasnda paralellik salanacaktr. 358. Plan dneminde, hizmetler alannda, yerleme ve hizmet sunumu serbestisi zerindeki kstlamalarn kaldrlmas ve taraflarn kamu ihalelerine katlmn karlkl olarak almas amalanmaktadr. Bu ynde atlacak olan admlar Trkiyenin ABye yelii hususunda da nemli faydalar salayacaktr. 359. AB yelii srecinde gerekli ekonomik ve sosyal dnmn salanmas Trkiye'ye nemli bir mali yk getirecektir. AB'nin Trkiyeye ynlendirilecek olan tm katlm ncesi mali kaynaklarn tek bir erevede toplanmas ve bu alanda egdmn salanmas yaklamn da dikkate alarak Trkiye yelik ncesi hazrlklarn finansman konusunda gerekli
almalar ncelikle balatacaktr. Trkiyenin yeliinin ayn zamanda ABnin de yararna olaca gznnde tutularak, Trkiyenin yelik srecindeki abalarna ABnin mali katksnn, dier aday lkelere salanan dzeyde olmasna zen gsterilecektir. 360. Btn bu kapsaml almalarn srdrlebilmesini teminen, AB ile ilikiler konusunda Trk kamu ynetiminde yaplacak almalarn etkili bir egdmnn salanmas zorunluluktur. 361. Trkiyenin yelik hazrlklarnn siyasi, ekonomik ve hukuki alanlarda hzla gerekletirebilmesi iin, niversiteler, zel sektr ve sivil toplum rgtlerinin de katksyla kamuoyunun aydnlatlmasna ilikin faaliyetler gelitirilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 362. Kopenhag siyasi kriterlerine uyumun, ABye katlm mzakerelerinin balatlmasnn n art olduu gz nnde bulundurularak, ncelikle demokrasi, insan haklar ve hukukun stnlnn korunmasn teminat altna alan hukuki dzenlemelerin gerekletirilmesi ve kurumlarn istikrarl ileyii temin edilecektir. Ayrca, uyumun gerektirdii uluslararas szlemelere katlm salanacaktr. 363. ABye yeliin gerektirecei ekonomik, sosyal ve siyasal haklara ilikin bata Anayasa hkmleri olmak zere, Trk mevzuat gzden geirilecektir. 364. Plan dneminde, Trkiyenin ABye yelik srecini hzlandracak politika ve tedbirleri ieren Ulusal Program, Devlet Planlama Tekilat tarafndan hazrlanarak uygulamaya konulacaktr. Ulusal Programn, Plan ve Yllk Programlarda ngrlen hedef ve ilkeler ile AB tarafndan Trkiye iin hazrlanacak Katlm Ortakl Belgesi ile uyumlu olmas salanacaktr.
49
365. Ulusal Program, Katlm Ortakl Belgeleri ve lerleme Raporlar da dikkate alnarak her yl gncelletirilecektir. Ulusal Programn uygulanmasn teminen etkin koordinasyon salanacak, ayrca, Ulusal Programda yer alan hukuki, idari ve kurumsal dzenlemelere ait tedbirler ve bilgiler, ilgili btn kurum ve kurulular tarafndan belirli zamanlarda verilecek raporlarla izlenerek deerlendirilecektir. 366. Ulusal Programn, Kopenhag ekonomik kriterlerinin gerektirdii yapnn gelitirilmesini salayacak tedbirleri iermesi temin edilecektir. 367. Trk mevzuatnn AB mktesebatna uyumu ile ilgili olarak, Ulusal Program, ksa ve orta vadeli hedef ve ncelikler ile mevzuatn uygulanabilmesi iin gerekli idari dzenlemeleri ve uyum iin ihtiya duyulan finansman ile ilgili gerekli bilgileri ve hedefleri kapsayacaktr. 368. Trk mevzuatnn AB mevzuatna uyumuna ilikin olarak Devlet Planlama Tekilat koordinasyonunda ilgili kamu kurum ve kurulularyla yrtlen almalar srdrlecektir. 369. Plan dneminde 31 balk kapsamnda yer alan siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda kamu kurum ve kurulularnca yrtlen mevzuat almalarnn, VIII. Plan, Programlar ve Ulusal Programda yer alan ilkeler, politikalar, hukuki ve kurumsal dzenlemelerle uyumlu olmas salanacaktr.
370. Trkiye ile AB arasnda hizmetler alannda yerleme ve hizmet sunumu serbestisi zerindeki kstlamalarn kaldrlmasna ynelik almalar tamamlanacaktr. 371. AB mktesebatnn ulusal mevzuatmza aktarlmas ve etkili bir ekilde uygulanmasn salayacak ekilde idari kapasitenin gelitirilmesi salanacaktr. 372. AB ile btnleme srecinde, Trkiyenin ihtiya duyaca nitelikli insan gcnn yetitirilmesi ve mevcut kamu personelinin hizmet ii eitiminin salanmas amacyla, bata yksek retim programlarnda olmak zere, AB ile ilgili konulara arlk verilecektir. 373. Trkiyenin, Ulusal Programdaki ncelikleri de dikkate alnarak, aday lkelere ak AB Program ve Kurulularna etkin katlmn salayacak dzenlemeler gerekletirilecektir. 374. Ulusal Programn uygulamaya konulabilmesi ve AB ile btnleme srecinde ekonomik ve sosyal dnmn salanabilmesi iin gerekli finansman, ulusal kaynaklarn yansra, AB ve uluslararas finans kurulularndan temin edilecektir. 375. Gmrk birliinden kaynaklanan ve VII. Plan dneminde gerekletirilemeyen hukuki dzenlemeler tamamlanacaktr. 376. AB konularnda ihtiya duyulacak tercme hizmetlerinin karlanmasna ynelik altyap, ABnin de katklaryla oluturulacaktr.
50
ALTINCI BLM
TRKYENN BLGE LKELER VE DER LKELERLE EKONOMK LKLER
I. TRK CUMHURYETLER LE LKLER a) Mevcut Durum 377. Trkiye demokratik, laik ve pazar ekonomisini kabul etmi bir lke olarak Trk Cumhuriyetleri asndan model lke olma zelliini srdrmekte, ayn zamanda demokratik sisteme gei ve pazar ekonomisi kurumlarn yerletirme srecinde destek vermeye devam etmektedir. 378. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra bamszln kazanan Trk Cumhuriyetlerini ilk tanyan lke Trkiye olmutur. Blgede diplomatik temsilcikler ile ticaret ve ekonomi mavirlikleri kurularak geni apl bir kredi ve yardm program balatlmtr. Ayrca, kltr ve sanat, din, eitim, bilim ve teknik, salk, tarm ve krsal altyap, evre, alma ve sosyal gvenlik ve istatistik alanlarnda youn ibirlii iine girilmitir. 379. Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticaret hacmi VII. Plan dneminde srekli artarak 1998 ylnda 1,3 milyar dolara ulam ve toplam d ticaret hacmimiz iindeki pay yzde 1,7 olmutur. 380. 1990-1999 dneminde Uluslararas Mteahhitler Birlii yelerinin Trk Cumhuriyetlerindeki taahhtlerinin toplam taahhtleri iindeki pay yzde 19 olmutur. 381. Eximbank, Trk Cumhuriyetlerine 1992-1999 dneminde 1.123 milyon dolar kredi tahsis etmi, ve bu miktarn 847,7 milyon dolar kullandrlmtr. 382. T. Petrolleri Anonim Ortakl, Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan'da petrol ve gaz sahas satn alma ve ortak giriim faaliyetlerine devam etmektedir. te yandan Hazar petrollerinin lkemiz araclyla dnya pazarlarna ulatrlmas amacyla yrtlen BakCeyhan Petrol Boru Hattnn gerekletirilmesine ynelik almalar son aamasna gelmitir.
51
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Altnc Blm
383. 1992-1993 retim dneminden itibaren uygulanmakta olan Byk renci Projesinde, 1999-2000 dnemi itibaryla Trkiye'de renim grenlerin says 13 bine ulamtr. Halen renimi devam eden renci says ise 5 binin zerindedir. 384. Kazakistan'n Trkistan ehrinde 1991 ylnda kurulan Hoca Ahmet Yesevi niversitesinde Kazakistan Trkesi, Trkiye Trkesi ve Rusa olmak zere dilde eitim yaplmaktadr. Krgz Cumhuriyeti-Trkiye Manas niversitesi ise 1995 ylnda kurulmutur. 385. Trk birlii ve Kalknma Ajansnn (TKA), Moolistan'daki Trk Antlarnn restorasyonu ve Kazakistan'da Kazak hallarnn ulusal kltre kazandrlmas almalar devam etmektedir. 386. Trkiye ile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti arasnda 8 Austos 1997 tarihinde ortaklk konseyi kurulmasna ilikin anlama imzalanmtr. Ortaklk konseyinin kararlar dorultusunda KKTC'ye kredi destei salanmakta ve teknik yardm yaplmaktadr. Ayrca iki lke arasndaki mevzuat uyum almalar devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 387. VIII. Plan dneminde de Trk Cumhuriyetleriyle ekonomik, ticari, sosyal, kltrel, bilimsel ve teknik ilikilerin gelitirilmesi iin yrtlen faaliyetlere hz kazandrlacaktr. 388. Trk Cumhuriyetleriyle olan ilikilerimizde kurum ve kurulular arasndaki egdm ve ibirlii ile finansman sorunlarnn giderilmesine ynelik almalar srdrlecektir. 389. Trk Cumhuriyetleriyle ticaretin gelitirilmesi ve Trk giriimcilerin bu lke-
lere ynelik yatrmlarnn artrlmas iin gerekli almalar yaplacak, kk ve orta lekli mteebbislerin bu lkelerde i kurmas iin gerekli bilgi ve altyap destei salanacaktr. 390. Byk renci Projesinin uygulanmasna devam edilecektir. Bu lkelerle diploma denklii konusundaki problemlerin giderilmesine allacaktr. 391. Ulatrma, haberleme ve enerji alanndaki ibirlii projelerine nem verilecektir. zellikle Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt ve Hazar geili Trkmen Doal Gaznn Trkiye zerinden Avrupa lkelerine nakline ilikin projeler, Trkiye'yi blgenin en nemli enerji nakil hatlarnn kesitii bir lke konumuna getirecektir. Blge ile lkemiz arasndaki kara ve demiryolu balantlarn salayacak projelere ncelik verilecektir. 392. Bankaclk, mteahhitlik, tarm ve sanayi alanlarndaki ibirlii projelerine nem verilecektir. 393. statistik konusundaki teknik yardmlar srdrlecektir. 394. Dou Akdeniz Blgesel Gelime Plan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin (KKTC) potansiyelini de dikkate alacak ekilde oluturulacak ve hzla uygulamaya konulacaktr. 395. KKTC ile eitim, salk, tarm, ulam, enerji, su, kredi ve konut alanlarndaki ibirliine devam edilecektir. II. BLGESEL VE KRESEL BRLKLER 396. Trkiye, AB ile ilikilerinin yansra, bata Trk Cumhuriyetleri olmak zere tarihi, ekonomik, sosyal ve kltrel ilikileri ile evre lkeleri bakmndan da nemli bir ekim merkezidir.
52
397. Trkiye, bu merkezi konumunun da etkisiyle birok blgesel ve kresel ibirlii giriimine etkin olarak katlmaktadr. Bu erevede, ABye yeliin yansra slam Konferans Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi (SEDAK), Ekonomik birlii Tekilat (ET), Karadeniz Ekonomik birlii (KE) ve D-8, lkemizin nclk ettii dier nemli ibirlii giriimleridir. G-20 yelii lkemizin, kresel gelimeleri daha iyi takip etmesi iin olanak salayacaktr. 1. SLAM KONFERANSI TEKLATI EKONOMK VE TCAR BRL DAM KOMTES (SEDAK) a) Mevcut Durum 398. SEDAK, lkemizin slam lkeleriyle ikili ve ok tarafl ilikilerinin gelitirilmesi iin nemli bir zemin oluturmaktadr. 399. SEDAK tarafndan ele alnan ekonomik ve ticari ibirliine ilikin proje ve konular balca; hracat Finansman Mekanizmas, slam lkeleri Yatrm ve hracat Kredi Sigortas Kurumu, KT Ticaret Tercihleri Sistemi, Ticaret Enformasyon A, slam lkeleri Arasnda Standardlarn Harmonizasyonu, DT le ilgili konular, dnyada meydana gelen gncel ekonomik ve ticari gelimeler zerinde Gr Alverii Oturumlar ve zel Sektr Toplantlarn kapsamaktadr. 400. SEDAK gndeminde son yllarda, Gr Alverii Oturumlar, Yeni Eylem Plannn Uygulanma Durumu, zel Sektr Toplantlar, Dnya Ticaret rgt gibi daimi nitelikteki konular arlk kazanmtr. Gndemin ieriinin deimesiyle SEDAK Toplantlar daha ok itiari bir forum niteliine brnmektedir.
b) Amalar, lkeler ve Politikalar 401. Trkiye, kendi nclnde gelien SEDAK faaliyetlerine etkin olarak katlmay srdrecektir. SEDAK kapsamnda yrtlmekte olan zel sektr toplantlar ve ticaret fuarlarna gerekli nem verilerek bu faaliyetlere daha fazla zel sektr veya firma temsilcisinin katlmas zendirilecektir. Bu platformlarda oluturulan tavsiye kararlar SEDAK'a tanarak zel sektrn ibirlii abalarna destek olunacaktr. 402. Yllk SEDAK toplantlarnda dnyadaki ekonomik gelimelerin ve sorunlarn ele alnd gr al-verii oturumlarnda varlan sonular ieren SEDAK kararlarnn Trkiye'nin de yesi bulunduu eitli uluslararas platformlara tanmasna gayret sarf edilecektir. 2. EKONOMK BRL TEKLATI (ET-ECO) a) Mevcut Durum 403. 1985 ylnda faaliyete geen Ekonomik birlii Tekilat (ET-ECO)'na 1992 ylnda Afganistan, Azerbaycan ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri de katlmtr. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti de ye sfat olmakszn toplantlara katlmaktadr. 404. Ekonomik birlii Tekilat erevesinde ticaret ve yatrm, ulatrma ve haberleme, enerji, maden ve evre, ekonomik aratrma ve istatistik, eitim, bilim, kltr ve uyuturucu kontrol alanlarnda ibirlii faaliyetlerine devam edilmektedir. Ticaret, ulatrma-haberleme ve enerji ncelikli ibirlii alanlar olarak belirlenmitir. 405. stanbul'da Ticaret ve Kalknma Bankas ve Pakistan'da Reasrans irketi kurulmas almalarnda son aamaya gelinmitir. ET Blgesinde salam bir ulatrma
53
altyaps kurma almalar erevesinde Transit Ulatrma ereve Anlamas imzalanm ve ET On Yllk Eylem Plan (1998-2007) kabul edilmitir. Blgede ticareti artrmak amacyla Ticari birlii ereve Anlamas imzalanmtr. zel sektrn blge ticaretinde etkinliini artrmak amacyla dzenli olarak ticaret fuarlar dzenlenmektedir. Enerji alannda blgenin zengin doal kaynaklarnn en rasyonel ekilde deerlendirilmesi iin almalar srdrlmektedir. Ayrca, ye lkelerin elektrik sistemlerinin enterkonneksiyonu iin almalar yaplmaktadr. 406. Ekonomik birlii Tekilat uluslararas ve blgesel kurulularla ilikilerini giderek daha da gelitirmektedir. BM ve slam Konferans Tekilat'nda gzlemci statsne sahiptir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 407. Ekonomik birlii Tekilat, Trk Cumhuriyetlerinin dnyaya almalarnda nemli rol oynamaya devam edecek ve Trkiye, Tekilatn faaliyetlerine etkin olarak katlmay srdrecektir. 408. Ekonomik birlii Tekilat iinde ticaretin artrlmas ve bu erevede zel sektr asndan daha elverili bir ortam oluturulmas iin almalara devam edilecektir. 3. KARADENZ EKONOMK BRL (KE) a) Mevcut Durum 409. 25 Haziran 1992 tarihli Zirve Deklarasyonunun imzalanmasyla faaliyete geen KE, 1 Mays 1999 tarihi itibaryla KE Tekilat Kurucu Anlamasnn tm lkelerce onaylanmasyla uluslararas bir rgt haline gelmitir. 410. Karadeniz Ekonomik birlii, ye lkeler arasnda ekonomik ve ticari ilikilerin
gelitirilmesi ve eitlendirilmesi amacyla ok tarafl ve ok sektrl bir ibirlii modeli ile almalarn srdrmektedir. 411. Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankas 1999 ylnda faaliyete gemi bulunmaktadr. Telekomnikasyon alannda ITUR ve KAFOS projeleri sonulandrlmtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 412. KE lkeleri ile akdedilmi olan organize sularla mcadele anlamasnn uygulanmasna nem verilecektir. 413. KE lkeleriyle olan ilikilerimizde zel sektre arlk verilecek, serbest giriimcilik zendirilecektir. KE lkeleri arasnda i ortamnn iyiletirilmesi, ilgili iletme ve irketlerin bireysel ve kolektif giriimleri iin gerekli nlemlerin alnmas, bu kapsamda i adamlarna vize kolaylklarnn salanmas, kk ve orta lekli iletmelerin desteklenmesi, ticari engellerin tedricen ortadan kaldrlmas ve serbest blgelerde ibirliine gidilmesi iin gereken nlemler alnacaktr. 414. Ortak projelerin finansmannda, KE Kalknma Bankasnn imkanlarnn etkin bir ekilde kullanlmas salanacaktr. 415. zellikle ticaret, ulatrma, haberleme, ekonomik ve ticari bilgi deiimi gibi alanlarda ibirliinin gelitirilmesine allacaktr. 416. evrenin, zellikle, Karadeniz'in korunmas, biyoretim potansiyelinin korunmas, iletilmesi ve gelitirilmesi iin ortak faaliyetler tevik edilecektir. 4. G-20 a) Mevcut Durum 417. ABD, Trkiye, Hindistan, Japonya, Brezilya, Rusya, Almanya, Arjantin, Fransa,
54
S. Arabistan, Meksika, G. Afrika, ngiltere, G. Kore, talya, in, Kanada, Avustralya, Dnya Bankas ve IMFden oluan G-20, uluslararas mali sistemin daha istikrarl bir yapya kavuturulmas amacyla, dnya ekonomisi ile ilgili konularn tartld ve politikalarn nerildii bir platformdur. 418. lkemizin bu platformda yer almas ile etkinliini daha da artrmas beklenmektedir. Bylece lkemiz, G-20 ierisinde yer almakla gr ve tezlerini kresel platformda daha etkin bir ekilde ifade edebilme frsat bulacaktr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 419. lkemizin G-20 platformundaki faaliyetlere etkin katlm salanarak kresel ekonomik gelimeler karsnda gereken nlemler alnacaktr. 5. D-8 a) Mevcut Durum 420. D-8 birlii platformu, Trkiye'nin daveti zerine ran, Pakistan, Banglade, Malezya, Endonezya, Msr ve Nijerya'nn katlmyla 15 Haziran 1997 tarihinde stanbul'da yaplan Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi'yle balatlmtr. 421. D-8'in temel amalar, gelimekte olan lkelerin dnya ekonomisindeki roln glendirmek, ticaret alannda yeni almlar salamak, uluslararas karar alma mekanizmalarna daha etkin katlm ve ye lkelerde yaam standartlarnn ykseltilmesi olarak belirlenmitir. 422. stanbuldaki Zirve toplantsnda ibirlii ve proje gelitirilmesi iin on sektr saptanm ve ye lkeler arasnda ibirlii alanlar belirlenmitir.
423. Trkiye'nin stlendii Sanayi alma Grubunun ncelikli projesi, Tarm Ua Tasarm, Gelitirilmesi, retimi ve Pazarlamasdr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 424. lkemizin, nemli bir platform olan D-8'deki nc rol srdrlecektir. III. DER LKELERLE LKLER a) Mevcut Durum 425. Dnya Ticaret rgt Anlamas ve VII. Plan ile ezamanl olarak uygulamaya konan Gmrk Birlii Anlamas dnemin ikili ekonomik ilikilerini belirleyen balca faktrler olmutur. 426. 1996-2000 (ilk ay) 87 lke ile 54 Karma Ekonomik Komisyon, 39u Teknik birlii olmak zere eitli konularda 477 adet ikili anlama Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 427. Trkiyenin 1996-1999 dneminde dnya ihracatndaki pay yzde 0,50, dnya ithalatndaki pay yzde 0,7 dolaynda gereklemitir. 428. kili ticaret ilikileri asndan bakldnda Almanya ithalat ve ihracattaki geleneksel birinci lke konumunu korumu; ABD, Rusya Federasyonu (1999 hari) , ngiltere, Fransa, talya en nemli dier be lke olmutur. 429. lke gruplar itibaryla deerlendirildiinde 1996-1999 dneminde OECD, AB ve slam Konferans Tekilat yesi lkeler d ticaretimizde ilk sradaki yerlerini muhafaza etmilerdir. 430. Dier blgeler itibaryla bakldnda toplam ihracat iindeki paylar dk olmakla birlikte 1996-1999 dneminde Afrika, Latin Amerika, Balkanlar ile Orta ve Dou Avrupa
55
lkelerine yaplan ihracatta nisp olarak nemli artlar kaydedilmitir. thalatta ise, greli olarak en yksek art Trk Cumhuriyetleri ve Uzakdou lkelerinden yaplan ithalatta gereklemitir. 431. Szkonusu dnemde serbest blgelerden yaplan ihracat ve ithalatta nemli artlar olmu, komu lkelerle ticarette ise beklenen gelimeler gerekleememitir. 432. Trkiye, Ukrayna, Cezayir, Msr, Rusya ve talyann d ticaretinde ilk 15 lke iinde, 14 rnde dnyada ihracat ilk 10 lke arasnda, 9 rnde dnyada ithalat ilk 10 lke arasnda yer almaktadr. 433. Eximbankn 1999 ylnda 3.298 milyon dolara ulaan ksa vadeli kredi hacminin yzde 63 AB, yzde 19u Kuzey Amerika ve Japonyaya yaplan ihracat iin kullanlmtr. 434. 1996-1999 dneminde 12 lkeyle Serbest Ticaret Anlamas imzalanmtr. 435. Yabanc sermaye izinlerinin 19961999 dnemindeki yllk ortalamas 2.122 milyon dolar, yllk ortalama gerekleme 947 milyon dolar olmutur. Yabanc sermaye izinlerinin yzde 68,4 Fransa, Almanya, Hollanda ve ABD meneli firmalara aittir. Trkiyenin dnya dorudan yabanc sermaye yatrmlarndan ald pay yzde 0,13 dolayndadr. 436. Ocak 2000 tarihi itibaryla 37 lke ile Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamas yrrle girmi, 32 lke ile grmeler devam etmektedir. 437. 1999 yl itibaryla, (Trk Cumhuriyetleri hari) 50nin zerinde lkeye 638 firma tarafndan toplam 2.057 milyon ABD dolar tutarnda yabanc sermaye ihracnda bulunulmutur. Sermaye ihracnda ilk 5 lke
srasyla ngiltere, Almanya, Hollanda, Lksemburg ve Rusya Federasyonudur. 438. Dnya pazarlarndaki i hacminin yzde 2sine sahip olduu tahmin edilen yurtd mteahhitlik irketleri, Trk Cumhuriyetleri dahil pek ok lkede taahht hizmetlerini srdrmlerdir. 439. Mays 2000 itibaryla 43 lke ile ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas imzalanmtr. 440. Trkiyenin de asl katlmclar arasnda bulunduu Gneydou Avrupa stikrar Pakt 10 Haziran 1999da kurulmutur. Trkiye 1 Temmuz 2000 tarihinden itibaren ekonomik ve teknik ibirlii faaliyetleriyle ykml ve yaklak 2.000 milyon Euro Btesi olan Yeniden mar, Kalknma ve birlii alma Masasnn Makedonya ve Arnavutluk ile birlikte e bakanln stlenmitir. 441. TOBB, 1 Ocak 2000 tarihi itibaryla Kurucu ye sfatyla aktif olarak almalarna katld Balkan Odalar Birliinin dnem bakanln devralm ve stikrar Pakt bnyesinde oluturulan Danma Konseyi nezdinde dnem bakanln yrtmektedir. TOBB ihracatn gelitirilmesine ynelik olarak ok sayda yabanc kurulula ortaklaa seminer, eitim program ve konferans etkinlikleri dzenlemitir. 442. D Ekonomik likiler Kurulu 7si 1996-1999 dneminde kurulmu olan 56 Konseyi ile faaliyetlerini srdrmektedir. Konseylerin faaliyetleri genellikle ylda en az bir kere dnml olarak Trkiyede ve kar lkede yaplan toplantlardan olumaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 443. Trkiye kresel ve blgesel dzeyde etkinliini dengeli bir ekilde artrmak ama-
56
cyla, dier lke ve lke gruplaryla ok tarafl ve ikili ekonomik ilikilerini glendirmeye nem verecektir. IV. ULUSLARARASI TEKNK BRL a) Mevcut Durum 444. 1996-1998 dneminde OECD/DAC Komitesi yesi lkelerin yapm olduu kalknma yardmlar 1992de balayan azalma eilimini srdrmtr. 445. Bata Trk Cumhuriyetleri, blge lkeleri ve slam Konferans Tekilat yesi lkeler olmak zere gelimekte olan lkelerin kalknma abalarna yardmc olmak amacyla olanaklar lsnde teknik yardm yaplmaktadr. Bu alanda etkin bir egdm ihtiyac devam etmektedir. 446. Trkiyenin yapm olduu d yardmlarn GSMHya oran 19971998 dneminde yaklak yzde 0,05 olarak gereklemitir. Bu konuda OECD/DAC ortalamas 1998de yzde 0,39 olup, Birlemi Milletlerin 2000 yl iin koyduu hedef ise yzde 0,7dir. 447. lkemiz, ald teknik yardmlar yeni ve ncelikli ihtiyalar iin deerlendirerek ileri teknoloji ieren projelere ynlendirmitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 448. ok tarafl ve ikili teknik ibirlii faaliyetlerinin yrtlmesinde Devlet Planlama Tekilat tarafndan egdm salanacak ve projeler lke ncelikleri dikkate alnarak ynlendirilecektir.
449. Trkiye, artan ekonomik ve teknik yardm potansiyelini etkin bir egdm iinde, bata Trk Cumhuriyetleri olmak zere, dnyada ve blgesindeki gelimekte olan lkelerin kalknma abalarna yardmc olmak ve bu lkelerle ilikilerini artrmak amacyla kullanacaktr. 450. Uluslararas teknik ibirlii faaliyetlerine gnll kurulularn ve zel teebbsn katlm tevik edilecektir. 451. Bilgi ve becerilerinden yararlanlmak zere, Trk uzmanlarn uluslararas kurulularda ve projelerde belirli srelerle istihdam edilmesi iin imkanlar aratrlacaktr. 452. OECD/DAC yelii iin, bugnk yardm miktarn artrmak ve dzenli ekilde belli seviyelerde tutmak iin gerekli almalar yaplacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 453. Gelimekte olan lkelere kamu kurum ve kurulular tarafndan salanan bata teknik yardmlar olmak zere, ayni ve nakdi yardmlarn belirlenen strateji ve hedefler dorultusunda yrtlebilmelerini temin edecek yasal dzenlemeler yaplacaktr. 454. Uluslararas teknik ibirlii uygulamalarnn erevesini oluturmak zere gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 455. Kamu ve zel kesimde alan personelin, teknik ibirlii kapsamnda yurt dnda geici olarak grevlendirilmesine ilikin gerekli mevzuat dzenlemesi yaplacaktr.
57
58
YEDNC BLM
BLGESEL GELME HEDEF VE POLTKALARI
I. DNYADA BLGESEL GELME ELMLER VE POLTKALARI 456. Kreselleme srecinde deien koullara uyum, rekabet, insan kaynaklarnn gelitirilmesi, kresel piyasann dinamik olarak izlenmesi, rgt yaplarnda esneklik ve maliyet kontrol gibi nemli olgular, geleneksel blge anlayn deitirerek yeni bir blge yaklam oluturmutur. Yeni dnya dzeninde, yerel dinamiklerin ekonomik kalknma ve blgesel gelime srecindeki nemi artmtr. 457. Kreselleme sreci, kentsel ve yerel ekonomilerin de kresel ekonomide birer aktr olarak yeralmasn salamtr. Dnyada gzlenen yerel ekonomiler arasndaki rekabet, yerel ekonomilerin gelime performansn da belirlemektedir. Yerel ekonomilerin kresel rekabet ierisinde gelitirdii strateji ve politikalar, blgesel gelime politikalarnn temelini oluturmaktadr. 458. Finans sektrnde merkezilemenin artmas, bu sektrn gcn retim sektrnn nne geirmitir. Sermayenin merkezilemesine bal olarak, kontrol ve ynetim Dnya Kentlerinde toplanrken retim, merkezd alanlara-yerele dalmaktadr. Bu nedenle kentlerin nemi greli olarak artm, kentler/kent alar/blgeler aras yar hzlanmtr. Bu balamda, kresel ekonomide yeniden yaplanma, mekanda yeniden yaplanma ile birarada gelimektedir. 459. Kresel rekabet sreci, karlatrmal stnlkler temelinde, yerel uzmanlama srecini hzlandrmaktadr. Yerel giriimcilik, yerel kaynaklarn harekete geirilmesi, bilgi ve beceri birikimi ve dier yerel potansiyellere de baml olarak, belirli sektrlerde uzmanlaabilen yreler, dnya ekonomisi ierisinde karlatrmal stnlk elde edebilmektedir. 460. Bu srete; lkeler arasndaki, lke iinde blgeler ve alt blgeler arasndaki gelimilik farklarn gidermek amacyla, zellikle AB ve OECDde, ekonomik ve sosyal farkllklar giderici politikalar uygulamaya konulmutur.
59
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Yedinci Blm
461. Avrupa Birliinde 1995-97 dneminde, satnalma gc paritesine gre kii bana gelir ortalama 100 iken, ye lkelerden Lksemburgda 174, Danimarkada 120, Yunanistanda 66, spanyada 80, Portekizde 73 ve Trkiyede ise 33tr. 462. Blgesel dengesizlikler AB lkelerinde de mevcuttur. ABye ye lkelerde grlen blgesel dengesizlikleri gidermek iin, Yapsal Fonlarn yaklak yarsn oluturan Blgesel Gelime Fonu geri kalm yrelerin kalknmas ve KOBlerin desteklenmesi amacyla kullanlmaktadr. 463. ABnin balca blgesel hedef ve politikalar; sosyal, ekonomik ve mekansal btnleme, evrenin korunmas, yerel ynetimlerin glendirilmesi, tamaclk, telekomnikasyon ve enerjide Trans-Avrupa a kurularak birliin evre blgelerinin merkez blgelerine balanmas, btnleik bir sosyoekonomik ve corafi bilgi sisteminin kurulmas, orta byklkteki kentlerin birbiriyle ilevsel ban glendirecek gelime akslar yaratlmas ve alt blgelerin sorun ve potansiyellerine arlk verilmesi ynndedir. 464. OECD lkelerinde blgesel kalknma politikalar; etkin bir kurumsallamann salanmas, devlet-zel sektr balantsnn glendirilmesi, evrenin korunmas dikkate alnarak srdrlebilir arazi kullanmnn salanmas, yerel giriimciliin desteklenmesi ve sosyal dengenin salanmas ynndedir. 465. Blge planlamasnn, stratejik bir perspektifle, eitli eylem programlarn btnletirdii lde baarl olaca gr yaygndr. Gemi uygulamalar, blge planlamasnn ulusal ve yerel hedeflere ulamada vazgeilmez bir ara olduunu gstermektedir.
466. Dnya'da ve Trkiye'de Yerel Sanayi Odaklar, kresel ekonomi ve rekabet anlaynda meydana gelen deiimlerin birer rn olarak ortaya kmtr. Yerel kurumlarn ortak hedefler dorultusunda organize olmas yannda, belirli sektrlerde uzmanlam ve kendi aralarnda btnlemeyi salam KOBlerin bulunduu kk ve orta boy kentlerin, dnya ekonomisinde nemi artmaktadr. II. TRKYE'DE BLGESEL GELME a) Mevcut Durum 467. Trkiyede blgesel gelime konusunda nemli mesafeler alnmasna ramen, blgeleraras gelimilik farklar sorun olmaya devam etmektedir. 468. 1996 ylnda yaplan blgelerin sosyoekonomik gelimilik endeksi sonularna gre, Marmara (1,69), Ege (0,5), Anadolu (0,46) ve Akdeniz (0,06) Blgeleri Trkiye ortalamasnn zerinde; Karadeniz (-0,54), Gneydou Anadolu (-1,03) ve Dou Anadolu (-1,13) Blgeleri ise Trkiye ortalamasnn altnda kalmtr. 469. Nitekim, blgeler itibaryla kii bana GSYH endeks deeri; 1983-1998 dneminde Trkiye 100 iken; Marmara (156) ve Ege (125) Blgelerinde Trkiye deerinin zerinde; Karadeniz (68), Gneydou Anadolu (56) ve Dou Anadolu (41) Blgelerinde Trkiye endeks deerinin altnda kalmtr. Akdeniz (95) ve Anadolu (91) Blgeleri ise, Trkiye ortalamasna en yakn endeks deerlerine sahiptir. 470. 1997 yl GSYH sektrler itibaryla incelendiinde; blge ekonomilerinin farkl sektrel yapya sahip olduklar gzlenmektedir.
60
TABLO: 11- Blgeler tibariyle Sektrel Gayr Safi Yurtii Hasla

BLGELER 1 2 3 4 5 6 7 Marmara G. D. Anadolu Akdeniz Ege Anadolu Karadeniz D. Anadolu Trkiye 1997 Ylnda Sektrlere Gre GSYHnn Dalm (Yzde Pay) Tarm Sanayi Hizmetler Toplam 13,6 51,8 36,9 38,1 11,7 4,1 4,5 5,3 18,0 8,7 12,5 12,1 20,4 15,2 16,7 16,8 15,6 10,6 17,7 15,3 14,5 7,3 8,6 9,0 6,3 2,2 3,1 3,3 100 100 100 100 1987-97 Dnemi Yllk Ortalama Byme Hzlar (Yzde Deime) Tarm Sanayi Hizmetler Toplam -0,3 6,3 4,8 5,0 5,3 5,0 3,6 4,4 2,5 3,6 5,3 4,3 1,2 4,6 5,2 4,3 -0,2 6,1 3,3 3,2 0,1 4,4 4,1 3,2 0,7 3,1 2,1 1,9 1,2 5,5 4,4 4,2
Kaynak: DE
471. 1987-1997 dneminde katma deerin yllk ortalama byme hzlarna gre sralamada Marmara, Gneydou, Akdeniz ve Ege blgeleri Trkiye ortalamasnn zerinde, Anadolu, Karadeniz ve Dou Anadolu Blgeleri ise altnda gelime gstermilerdir. 472. Trkiye toplam sanayi ve hizmetler katma deerinin srasyla yzde 51,8ini ve yzde 36,9unu Marmara Blgesi salamaktadr. Dou ve Gneydou Anadolu ile Karadeniz Blgelerinin pay ise olduka dktr. 473. 1997 Genel Nfus Tespiti sonularna gre; lke nfusunun yzde 25,8'i Marmara, yzde 16,8'i Anadolu, yzde 13,4' Ege, yzde 12,8'i Akdeniz, yzde 12,5'i Karadeniz, yzde 9,8'i Gneydou Anadolu ve yzde 8,9'u Dou Anadolu Blgelerinde yaamaktadr. 474. lkemizde, sanayinin mekansal dalmna ilikin olarak ortaya kan temel eilimin, sanayinin younlat geleneksel blge merkezlerinin nisp neminin azalmas eklinde ortaya kt grlmektedir. stanbul, zmir, Adana ve Ankara gibi illerin Trkiye imalat sanayii retimi iindeki pay azalrken, GSYH iindeki paylar artmtr. Bunun balca nedeni, bu illerdeki sanayi faaliyet-
lerinin evre illere yaylmas ile birlikte; finans, bankaclk, pazarlama, ticaret ve turizm gibi hizmet faaliyetlerinde younlaarak, blgesel dzeyde merkez olma zelliklerinin artmasdr. Bunun sonucu olarak; el, Krklareli, Sakarya ve Tekirda gibi yeni sanayi merkezleri olumutur. 475. Dier bir gelime ise, baz illerin, Trkiye toplam imalat sanayii retiminde ve GSYH'ya katklarnda meydana gelen arttr. Trkiye'nin eitli blgelerinde yeralan ve kendi potansiyellerini kullanarak gelime gsteren bu illerin banda; Gaziantep, Denizli, Afyon, orum, Kayseri, Kahramanmara ve Karaman gibi iller gelmektedir. 476. 1999'da yaanan Marmara ve BoluDzce depremleri, yanl arazi kullanm, arpk yaplama gibi nedenlerin de etkisiyle, byk zararlar meydana getirmi, blgesel gelime politikalarnn etkin bir ekilde uygulanmas gerektiini ortaya koymutur. 477. Blgesel gelimilik farklarnn azaltlmas ve geri kalm blgelerin gelimesinin salanmasnda nem arzeden altyap yatrmlarnn; nakit ak, denek yetersizlikleri gibi nedenlerle zamannda tamamlanamamas, blgesel gelimeyi olumsuz ynde etkilemeye
61
devam etmekte ve zel sektrn kamu yatrmlarnn yaratt dsallktan yararlanmasn geciktirmektedir. 478. Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde gven ortamnn salanmas ve makroekonomik istikrarn gerekletirilmesi ile birlikte, bu blgelerimizde ekonomik gelimelerin yeni bir ivme kazanmas beklenmektedir. Ancak, bu blgelerimizde nitelikli igc, giriimcilik yetersizlii ve pazarlama sorunlar, ekonomik gelimenin nndeki balca darboazlar olarak nemini korumaktadr. 479. Blgeleraras g sorun olmaya devam etmektedir. Blgeleraras g yannda, ayn blgede krsal yrelerden kentlere doru da bir g yaanmaktadr. Gn olumsuz etkileri, Ankara, Bursa, stanbul ve zmir'e ilave olarak Adyaman, Antalya, Diyarbakr, Batman ve el illerinde arlkl olarak hissedilmektedir. 480. Blge ii bu gler, blgede mevcut nfusu barndrmada yetersiz olan kentleri, kentsel altyap, isizlik, konut, eitim, salk gibi arlaan sosyoekonomik problemlerle kar karya brakmtr. 481. Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde, 1990 sonrasnda, terr nedeniyle krsal kesimden kentlere ve zellikle Adyaman, Diyarbakr, Van, anlurfa gibi blge merkezlerine doru yaanan toplu gler, bu kentlerin nfusunda nemli oranda artlara yol amtr. 482. Nfus art hznn ykseklii geim koullarn gletirirken, kamu hizmetlerinin ve istihdam olanaklarnn yetersiz kalmasna yol amaktadr. Bu nedenle, VII. Plan dneminde; Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerimizde baz ihtiyalarn hzla karlanmas iin bir Aksiyon Plan ve Acil Destek Program uygulanmtr.
483. Blge kalknmasn olumsuz ynde etkileyen terrn ortadan kaldrlp, huzur ve gvenliin salanm olmas, blgede bozulan sosyoekonomik dengesizliklerin giderilerek, blgesel gelimeyi hzlandracak projelerin uygulanmasna imkan vermitir. 484. lke ortalamas ile karlatrldnda, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerindeki, eitim seviyesinin dkl, nfus planlamas faaliyetlerinin yeterince etkinletirilememesi, anne ve ocuk salndaki bozukluklar ve kadnn statsnn yeterince gelitirilememesi dikkat ekmektedir. 485. VII. Plan dneminde blgesel gelime projeleri ile blge planlamas almalar hzlandrlmtr. Zonguldak-Bartn-Karabk Blgesel Gelime Projesi tamamlanarak uygulamaya konulmu, Dou Karadeniz (DOKAP) ve Dou Anadolu (DAP) Blgesel Gelime Plan almalar ise devam etmektedir. Dou Akdeniz Blgesel Gelime Projesi ve Marmara Blge Plannn hazrlk almalar srdrlmektedir. 486. Gneydou Anadolu Projesinde ngrlen fiziki ve sosyal altyap proje yatrmlarna devam edilmektedir. 487. Bykehir Belediyeleri ve metropol alanlar iindeki ile belediyeleri, kentlerin fiziki olarak bymesine karn; kaynak yetersizlii, kaynaklarn etkili kullanlamamas, uzun dnemli hedeflerin belirlenememesi, yeterli nitelikli personel istihdam edilememesi ve egdm eksiklii nedenleriyle, altyap hizmetlerini zamannda gerekletirememilerdir. Metropol nitelii kazanm yerleme merkezlerinde yaanan salksz yaplama, enerji ve su yetersizlikleri, evre kirlilii, ulam ve nemli boyuttaki isizlik sorunlar nemini korumaya devam etmektedir. 488. Trkiye genelindeki mevcut 43 Organize Sanayi Blgesinin, 10u Ege, 9u
62
Anadolu, 6s Marmara, 6s Karadeniz, 5i Akdeniz, 4 Gneydou Anadolu ve 3 Dou Anadolu Blgelerinde bulunmaktadr. Etd-proje, kamulatrma ve inaat aamasnda bulunan Organize Sanayi Blgesi projelerinin; 46's Marmara, 36's Ege, 18'i Akdeniz, 31'i Anadolu, 37'si Karadeniz, 18'i Dou Anadolu ve 6's Gneydou Anadolu Blgesinde yeralmaktadr. 489. Toplam 74 niversitenin; 29'u Marmara, 16's Anadolu, 9'u Ege, 7'si Akdeniz, 5'i Dou Anadolu, 5'i Karadeniz ve 3' Gneydou Anadolu Blgesinde bulunmaktadr. Ancak geri kalm yrelerimizde bulunan ve blgesel gelimenin salanmasnda nemli grevler stlenen niversitelerin, retim eleman, fiziki altyap ve donanm yetersizlikleri srmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 490. Ulusal kaynaklarn, en yksek ekonomik ve sosyal fayday salayacak ekilde gelitirilmesi ve blgeleraras dengesizliklerin en aza indirilmesi temel amatr. 491. Blgesel gelime politikalarnn uygulanmasnda; srdrlebilirlik, blgeleraras btnleme, sosyal ve ekonomik dengelerin salanmas, yaam kalitesinin iyiletirilmesi, frsat eitlii, kltrel gelime ve katlmclk ilkeleri esas alnacaktr. 492. lkemiz blgesel gelime politikalarnn AB politikalarna uyumu iin gerekli almalara hz verilecek, blgesel politikalar konusunda balatlan ibirliine ynelik almalar younlatrlacaktr. 493. Blge planlamas asndan uygulamalarn kolayl ve ekonomik kararlarda tutarllk salanmas ve plan hedeflerinin iyi saptanabilmesi iin Yerleme Merkezlerinin Kademelendirilmesi Aratrmas gncelletirilerek plan blgeleri oluturulacaktr.
494. Ulusal tercihler dorultusunda, blgelerin mevcut ve gelimesi muhtemel sektrlerde uzmanlamalarna ynelik gerekli almalar yaplacaktr. 495. Yatrmlarda Devlet Yardmlar politikalarnn belirlenmesinde, blgelerin sosyoekonomik yaplar ve potansiyelleri dikkate alnacaktr. 496. Blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas, geri kalm yrelerde yaayan nfusun refah dzeylerinin ykseltilmesi, metropollere byk yk getiren g eilimlerinin istikrarl bir dinamie kavuturulmas hedeflenmektedir. Bu erevede; blgelerin zellikleri, farkllklar, gelimilik dzeyleri ve temel sorunlar ile potansiyellerinin belirlenmesine ynelik blge planlama almalarna devam edilecektir. Hazrlklar devam eden projeler yannda, Anadolu, Akdeniz ve Ege Blgeleri iin de plan almalar balatlacaktr. 497. Gelir dalm dengesizliklerinin enaza indirilmesi, blgesel gelimenin hzlandrlmas ve rasyonel kaynak datm asndan nem tayan, blge planlaryla uyumlu, il dzeyinde l Gelime Planlar almalar balatlacaktr. Bu erevede, l Planlama ve Koordinasyon birimleri glendirilecek ve il gelime planlarnn hazrlanmas ve uygulanmasnda ilgili tm kesimlerin katlm salanacaktr. 498. l gelime plannn hazrlanmasna veri taban oluturacak olan il envanter ve istatistik raporlarnn gncelletirilmesi ile bilginin ortak kullanmn salayacak l Envanteri Modellemesi Projesi tamamlanacaktr. 499. Mahalli idareler koordinatrlnde, kamu kurum ve kurulular ile sivil toplum rgtlerinin katlm da salanarak, potansiyeli olan geri kalm yrelerde, gelir artrc ve uygulamaya ynelik, kk lekli yresel
63
projeler oluturulacak ve uygulamalar yaygnlatrlacaktr. 500. Yeni sanayi odaklarnn oluturulmasnda ve sektrel uzmanlama srecinin hzlandrlmasnda; eitim ve danmanlk hizmetlerine, Ar-Ge ve teknoloji desteine, ibirlii ve ortaklklar oluturulmasna, giriimciliin gelitirilmesine ve kurumsallamann, uzmanlamann hzlandrlmasna ynelik snai destek faaliyetlerine arlk verilecek ve bu hizmetleri verecek destek birimleri, kurumsal ve finansal adan glendirilecektir. 501. Yeni sanayi odaklarnn olumasnda nemli bir ilev gren ve altyaps hazr olarak giriimcilere sunulan Organize Sanayi Blgeleri ve Kk Sanayi Sitesi uygulamalarna ilave olarak, orta boy iletmelerin yaygnlatrlmas iin rnek Sanayi Siteleri uygulamas balatlacaktr. 502. G, metropoller yerine gelime potansiyeli yksek, hinterland ile ticari, sosyal balar gl, blgede gelir ve istihdam ynnden arpan etkisi yaratabilecek fonksiyonel blge merkezlerine ynlendirilecek ve bu merkezlerdeki alt yap yatrmlarna ncelik verilecektir. 503. Krsal kesimden gelen ve kent evrelerinde salksz yaplarda yaayan isiz nfusun kent ile uyumunu ve btnlemelerini salamak zere, istihdam sorununun zmne ynelik Meslek Edindirme almalar hzlandrlacak ve Toplu Konut daresi Bakanlnca, konut finansman ihtiyalarnn karlanmasna ncelik verilecektir. 504. Yerel radyo ve televizyonlarn halkn eitimine ynelik program retmeleri ve yaynlamalar zendirilecektir. 505. Bata Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri olmak zere kadn nfusun bilgi ve
becerilerini artrmaya ynelik kurslara hz verilecektir. 506. Yanl ve salksz yaplama, enerji ve su kaynaklar yetersizlikleri, evre kirlilii, ulam ve nemli boyuttaki isizlik ile sosyal altyap sorunlar bulunan metropoller, evre illeri de kapsayacak ekilde, blge planlar erevesinde ele alnacaktr. 507. Metropollerin ihtiyalarna ynelik olarak, ada ve etkili bir ynetim ekli uygulamaya konulacaktr. 508. stanbulun ticaret, finans, turizm, kltr ve sanat arlkl uluslararas bir metropol haline getirilmesi almalarna devam edilecektir. III. BLGE PLANLAMASI a) Mevcut Durum 509. Blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas, geri kalm blgelerde yaayan nfusun refah dzeylerinin ykseltilmesi, g eilimlerinin istikrarl bir dinamie kavuturulmas hedeflerine ulamak iin, blge planlama almalarna devam edilmektedir. 510. Toplam yatrm tutar 32 milyar dolar olan GAPa bugne kadar 14 milyar dolar tutarnda bir harcama yaplmtr. Yatrmlarn gerekleme oran yzde 44 civarndadr. Bu harcamalarn ok byk bir blm ulusal kaynaklardan karlanmtr. 511. GAP kapsamnda bugne kadar sulama ve enerji amal 10 adet proje (Atatrk Baraj ve HES, Karakaya Baraj ve HES, Kralkz Baraj ve HES, Dicle Baraj ve HES, a a HES, Hancaz, Derik-Dumluca, Hachdr, Devegeidi, nar-Gksu) ile 8 adet sulama projesi (Silvan I. ve II. Ksm, Silopi-Nerd, Akakale Yeralt Sulamas-YAS, Ceylanpnar
64
YAS, anlurfa-Harran Ovas sulamasnn bir ksm, Nusaybin, Suru YAS, Garzan-Kozluk) tamamlanmtr. 512. GAP kapsamnda bugn iin sulanabilen alan; 186 bin hektar Frat Havzasnda, 26 bin hektar alanda Dicle Havzasnda olmak zere toplam 212 bin hektardr. Hedeflenen sulama alan mnferit projeler dahil 1,8 milyon hektar olup, hedefin ancak yzde 12'si gerekletirilmitir. Sulama projelerinin yzde 9'u ina halindedir. 513. GAPn enerji projelerinin yzde 62si iletmede, yzde 12'sinin yatrm srmekte, yzde 19'unun projesi hazr ve yzde 7'si ise planlama aamasndadr. 514. Tamamlanan Atatrk, Karakaya, Kralkz ve Karkam Barajlar hidroelektrik santrallerinden 15 Ocak 2000 tarihi itibaryla kmlatif olarak 161.194 milyon kWh enerji elde edilmitir. 515. GAP erevesinde yap-ilet-devret modeli (Birecik Baraj) ve anahtar teslimi (Karkam Baraj) ile gerekletirilmekte olan projelere devam edilmektedir. 516. GAP Master Plannda, 1987-2005 dneminde GSYH'nn yllk ortalama yzde 6,8 hznda bir byme gstermesi hedeflenmi ancak, 1987-1998 dneminde yllk ortalama yzde 4,2'lik bir byme gereklemitir. 517. Kii bana GSYHnn, 1987-2005 dneminde yllk ortalama yzde 3,7 orannda bir byme gstermesi hedeflenmi ancak, 1987-1998 dneminde yllk ortalama byme hz yzde 1,4 olmutur. 518. 1987-1997 dneminde yllk ortalama byme hz Trkiye genelinde sanayide yzde 5,5, tarmda yzde 1,2 iken, GAP Blgesinde sanayide yzde 5,0, tarmda da yzde
5,3 olmutur. Blgenin tarm sektrndeki byme hz Trkiye ortalamasnn olduka zerindedir. 519. GAP Blgesinin sosyal yapsna ve sorunlarna zm amacyla srdrlebilir kalknmaya ynelik GAP Sosyal Eylem Plan hazrlanmtr. 520. Sosyal Eylem Plan erevesinde GAP Blgesinde yatrm yapmak isteyen yerli ve yabanc yatrmcya danmanlk hizmeti vermek amacyla; Adyaman, Diyarbakr, Gaziantep, Mardin ve anlurfa illerinde Giriimci Destekleme ve Ynlendirme Merkezleri (GDEM) ile kadnn statsnn ykseltilmesi ve kalknma srecine entegrasyonu amacyla ok Amal Toplum Merkezleri (ATOM) kurulmutur. 521. GAP'n 2010 ylna kadar tamamlanabilmesi iin almalar hzlandrlacaktr. 522. Dou Anadolu Blgesine ynelik olarak, blgenin kalknmasna yeni bir ivme kazandrmak zere, blgenin ncelikli sektrleri olan tarm ve hayvanclk bata olmak zere, tm ekonomik ve sosyal sektrleri ierisine alan, plan olgusunun mekansal boyutunu n plana karan, blgenin gelime potansiyellerinden daha fazla yararlanlmasna arlk veren, zel kesimin blgede geliimini ngren ve zel sektr iin uygun yatrm ortam olumasn amalayan Dou Anadolu Projesi Ana Plan (DAP) hazrlanmaktadr. 523. Ana Plan; Dou Anadolu Blgesinde yeralan 14 ili (Ar, Ardahan, Bingl, Bitlis, Elaz, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Idr, Kars, Malatya, Mu, Tunceli, Van) ve bu blge ile homojenlik gsteren Gmhane ve Bayburt illerini kapsamaktadr. Ana Plan alan 158.972 km2 olup, nfusu 1997 itibaryla 5,9 milyondur.
65
524. Ana Plan almas kapsamnda; mevcut durumun sektrel bazda tespiti ve analizi, blgesel potansiyelin belirlenmesi, blgenin Trkiye iindeki konumunun dier blgeler ile mukayeseli olarak tespiti, blgesel gelime stratejisi ve senaryolarn oluturulmas, orta ve uzun dnem blgesel gelime ana plannn hazrlanmas ve Dou Anadolu Blgesinin dier blgeler ve komu lkeler ile etkileiminin incelenmesi yer almaktadr. Plan almasnn 2000 ylnn sonunda tamamlanmas programlanmtr. 525. Dou Karadeniz Blgesinin potansiyellerini harekete geirerek, srdrlebilir kalknmay gerekletirmek ve blge ile lkenin dier blgeleri arasndaki gelimilik farklarn azaltmak amacyla Devlet Planlama Tekilatnn koordinasyon ve denetiminde, Japonya Uluslararas birlii Ajans (JICA) tarafndan yrtlen Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan (DOKAP) almalarnda son aamaya gelinmitir. 526. DOKAP kapsamnda; Artvin, Bayburt, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize ve Trabzon olmak zere Dou Karadeniz Blgesindeki yedi il yer almaktadr. Plan alan 39.203 km2 olup, toplam blge nfusu 1997 yl itibaryla 2,9 milyondur. 527. Plan hazrlklar srasnda; Sosyal Yap Aratrmas, Doal Yap Aratrmas, Kentsel Etki Alanlar Aratrmas, Sanayi Aratrmas, DOKAP Tantm Program ve Corafi Bilgi Sistemi (GIS) almalar gerekletirilmitir. 528. DOKAP Ana Plannda farkl sektrlerle ilgili toplam 10 program paketi ve 53 proje yer almaktadr. Bu programlarla, ulatrma ve telekomnikasyon ile kentsel altyapnn iyiletirilmesi, daha az gelimi i blge-
lerin bymelerine ivme kazandrlmas, toprak verimliliinin ve evre kalitesinin artrlmas amalanmaktadr. 529. Blgesel gelimenin baarl ve hzl bir ekilde salanabilmesi iin, hem kamu sektrnde hem de zel sektrde d kaynaklarn harekete geirilmesi gerekmektedir. Bu amala DOKAP Kimliinin Oluturulmas zel Program belirlenmitir. Bu Program; turizm, sanayi ve ticaretin yansra yksek teknoloji gerektiren sanayi alanlarnda giriimcilii zendirmeyi, yeni istihdam olanaklar yaratmay ve bu yolla DOKAP blgesine, Karadeniz Blgesi ncelikli olmak zere, yurtii ve yurtd kamu ve zel sektr yatrmlarn ekmeyi amalamaktadr. 530. Yeilrmak Havza Geliim Projesi ile, Yeilrmak Havzas'nda ekolojik dengeyi bozmadan, arazinin uygun ve ekonomik kullanm, doal kaynaklarn gncel takibinin ve ynetilmesinin salanmas, bu kapsamda erozyonun nlenmesi, su kirliliinin belirlenmesi ve meralarn slah, orman alanlarnn belirlenmesi ve takibi, kentleme ve snailemenin izlenmesi ve planl geliimi konularnda, sorunlarn zm amalanmaktadr. Proje kapsamnda Corafi Bilgi Sistemi Altyaps kurulmas almalar TBTAK Marmara Aratrma Merkezince yrtlmektedir. Yeilrmak Havza Geliim Projesinde nemli bir yer tutan Kzlrmak ve Yeilrmak deltalarnda yer alan ovalarn tarmsal potansiyel kullanmn hzlandrmak ve yrede organize sanayi blgeleri ile ulatrma altyapsn gelitirmek iin gerekli yatrmlara nem verilecektir. 531. Dou Akdeniz Blgesi Gelime Projesi, Devlet Planlama Tekilat ile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Devlet Planlama rgt tarafndan balatlmtr.
66
TABLO: 12- Plan Blgelerinin Seilmi Gstergelere Gre Karlatrlmas

Zonguldak Bartn Karabk 9.493 1.027.208 108 -10,3 43,3 1.838 100,5 1,6
Gstergeler Alan Nfus (1997) Nfus younluu Nfus art oran (1990-97) Kentleme oran (1) Kii ba GSYH (1998) (2) Kii ba GSYH (1998) (2) GSBH(3) / GSYH (1998) (2)
Birim km2 kii kii/km2 Binde Yzde Bin TL Endeks de. Yzde
GAP 75.561 6.128.973 81 24,2 64,1 990 54,1 5,3
DAP 158.972 5.868.535 37 6,9 53,5 674 36,9 3,4
DOKAP 39.361 2.911.108 74 -2,4 48,6 1.103 60,3 2,8
Trkiye 779.452 62.865.574 81 15,1 65,0 1.830 100,0
Kaynak: DE, GAP daresi, Zonguldak-Bartn-Karabk Blgesel Gelime Plan (DPT), DAP ve DOKAP Ara Raporlar (DPT). (1) Kent nfusu, il ve ile merkezlerinde belediye snrlar iindeki nfusu kapsamaktadr. (2) 1987 fiyatlaryla. (3) GSBH: Gayri Safi Blge Haslas.
532. 1999 ylnda meydana gelen Marmara ve Bolu-Dzce depremleri, lkemizin gerek nfus gerekse ekonomik aktivite bakmndan en youn blgesini etkilemi, zellikle Kocaeli, Sakarya ve Yalovada ar can ve mal kaybna yol amtr. 533. Kocaeli, Sakarya, Yalova illerine ncelik vermek zere Marmara Blge Plan hazrlk almalar balatlmtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 534. lke dzeyindeki sosyoekonomik planlar ile yerel dzeydeki ayrntl fiziki planlar arasnda yatay ve dikey ilikilerin kurulmas ile ulusal nceliklerin yerel lekteki gereksinimlere yant verecek biimde mekana yanstlmas; yerel ve blgesel kaynaklarn harekete geirilmesi iin kamu ve zel sektr asndan yaplacaklarn belirlenmesi, blge planlama almalarnn temel amacdr. 535. Blge planlama; blgelerin farkl imkanlara, zelliklere ve sorunlara sahip olduu gereinden hareketle, kapsaml ve katlmc bir yaklamla ele alnacaktr. Blge
planlar, ulusal ncelikleri ve yerel talepleri yanstarak sektrleraras balar kuracak, blge iin stratejik vizyon gelitirecek ve dinamik bir yaplanmaya sahip olacaktr. 536. Blge planlama almalar VIII. Plan dneminde de hzlandrlarak srdrlecektir. 537. GAP Master Plannn revizyon ve gncelletirme almas ile, Gneydou Anadolu Blgesinin deien demografik, toplumsal, evresel ve ekonomik koullar dikkate alnarak 2010 yl perspektifi iin ngrlen yeni hedef ve stratejiler ortaya konulacaktr. 538. GAP kapsamndaki sulama projelerine ncelik verilecektir. 539. Dou Anadolu Projesinde (DAP) temel ama, blgenin dier blgelere gre geride olan sosyoekonomik gelimesini hzlandracak, zel sektrn blgede gelimesini salayacak ve uygun yatrm iklimini oluturacak politika ve uygulamalar ortaya koymaktr. DAP, belirlenen hedef ve stratejiler
67
dorultusunda VIII. Plan dneminde uygulamaya konulacaktr. 540. Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plannda, blgenin ekonomik yapsn glendirmek ve bu yolla yeni istihdam olanaklar yaratmak, gelir dzeyini ykseltmek ve blgede sermaye birikimini salamak, blgeden darya g ve blge ii farkllklar azaltarak sosyal dayanmay tevik etmek ve blgenin kaynaklarn harekete geirmek temel hedef olarak belirlenmitir. 541. Bu hedefler dorultusunda belirlenen blgesel gelime politikas; ulam ve iletiim altyapsnn glendirilmesi, ok amal su kaynaklarnn gelitirilmesi ve ynetilmesi, toprak mlkiyeti ve kullanmnn iyiletirilmesi, mahalli idarelerin glendirilmesi ve insan kaynaklarnn gelitirilmesi olmak zere be geden olumaktadr. 542. VIII. Plan dnemi DOKAP Ana Plannn Birinci Dnemini oluturmakta olup, Ana Plann bu dnem iin ngrd projelerin uygulamaya konulmas amalanmaktadr. 543. Yeilrmak Havza Geliim Projesi kapsamnda, blgenin nem arz eden sorunlarn zmek iin temel stratejileri belirleyecek ve tm sektrel hedefleri kapsayacak bir Blgesel Gelime Ana Plan almasna balanacaktr. 544. Dou Akdeniz Blgesi Gelime Plan ile, blgenin gelitirilmesinin yannda Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ile ekonomik, sosyal ve kltrel ilikilerin glendirilmesi amalanmaktadr. 545. Marmara Blge Plan ile, depremin yaratt olumsuzluklarn giderilmesi, kentsel alanlara ynelik gn istikrarl bir yapya kavuturulmas, tarm, sanayi, ticaret, konut,
turizm, vb. konulara ilikin yerleim alanlarnn afet riskleri de dikkate alnarak hazrlanacak bir arazi kullanm planna gre ynlendirilmesi, evre ve mekan kalitelerinin korunarak kentsel bymenin denetim altna alnabilmesi ve sosyoekonomik orta vadeli gelime deseninin belirlenmesi amalanmaktadr. c) Kurumsal ve Hukuki Dzenlemeler 546. Planlarn, Programlarn ve Blgesel Planlarn hazrlk, uygulama, koordinasyon ve izleme aamalarnn etkinliini artrmak zere, Devlet Planlama Tekilat Mstearlnca ihtiya duyulan merkezlerde birimlerin oluturulmas iin dzenlemeler yaplacaktr. IV. KALKINMADA NCELKL YRELERN GELTRLMES a) Mevcut Durum 547. 2000 yl itibaryla Kalknmada Birinci Derecede ncelikli Yreler 49 il ve 2 ileyi kapsamakta olup, bu yrelerin yzlm lke yzlmnn yzde 55ini, nfusunun ise yzde 36sn oluturmaktadr. 548. Planl dnemde geri kalm blgelerin kalknmasnda ve blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmasnda olumlu gelimeler salanmasna ramen, blgeleraras dengesizlikler hedeflenen lde giderilememitir. 549. Kalknmada ncelikli Yrelerin nemli bir blmn oluturan Dou ve Gneydou Anadoluda gvenli ortamn salanm olmasna ramen; komu lkelerdeki siyasi sorunlarn bu yrelerdeki ekonomik faaliyetleri olumsuz ynde etkilemi olmas, bu blgelerde kii bana den GSYHnn dk seviyelerde bulunmas; i talebin daralmasnda, yeni yatrm giriimlerinin azalmasnda ve mevcut tesislerin dk kapasitede
68
almasnda etkili olmutur. Ayrca, bu yrelerde; yayla ve mera hayvanclna ilikin sorunlar, blge ii gn devam etmesi ve isizliin artma eilimine girmi olmas, sosyal ve ekonomik gelimenin nnde duran nemli engeller olarak grlmektedir. 550. Kalknmada ncelikli Yrelerde nitelikli igc ve sermaye yetersizlii ile Pazarlama glkleri, zel giriimcilerin yatrm yapma isteklerini snrlamaktadr. Ayn nedenlerle, kamunun fiilen retimde bulunan 187 tesisi ile zel kesimin 3.170 tesisi dk kapasitede almaktadr. 551. VII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde, lkemizin nisp olarak geri kalm illerinden oluan bu yrelerin daha hzl gelimesini salamak iin yatrm ve personel politikalarna nem verilmitir. 552. Kalknmada ncelikli Yrelerde Tevik Belgeli Yatrmlar, Devlet Yardmlar Karar erevesinde Gmrk ve Fon Muafiyeti, Katma Deer Vergisi stisnas ve Yatrm ndirimi gibi tevik aralarndan yararlandrlmaktadr. Ayrca bu yrelerdeki Kk ve Orta Boy letmeler (KOB) yatrm ve iletme kredisi ile desteklenmektedir. 553. Kalknmada ncelikli Yrelerdeki tarm, imalat sanayii, turizm ve dier kamu hizmetleri kapsamna giren projelerin desteklenmesi amacyla l zel dareleri ve Belediyelerin gerekletirecekleri projelerin desteklenmesine devam edilmektedir. 554. Olaanst Hal Blgesinde ve Kalknmada ncelikli Yrelerde stihdam Yaratlmas ve Yatrmlarn Tevik Edilmesi ile ilgili 4325 Sayl Kanun erevesinde, Olaanst Hal Blgesindeki illerin de dahil olduu 22 ilde uygulanmak zere; Gelir ve Kurumlar Vergisi stisnas, alanlardan Kesilen Vergilerin Ertelenmesi, lemlerde Vergi, Resim ve Har
stisnas, Sigorta Primi veren Paylarnn devlete karlanmas ve Bedelsiz Yatrm Yeri Tahsisi gibi ilave tevik aralar uygulamasna devam edilmektedir. 555. Trkiyede hizmet veren 17 serbest blgenin 5i, Kalknmada ncelikli Yrelerde yer almaktadr. 556. Trkiye genelinde, 1999 yl sonu itibaryla tamamlanm bulunan 43 Organize Sanayi Blgesinin 13 Kalknmada ncelikli llerde bulunmaktadr. 557. lke genelinde,1999 yl sonu itibaryla toplam 304 Kk Sanayi Sitesi tamamlanm olup, yaklak 73 bin civarnda iyerini kapsamaktadr. Kalknmada ncelikli Yrelerde bu sre ierisinde 133 Kk Sanayi Sitesi tamamlanmtr. Toplam 28.048 i yerinden oluan Kk Sanayi Sitelerinin istihdama katks yaklak 168 bin kii olarak tahmin edilmektedir. 558. 1998-1999 retim yl itibaryla Trkiye genelinde 171 Yatl lkretim Blge Okulunun 151i Kalknmada ncelikli llerde bulunmaktadr. 559. 1998-1999 retim ylnda lke genelindeki toplam 53 Devlet niversitesinden 13, Kalknmada ncelikli Yrelerde yer almaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 560. Ekonomik ve sosyal kalknmada blgeleraras gelimilik farklar azaltlacak, bata Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri olmak zere Kalknmada ncelikli Yrelerin gelimesine hz kazandrlmaya devam edilecektir. 561. Blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas ve gelime imkanlarnn belirlen-
69
mesi amacyla, blge planlamas yaplan alanlarda, bu planlarla uyumlu olarak ilgili kurumlarca fiziksel planlama almalar srdrlecektir. 562. Nitelikli eleman temini iin; eitim, retim, salk ve yaym hizmetleri ile teknik hizmetlerde alan kamu personelinin bu yrelerde uzun sreli kalmasn zendirecek ilave tedbirlerin alnmas konusunda almalar balatlacaktr. 563. Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri bata olmak zere, Kalknmada ncelikli Yrelerde aile iletmeciliinin gelitirilmesine ve istihdam artrc projelerin devamna hz verilecek ve fiziki ve sosyal altyap yatrmlarna ncelik verilmeye devam edilecektir. 564. Olaanst Hal Blgesinde ve Kalknmada ncelikli Yrelerde stihdam Yaratlmas ve Yatrmlarn Tevik Edilmesi ile ilgili 4325 sayl Kanun erevesinde illerde ilave tevik aralarnn uygulanmas srdrlecektir. 565. Kalknmada ncelikli Yreler kapsamnda bulunan 26 ilde Yarm Kalm, letme Sermayesi Yetersizlii Nedeniyle letmeye Geememi veya Ksmen letmeye Gemi Yatrmlarn Ekonomiye Kazandrlmasna Dair Karar erevesinde, yatrm ve iletme kredisi imkannn salanmasna devam edilecektir. 566. Hayvancln ncelikli faaliyet dal olduu illerde mera slahna ve mera ynetimi almalarna nem verilecektir. 567. Kalknmada ncelikli Yrelerde, insan gc kaynaklarnn harekete geirilmesi, merkezi nitelik tayan kylerin glendirilmesi ve tarm ve hayvancla dayal sanayilerin desteklenmesine devam edilecektir.
568. Yatl lkretim Blge Okullarnn ve Mesleki Teknik Okullarn yaygnlatrlmas almalarna devam edilecektir. Koullarn elverdii yerlerde tamal eitim yaygnlatrlacaktr. 569. Beceri kazandrma ve meslek edindirme kurslarnn yaygnlatrlmas salanacaktr. V. KIRSAL KALKINMA a) Mevcut Durum 570. Blgesel gelimilik farkllklarnn azaltlmas ve krsal alanda kalknma almalar iin VII. Be Yllk Plan dneminde; Bingl-Mu ve Yozgat Krsal Kalknma Projelerinin uygulanmasna devam edilmi, OrduGiresun Krsal Kalknma Projesi balatlmtr. 571. 1999 yl sonu itibaryla, Bingl-Mu Krsal Kalknma Projesi kapsamnda; 1.187 hektar alan sulamaya alm, 50 ky nitesine imesuyu tesisi, 226 km. ky yolu tesviyesi, 222 km. stabilize yol yaplm, 308 hektar alan aalandrlm, 6.935 hektarlk alanda enerji orman tesis edilmi, 3.707 iftiye eitim verilmi, 44 adet arclk ve 228 adet hal-kilim nitesi kurulmutur. 572. 1999 yl sonu itibaryla, Yozgat Krsal Kalknma Projesinde ise 3.919 hektarlk alan sulama imkanna kavuturulmu, 25 ky nitesine imesuyu tesisi yaplm, 3.485 hektar alan aalandrlm, 900 hektar alanda enerji orman tesis edilmi, 105.962 adet tabii ve sun'i tohumlama, 64.452 iftiye eitim verilmi, 2,4 milyon byk ve kk ba hayvan alamas gerekletirilmitir. 573. Ordu-Giresun Krsal Kalknma Projesine, 1998 ylndan itibaren hz kazandrlm olup, yaym hizmetlerinin yansra, 40 adet ifti eitim kursu, 50.000 adet tabii ve sun'i tohumlama faaliyetleri gereklemitir.
70
574. Sivas-Erzincan ve GmhaneBayburt-Rize Krsal Kalknma Projeleri ise etd safhasndadr. 575. lkemizde krsal alanda rgtlenmenin; merkezi ynetimin tara tekilatlar, yerel ynetimler, birlikler, kooperatifler, ortaklklar, vakflar ve sivil toplum rgtlenmeleri eklinde olutuu grlmektedir. 576. Krsal kalknmann yaygnlatrlarak hzlandrlmasn salayacak olan krsal alandaki idari rgtlenme almalar henz istenen dzeye getirilememitir. Mevcut yapnn da an gereklerine uygun olarak yeniden yaplandrlmas ihtiyac srmektedir. 577. Tarmsal yaym ve eitim hizmetlerinin yetersizlii nedeniyle; bilinsiz gbreleme ve ilalama, anz yakma, nadasa brakma ve topografik yapya uygun olmayan toprak ileme faaliyetleri, verimlilii olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. 578. Orman ii yerleimlerin dzenlenmesi, ormanlarn korunmas ve gelitirilmesine ynelik olarak, orman-kyl ilikilerini dzenleyen uygulamalarda, devletin salayaca destek ve etkin ynlendirme ihtiyac devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 579. Srdrlebilir kalknma ilkesi erevesinde yerel potansiyellerin harekete geirilerek, gelir ve istihdamn artrlmas temel amatr. 580. Krsal alanda istihdamn artrlmas, insangc kaynaklarnn gelitirilmesi, krsal
nfusun gelirini artrc ekonomik faaliyetlerin desteklenmesi, yaam kalitesinin iyiletirilmesi, etkili rgtlenme ve her dzeyde katlmclk nem tamaktadr. Sivil toplum rgtlerinin kalknma srecine katlmlarn artrc dzenlemeler yaplacaktr. 581. Krsal altyap hizmetlerinin yaygnlatrlmas ve etkinliinin artrlmasnda merkezi kamu kurulular, yerel ynetimler ve sivil toplum rgtlerinin egdm ierisinde almalar salanacaktr. 582. Tarma dayal sanayi gelitirilerek paketleme, muhafaza etme ve pazarlama yntemleri konusunda gerekli teknik destek verilecektir. 583. Sulama projelerinin, arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri ile birlikte yrtlmesine nem verilecektir. 584. Krsal alanda yaayan nfusun gelirini artrmak ve isizlii azaltmak iin yresel potansiyeli bulunan; turizm, el sanatlar, hayvanclk, dokumaclk gibi alanlarda giriimciler desteklenecektir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde terrn yok edilmesine ynelik abalar paralelinde, bu yrelerdeki kylerini terketmek zorunda kalan yurttalarmzdan, dn yapmak isteyenler iin ekonomik ve sosyal alt yapnn salanmasna nem verilecektir. 585. Krsal alanda yaayan ve kamulatrma nedeniyle baraj gl altnda kalan yerleim birimlerindeki nfusun yeni iskan alanlarnda ekonomik ve sosyal yaantlarnn iyiletirilmesine zen gsterilecektir.
71
72
SEKZNC BLM
SOSYAL VE EKONOMK SEKTRLERLE LGL GELME HEDEF VE POLTKALARI
I. GR 586. Son yllarda dnyada artan kresellemeye ve hzlanan teknolojik gelimeye paralel olarak lkemizde de tketici talep ve tercihlerinde, rekabet ortamnda, iletiim ve bilgi edinme imkanlarnda, igcnn istihdam ve niteliinde, kamu kesiminin rolnde nemli deimeler yaanmakta, bu durum ekonomik ve sosyal sektrlerde izlenen politikalarn oluturulmasnda etkili olmaktadr. 587. Kreselleme ile birlikte, lkelerin sosyal ve ekonomik politikalarn oluturmalarnda etkileyici olan bir dier unsur ise, iletiim teknolojilerinin hzla gelimesi ve yaygnlamasdr. 588. Kreselleme olgusu, ekonomik, sosyal ve kltrel sonular itibaryla olduka karmak bir gelime gstermektedir. Kresellemeyle beraber, zaman ve mekan boyutlar deiim geirmekte, mesafe kavram ortadan kalkmakta, milli kltrn dier kltrlerle temas artmakta, ulusal lekte retilen mal ve hizmetler uluslararas dolam zelliine sahip rnlerle rekabet ortamnda tketiciye sunulmakta, teknoloji tabanl retim ve verimlilik artmakta, toplumlarn hayat standartlar bu gelimelerden etkilenmektedir. 589. Kreselleme ve bilgi teknolojilerindeki hzl gelimeler; eitim seviyesi yksek, bilimsel aratrma ve gelitirmeye nem veren insangcnn yetitirilmesini, retimde verimlilii ve ileri teknoloji kullanmn n plana karmakta ve refahtan daha fazla pay alnmas iin frsatlar sunmaktadr. 590. Mali piyasalarn btnletii dnyada, gelimekte olan lkeler kendi dnda gelien mali krizlerden byk boyutlarda etkilenebilmektedir. 591. 1997 ylnda Gneydou Asya lkelerinde ve 1998 ylnda Rusyada ortaya kan
73
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Sekizinci Blm
ve kresel nitelik kazanan krizleri takiben, 1999 ylnda lkemizde meydana gelen iki byk deprem felaketi hem ekonomik sektrler zerinde hem de sosyal yaamda derin etkiler yaratmtr. 592. 2000 yl itibaryla lke nfusunun 65,3 milyona ulamas, yllk nfus art hznn yzde 1,50, toplam dourganlk hznn 2,53 ve douta hayatta kalma midinin 69,1 yl olarak gereklemesi beklenmektedir. Nfus art hz dme eilimine girmekle beraber, nfusun yzde 57'sine tekabl eden 37,3 milyon kii 0-24 ya arasnda bulunmaktadr. ocuk ve gen nfusun toplam nfus ierisinde nemli bir paya sahip olmas bu kesime gtrlen hizmetlerin ve imkanlarn artrlmas gereini ortaya koymaktadr. 593. 1999-2000 retim ylnda okullama oranlar, okulncesi eitimde yzde 9,8e, ilkretimde yzde 97,6ya, yzde 22,8'i mesleki teknik eitim ve yzde 36,6s genel lise eitiminde olmak zere ortaretimde yzde 59,4e, yksekretimde ise yzde 18,7'si rgn retimde olmak zere toplam yzde 27,8'e ulamtr. Okulncesi eitim, ilkretim, ortaretim ve yksekretim kurumlarnda toplam 14,2 milyon renci, 484.089 retmen ve 64.169 retim eleman bulunmaktadr. 594. Toplumun genel eitim dzeyini ykseltmek amacyla, 1997 ylnda zorunlu temel eitim sresi sekiz yla karlm ve yasal dzenlemelerle ilave finansman kaynaklar temin edilerek ksa srede a nfusunun tamamna yakn bir ksm eitim sistemine dahil edilmitir. 595. Eitimin her kademesinde fiziki altyap ve insan gc altyaps eksiklikleri nemini korumaktadr. Eitimde gerekletirilen iyilemelere ramen zorunlu temel eitim sresi, mesleki eitim, ortaretim ve
yksekretimdeki okullama oranlar, igcnn eitim seviyesi ve nitelii bakmndan Avrupa Birlii lkelerinin gerisinde kalnmtr. Kalabalk snflarda eitim, ikili eitim, retmen ve retim eleman saysnda yetersizlik ve dengesizlikler ve niversite nndeki ar ylma devam etmektedir. 596. Gelimi lkelerin refah dzeyine ulamak, byk lde lkemizin bilim ve teknoloji yeteneinin artrlmasna bal bulunmaktadr. Bilim ve teknoloji kapasitesinin ykseltilmesi amacyla Ar-Ge iin ayrlan kaynaklarn artrlmas, yeterli aratrmac yetitirilmesi ve bu faaliyetlerin eitim-retim ve sanayi politikalar ile uyumlu olarak desteklenmesi nem kazanmaktadr. 597. Bilgi teknolojileri lkelerin sahip olduklar nitelikli igc dzeyiyle dorudan ilikilidir. Bu potansiyeli harekete geirememi lkelerde bilgi teknolojilerinden beklenen fayday salamak mmkn olamamaktadr. Bu nedenle eitim, toplumlarn bilgi toplumu haline gelmesinde hayati bir nem tamaktadr. 598. Kresel kriz ve 1999 ylnda yaanan deprem felaketleri ekonomiyi olumsuz etkilemi ve isizliin artmasna neden olmutur. ounluu kayt d sektrde ksmi zamanl ve dk cretle alan eksik istihdamda bulunan kiiler isizlik riski ile kar karya kalmlardr. 599. Bebek lm hznda gerileme olmu ve douta hayatta kalma midi 69,1 yla ykselmitir. Hekim bana den nfus 807, yatak bana den nfus ise 384 olarak gereklemitir. Ancak, salk hizmetleri insan gcnn ve altyapsnn artrlmas ihtiyac, dengesiz dalm ve kurulular ve hizmet basamaklar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksiklii devam etmektedir.
74
600. Sosyal gvenlik kapsamndaki nfus yzde 91'e, salk sigortas kapsamndaki nfus yzde 86,4'e ulamtr. Salk sigortas gvencesine sahip olmayan yoksul kiilere yeil kart verilmesi uygulamasna devam edilmi ve bu erevede 8,7 milyon kii salk hizmetlerinden cretsiz yararlanma imkanna kavuturulmutur. 601. Sosyal gvenlik sisteminin srdrlebilir bir yapya kavuturulmas gayesiyle yaplan yasal dzenlemelerle emeklilik ya, prime esas cret tavan ve taban ykseltilmi ve emekli aylklarnn tketici fiyatlarndaki aylk art orannda artrlmas esas getirilmitir. Bununla birlikte uygulanan sigorta programlar, yelerin ayla hak kazanma artlar, emekli aylklarnn alt ve st snrlar, prim oranlar, salanan haklar ve ykmllkler asndan sosyal sigorta kurulular arasndaki nemli farkllklar devam etmektedir. 602. ini kaybeden kiilerin gelir kayb riskini karlamak amacyla, 1999 ylnda isizlik sigortas ihdas edilmitir. 603. Dier taraftan aktif igc politikalar takip edilmi ve bu erevede isizlere beceri kazandrma kurslar dzenlenmi, kariyer danmanl sistemi ve igc piyasas ihtiyalar dorultusunda 250 meslekte meslek standard gelitirilmitir. Ayrca isizliin azaltlarak istihdam imkanlarnn artrlmas amacyla yaplan yasal dzenlemelerle yeni tevikler getirilmitir. Ancak, krsal kesimden kentlere gn devam etmesi istihdam olumsuz ynde etkilemektedir. 604. stihdamn artrlmasnda, istikrarl bir ekonomik bymenin gerekletirilmesi yannda istihdama ynelik retken yatrmlarn artrlmas, yerel ekonomik potansiyellerin harekete geirilmesi, KOB'lerin istihdam yaratma kapasitelerinin desteklenmesi ve
igcnn genel eitim ve beceri dzeyinin ykseltilmesi nem arz etmektedir. 605. Krdan kente devam eden g sonucu artan kentleme, ekonomik ve sosyal yapdaki gelimeler sonucu aile yapsnda oluan deiim, sosyal yardm ve hizmetlere olan ihtiyac artrmaktadr. Sosyal yardm ve hizmet sunan kurumlar arasndaki koordinasyon eksiklii ve ayrlan kaynaklarn yetersizlii muhta ve ekonomik yoksunluk ierisindeki gruplara ulalmasnda aksaklklara yol amaktadr. Sosyal yardm ve hizmetlerin ihtiya sahiplerine etkin bir sistem erevesinde ulatrlmas nem arz etmektedir. 606. 1994 yl itibaryla, en zengin yzde 10'luk hane halk milli gelirden yzde 40,5 pay alrken en fakir yzde 10'luk hane halk yzde 1,8 pay almaktadr. Mutlak yoksulluk oran yaklak yzde 8dir. Bu oran, krsal ve kentsel yerler iin srasyla yzde 11,8 ve yzde 4,6dr. Gda ve dier tketim ihtiyalarn bir btn olarak dikkate alan temel gereksinimler yaklamna gre yoksullua dme tehdidi altnda bulunan nfusun oran ise yzde 24 civarndadr. 607. Mutlak yoksul durumunda bulunan nfusun yzde 95i, eitim dzeyi ilkokul ve altnda eitim alanlar ile okuma-yazma bilmeyenlerden olumaktadr. 608. Yoksullukla mcadele amacyla uygulanan sosyal koruma programlarnda etkinlik salanamamtr. Uzun sredir devam eden yksek enflasyon ve faiz demelerinin bte zerindeki yk devletin genelde sosyal refah, zelde ise gelir dalmn dzeltici ve yoksulluu azaltc politikalar uygulama imkanlarn daraltmtr. Gelir dalmnda gzlenen dengesiz yap, ekonomik bymenin yoksulluu azaltc etkilerinin ortaya kmasn gletirmektedir.
75
609. Yoksulluun ortadan kaldrlmasnda, makroekonomik istikrarn salanmas, retken yatrmlarn artrlarak istihdamn gelitirilmesi, sosyal koruma programlarnn etkinletirilmesi, eitim, salk, beslenme ve barnma sorunlarnn zmlenmesi, iktisadi politikalar ile sosyal politikalarn ahenk iinde uygulanmas, gelir dalmndaki dengesizliklerin giderilmesi, bilgi ekonomisinin gerektirdii becerilerin aktarlmas ve kamu, zel sektr ve sivil toplum kurulular arasndaki ibirliinin gelitirilmesi nem tamaktadr. 610. Gler ve hzl kentleme eitim, salk, ime suyu, kanalizasyon, konut, kentsel ulam gibi altyap ihtiyalarnn ve evre kirliliinin artmasna yol amtr. Bu durum zellikle ehirlemenin youn olduu byk kentlerde kaynak ihtiyacn nemli lde artrmtr. 611. Doal kaynaklarn etkin ynetimini ve gelecek kuaklara daha salkl doal, fiziki ve sosyal evre braklmasn salayacak yeterli evresel gelime kaydedilememi olup, evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalara entegrasyonu ihtiyac devam etmektedir. 612. Bu erevede 2000 yl ve sonrasnda ekonomide amalanan srdrlebilir bir byme ortamnn salanmas, ekonomik ve sosyal altyap hizmetlerinde ihtiyalara uygun geliimin temin edilmesi amacyla bu alanlardaki yapsal sorunlarn hzla zme kavuturulmas nem arzetmektedir. 613. Bitkisel ve hayvansal retimde verimin dk kald, toprak ve su kaynaklarnn etkin kullanlmad, uygulanan destekleme politikalar ile retici gelirlerinde istikrar salanamad gzlenmi, dnya fiyatlar zerindeki destekleme alm fiyatlar baz rnlerin ekim alanlarnn genilemesine, retim fazlas olumasna ve devletin fazla alm yaparak
yksek stok maliyetine katlanmasna yol amtr. 614. Girdi destekleri ile piyasa fiyat oluumu zerinde olumsuz etkileri olan rn fiyatlarna devlet mdahaleleri yerine, retimin piyasa koullarnda talebe uygun olarak ynlendirilmesini salayacak politika aralarnn devreye sokularak, Dnya Ticaret rgt Tarm Anlamasnn ngrd ykmllkler ile AB'ye tam yelik srecine girerken AT Ortak Tarm Politikasna ve uluslararas gelimelere uygun bir tarm politikas izlenmesi nem arzetmektedir. Ayrca, rgtl ifti kesiminin oluturulmas ve desteklenmesi, rn borsalarnn gelitirilmesi ve tarmla ilgili kamu kurum ve kurulularnn yeniden yaplandrlmas ynnde giriimlerin hzlandrlmas hususlar arlk kazanacaktr. 615. Madencilik sektrnde; sanayinin hammadde ve enerji ihtiyacnn gvenli bir biimde karlanabilmesi iin son yllarda arz kaynaklarnn eitlendirilmesi ve gelitirilmesine nem verilmitir. 616. malat sanayiinde AB ile gmrk birlii salanmas sonucunda d rekabete almada nemli mesafe alnmtr. Ancak, son yllarda yaanan kresel krizler ve deprem felaketi sanayiyi hem talep hem arz ynyle etkilemi, retimde gerileme, ihracatta durgunluk yaanmtr. Sanayide, bata fiziki altyapdaki ilerlemeler, lkemizin ABye aday lke konumu ile gen ve dinamik igc potansiyeli gibi avantajlar dikkate alnarak; nmzdeki dnemde bilgi ve teknoloji youn nitelik tayan sektrlerin gelimesi, geleneksel sektrlerin rekabet gcnn artrlmas, KOBlerin gelitirilmesi ve giriimciliin yaygnlatrlmas nem arzetmektedir. 617. VII. Plan dneminde birincil enerji tketimi, ylda ortalama yzde 4,5 orannda artla dnem sonunda 78,8 milyon ton petrol
76
edeerine ykselirken, elektrik enerjisi tketimi ylda ortalama yzde 8,2 orannda artla 126,8 milyar kWhe ulaacaktr. 618. Bylece 2000 yl sonu itibaryla kii bana birincil enerji tketimi 1.206 kilogram petrol edeerine (kep), kii bana elektrik arz ise 1.940 kWhe ykselecektir. Bu deerler, kii bana 1.500 kep ve 2.200 kWh dzeyinde olan dnya birincil enerji ve elektrik tketimleri ortalamalarnn halen altnda bulunmaktadr. 619. Ulatrma sektrnde, alt sistemlerin birbirlerini tamamlayc bir yap ierisinde geliebilmesi, ekonomik ve sosyal yaamn gereksinimlerinin yerinde, zamannda, en ekonomik ve gvenli biimde karlanabilmesi iin sistemin bir btn olarak ele alnmasn salayacak bir Ulatrma Ana Plannn bulunmamas, alt sektrlerin hemen hepsinde birbirinden bamsz ksa vadeli zmlere ynelinmesine neden olmutur. 620. Ulatrma sektrndeki yatrmc ve iletmeci kurulularn ayr bakanlklar ve mstearlklar altnda rgtlenmi olmas nemli egdm sorunlar yaratmtr. 621. Ulatrma alt sektrlerinin niteliklerine uygun zelletirme stratejilerinin gelitirilememesi ve sektrde dzenleyici kurullarn oluturulamamas, zelletirme uygulamalarnn kamu yararna uygun ve istenilen dzeyde yaplamamasna neden olmutur. 622. Ulatrma sektrnde proje stokunun kaynaklarn zerinde oluturulmas, proje nceliklerinin yitirilmesine yol am, projelerde nakit aknn yeterli dzeyde salanamamas, projelerin zamannda tamamlanmasn engelleyerek beklenen ekonomik ve sosyal faydalarn gecikmesine ve proje maliyetlerinin ykselmesine neden olmutur.
623. VII. Plan dneminde, 570 km otoyol ve balant yolu tamamlanarak toplam otoyol a 1.853 kmye ulam, 5 adet konvansiyonel boyutlarda yeni havaalan hizmete alnm, deniz ticaret filosu tonaj 10.444 bin DWTa ulamtr. Demiryolunda 139 km yeni yol, 820 km elektrifikasyon ve 779 km sinyalizasyon tesisi tamamlanmtr. 624. Bilgi ve iletiim teknolojileri, yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren yaanan gelimelerle lkelerin rekabet stnl salamak amacyla kullandklar en nemli ara olma niteliini kazanmtr. 625. Geleneksel tanmlarn ortadan kalkmas anlamn tayan ve yaknsama olarak ifade edilen gelimeler, bilgi teknolojileri, telekomnikasyon ve yaynclk alanlarnn birbirleriyle etkileimlerini ve bunun sonucu olan uygulamalar ortaya karmtr. 626. Trk Telekomnikasyon A..nin (Trk Telekom) zelletirilmesi amacyla bir strateji belirlenmi, ancak uygulamaya geilmesi konusunda gecikmeler yaanmtr. 4502 sayl Kanunla mevcut Telsiz Genel Mdrl Telekomnikasyon Kurumuna dntrlm, Trk Telekomun sahip olduu tekel hakknn 31 Aralk 2003 tarihinde sona ermesi hkme balanmtr. 627. nternet eriiminde yaanan yksek maliyet ve dk hz gibi sorunlar, yeni altyaplarn devreye girmesi ve iyiletirme almalarna ramen devam etmektedir. 628. Tketici taleplerinin mobil telekomnikasyon hizmetlerine kaymas sonucu, bu pazarda yaanan hzl geliim, teknolojik ilerlemeler ve maliyette yaanan dmelerin de etkisiyle artarak devam edecektir. nmzdeki dnemde bata internet eriimi ve elektronik ticaret uygulamalar olmak zere
77
birok telekomnikasyon hizmetinde arlkl olarak mobil ebekeler kullanlacaktr. 629. VII. Plan dneminde, sabit telefon santral kapasitesinde 21,2 milyon hatta, telefon abone younluunda yzde 30 dzeyine eriilmesi beklenmektedir. Saysallama oran da yzde 85 seviyesine ulaacaktr. Mobil telefonda ise 2000 yl sonunda, abone saysnda 12 milyona, younlukta yzde 17ye ulalaca tahmin edilmektedir. 630. Turizm sektrnde VII. Plan dneminde konaklama yatrmlar yavalatlm, altyap, pazarlama ve yenileme yatrmlar zendirilerek turizm hizmetlerinin niteliinin korunmas ve iyiletirilmesine ncelik verilmitir. lkemize gelen turist says 1995 ylnda 7,7 milyon kiiden 1998 ylnda 9,7 milyon kiiye, turizmden elde edilen gelir ise cari fiyatlarla 4,9 milyar dolardan 7,2 milyar dolara ykselmitir. 1999 ylnda deprem felaketi ve konjonktrel nedenlerle lkemize 7,5 milyon turist gelmi ve turizm gelirleri 5,2 milyar dolar olarak gereklemitir. II. NSAN KAYNAKLARININ GELTRLMES 1. NFUS a) Mevcut Durum 631. Yllk nfus art hz ve toplam dourganlk hznda grlen tedrici d devam etmekte, 1995 ylnda 60,5 milyon olarak tahmin edilen nfusun 2000 yl itibaryla 65,3 milyon olmas beklenmektedir. 632. 1995 ylnda yzde 1,57 olduu tahmin edilen yllk nfus art hznn, 2000 ylnda yzde 1,50'ye dt, toplam dourganlk hznn ise ayn dnemde 2,69'dan 2,53'e geriledii tahmin edilmektedir. Douta hayatta kalma midinin ise yaklak 1,1 yl artarak 69,1 yla ulat tahmin edilmektedir.
633. Gen bir nfus yapsna sahip olan lkemizde 0-14 ya grubu nfusun paynn 1995 ylndaki yzde 32,8 seviyesinden 2000 ylnda yzde 30,0'a geriledii, buna karlk ayn dnemde 15-64 ve 65+ya gruplarnn paynn artaca tahmin edilmektedir. 634. Srdrlebilir bir kalknmann salanabilmesi iin nfus dinamikleri ile doal kaynaklar, ekonomik faaliyetler, teknolojik gelime, sosyal ve kltrel yap arasndaki dengenin her seviyedeki planlama ve politika gelitirme srelerinde gznnde bulundurulmas ihtiyac devam etmektedir. 635. Saymlararas dnemin 1990 ylndan balayarak 10 yla kartlm olmas ve mevcut kayt sistemindeki yetersizlikler sebebiyle, nfus yapsndaki deiimlerin izlenmesi ve deerlendirilmesi almalar yeterli dzeyde yaplamamaktadr. Merkezi bir nfus kayt sisteminin lke genelinde uygulamaya konulmas suretiyle hayati olaylara ilikin veri toplama, izleme ve deerlendirme almalarnn etkin bir ekilde yaplmas, ilgili kurulular arasndaki bilgi ak, ibirlii ve koordinasyonun glendirilmesi ihtiyac nemini korumaktadr. 636. Yerel dzeyde doum ve lm kaytlarnn gncel ve gvenilir biimde tutulabilmesini teminen, 1587 Sayl Nfus Kanunu'nda ngrlen gezici nfus memurluklar gibi, en kk idari birimlerde vatandalarn nfus kaydnn yaplmasna imkan verecek uygulamalarn hayata geirilebilmesine ynelik dzenlemelere ihtiya duyulmaktadr. 637. lkemize yurt dndan gelen gmen, snmac ve kaak iilere ilikin yeterli bir kayt sisteminin oluturulamam olmas sebebiyle, sz konusu kiilerin demografik ve sosyoekonomik zelliklerinin tespiti ve takibi mmkn olamamaktadr.
78
638. reme sal ve aile planlamas alannda yerleim yeri ve blgeler baznda farkllklar nemini korumakta olup, gelimeleri srekli izleme imkan verecek etkin bir kayt sistemi oluturulamamtr. Bu alanlara ynelik hizmetlerde ulalabilirliin artrlmas, devamlln, yaygnln ve kalitenin salanmas, genlerin bu konularda bilgilendirilmesi, toplumun bilinlendirilerek hizmete ynelik talebin ykseltilmesi, hizmet verecek personele mezuniyet ncesi ve sonras gerekli eitimin verilmesi ve eitim alm personelin alannda istihdam, ilgili sektrler ve kurulular arasndaki ibirliinin artrlmas ihtiyac nemini korumaktadr. 639. Anne ve ocuk saln yakndan ilgilendiren doum ncesi bakm, salk personeli yardm ile doum ve doum sonras bakm ve modern aile planlamas yntemi kullanmnda artlar grlmekle birlikte, yerleim yerleri arasndaki farkllklar dikkat ekmektedir. 1998 yl Nfus ve Salk Aratrmas sonularna gre, doum ncesi bakm almam gebelerin oran kentlerde yzde 21,7 iken, bu oran krsal alanda yzde 47,9'a kadar ykselmektedir. Kentlerde, salk kuruluu dnda doum yapanlarn oran yzde 19,8 iken, krsal kesimde yzde 40,3'dr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 640. Dengeli ve srdrlebilir kalknma hedefi ile uyumlu bir nfus yapsna ulamak amacyla nfusun eitim, salk ve insangc ynnden niteliklerinin iyiletirilmesi, yaam kalitesinin ykseltilmesi ve bu alanlarda blgeler ve yerleim yerleri arasndaki farkllklarn giderilmesi temel ilkedir. 641. Nfus dinamikleri ile doal kaynaklar, ekonomik faaliyetler, teknolojik gelime, sosyal ve kltrel yap arasndaki denge her seviyedeki planlama ve politika gelitirme srelerinde dikkate alnacaktr.
642. Nfus art hzndaki d eiliminin devam ederek, Plan dnemi sonunda yzde 1,33'e, toplam dourganlk hznn 2,3e dmesi ve toplam nfusun 70,2 milyona ulamas beklenmektedir. 2005 ylna kadar 0-14 ya grubunun paynn dmeye devam edecei, 15-64 ve 65+ ya gruplarnn toplam nfus iindeki paylarnn artaca tahmin edilmektedir. 643. Bebek lmlerinin, VIII. Plan dnemi sonunda binde 28,8 seviyesine dmesi beklenmektedir. 644. Nfusa ilikin veri kayt sistemi, tm sektrlerce kullanlabilir tarzda lke geneline yaygnlatrlarak gelitirilecek, ilgili kurulular arasnda egdmn, ibirliinin ve bilgi aknn salanmasna ynelik yaplanma Plan dnemi iinde sonulandrlacaktr. Nfus yapsndaki gelimeleri izlemeye ynelik aratrma faaliyetleri desteklenecektir. 645. lkemize yurt dndan gelen gmen, snmac ve kaak iilerin demografik ve sosyoekonomik zelliklerinin tespiti ve takibine imkan verecek etkin bir kayt sistemi gelitirilecektir. 646. reme sal ve aile planlamas hizmetlerinin temel salk hizmetleri ile btnletirilerek, kaliteli bir biimde, yaam boyu yaklam iinde cinsiyet ayrm yaplmadan sunulmas salanacaktr. 647. reme sal ve aile planlamas hizmetlerinde hedef kitle ve ncelikli hizmet alanlarnn belirlenmesinde ve hizmet sunumunda, yerleim yeri ve blge baznda demografik gstergelerdeki farkllklar ve nfusla ilgili eilimler dikkate alnacaktr. 648. reme sal ve aile planlamas hizmetlerinin hedef kitle asndan ulalabilirlii, devamll ve yaygnl artrlacak,
79
toplumun bilinlendirilerek hizmete ynelik talebin ykseltilmesi salanacak, ilgili sektrler ve kurulular arasndaki ibirlii glendirilecek ve bu alana ilikin gelimeleri srekli izleme imkan verecek etkin bir kayt sistemi gelitirilecektir. TABLO: 13- Demografik Gstergelerde Gelimeler
(Yl Ortas) Demografik Gstergeler Birim 1995 2000 (1) 2005 (1) Toplam Nfus (Yl Bin Kii Sonu) 60.963 65.757 70.668 Toplam Nfus (Yl Bin Kii Ortas) 60.500 65.300 70.222 Yllk Nfus Art Hz Yzde (2) 1,57 1,50 1,33 Kaba Doum Hz Binde 22,6 21,8 19,9 Kaba lm Hz Binde 6,9 6,7 6,6 Toplam Dourganlk ocuk Hz Says 2,69 2,53 2,3 Bebek lm Hz Binde 43,1 35,3 28,8 Douta Hayatta Kalma midi Toplam Erkek Kadn 0-14 Ya Grubu 15-64 Ya Grubu 65+Ya Grubu Yl Yl Yl Yzde Yzde Yzde 68,0 65,7 70,3 32,84 62,13 5,02 69,1 66,9 71,5 30,04 64,39 5,57 70,3 68,0 72,7 28,27 65,84 5,89
hukuki ve kurumsal dzenlemeler sratle tamamlanacaktr. 650. Nfus kaytlarnn gncel ve gvenilir biimde tutulabilmesi iin mevcut sistemin aklarn giderecek yeni modellerin de hayata geirilebilmesine ynelik dzenlemeler yaplacaktr. 651. reme sal ve aile planlamas hizmetlerinin etkinliinin artrlmas ve izlenmesi amacyla ilgili kurulular arasnda gncel ve gvenilir bilgi akna imkan verecek etkin bir kayt sisteminin gelitirilmesine ynelik dzenlemeler yaplacaktr. 2. ETM a) Mevcut Durum 652. 1999 yl itibaryla, 12 ve st ya grubunda, okuma yazma oran erkeklerde yzde 94,2 ve kadnlarda yzde 77,4 olmak zere yzde 85,7'ye ulamtr. 653. 1999-2000 retim ylnda 59.374 kamu ve zel okulncesi, ilkretim ve ortaretim kurumlarnda toplam 12,7 milyon renci ve 484.089 retmen bulunmaktadr. retim gren bu rencilerden 246.514 zel rgn eitim kurumlarna devam etmektedir. Ayrca, 6.531 kamu ve zel raklk ve yaygn eitim kurumunda yaklak 3 milyon kiiye eitim hizmeti verilmitir. Btn eitim kademelerinde zel retim kurumlarnn paynn artrlmas gerei nemini korumaktadr. 654. VII. Plan dneminde 15 yeni vakf niversitesi kurulmu, bylece 21'i vakf niversitesi olmak zere niversite says 74'e ykselmitir. te yandan, 1995 ylnda 1.137 olan faklte, enstit, yksekokul ve meslek yksekokulu says, 1999 ylnda 1.492ye ykseltilmitir. Yksekretim kademesindeki renci says ise 1,5 milyona yaklamtr.
Nfusun Ana Ya Grubu tibariyle Dalm
Nfusun Eitimle lgili Ya Gruplar tibariyle Dalm 3-5 Ya Grubu 6-13 Ya Grubu 14-16 Ya Grubu 17-20 Ya Grubu Yzde Yzde Yzde Yzde 6,36 17,98 6,60 8,15 5,89 15,85 6,29 8,28 5,89 14,63 5,53 7,68
Kaynak: DE, DPT. (1) Tahmin. (2) Gleri kapsamamaktadr.
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 649. Nfus hareketlerinin izlenmesi ve kamu hizmetlerinin etkinliinin artrlmas amacyla, Merkezi Nfus daresi Sisteminin (MERNS), lke dzeyinde ilgili kamu kurulular arasnda bilgi alveriine imkan verecek ekilde uygulamaya konulmas iin gerekli
80
655. Okullama oranlar, 1999-2000 retim ylnda okulncesi eitimde yzde 9,8e, ilkretimde yzde 97,6ya, yzde 22,8'i mesleki teknik eitim ve yzde 36,6s genel lise eitiminde olmak zere ortaretimde yzde 59,4e, yksekretimde ise yzde 18,7'si rgn retimde olmak zere toplam yzde 27,8'e ulamtr. 656. 1995-1996 retim yl itibaryla yzde 23,4 olan mesleki ve teknik eitimde okullama oran, 1999-2000 retim ylnda yzde 22,8 olarak gereklemitir. 657. Bata byk kentlerde olmak zere ikili retim uygulamas ve kalabalk snflar, krsal alanlarda ise birletirilmi snf uygulamas eitimin kalitesini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. 658. Toplumun eitim dzeyinin ykseltilmesi amacyla 1997 ylnda yrrle konulan 4306 sayl Kanun ile zorunlu temel eitimin sresi 8 yla karlmtr. Ayn Yasa ile ihtiya duyulan ilave kaynaklarn salanmasna ilikin dzenlemeler de yaplmtr. Ayrca Dnya Bankasndan salanan krediyle Temel Eitim Projesine ilerlik kazandrlmtr. 659. Eitimin btn kademelerinde fiziki altyap ve insan gc eksikliklerinin devam etmesi eitimin kalitesini olumsuz etkilemektedir. 660. retmen saysndaki yetersizlikler ve dalmndaki dengesizliklerin giderilmesi iin karlan norm kadro ynetmelii uygulamaya konulmutur. 661. Eitimde yeni teknolojilerin kullanlmas ve yaygnlatrlmasnda yeterli gelime salanamamtr. lkretimden balamak zere eitimin her kademesinde bilgisayarl eitime geilmesi, her okula internet eriiminin salanmas ve mfredat programlarnn
yazlm programlar olarak retilmesi nem tamaktadr. 662. Herkese eitim ve retim imkan sunabilecek ortamn yaratlmas, yksekretime geite ylmalarn nlenmesi, eitimde frsat eitliinin salanmas ve etkin bir ynlendirme sisteminin kurulmasna ilikin dzenlemelerde yetersiz kalnmtr. 663. Ortaretimde etkili bir ynlendirme sisteminin bulunmamas ve zellikle meslekiteknik eitim ve sanayi arasndaki ibirliinin yeterince gelitirilememesi sebebiyle yksekretim kurumlar nndeki ylmalar devam etmitir. 664. Btn eitim kademelerinde zel retim kurumlarnn artrlmasna ynelik ihtiyalar devam etmi ve bu kurumlardaki rencilerin toplam renci says iindeki pay yzde 1,7 dzeyinde kalmtr. 665. Eitimin btn kademelerinde gerekli alt yap ve retmen ihtiyacnn karlanmasnda iyiletirmeler olmasna ramen, beklenen dzeyde gelime salanamamtr. Eitim hizmeti sunan kamu ve zel kurum ve kurulular arasndaki koordinasyon eksiklii devam etmektedir. 666. zel eitim okullarnn says artrlamam ve mevcut okullarda kaynatrma eitimine geilmesinde yeterli gelime salanamamtr. Ayrca zel eitim gerektiren stn zekal ocuklara uygun eitim ortamlarnn hazrlanmasnda yetersiz kalnmtr. 667. Ortaretimde uygulamaya konulan ders geme ve kredi sistemi 1995-1996 retim ylnda yrrlkten kaldrlarak snf geme sistemine dnlmtr. 668. Kaynak yetersizlii, mevcut kaynaklarn etkin kullanlamamas ve sanayi ile ibir-
81
liinin yeterince gelitirilememesi gibi nedenlerle mesleki ve teknik eitimde Plan hedeflerinin gerisinde kalnm, i piyasasnn ihtiya duyduu nitelik ve trde mesleki eitim programlar gelitirilmesinde yetersiz kalnmtr. 669. Mesleki ve teknik eitim kurumlar ile raklk eitim merkezlerinde balatlan Tam Gn Tam Yl Eitim Projesi uygulamas erevesinde 1996-1999 dneminde toplam 118.128 renciye eitim imkan salanmtr. 670. Eitim sistemi dnda kalan ocuklarn tamamnn raklk eitimi kapsamna alnmas salanamamtr. rgn ve yaygn eitimin dnda kalan ocuklarn sosyal ve ekonomik ynden uygun olmayan artlarda almas, bunlarn ruh ve beden salklarn olumsuz ynde etkiledii gibi insan kaynaklarnn da verimsiz kullanmna neden olmaktadr. Kiinin en temel hak ve ihtiyalarndan olan dini bilgi ve bilgilendirmenin rgn ve yaygn eitim kurumlarnda verilmesine devam edilecektir. 671. 1999-2000 retim ylnda yksekretimde toplam retim eleman says 64.169dur. lkemizde bir retim yesi bana 35 renci derken, AB lkelerinde 15 renci dmektedir. zellikle, yeni kurulan niversitelerin retim eleman temininde yaad skntlar devam etmektedir. 19992000 retim ylnda, niversite rencilerinin yzde 26'snn stanbul, Ankara ve zmir illerindeki niversitelerde renim grmesine ramen, retim elemanlarnn yzde 50'sinin bu illerde bulunmas nedeniyle, yeni kurulan niversitelerde retim eleman bana den ortalama renci says azaltlamamtr. 672. VI. Plan dneminde, retim yesi olarak yetitirilmek amacyla 2.006 aratrma grevlisi yurtd lisansst eitim programlarna gnderilmi iken, bu say VII. Plan dneminde 416 olarak gereklemitir.
673. Yksekretim kurumlar brokratik ve merkezi yapdan kurtarlamam; niversite iinde olduu kadar niversiteler arasnda da rekabet ortam oluturulamam; niversite ve faklte ynetimlerinin yetkileri artrlamam; retim yesi ve aratrma grevlilerinin ynetime katlm, gerekli olan bilimsel zerklik ve niversite-sanayi ibirlii yeterince salanamamtr. 674. Kamu ve zel kesime ynelik stlenecei snavlarla ilgili grev ve sorumluluklarna bal olarak renci Seme ve Yerletirme Merkezinin (SYM) yeniden yaplandrlmas gerei bulunmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 675. Eitim sisteminin temel amac; Atatrk ilke ve inklplarna bal, dnme, alglama ve problem zme yetenei gelimi, demokratik, zgrlk ve manevi deerlere bal, yeni fikirlere ak, kiisel sorumluluk duygusuna sahip, milli kltr zmsemi, farkl kltrleri yorumlayabilen ve ada uygarla katkda bulunabilen, bilim ve teknoloji retimine yatkn ve beceri dzeyi yksek, retken ve yaratc bilgi a insann yetitirmektir. 676. Milli eitim, herkes iin hayat boyu renme yaklamyla bilgiye ulama yol ve yntemlerini reten, etkin bir rehberlik hizmetini ieren, eitimin tm evrelerinde yatay ve dikey geilere imkan veren, piyasa meslek standartlarna uygun, retime dnk eitime arlk veren, yetki devrini esas alan, istisnasz tm renciler iin frsat eitliini gzeten bir sistem btnl ierisinde yeniden dzenlenecektir. 677. Sosyal, psikolojik ve zihinsel geliimin erken yalarda ekillenmesi nedeniyle, okulncesi eitim yaygnlatrlacaktr.
82
TABLO: 14- Eitimde Saysal Gelimeler

Eitim Kademeleri Okul ncesi Eitim lkretim Ortaretim -Genel Lise Eitimi -Mes.ve Teknik Eitimi Yksekretim (*) -rgn retim -Ak retim 1995-1996 1999-2000 2000-2005 (1) renci Okullama renci Okullama renci Okullama Says (000) Oran (%) Says (000) Oran (%) Says (000) Oran (%) 199 7,7 252 9,8 690 25,0 9.564 89,8 10.053 97,6 10.328 100,0 2.223 55,0 2.444 59,4 2.886 75,0 1.277 31,6 1.506 36,6 1.539 40,0 946 23,4 938 22,8 1.346 35,0 1.226 23,8 1.492 27,8 2.002 37,3 766 14,9 1.006 18,7 1.519 28,3 460 8,9 486 9,1 483 9,0
(*) Yksek Lisans rencileri dahil. (1) Hedef
678. Uzun vadede zorunlu temel eitimin 12 yla karlmas hedefi dorultusunda gerekli altyap hazrlanacaktr. 679. Eitimin her kademesinde teknolojinin salad imkanlardan zellikle bilgisayar teknolojisinden azami lde yararlanlacak, uzaktan eitim ve ileri teknolojileri kullanan yeni eitim yntemleri uygulamaya konulacaktr. 680. lkretimin ilerleyen snflarndan balamak zere, eitimin her kademesinde Bilgisayar Destekli Rehberlik yoluyla renciyi tanma teknikleri ve yetenek arlkl deerlendirmeye dayanan etkin bir ynlendirme sistemi gelitirilecektir. 681. Eitim kurumlarnn ihtiyac olan retmen ve retim yelii cazip hale getirilerek nitelikli retmen ve retim yesi yetitirilecek, yurt dzeyinde dengeli dalm salanacak ve hizmet ii eitimleri zlk haklarna yanstlacaktr. Eitimin her kademesinde retmen ve retim eleman ihtiyacnn karlanabilmesi amacyla szlemeli statde eitim personeli istihdam konusunda almalar balatlacaktr.
682. Eitimin btn kademelerinde yabanc dille retim yerine, kiilere yabanc dili en iyi ekilde retmek iin gerekli almalar yaplacaktr. 683. Eitim kurumlarnn baar deerlendirmesi iin toplam kalite ynetimini de dikkate alan, performans lmne dayal bir model gelitirilecek ve blgeler aras dengesizlikler giderilecektir. 684. Eitimin kalitesini dorudan etkileyen fiziki altyap, donanm, mfredat, retmen ve retim yesi istihdam asndan eitim kurumlarnn yeterli dzeye getirilebilmesi iin finansman imkanlar gelitirilecektir. 685. Eitimin yaygnlatrlmasnda merkezi idarenin yansra mahalli idareler, gnll kurulular ve zel sektrn katks salanacaktr. 686. Plan dneminde kalabalk snflarn mevcudu drlecek ve ikili eitim uygulamas azaltlacaktr. 687. Eitimin her kademesinde, Trk Cumhuriyetleri ve akraba topluluklar ile
83
eitim ve kltr amal ortak programlar gelitirilecektir. 688. Okul ncesi eitim hizmeti veren kurumlar arasndaki farkllklarn giderilmesi iin standartlar oluturulacaktr. Okul ncesi eitim dneminde toplum tabanl milli, ahlaki ve manevi deerlere bal eitim verilebilmesi iin yazl, szl ve grntl eitim programlarnn yapm zendirilecektir. 689. zel eitim almas gereken ocuklarn normal geliim gsteren ocuklarla birlikte eitim grecei kaynatrma okullar btn rencilerin ihtiyalarna cevap verecek ekilde mekan, donanm, personel ve program esnekliine kavuturulacak; stn zekal ve stn yetenekli ocuklarn rehberlik ve danmanlk yardmn okul ncesi ve ilkretim anda almasna ve bu ocuklar iin uygun eitim ortamlarnn hazrlanmasna arlk verilecek ve zel sektrn bu alandaki giriimleri desteklenecektir. 690. Ortaretim, okul tr yerine program trn esas alan bir yapya kavuturulacak, meslek eitimine geni tabanl bir temel eitim program ile balanacaktr. 691. rgn ve yaygn mesleki-teknik eitime arlk verilecek, ortaretimde meslekiteknik eitimin pay artrlacak, niversitelere giri snavlarnda normal liseler ile meslek ve teknik lise mezunlar arasndaki farkl deerlendirmeler kaldrlarak, mesleki ve teknik eitimin yaygnlamas tevik edilecek, meslekit-eknik eitim programlarnn meslek standartlarna dayal olarak yaplmas salanacak ve alma hayat ile ilevsel ibirlii gelitirilecektir. 692. Meslek yksek okullar ile mesleki ve teknik ortaretim kurumlar arasnda program btnln esas alan i blm ve ibirlii kurulacak; nitelikli igcnn
yetitirilmesinde nemli yeri olan meslek yksek okullarnda rencilerin uygulamal eitim almalar salanacaktr. 693. Toplumda hayat boyu renme anlaynn benimsenmesini esas alan her trl yaygn eitim imkan gelitirilecek; zellikle niversiteye giremeyen genlere ksa yoldan beceri kazandrma ve meslek edindirme faaliyetleri artrlacak, mahalli idarelerin, gnll kurulularn ve zel sektrn bu konudaki faaliyetleri zendirilecektir. 694. Yksekretim brokratik ve merkeziyeti yapdan kurtarlacak, sistemde rekabeti gelitirici dzenlemeler yaplacak, niversitelerin idari, mali ve bilimsel zerklikleri glendirilecektir. Yksekretim Kurulu st dzeyde uzun dnemli planlama ve koordinasyon ilevini yrtecek bir yapya kavuturulacaktr. 695. Yksekretime giri sistemi, rencilerin ilgi ve yeteneklerine uygun programlara yerletirilmesini salayacak ve frsat eitliini bozmayacak ekilde yeniden dzenlenecektir. 696. renci Seme ve Yerletirme Merkezi, kamu ve zel kesime ynelik stlenecei snavlarla ilgili olarak yeniden yaplandrlacaktr. 697. Yeni niversite ve bal birimlerin kurulmas objektif kriterlere ve geni tabanl bir karar alma srecine balanacaktr. 698. Yksekretim kurumlarnda finansman kaynaklar gelitirilecek ve eitlendirilecek; etkin bir har-burs-kredi sistemi kurularak deme gcne bal olarak rencilerden alnan eitime katk paylarnn yksekretimin finansmannda kaynaklardan biri haline gelmesi salanacaktr. 699. niversitelerde, akademik terfilerde, bilimsel liyakatn esas alnmasndaki aksaklk-
84
lar giderilecek, kadrosuzluk, akademik terfii engelleyici bir faktr olmaktan karlacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 700. Merkez tekilatnda hizmet esasna dayal bir yaplanmaya gidilmesi ve Bakanlk tara tekilatlarna yetki ve sorumluluk devredilmesi amacyla 3797 sayl Milli Eitim Bakanl Tekilat Kanununda dzenlemeler yaplacaktr. 701. Milli Eitim Bakanl ve dier kamu kurum ve kurulularnca verilen okul ncesi eitim faaliyetlerinin btncl bir yaklamla yrtlebilmesi amacyla dzenlemeler yaplacaktr. 702. zel retim Kurumlar Kanunu, eitli tevik imkanlarn kapsayacak ekilde yeniden dzenlenecektir. 703. raklk, mesleki ve teknik eitimin i hayatnn beklentilerine cevap verebilmesi, mesleki ve teknik eitimle sanayi arasndaki ilikinin artrlabilmesi ve uygulamada aksayan hususlarn giderilmesi amacyla, 3308 sayl Kanunda gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 704. retmen ve retim yelerinin aldklar hizmet ii eitimlerin zlk haklarna yanstlabilmesi ve ihtiya duyulan alanlarda szlemeli retmen ve retim yesi istihdam edilebilmesi iin gerekli hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 705. Yksekretimin brokratik ve merkeziyeti yapdan kurtarlarak uzun dnemli planlama ve koordinasyondan sorumlu bir yapya kavuturulmas; yksekretim sisteminde rekabetin gelitirilmesi, idari, mali ve bilimsel zerkliin glendirilmesi iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 706. Yeni niversite ve bal birimlerin objektif kriterlere ve geni tabanl bir karar
alma srecine bal olarak kurulabilmesi iin gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. 707. renci Seme ve Yerletirme Merkezinin, kamu ve zel kesime ynelik stlenecei snavlarla ilgili olarak yeniden yaplandrlmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 3. SALIK a) Mevcut Durum 708. 1995 ylnda binde 43,1 olan bebek lm hz 2000 ylnda binde 35,3'e dm, ayn dnemde douta hayatta kalma midi 68 yldan 69,1 yla ykselmitir. 709. 2000 yl sonu itibaryla hastane saysnn 1.220ye, salk oca saysnn 5.700e, salk evi saysnn 13.500e ulamas beklenmekte, 807 kiiye bir hekim, 384 kiiye bir hasta yata decei tahmin edilmektedir. 1999 yl itibaryla hasta yataklarnn yzde 38i, hekimlerin ise yzde 40 nfusun yzde 25,6snn yaad byk il'de bulunmaktadr. lke genelinde yatak kullanm oran yzde 59dur. zellikle ile hastanelerinde yatak kullanm oran yzde 25in altnda kalrken byk illere hasta akn devam etmektedir. 710. Salk insan gcnn ve altyapsnn yurt dzeyine dengesiz dalm, kurulular ve hizmet basamaklar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksiklii devam etmektedir. 711. 1999 yl sonu itibaryla salk sigortas kapsamndaki nfusun oran yzde 86,4e ulamtr. Yeil Kart verilmek suretiyle 8,7 milyon kii, yatakl tedavi hizmetinden yararlanma gvencesine kavuturulmutur. 712. Koruyucu salk hizmetlerine gerekli ncelik verilememi ve bu hizmetlerin temel salk hizmetleriyle birlikte yaygn, srekli ve etkili sunulmas salanamamtr.
85
713. Hzl kentlemeyle birlikte artan kentli nfusun birinci basamak salk hizmeti talebini karlayacak etkin bir model gelitirilememi ve aile hekimlii uygulamasna geilememitir. 714. Hizmet kademeleri arasnda etkin bir hasta sevk sistemi kurulamam, sigorta kapsamndaki kiilere hekim ve hastane seme hakk salanamamtr. TABLO: 15- Kurululara Gre Hastane ve Yatak Saylar (2000)
(Adet)
718. Trafik kazalar sonucu ortaya kan salk ve ekonomik kayplar nemini korumaktadr. 719. lke sathnda acil ve ilkyardm hizmetlerinin yaygnlatrlmas, mobil salk hizmetlerinin gelitirilmesi, ynetim ve koordinasyon merkezinin oluturulmas ihtiyac devam etmektedir. 720. Salk Bakanl hastanelerinin insan gc ve altyap imkanlarndan daha iyi yararlanlmas amacyla 13 ilde 23 hastanede vardiya uygulamas balatlmtr. 721. Kamu kesimine ait hastanelerde yar zamanl alma stats uygulanmas, insan gc ve altyap imkanlarndan yeterince yararlanlamamasna ve tp eitiminin olumsuz etkilenmesine yol amtr. 722. 1994-1995 retim ylnda 25 olan tp fakltelerinin says, 1998-1999 retim ylnda 46'ya ykselirken, ayn dnemde yeni kayt olan renci says 5.087'den 4.514'e dmtr. Bu durum, gelimi tp fakltelerinin renci kontenjanlarn azaltmasndan kaynaklanmtr. Yeni tp faklteleri kurulmas yerine mevcut tp fakltelerinin eitim, aratrma, insan gc ve altyap bakmndan glendirilerek yeni kayt olan renci kontenjanlarnda azalmann nlenmesi ve etkili bir insan gc planlamas yaplmas ihtiyac nemini korumaktadr. 723. 1999 yl sonu itibaryla toplam yatak says iinde zel sektrn pay yzde 6,8 olmutur. zel sektr daha ok poliklinik, laboratuvar ve tehis merkezi arlkl hizmet vermektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 724. Toplumsal gelimenin temel bir unsuru olarak bireylerin fiziksel, zihinsel, sosyal ve ruhsal ynden tam bir iyilik halinde
Kurulular
Hastane Says (1)
Yatak Says (1)

84.200 15.900 27.300 2.217 680 24.200 1.313 320 934 1.436 11.500 170.000
Salk Bakanl 742 Milli Savunma Bakanl 42 SSK Genel Mdrl 116 KTler 10 Dier Bakanlklar 2 Tp Faklteleri 43 Belediyeler 8 Yabanclar 4 Aznlklar 5 Dernekler 18 zel 230 Toplam 1.220 Kaynak: Salk Bakanl, DPT. (1) Tahmin
715. Hastaneler idari ve mali zerklie ve kendi gelirleri ile giderlerini karlayan bir yapya kavuturulamam, ada iletmecilik anlayyla ynetilmeleri salanamamtr. 716. Salk alanna daha fazla kaynak ayrlmas, mevcut kaynaklarn daha etkili ve verimli kullanlmas, kaynaklarn ncelikle maliyet etkililii yksek olan koruyucu salk hizmetlerine ynlendirilmesi ihtiyac nemini korumaktadr. 717. evresel risk faktrlerinin azaltlmas iin sektrler arasnda ibirlii programlar gelitirilememi ve evre sal hizmetleri yeterince glendirilememitir.
86
olmasnn salanmas, yaam kalitesinin ve sresinin ykseltilerek salkl bir topluma ulalmas esastr. 725. Salk hizmetleri; eitlik ve hakkaniyet iinde, halkn ihtiya ve beklentilerine uygun, kaliteli, ulalabilir, verimli bir ekilde, blgeler ve sosyoekonomik gruplar aras salk dzeyi farkllklarn azaltc, ada yaamn gerekleriyle uyumlu, hasta haklarna saygl bir ekilde sunulacaktr. 726. Bireylerin ve ailelerin kendi salklarn koruma ve gelitirme abalar, salkl yaam, tutum ve davranlar ile saln korunmasn ve gelitirilmesini tevik eden sosyal ve kltrel deerlerin gl bir toplumsal deer haline gelmesi desteklenecektir. 727. Salk hizmetlerinin planlanmas, sunumu ve kaynak tahsisinde maliyet-etkili hizmetlere ncelik verilecektir. Koruyucu salk hizmetleri sunumu, birinci basamak salk hizmet birimleriyle entegre edilerek etkinletirilecek ve ilkretim okullarndan balamak zere her seviyede salk eitimi programlar gelitirilecektir. 728. Bebek ve ocuklarn yaama salkl balama, ergen ve genlerin salklarn koruma, gelitirme bilgi ve becerisine sahip olmalar, kiilerin zrllkten ve hastalktan uzak yaam sresinin artrlmas ve kalitesinin ykseltilmesi, zellikle yallarn yaamsal faaliyetlerini yardma muhta olmadan srdrebilmeleri ve topluma katklarnn devam salanacaktr. 729. Toplumun salk durumunun korunmas ve iyiletirilmesi amacyla sektrler arasnda ibirlii ve koordinasyon temin edilecektir. 730. Salk hizmet sunumu ve finansman birbirinden ayrlacak, herkese salk
sigortas kapsamnda salk hizmetinden yararlanma hakk salanacaktr. 731. Salk hizmeti basamaklar arasnda etkin ileyen bir hasta sevk sistemi gelitirilecektir. 732. Kentsel kesim birinci basamak salk hizmet kapasitesi gelitirilecek, semt poliklinii uygulamas yeniden yaplandrlacak, piyasa artlarnda hizmet reten zel salk kurulularnn imkanlarndan yararlanlacak ve aile hekimlii uygulamasna geilecektir. Krsal kesimde, yerleik nfusa hizmet veren salk ocaklar yeniden yaplandrlarak altyap ve insan gc imkanlar gelitirilecek ve mobil salk hizmeti uygulamas etkinletirilecektir. 733. Ana ve ocuk, reme, az ve di, beslenme, evre, i, sporcu sal, yal sal ve afet sal gibi halk sal hizmetleri ile halkn salk eitimine ynelik almalara arlk verilecektir. 734. Ayakta tehis ve tedavi merkezleri ve yatakl tedavi kurumlar ile irtibatl evde hasta bakmna ynelik bir hizmet modeli gelitirilecektir. 735. Hastaneler idari ve mali ynden zerklie kavuturulacak, ada ynetim ve iletmecilik anlayyla ynetilecek, kendi gelirleriyle giderlerini karlayan iletmeler haline getirilecektir. 736. Hastane yataklarnn planlanmasnda salk ihtiyalarnn younlat ve hizmet a bulunan dallara ncelik verilecektir. 737. Aratrma, eitim ve referans hastanelerinin asli amalar ynnde hizmet vermeleri salanacaktr. 738. Acil salk hizmetlerinin lke dzeyinde yaygnlatrlmas ve gelitirilmesi salanacaktr.
87
TABLO: 16- Salk Gstergelerinde Gelimeler

Yatak Says (Adet) Yatak Bana Den Nfus Yatak Kullanm Oran (Yzde) Salk Oca Says Hekim Says Hekim Bana Den Nfus Di Hekimi Says Di Hekimi Bana Den Nfus Hemire Says Hemire Bana Den Nfus Douta Hayatta Kalma midi (Yl) Bebek lm Hz (Binde) 2000 2005 (1) (2) 150.565 170.000 200.000 1995 402 58 4.927 69.349 872 11.717 5.163 64.243 942 68,0 43,1 384 60 5.700 80.900 807 14.200 4.599 71.000 919 69,1 35,3 351 75 6.300 89.000 789 16.000 4.389 77.100 910 70,3 28,8
742. Salk kurulularnda bilimsel kanta dayal tan ve tedavi usulleri ve aklc ila kullanm uygulamalar yaygnlatrlacaktr. 743. A retim kapasitesi gelitirilecektir. Refik Saydam Hfzsshha Merkezi a, ila, gda ve evreye dnk laboratuvar ve kontrol hizmetlerinde ulusal referans kurumu haline getirilecektir. 744. Gda sal ve gvenilirlii hizmetleri gelitirilecek ve etkin bir denetim salanacaktr. Yeterli ve dengeli beslenmenin salanabilmesi iin halkn eitimine ve beslenme kltr kazandrlmasna nem verilecektir. 745. zel sektrn salk yatrmlar ve gnll salk kurulularnn hizmetleri tevik edilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 746. Salk Bakanlnn grev ve tekilat yaps yeniden dzenlenecektir. 747. AB normlarna uyum dzenlemeleri tamamlanacaktr. 748. Koruyucu salk hizmetlerinin etkinletirilmesi amacyla mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. 749. Birinci basamak salk hizmet birimleriyle entegre aile hekimlii uygulamas iin gerekli dzenlemeler gerekletirilecektir. 750. Hastanelerin rekabet edebilir ve zerk iletmeler haline dntrlmesi ile ilgili mevzuat dzenlemeleri yaplacaktr. 751. Kamu kesimine ait salk tesislerinde salk personelinin tam gn almasn zendirici dzenlemeler gerekletirilecektir. 752. Refik Saydam Hfzsshha Merkezinin ulusal referans kurumu haline getirilmesi ile ilgili mevzuat dzenlemesi yaplacaktr.
Kaynak: Salk Bakanl, DPT. (1) Tahmin. (2) Hedef.
739. Kamu kesimine ait salk hizmet birimlerinin i yk, hizmetin kademesi ve zellii, uluslararas norm ve standartlar dikkate alnarak insan gc, teknoloji ve ynetim kapasiteleri gelitirilecek, altyap ve insangc imkanlarndan azami lde yararlanlacak ve personelin tam gn almas zendirilecektir. 740. Avrupa Birlii insangc normlar, salk sisteminin yaplanmas ve eitim kurumlarnn altyap imkanlar dikkate alnarak tp fakltelerinin renci kontenjanlar yeniden belirlenecektir. 741. Salk hizmet sunumunun btn kademeleri insangc, altyap, ynetim ve teknoloji bakmndan gelitirilecek ve salk bilgi sistemi oluturulacaktr.
88
753. Hemire ve ebeler ile ilgili mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. 754. Salk meslekleri ve uygulamalar ile ilgili mevzuat gncelletirilecektir. 755. Salk hizmet sunumu ile finansmannn ayrlmasna ilikin dzenlemeler yaplacaktr. 756. Yksek Salk urasnn mevcut yaps gzden geirilerek ilgili taraflarn temsil edildii bir yapya kavuturulacaktr. 757. Gda sal ve gvenilirlii alannda denetimi artrc mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. 4. NSANGC a) Mevcut Durum 758. Uluslararas rekabetgcnn ana unsurlarndan olan insangcnn niteliinin hzla gelitirilmesi ihtiyac nemini korumaktadr. 759. Eitim sisteminde kaydedilen gelimelere ramen, alan nfusun eitim dzeyi gelimi lkelerle kyaslandnda olduka yetersiz kalmaktadr. 760. Yksekrenim alm igcnn toplam igcne oran 1995de yzde 5,7den 1999da yzde 7,3e, lise ve dengi okul dzeyinde eitim alm igcnn toplam igcne oran da ayn yllar itibaryla yzde 12,6dan yzde 13,2ye ykselmitir. nsangcnn eitim dzeyindeki artlarn hzlandrlarak devam zorunluluu bulunmaktadr. 761. Salk ve eitim personeli says ve niteliinin gelitirilmesi ve dengeli bir dalma ulalmas ihtiyac nemini korumaktadr. Hzl geliim gstermekte olan bilgi teknolojisi gibi baz alanlarda arz yetersizlii grlrken,
bata ziraat ve inaat mhendislii olmak zere baz alanlarda arz fazlal dikkati ekmektedir. 762. Mesleki ve teknik rgn ve yaygn eitim ile ekonominin insangc ihtiyalar arasndaki uyumun gelitirilmesi gerei devam etmektedir. 763. Meslek liselerinde ve meslek yksek okullarnda ekonominin ihtiya duyduu alanlarda eleman yetitirilmesine devam edilmitir. Bununla beraber, Planlarda bu okullarn ar bir eitlendirmeye gidilmeden gelitirilmesine ynelik politikalar ngrlmesine ramen uygulama buna paralel olmamtr. Eitim programlarnn i hayatnn gereklerine uygun olarak gelitirilmesi ve uygulanmasnda yetersizlikler bulunmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 764. nsangcnn, bilgi toplumunun gerektirdii bilgi ve becerilerle donatlm olarak yetitirilmesi, retken bir ekilde deerlendirilmesi ve yaam kalitesinin iyiletirilmesi esastr. 765. Eitim sistemi, say ve kalite ynnden ekonominin ve toplumun nitelikli insangc ihtiyacnn karlanmasn salayacak ekilde gelitirilecektir. 766. gcnn eitim dzeyi uluslararas rekabetgcn artracak ekilde gelitirilecek ve i hayat paralelinde srekli eitim imkanlar glendirilecektir. 767. Mesleki teknik eitim, rgn ve yaygn eitim sistemi iinde esnek, dinamik ve i hayat ile sk iliki iinde gelitirilecektir. 768. Mesleki ve teknik eitimin daha etkin ve verimli olabilmesi iin alma hayat ile ilevsel ibirliine imkan verecek yeni kurumlama modelleri gelitirilecektir.
89
769. Eitim imkanlarnn sunulmasnda geleneksel yntemlerle snrl kalnmayarak, bilgi ve iletiim teknolojilerinin etkin kullanm yoluyla daha geni hedef kitlelere eitim gtrecek programlar gelitirilecek, uzaktan eitim uygulama ve imkanlar yaygnlatrlacaktr. 770. lkretimden itibaren eitim sreci ierisinde retmen ve rencilere teknoloji kltr kazandrlmasna ynelik programlar gelitirilecektir. 771. Kiilerin sahip olduklar mesleki yeterliklerin belirlenerek, gvenilir bir snav ve belgelendirme sistemi ile deerlendirilmesi salanacaktr. 772. Yeni ortaya kan ve hzl geliim gsteren mesleklerin istihdam ve eitim boyutunu dikkate alan ulusal ve yerel lekteki almalar desteklenecektir. 773. Nitelikli insangcnn gelitirilmesine ayrlan kaynaklarn artrlmasna ve etkin kullanmna zen gsterilecektir. 774. Kamu kesiminde modern ynetim bilimi ve teknikleri erevesinde insangcnn niteliinin ykseltilmesine ve verimli istihdamna zen gsterilecektir. 775. Eitim ve salk personeli say ve nitelik olarak gelitirilecek ve dengeli dalm salanacaktr.
TABLO: 17- Yksekrenimli nsangc Arz Projeksiyonu

renim Dal Dil ve Edebiyat Matematik ve Fen Bilimleri Salk Bilimleri Sosyal Bilimler Hukuk lkretim r. Ortaretim r. Teknik Bilimler Ziraat ve Ormanclk Gzel Sanatlar
(1) Tahmin.
2000 (1) 48,1 94,7 196,1 368,9 52,9 334,2 155,7 245,8 62,2 18,8
2005 (1) 66,5 129,7 218,5 458,7 63,0 394,8 210,1 303,8 73,0 24,0
(Bin Kii)
TABLO:18- Salk ve Eitim Alanndaki Personel Arz ve htiyac Projeksiyonu

(Bin Kii)
Arz
(1)
htiya
(1)
Arz
(1)
htiya
(1)
Hekim Di Hekimi Eczac Hemire Veteriner lkretim retmeni Ortaretim retmeni Yk.rt.reti m eleman
(1) Tahmin.
80,9 14,2 21,8 71,0 11,8 334, 2 155, 7 64,0
97,6 21,5 21,6 172,8 11,6 376,0 133,0 83,0
89,0 16,0 21,3 77,1 14,3 394, 8 210, 1 85,0
121,7 28,3 26,2 212,8 15,0 413,0 180,0 119,5
90
TABLO: 19- Teknik Personel Arz ve htiyac Projeksiyonu

2000 (1) Arz htiya (1) 28,8 25,1 43,9 37,1 44,3 44,7 12,4 12,4 32,4 30,9 6,8 9,2 19,1 17,4 8,7 7,4 4,6 2,9 14,0 10,0 6,7 6,2 5,5 5,5 18,6 15,2 62,2 38,1 (Bin Kii) 2005 Arz (1) htiya (1) 33,1 32,4 50,2 45,9 52,1 56,3 17,6 18,8 39,7 43,0 12,6 16,6 20,5 21,5 10,6 9,8 5,9 3,8 17,5 13,3 8,3 8,4 9,1 9,5 26,5 21,8 73,0 49,1
b) Amalar, lkeler ve Politikalar 779. Sorumluluk duygusu gelimi, yeni fikirlere ak, kltrel deerlerimizi zmsemi, lkenin hedef ve imkanlarn bilen ve benimseyen, aratrc, ele-tirel yaklam ve demokratik tavrlar gsterebilen ve kendi kiiliklerini gelitirirken, topluma ve kalknma srecine katkda bulunan zgvenli bir genlik yetitirilmesi esastr.
Mimar naat Mhendisi Makina Mhendisi Endstri Mhendisi Elektrik-Elektronik Mh. Bilgisayar Mhendisi Kimya Mhendisi Maden ve Petrol Mh. Metalurji Mh Jeoloji ve Jeofizik Mh. Jeodezi Mhendisi evre Mhendisi Dier Mhendisler Ziraat ve Orman Mh. (1) Tahmin
5. GENLK, BEDEN ETM VE SPOR A) GENLK a) Mevcut Durum 776. 2000 ylnda 19-24 ya grubu gen nfusun 7,7 milyon ve toplam nfus ierisindeki paynn yzde 11,8 olaca tahmin edilmektedir. 777. Genlie ynelik hizmetlerde say ve nitelik olarak baz iyilemeler salanmakla birlikte, yetersizlikler devam etmektedir. zellikle renim d kalan genlik kesiminin sorunlarnn giderilmesine duyulan ihtiya nemini korumaktadr. 778. Madde bamll, bata bykehirlerde olmak zere, genler iin nemli bir tehdit unsuru oluturmaktadr.
780. Genlerin eitim, salk, alma hayat, sosyal gvenlik, istihdam ve serbest zaman deerlendirme konularndaki sorunlarnn tespitine imkan verecek aratrma almalar yaplacak ve bunlara uygun zm nerileri gelitirilecektir. 781. Genlik kesimine sunulacak hizmetlerin kalitesinin artrlmas almalarnda frsat eitlii ilkesi gzetilecek, kiilik, dnce ve beden ynnden gelimelerini salayacak okul ii ve d dnce, kltr, sanat ve spor gibi faaliyetler tevik edilecektir. 782. Genleri zararl alkanlklardan koruyucu ve caydrc tedbirlerin alnmas ile sua itilme ortamlar yaratan unsurlar yok edici almalar iin kurululararas ibirlii gelitirilerek, bu konuda faaliyet planlar hazrlama ve aratrma almalar hzlandrlacak; zellikle madde bamll, AIDS ve benzeri hastalklar konusunda genleri ve evrelerini bilgilendirme almalarna etkinlik kazandrlacaktr. 783. Mahalli idarelerin; genlere ynelik kltr, sanat, geleneksel sporlar bata olmak zere spor, zeka oyunlar, satran, folklor,
91
okuma ve aratrma alkanl kazandrc faaliyetleri dzenleyici ve tevik edici programlar hazrlamalar, genlik merkezlerinin yurt genelinde yaygnlatrlmas almalarna katk salamalar, zel sektrn de bu alana yatrm yapmas tevik edilecek ve bu merkezlerde uzman personel istihdam salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 784. Uyuturucu Kullanm ile Mcadele Takip ve Ynlendirme Alt ve st Kurullar izleme, denetleme ve koordinasyon birimi olarak yasal bir statye kavuturulacak ve etkin bir ekilde almas salanacaktr. 785. Genlere ynelik hizmetlerin daha etkin yaplabilmesi iin Genlik ve Spor Genel Mdrl yeniden yaplandrlacaktr. B) BEDEN ETM VE SPOR a) Mevcut Durum 786. 1999 yl sonu itibaryla 328 stadyum, 365 spor salonu, 31 kapal yzme havuzu, 25 ak yzme havuzu, 757 futbol sahas hizmete sunulmutur. Ayn yl sonunda 178.448 sporcu, 15.391 antrenr, 20.277 hakem, 5.437 spor kulb mevcuttur. 787. 2000 ve 2004 yl Olimpiyat Oyunlarnn stanbulda yaplmas ynndeki giriimlere ramen netice alnamamtr. Gelecekte Olimpiyat Oyunlarnn stanbulda yaplmas amacyla alt yap yatrmlarna balanmtr. 2000 yl Dnya Satran Olimpiyatnn ev sahipliini lkemiz stlenmi olup, almalar srdrlmektedir. 788. Uluslararas GAP Su Sporu enlikleri dzenlenerek yre halknn eitli dallardaki sporlara olan ilgilerinin artrlmas salanmtr.
789. Uluslararas Olimpiyat Komitesince (IOC) tam akreditasyona sahip klnmas iin Trkiye Doping Kontrol Merkezi gerekli modern cihazlarla donatlmtr. 790. Sporun bilimsel esaslar dahilinde yaplabilmesinin nemli unsurlarndan birisi olan yazl ve grsel yayn hizmetlerinin eitlendirilerek oaltlmas ve yaygnlatrlmas, bilimsel spor yaynlarnn Trkeye evrilmesi ve basm almalarna devam edilmitir. 791. Bireylere salkl bir kiilik kazandrma ynnde gelimeler salamak amacyla; insana deer veren, insan ilikileri ve yaratcln gelitiren, yaygn spor anlayna ve performans sporuna ynelik gereki spor eitim politikalarna ve hukuki dzenlemelere ihtiya bulunmaktadr. b) Amalar, ilkeler ve Politikalar 792. Beden eitimi ve sporun btn nfusun bir alkanl ve rahatlkla ulaabilecei hizmet alt yapsna sahip bir yaay tarz haline getirilmesi esastr. 793. Bedenen ve ruhen salkl bir toplum yetitirilmesinin temel unsuru olan sporun, toplumumuzun tm kesimlerine dzenli spor yapma alkanl kazandrmak suretiyle yaygnlatrlmas, sporun ve spor altyapsnn btn dallar itibaryla lke genelinde dengeli dalm, sporcu ve spor elemanlarnn eitim ve istihdam sorunlarnn giderilmesi, tesis saylarnn artrlmas ve rasyonel kullanlmas salanacaktr. 794. Spor tesisleri ve faaliyetlerinin, spor elemanlarnn hizmetii eitimlerinin, mali ve idari adan tam bamsz spor kulpleri, federasyonlar ile zel teebbs ve mahalli idareler tarafndan yaplmas veya iletilmesi salanacak, kamu kesiminin grevi ise denetlemek, ynlendirmek, tevik etmek ve bu alandaki
92
bilim ve teknolojideki yenilikleri takip etmek olacaktr. 795. Olimpiyat Oyunlar iin gerekli alt yapnn oluturulmas almalarna devam edilecektir. 796. Turizm amal sportif faaliyetlerin artrlmas ve yaygnlatrlmas iin gerekli altyap ve tantm faaliyetlerine nem verilecek, bu alanda istihdam edilecek spor elamanlarnn yetitirilmesi konusunda programlar uygulanacaktr. 797. Kulp ve federasyonlarn kurumsallamas ve kendi kendini finanse eden bir yapya dnmeleri salanacaktr. 798. Her okula bir beden eitimi ve spor retmeni, her kulbe bir eitimli spor yneticisi, her spor dalnda ve her kulpte yeterli eitilmi antrenr istihdam edilmesi ve spor alanlarnn artrlmasn salayacak tevik ve ynlendirmeler yaplacaktr. 799. Okullarn spor alt yap imkanlar gelitirilecek ve yeni okullar spor alt yapsn da dikkate alacak ekilde planlanacaktr. 800. Okullar da dahil olmak zere kamuya ait spor tesisleri mesai saatleri dnda halkn kullanmna alacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 801. Spor sisteminin yeniden yaplandrlmas iin gerekli yasal dzenlemeler gerekletirilecektir 802. Spora ayrlan kaynaklarn artrlmas iin sponsorluk uygulamalarnn yaygnlatrlmas amacyla gerekli mevzuat dzenlemeleri gerekletirilecektir. 803. Sporcu sal konusundaki eksikliklerin giderilmesi ve etkin denetim salan-
mas iin mevcut mevzuat yeniden dzenlenecektir. 6. KADIN, ALE VE OCUK A) KADIN a) Mevcut Durum 804. 1999 yl itibaryla kadnlarda okuryazarlk oran yzde 77,4dr. Kentlerde yaayan kadnlarn okur-yazarlk oran yzde 82,2 iken krsal kesimde yaayan kadnlarn okur-yazarlk oran yzde 67,8dir. 805. 1999 ylnda kadnlarn igcne katlma oran yzde 31,1dir. Bu oran kentlerde yzde 16,9, krsal kesimde yzde 49,6 olarak gereklemitir. 806. Zorunlu temel eitim sresinin 8 yla karlmas, kadnlarn eitim seviyesinin ykseltilmesi asndan nemli bir gelime olarak grlmektedir. Kadnlarn okur-yazarlk orannn artrlmas amacyla okuma-yazma kurslar dzenlenmitir. 807. ve i Bulma Kurumu Genel Mdrl tarafndan stihdam Eitim Projesi erevesinde kadnlarn istihdam imkanlar aratrlm ve beceri kazanma kurslar dzenlenmitir. 808. 4248 sayl Medeni Kanunun 153. Maddesi 1997 ylnda deitirilerek, kadna evlilik ncesi soyadn kullanma hakk tannmtr. 809. 193 sayl Gelir Vergisi Kanununda deiiklik yaplarak, kadnn ayr bir ekilde gelir vergisi mkellefi olmas salanmtr. 810. Kadnn salk dzeyinin iyiletirilmesi amacyla 1998 ylnda Ulusal Strateji Plan oluturulmutur.
93
811. Kadnlar gelir getirici faaliyetlere ynlendirmek, giriimcilik ve el emeinin deerlendirilmesi amacyla Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl tarafndan bir merkez kurulmutur. 812. Kadnlara ynelik hizmetlerin etkinliini artrmak ve daha geni kitlelere hizmet sunmak amacyla 13 valilik bnyesinde Kadnn Stats Birimleri oluturulmutur. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 813. Kadnlarn toplumsal konumlarnn glendirilmesi, etkinlik alanlarnn geniletilmesi ve eit frsat ve imkanlardan yararlanmalarnn salanmas iin eitim seviyesi ykseltilecek, kalknma srecine, i hayatna ve karar alma mekanizmalarna daha fazla katlmlar salanacaktr. 814. Kadnlarn okur-yazarlnn artrlmas amacyla projeler gelitirilecektir. 815. Kadnlarn eitime etkin katlmnnn salanmas, toplumun n yarglardan arndrlmas iin rgn ve yaygn eitim yannda yazl ve grsel iletiim aralarndan yararlanlacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 816. Trk Medeni Kanununda gnn ekonomik ve sosyal koullarna uygun dzenlemeler yaplacaktr. B) ALE a) Mevcut Durum 817. Gl bir sosyal gvenlik ilevine sahip olan aileye ynelik destek almalarnn kurumsal dzeyde yrtlmesinin nemi, toplumdaki hzl deime nedeniyle artmaktadr.
818. Aile ii iddeti nlemek amacyla 4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun 1998 ylnda yrrle girmitir. 819. Nfus czdanlarnn medeni hal blmnde sadece Evli veya Bekar ifadelerinin yer almas benimsenmi, bunun dndaki bilgilerin yer almas uygulamasna son verilmitir. 820. Aileye ynelik hizmet veren kurulularn yeniden yaplandrlmas, tekilat, personel ve mevzuat asndan ihtiyalarnn karlanmas ve kurulular arasnda egdmn salanmas nemini korumaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 821. Milli ve manevi deerlerin korunmasnda ve gelitirilmesinde, milli btnln ve dayanmann pekitirilmesinde aile messesesinin glendirilmesi esastr. 822. Ailenin toplumsal ve ekonomik deimeye uyum salamasna yardmc olacak tedbirler alnacak, aile bireyleri arasnda ballk ve dayanmay gelitirici ve zendirici politikalara arlk verilecektir. 823. Ailenin gelir srekliliinin, salk ve eitim hizmetleri ihtiyacnn karlanmas ve aileye sosyal gvenlik ve sosyal yardm salanmas hususunda gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 824. ocuk yetitirme, yal ve engelli yelerin bakm konularnda aile eitilerek desteklenecek, aile ile ilgili kurulular arasnda egdm salanacaktr. 825. Eitim harcamalarnn aile btesi zerindeki yknn hafifletilmesi amacyla yoksul ailelere yardm yaplmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr.
94
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 826. Aile ile ilgili kurulularn mevzuat dzenleme almalar tamamlanacaktr. 827. htiya halindeki ailelere eitim yardm yaplmas iin gerekli yasal dzenleme almalar yaplacaktr. C) OCUK a) Mevcut Durum 828. 2000 ylnda 0-18 ya grubu ocuk nfusun 25,1 milyon ve toplam nfus ierisindeki paynn yzde 38,4 olaca tahmin edilmektedir. 829. 1995 ylnda onaylanarak yrrle giren Birlemi Milletler ocuk Haklar Szlemesinde ngrlen ilke ve standartlarn i hukuka yanstlmasna, Szlemenin etkin bir ekilde uygulanmas, izlenmesi ve koordinasyonuna, ocuklara ynelik tm verilerin topland bir veri taban ve bilgi a oluturulmasna ihtiya bulunmaktadr. 830. ocuk sal gstergelerinde blgeler aras, kr-kent ve kent ii alanlarda da farkllklar mevcuttur. 831. ocuk lmlerinin nemli bir ksm nlenebilir hastalklardan meydana gelmektedir. 832. Gebelere doum ncesi nitelikli bakm hizmetleri ile doumlarn salkl ortamlarda ve salk personeli gzetiminde yaplmas ve ocuk salna btnsel yaklam nemini korumaktadr. 833. 1999 yl itibaryla 3 milyon civarnda zrl ocuk olduu tahmin edilmektedir. ocuklarn ou nlenebilir nedenlerle zrl domakta veya zrl olma riski tamaktadr. Milli Eitim Bakanl tarafndan 904 okulda
32.542 zrl ocua eitim hizmetleri verilmektedir. 834. ocuk iilii, sokak ocuklar ve sokakta alan ocuklar sorunu nemini korumaktadr. 835. Kimsesiz, aile ve yakn evresinde yaamas riskli olan ocuklar ynnden aile dnda alternatif bakm modellerinin gelitirilip yaygnlatrlmas nem tamaktadr. Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu bnyesindeki 76 adet ocuk yuvas ve 97 adet yetitirme yurdunda toplam 16.595 korunmaya muhta ocua hizmet verilmekte olup, ayrca 421 ocuk koruyucu aile yanna yerletirilmi ve 1.730 ocuk da evlat edindirilmitir. 836. Emniyet Genel Mdrl bnyesinde 25 byk ilde Kkleri Koruma ube Mdrl, dier illerde ise ocuk Bro Amirlii kurulmutur. ocuk mahkemeleri says 6'ya ulam, ocuklarn tutukluluk ve hkmllk dnemlerini yetikinlerden ayr ortamlarda geirmelerini salamak zere 2 adet ocuk tutukevi faaliyete geirilmitir. 837. Kanunla ihtilafa den ocuklar sorunu nemini korumaktadr. ocuklarn sua itilmesini nlemeye ynelik politikalar oluturulmasna; ocuk Kolluu kurulmasna; yeterli sayda ve nitelikte ocuk tutukevi ve slahevi ina edilmesine; ocuk tutukevi, slahevi, Emniyet ve Jandarma bnyesinde ocuk konusunda uzmanlam nitelikli personel istihdam edilmesine; ocuk mahkemelerinin 2253 sayl Kanunun ngrd yapya kavuturularak saysnn artrlmasna ve ocuklarn topluma yeniden kazandrlmalar programlarnn gelitirilmesine ihtiya bulunmaktadr. 838. letiim aralarnda iddet, cinsellik ve istismar ieren, madde bamlln, sigara
95
kullanmn ve tketimi zendiren yayn ve programlar, ocuklar olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 839. ocuk Haklar Szlemesi ilke ve hedeflerine ulamak esastr. 840. ocuklara ilikin her trl verinin yer alaca ocuk Bilgi A oluturulacaktr. 841. ocuklarn yaam kalitesinin iyiletirilmesi amacyla, salk hizmetlerinden yararlanmalarn engelleyen nedenler ortadan kaldrlacaktr. 842. ocuun bakm ve yetitirilmesinde ideal ve ncelikli ortamn aile olduu ilkesinden hareketle, zrl ocuklar ve korunmaya muhta ocuklarn ailesi yannda korunup yetimesini salamak zere aileye ynelik sosyal destek programlarna arlk verilecektir. 843. ocuklar sua, sokaa, almaya ve madde bamllna ynelten nedenler ortadan kaldrlacak; ocuk sululuunun youn olduu yerlerden balayarak yeni ocuk mahkemeleri kurulacak; ocuklarn tutukluluk ve hkmllk dnemlerini yetikinlerden ayr ortamlarda geirmelerini salamak zere ocuk tutukevi ve ocuk slahevi saylar artrlacaktr. 844. ocuklarn almasn nlemek iin eitim imkanlarndan yararlanmay engelleyen nedenler ortadan kaldrlacak, a nfusun tamamnn zorunlu temel eitim srecinde kalmalar salanacak ve mesleki eitime talep artrc bir eitim sistemi oluturulacaktr. ocuklarn uzun dnemde alma hayatndan tamamen karlmalar salanacaktr. 845. ocua hizmet gtren ilgili kurulularda ocuk konusunda yeterli say ve nitelikte uzman personel istihdam salanacaktr.
846. Mahalli idarelerin; ocuklara ynelik merkezler oluturarak, ocuklarn kltr, sanat, spor, folklor, okuma ve aratrma alkanl kazandrc faaliyetlere ynelmelerini salayc programlar hazrlamalar ve zel sektrn de bu alana yatrm yapmalar tevik edilecek, bu merkezlerde uzman personel istihdam salanacaktr. 847. ocuklar iletiim aralarnn zararl etkilerinden korunacak; televizyon kurulularnn iddet, cinsellik ve istismar ieren, madde bamlln, sigara kullanmn ve tketimi zendiren yayn ve programlar ocuklarn izleyemeyecei saatlerde yaynlamalar salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 848. Trk hukuk mevzuat, ocuk Haklar Szlemesi ile uyumlu hale getirilecektir. 849. 2253 sayl Kanunda deiiklik yaplarak, bu Kanunun uygulanmas bakmndan 18 yana kadar herkes ocuk olarak kabul edilecek, mevcut ocuk mahkemeleri Kanunun ngrd yapya kavuturulacak ve 2253 sayl Kanunda ngrlen ocuk gzlem ve kabul merkezleri kurulacaktr. 850. ocuklarn almas ile ilgili esas ve usuller, uluslararas ilke ve standartlara uygun olarak dzenlenecektir. 7. SERBEST ZAMANLARIN DEERLENDRLMES a) Mevcut Durum 851. Serbest zamanlar deerlendirme faaliyetleri; merkezi ve yerel ynetimler, niversiteler, sivil toplum kurulular vastasyla ve bireylerin kendileri tarafndan yrtlmektedir. Kurulular arasndaki egdm, alan, tesis, uzman personel ve finansman yetersizlii sorunlar devam etmektedir.
96
852. Genlerin serbest zamanlarnda bilgiye ulamas, beceri kazanmalar ve meslek edinmeleri gayesiyle eitilmesi, sokak ocuklarnn ve zrllerin topluma kazandrlmas konularndaki abalar yetersiz kalmaktadr. zellikle gecekondu kesiminde ve krsal alanda beceri artrc ve meslek edindirici faaliyetlerle ilgili sorunlar giderilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 853. Zaman ynetimi ile birlikte dnlmesi gereken serbest zamanlarn retken, verimli ve katlmc bir ekilde deerlendirilerek yaamn bir paras haline getirilmesi ve israf edilmemesi esastr. 854. Serbest zamanlarn deerlendirilmesinde kullanlacak kamu kesimine ait alan ve tesisler herkesin kullanmna sunulacaktr. ocuklar, genler, yallar, ev hanmlar, yalnz yaayanlar ve zrller bata olmak zere toplumun btn kesimleri iin serbest zamanlarn retken, verimli ve katlmc bir ekilde deerlendirilmesi iin merkezi ve yerel ynetimler ile niversitelerin altyap ve insangc imkanlar gelitirilecektir. Bu konuda sivil toplum rgtleri ve zel sektr desteklenecektir. 855. Serbest zamanlarn deerlendirilmesi kltrnn gelitirilmesi iin yaygn ve rgn eitim programlarndan yararlanlacaktr. ocuklarn erken yalarda sanat ve geleneksel el sanatlar ile tanmalarnn salanmas amacyla Kltr Bakanlnn egdmnde, projeler gelitirilecek ve uygulamaya konulacaktr. 856. Byk kentlerin civarnda oluan yerleim yerlerinde serbest zamanlar deerlendirme faaliyetlerinde kullanlmak zere ortak mekanlar oluturulacaktr.
III. KLTR a) Mevcut Durum 857. Kltrel alt yapnn glendirilmesi, kltrel etkinliklerin yaygnlatrlmas, dnya lkeleri ve zellikle Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ile kltrel ilikilerimizin gelitirilmesi, yurt dndaki tarihi ve kltrel varlklarmzn tespiti, aratrlmas, bakm ve onarm ynndeki faaliyetlere nem verilmitir. 858. Kltr alannda nitelikli insangcnn yetitirilmesi, finansman ihtiyacnn karlanmas ve gerekli koordinasyonun salanmas ile ilgili yetersizlikler devam etmektedir. 859. lkemizde yllardr devam eden terr ve yksek enflasyon, kltr yapmz zerinde telafisi g tahribatlara yol am, yardmlama duygularn, ahlaki deerleri, inanlar ve btnyle deerler manzumesini derinden sarsmtr. 860. Yurtii ve yurtdnda bulunan kltr hazinelerimizin gereince deerlendirilmesine ynelik almalar srdrlm, bu eserlerin tespiti, bakm, onarm ve restorasyonu konusunda ilgili kurulularn katlm ile 1999 ylnda kapsaml bir alma balatlmtr. 861. Ktphane hizmetlerinin daha verimli ve yurt apnda dengeli bir ekilde yaygnlatrlmas iin yaplan almalar sonucunda, yerel ynetimlerin de katklaryla alan ktphanelerle beraber mevcut ktphane says 1999 ylnda 1.368e, gezici ktphane says 68e ulamtr. Ktphanelerdeki kitap says ise 1998 ylnda 13 milyonu amtr. Ancak, ktphanelerin ada bir yapya kavuturulmas ynndeki ihtiyalar nemini korumaktadr. 862. 1998 ylnda 168 mze ve ziyarete ak 525 ren yeri bulunmakta olup, mzeler-
97
deki eser says 2,6 milyondur. Mzelerin gvenliklerinin salanmas ve ada mzecilik anlayna uygun hizmet veren kurumlar haline getirilmesi iin teknik ve idari ynden glendirilmesi ihtiyac devam etmektedir. 863. 1999 ylnda faal kltr merkezlerinin says 40a ulamtr. Ancak kltr merkezleri ile ilgili iletme ve kadro sorunlar devam etmektedir. 864. 1999 ylnda yerleik tiyatro says 29a ulamtr. Ancak yerleik tiyatrolarn yurt apnda yaygnlatrlmas ve yerli eser saysnn artrlmas ynndeki abalar yetersiz kalmtr. Dier taraftan, zel tiyatrolara devlet katks devam etmektedir. 865. 1999 yl itibaryla Devlet Opera ve Bale Mdrl says 9a ulamtr. Bu alandaki almalarda milli kltr birikimimizden daha ok yararlanlmas ynndeki yaklam neticesinde, sergilenen eser saysna paralel olarak yerli eser saysnda da gelime salanmtr. 866. Telif haklar alannda mevzuat ve denetim yetersizlii nedeniyle fikri haklar gereince korunamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 867. Trk kltr deerlerinin ve mirasnn korunmas, zenginletirilmesi ve gelecek nesillere gelitirilerek aktarlmas esastr. Bu erevede Devlet Osmanl arivlerinin, tasnif, dzenleme ve gnmz literatrne kazandrlmas iin, plan dneminde gerekli almalar hzlandrlacaktr. 868. Milli deerlerin pekimesi ve gl bir ekilde gelecek kuaklara aktarlmas iin her kademede verilen eitimin muhtevasnda tarih, sanat ve kltr birikimini ve bilincini gelitirici dzenlemeler yaplacaktr.
869. Anaokullarndan balayarak eitimin btn kademelerinde, Trkenin gzel kullanmn gerekletirecek mfredat programlar uygulanacaktr. 870. Trk dili aratrmalarna nem ve ncelik verilecektir. Trkenin bilim, sanat, ticaret, tele-iletiim ve uluslararas alma dili olarak gelitirilmesinin artlar oluturulacaktr. lkemizde giderek etkisini artran yabanc kelime kullanm, her alanda Trkemizi tehdit etmektedir. Medya ve ticari alanda etkisini ve tahribatn devam ettiren bu srecin nlenmesi iin etkili yasal dzenlemeler yaplacaktr. 871. Trke kken bilgisi (etimolojik) szlk almas balatlacaktr. 872. Trk dili ve kltrnn btn unsurlarnn tespiti ve tasnifi amacyla, Trke konuulan lke ve topluluklara ynelik aratrmalara nem verilecek, iktisadi ve kltrel ibirliinin gelitirilmesi hedefi dorultusunda, ncelikle Trkenin btn leheleriyle anlalabilir ve kullanlabilir olmas iin almalar yaplacaktr. 873. Bata Trk Cumhuriyetleri ve AB lkelerinde olmak zere yurtdnda Trk Kltr Merkezleri alacak ve Trkiye Trkesi retimi iin gerekli imkanlar hazrlanacaktr. 874. Trk kltrnn evre kltrler iin cazibe merkezi haline gelmesi salanacak, bu erevede Trk Cumhuriyetleri ve topluluklar ile kltrel ibirlii almalarna hz verilecektir. 875. Trk ilim, kltr ve dnce tarihinin ortaya karlmas amacyla bir aratrma balatlacaktr. 876. Kltr alannda vakflarn ve kar amac gtmeyen kurum ve derneklerin des-
98
tei artrlacak ve zel sektrn katlm salanacaktr. 877. Yok olmakta olan yerel sanat ve zanaatlarn korunmas, sosyal ve ekonomik fayda salanmas, bunlarn yozlatrlmadan yeniden retimine ve pazarlanmasna ynelik modellerin aratrlmas ve bu konuda yerel inisiyatiflerin ynlendirilmesi iin projeler gelitirilecektir. 878. Kltr varlklarmzn korunmas iin halkn ve kamu grevlilerinin bilinlendirilmesine ynelik eitim almalar yaygnlatrlacak ve eski eser kaakl nlenecektir. 879. Doal ve kltrel varlklarn bir btn olarak korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla korunmas gerekli varlklara ait eitli kii ve kurumlarn elinde bulunan bilgi, belge ve grntl dokmann bir araya getirilip muhafaza edilmesi ve kullanclarn eriimine sunulmas salanacaktr. 880. Trk sinemas gnn koullarna uygun ada yapya kavuturulacaktr. zel sektrn katlmnn tevik edilmesi, ihtiya duyulan ynetmen, senarist ve oyuncu yetitirilmesi salanacaktr. 881. Geleneksel Trk sanatlarnn ve folklrnn korunmas, gelitirilmesi ve tantlmas salanacak, btn sanat faaliyetleri desteklenecektir. 882. Kltr ve sanatta zgn dnce ve eser retimi zendirilecek, kltr hayatna katks bulunanlar ve sanatlar desteklenecektir. 883. ocuk kitaplar ve izgi film retimi iin bir program gelitirilerek uygulamaya konulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 884. Korunmas gerekli kltr varlklarna ait bilgi, belge ve grntl dkman
bir araya getirecek Trk Kltr Ariv ve Dkmantasyon Merkezi kurulmas ile ilgili hukuki ve kurumsal dzenleme yaplacaktr. 885. Kltr Bakanlnn kurulu ve grevleri hakkndaki KHKde, Telif Haklar ve Sinema Genel Mdrlnn yeniden tekilatlanmas ve Kltr Merkezleri ile ilgili kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 886. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu gnn artlarna uygun hale getirilecektir. 887. Yurt dnda bulunan tarihi Trk eserlerinin bakm-onarm ve restorasyonu ile ilgili hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 888. Yurtii ve yurtdndaki vakf eserlerinin bakm, onarm ve kullanmnn salanabilmesi amacyla hukuki, idari ve mali dzenlemeler gerekletirilecektir. IV. SOSYAL REFAHIN ARTIRILMASI 1. GELR DAILIMININ YLETRLMES VE YOKSULLUKLA MCADELE a) Mevcut Durum 889. Gelir dalmndaki eitsizliin derecesini gstermek iin kullanlan ltlerin banda yer alan Gini katsaysnn, 1987 ylnda 0,43 iken, 1994 ylnda 0,49a ykselmi olmas, Trkiyede gelir dalm dengesizliinin artarak devam ettiini gstermektedir. 890. Trkiye genelinde gelir dalmnda gzlenen olumsuz gelime esas itibaryla kentsel yerlerde meydana gelen bozulmadan kaynaklanmaktadr. 1987 ve 1994 yllar arasnda, krsal kesim gelir dalmnda nemli bir deime gzlenmezken, kentsel
99
yerlere ilikin Gini katsays 0,44den 0,51e ykselmitir. 891. Ayn dnemde, hanehalklarnn yzde 20lik gelir gruplar itibaryla dalm dikkate alndnda, Trkiye genelinde en yoksul yzde 20lik hanehalk grubunun gelir pay 1987 ylnda yzde 5,24 iken 1994 ylnda yzde 4,86ya dmtr. En zengin yzde 20lik grubun pay bu yllar arasnda yzde 49,9dan yzde 54,9a ykselmitir. Krsal yerlerdeki hanehalklarnn gelir paylarnda nemli bir deime olmazken, kentsel yerlerdeki ilk drt grubun gelir paylar azalm, sadece en zengin yzde 20lik hanehalk grubunun paynda ciddi bir art meydana gelmi ve bu grubun pay yzde 50,9dan yzde 57,2ye kmtr. 892. Ayn yllar itibaryla, blgesel Gini katsaylarnda meydana gelen deimeler dikkate alndnda, Marmara-Ege, Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde gelir dalmnn daha eitsiz hale geldii grlmektedir. Buna karlk, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde gelir eitsizlii azalrken, Anadolu blgesinde nemli bir deime meydana gelmemitir. 893. En zengin ve en yoksul yzde 20lik hanehalk grubunun elde ettikleri gelirlerin birbirine oran krsal yerlerde 9,2den 8,5 kata derken, kentsel yerlerde 9,4den 11,9 kata, Trkiye genelinde 9,6dan 11,2 kata kmtr. 894. Gelir dalmnda kentsel yerlerde ortaya kan bozulmann yansra, kent ve kr arasndaki kii bana gelir farkllklar artmtr. Sz konusu dnem itibaryla, kentsel yerlere ilikin kii bana gelirin krsal yerlerdekine oran 1,61den 1,92ye kmtr. 895. Faktr gelirlerinin dalm incelendiinde, 1995 ylnda yzde 22,2 olan igc demelerinin paynn 1998 ylnda yzde 25,5e
ve tarm gelirlerinin paynn yzde 12,1den yzde 14,3e ykseldii, kar, faiz ve kira gelirlerinin toplamndan oluan dier gelirlerin paynn ise yzde 49,5den yzde 43,4e dt grlmektedir. gc demelerinin paynda meydana gelen art, ayn dnem ierisinde cretli kesimin istihdam ierisindeki paynn yzde 39,5den yzde 43,6ya ykselmesi ve cret gelirlerinde ortaya kan reel artlardan kaynaklanmtr. Tarm gelirlerinde gzlenen art ise, tarm kesiminde alan igcnn istihdam iindeki paynn yzde 46,8den yzde 42,3e dm olmasna karn, iftinin eline geen fiyatlardaki reel artlarn etkisiyle meydana gelmitir. 896. 1995-1998 dneminde Marmara Blgesi en yksek, Dou Anadolu Blgesi ise en dk kii bana gelir deerlerine sahip blgeler olmulardr. ller itibaryla GSYHdan alnan paylar incelendiinde, dnem boyunca en yksek gelir payna sahip be il olan stanbul, Ankara, zmir, Kocaeli ve Bursann Trkiye nfusu iindeki pay yzde 31 iken, GSYHdan aldklar paylarn toplam ortalama yzde 45 dzeyinde gereklemitir. 897. 1998 yl itibaryla Trkiyede kii bana ortalama gelir 3.176 dolar iken, en yksek kii bana gelire sahip il 7.501 dolar ile Kocaeli, en dk kii bana gelire sahip il ise 827 dolar ile Ar olmutur. 898. 1999 yl itibaryla tarm sektrnn GSYH iindeki pay yzde 15, istihdam edilen igc iindeki pay ise yzde 45,1dir. Tarm sektrnde alanlarn nemli bir blmn olduka dk bir verimlilikle kendi hesabna ve cretsiz aile iisi olarak alan kesimler oluturmaktadr. 899. Trkiyede, salkl bir yaam srdrebilmek iin gerekli olan minimum gda harcama dzeyine sahip bulunamama durumu olarak tanmlanabilen mutlak yoksulluk
100
oran 1994 yl itibaryla yaklak yzde 8dir. Gda ve dier tketim ihtiyalarn bir btn olarak dikkate alan temel gereksinimler yaklamna gre yoksulluk riski altnda bulunan nfusun oran yzde 24 civarndadr. Mutlak yoksulluk oran krsal ve kentsel yerler iin srasyla yzde 11,8 ve yzde 4,6 iken, temel gereksinimler bakmndan yoksulluk riski altnda bulunan nfusun oran krsal yerler iin yzde 25,4 ve kentsel yerler iin yzde 21,7dir. 900. Mutlak yoksul durumunda bulunan nfusun yzde 95i, eitim dzeyi ilkokul ve altnda eitim alanlar ile okuma-yazma bilmeyenlerden olumaktadr. 901. cretsiz aile iileri, alan kesimdeki yoksullar iinde yzde 50 pay ile en byk yoksul grubunu oluturmaktadr. Bu kesimi, yzde 24,7 ile kendi hesabna alanlar ve yzde 16,6 ile yevmiyeli iiler izlemektedir. 902. ktisadi faaliyet koluna gre, yoksul nfus iinde yzde 73,5 pay ile tarm ve ormanclk ile uraanlar en byk yoksul grubu oluturmaktadr. 903. Birlemi Milletler tarafndan gelitirilmi olan nsani Gelimilik Endeksine gre Trkiye, dnya sralamasna gre 1995 ylnda 69ncu iken, 1999 ylnda 86nc sraya gerilemitir. Bu dzeyi ile orta insani gelimilik dzeyine sahip lkeler arasnda yer almaktadr. 904. Enflasyon gelir dalmn bozan en nemli faktrlerin banda gelmektedir. 905. Bte ierisinde, zellikle i bor faiz demelerinin paynn giderek byk boyutlara ulamas devletin genelde sosyal refah, zelde ise gelir dalmn dzeltici ve yoksulluu azaltc politikalar uygulama imkanlarn daraltmtr.
906. Ekonomik bymeden salanan gelir artndan yoksul kesim yeterince yararlanamamaktadr. 907. Sosyal gvenlik ve sosyal yardm sistemi, yoksul kesimleri korumakta yetersiz kalmtr. 908. siz kalan kesimlere gelir gvencesi salayacak olan sizlik Sigortas Yasasnn karlm olmas olumlu bir gelimedir. 909. Gelir vergisi tarifesinde yaplan deiikliklerle alan kesimler zerindeki vergi yk greli olarak hafifletilmi olmasna ramen, asgari cretin vergi d braklmas ynnde bir gelime salanamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 910. Gelir dalmnn iyiletirilerek yoksulluun azaltlmas ve ekonomik refah artndan toplumun btn kesimlerinin adil pay almas esastr. 911. Ekonomik bymeyi esas alan, mutlak yoksulluu giderecek, greli yoksulluu azaltacak ve yoksul kesimleri ortalama refah seviyesine yaklatracak iktisadi ve sosyal politikalarn uyum iinde uygulanmas temel ilkedir. 912. Transfer sistemi, yoksullar ve yoksullama riskiyle kar karya bulunan gruplar lehine gelirin yeniden dalmn salayacak bir yapya kavuturulacaktr. 913. Krsal kesimde yaayan nfusun verimliliini artracak ve tarmsal retim yelpazesini zenginletirecek mesleki ynlendirme programlarna ve projelere arlk verilerek, ilgili yre halknn katlm salanacaktr. 914. Kk ve orta lekli iletmelerin desteklenmesine zel nem verilecek ve yeni giriimcilerin ortaya kmas tevik edilecektir.
101
915. gc piyasasna girii kolaylatracak ve sektrler aras igc mobilitesini artracak tedbirlere arlk verilecektir. 916. Blgeleraras gelimilik farklarn azaltmak zere, ekonomik yatrmlar yannda, eitim, salk ve sosyal hizmet yatrmlarna hz kazandrlacaktr. 917. Sosyal yardm ve hizmetlerin yoksul kesimlere daha etkin bir ekilde ulatrlmas salanacaktr. Bu erevede, merkezi idare ile ibirlii iinde mahalli idarelerin, zel sektrn ve sivil toplum kurulularnn yoksullukla mcadele programlarnda daha etkili bir ekilde yer almalar tevik edilecektir. 918. Eitim, salk ve sosyal hizmetlerin dar gelirli ve yoksul kesimler iin ulalabilir ve kullanlabilir olmas salanacak, bu kesimlerin konut ihtiyacn gidermeye ynelik projeler tevik edilecektir. 919. Yoksul kesimlere gda gvencesi salayacak bir sistem gelitirilecektir. Ekonomik kriz ve doal afet zamanlarnda kitlelerin yoksullua dmesini ve yoksul kesimlerin daha da yoksullamasn nleyici bir sistem oluturulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 920. Gelir dalm ve yoksullukla ilgili aratrmalarn daha sk aralklarla ve dzenli olarak yaplmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 2. STHDAM a) Mevcut Durum 921. 1999 ylnda toplam igc 23,2 milyona, toplam istihdam ise 21,5 milyona ulam, VII. Plan dneminde yllk ortalama yzde 1,3 civarnda gerekleen istihdam art arlkl olarak hizmetler sektrnde younlamtr.
922. sizlik oran, kresel krizin ekonomiye yansmasnn ve makroekonomik istikrarszln bir sonucu olarak son yllarda yzde 6 dzeyinde seyrederken 1999 ylnda 1 puan artarak yzde 7,3e ykselmi, isizlik ve eksik istihdam nedeni ile atl igc oran ise yzde 14,2ye ykselmitir.
TABLO: 20- Yurtii gc Piyasasnda Gelimeler

Sivil gc Sivil stihdam Tarm Sanayi Hizmetler siz sizlik Oran (yzde) Eksik stihdam Eksik stihdam Oran (yzde) sizlik+Eksik stihdam Nedeniyle Atl gc Oran (yzde) 1995 1999 (1) 21.907 23.247 20.394 21.546 9.538 9.709 3.111 3.284 7.745 8.553 1.513 1.701 6,9 7,3 1.474 1.601 6,7 13,6 6,9 14,2
(15 + Ya, Bin Kii)
2005 25.689 24.242 8.727 4.322 11.193 1.447 5,6 1.672 6,5 12,1
Kaynak: DE, DPT. (1) DE Nisan 1999 Hanehalk gc Anketi
923. 1999 yl itibaryla toplam istihdam iinde tarmsal istihdamn pay yzde 45,1, sanayi istihdamnn pay yzde 15,2 ve hizmetler sektrnn pay ise yzde 39,7 olmutur. Verimliliin ok dk olduu tarm sektrnde geni bir igcnn barndrlmas igc piyasasnn etkinliinin snrlanmasna yol amaktadr. Gelimi lkelerde yzde 5 civarnda olan tarmsal istihdamn, lkemizde yksek dzeyde olmas igc piyasas zerinde olumsuz etki yapmaktadr. 924. gc piyasasnda cretsiz aile iilerinin okluu nemli bir sorun alan oluturmaya devam etmektedir. lke genelinde cretsiz aile iilerinin toplam istihdama
102
oran yzde 28,4 iken, bu oran kadnlarda yzde 64,2, erkeklerde ise yzde 12,4 olmutur. Tarm sektrnde ise alanlarn yzde 57,8i cretsiz aile iisi olup, bunun yzde 74n kadn igc oluturmaktadr. 925. 1999 ylnda kentlerdeki isizlik oran yzde 11,7, krsal kesimdeki isizlik oran ise yzde 3,4 olmutur. Krsal kesimde isizlik orannn dk olmas cretsiz aile iileri ile kendi hesabna alanlarn saysnn yksek olmasndan kaynaklanmaktadr. Krsal kesimden kentlere youn bir gn srmesi herhangi bir beceriye sahip olmayan cretsiz aile iisi konumundaki kiilerin kentlerde igc piyasasna hi girememesi veya isiz kalmasna veya marjinal ilerde almalarna ve kaytdln artmasna yol amaktadr. Genlerin isizlii nem ve arln korumaya devam etmektedir. Eitimli genler arasndaki isizlik oran kentlerde yzde 30a yaklamaktadr. 926. gcne katlma oran 1999da yzde 51,8 olarak gereklemitir. Bu oran erkeklerde yzde 73,5, kadnlarda ise yzde 31,1 olmutur. Kentlerde igcne katlma oran erkeklerde yzde 69,4, kadnlarda yzde 16,9 olarak gereklemi, krsal kesimde bu oran erkeklerde yzde 79,0 kadnlarda ise yzde 49,6 olmutur. Sosyokltrel nedenlerle kentsel igc piyasasna katlmlarnn dk dzeyde kalmas, kadnlarn genel igcne katlma orannn dk dzeyde gereklemesindeki nemli faktrlerden birini oluturmaktadr. 927. stihdamn yzde 79,1i ortaokul ve ilkokuldan mezun olan veya herhangi bir okuldan mezun olmayanlar ile okuma yazma bilmeyenlerden olumaktadr. Bu durum, retim ve verimliliin artrlmasnda igc niteliinin ykseltilmesi gereini ortaya koymaktadr.
928. Aktif igc politikalarnn yrtlmesi amalanmtr. Bu erevede; istihdam hizmetlerinde etkinlii artrmak, zel istihdam brolarnn faaliyet gstermelerine imkan salamak, isizler ile beceri dzeyi dk iilerin niteliklerinin artrlarak retken istihdamda almalarn tevik etmek, meslek standartlar snav ve belgelendirme sistemi kurmak, mesleki danmanlk sistemi kurmak, igc piyasas kararlarnn oluturulmasnda etkinlii artrmak amacyla balatlan istihdam ve eitim projesinin uygulanmasna devam edilmitir. 929. stihdam ve eitim projesi erevesinde; ve i Bulma Kurumunun personeli hizmet-ii eitimden geirilmi, 81 bin isiz iin istihdam garantili beceri kazandrma kurslar dzenlenmi, mesleki danmanlk sistemi kurulmas, Trk meslekler szlnn gncelletirilmesi ve igc enformasyon sisteminin gelitirilmesi iin almalar yaplm, 250 meslekte meslek standard ve snav soru bankas gelitirilmitir. 930. ve i Bulma Kurumunun piyasann ihtiyalar dorultusunda yeniden yaplandrlarak etkili bir ekilde faaliyet gstermesi ve meslek standartlar snav ve belgelendirmenin kurumsallatrlmas ihtiyac devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 931. retken yatrmlarn artrlmas ve istikrarl ekonomik bymenin gerekletirilmesi suretiyle istihdam art salanacak ve isizlik azaltlacaktr. 932. stihdamn yaps tarm d sektrler lehine deitirilecek, ekonominin ihtiya duyduu igc yetitirilecek, igcnn bilgi ann gerekleri dorultusunda nitelii ykseltilecek ve igc piyasasnda etkinlik artrlacaktr.
103
933. stihdamn artrlmasnda ve isizliin azaltlmasnda nem tayan ve sanayi sektrnn gelimesine girdi vererek destek salayan KOBlerin istihdam yaratma potansiyellerinden azami ekilde yararlanlacaktr. Bu amala kk ve orta boy iletmeler ile bireysel giriimlere ynelik eitim, proje, finansman, organizasyon, pazarlama ve teknoloji alanndaki destekler artrlacaktr. 934. Beyin gn nlemek amacyla nitelikli igcnn yurtiinde istihdamn salayc tedbirler alnacaktr. 935. zellikle genlere, kadnlara ve zrllere ynelik olmak zere isizlii nleyici tedbirler alnacaktr. sizlik riskiyle karlaabilecek beceri dzeyi ve cret seviyeleri olduka dk kiilerin isiz kalmalarn nleyici ve niteliklerini artrmay hedefleyen aktif ve pasif istihdam politikalar uygulanacaktr. 936. gcnn etkinliinin artrlmas amacyla Meslek Standartlar Snav ve Belgelendirme Sistemi oluturulacaktr. 937. Tarm sektrndeki cretsiz aile iilerine ve kentlerde ev kadnlarna ve genlere ynelik olarak katma deer yaratc projeler gelitirilecektir. 938. Yeni ve dier standart d alma biimlerinin lke artlar ve uluslararas standartlara uygun yasal dzenlemeye kavuturulmas ile istihdam art salanacaktr. 939. ABye uyum erevesinde teknolojik gelimeye paralel olarak igcnn niteliinin ykseltilmesi yoluyla istihdamn gelime potansiyeli glendirilecektir. 940. 2005 ylnda toplam igcnn 25,7 milyon kiiye, toplam istihdamn 24,2 milyon kiiye ulaaca ve isizlik orannn ise yzde 5,6 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir.
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 941. ve i Bulma Kurumunun ada istihdam hizmetlerini yerine getirecek ekilde yeniden yaplandrlmas ve zel istihdam brolarnn kurulmasna ilikin yasal dzenlemeler yaplacaktr. 942. Meslek Standartlar Snav ve Belgelendirme Kurumu kurulmasna ilikin yasal dzenleme yaplacaktr. 3. ALIMA HAYATI a) Mevcut Durum 943. alma hayat mevzuatnn, AB'ye uyum artlarn da dikkate alarak Uluslararas alma rgt (ILO) normlarna uygun hale getirilmesi amacyla, onaylanm ILO Szlemelerinin mevzuata yanstlmas almalar srdrlm ve 1999 yl sonu itibaryla onaylanm ILO Szlemesi says 39'a ulamtr. Toplam 11 ILO Szlemesinin onaylanmas almalar devam etmektedir. Anayasa ve 2821 sayl Sendikalar Kanununda yaplan deiiklikler, onaylanm szlemelerin i mevzuata yanstlmas almalarnn en nemlilerini oluturmutur. 944. Kamu Grevlileri Sendikalar Kanunu karlamamtr. 945. Ekonomik ve Sosyal Konsey, kesimler arasnda sosyal diyalogun gelitirilmesinde nemli bir rol oynam, ancak Konsey'in tekilat kanunu kartlamamtr. 946. gc piyasasnda esneklii artracak, yaygnlaan yeni alma biimlerini dzenleyecek, lke artlarna ve uluslararas standartlara uygun mevzuatn oluturulmas gerei devam etmektedir. 947. Sendika yesi ii saysnda yzde 13 dolaynda bir art olmasna karn, toplu
104
szleme sistemi kapsamndaki iyeri ve ii saylarnda dme eilimi gzlenmektedir. Yeni alma biimlerinin dzenlemeye kavuturulmasna, endstriyel ilikiler tabannn genilemesi anlamnda da ihtiya bulunmaktadr. 948. 4325 ve 4369 sayl Kanunlarla cretlilerin vergi yklerinin ve iverenlerin igc maliyetlerinin drlmesine, 4447 sayl Kanunla kaytdl nleyici yeni nlemlerin alnmasna ve 4421 sayl Kanunla nisp olmayan para cezalarnn artrlmasna ve cezalarn her yl yeniden deerleme orannda artmasna imkan salanm olmasna ramen, cretli kesimdeki kayt d almalarn endstriyel ilikiler ve iletmeler zerindeki olumsuz etkileri devam etmektedir. TABLO: 21- gc Maliyetleri ve Net Ele Geen cretler Reel Endeksleri
(1995=100)
950. Kamu kesimi toplu szlemelerinde tek sayyla biten yllarda ar younlama srmektedir. 951. 1998 ylndaki vergi reformu dzenlemesi ile cretlilerin vergi yk azaltlmtr. Makroekonomik Programda cret art sisteminin geriye dnk endeksleme yerine ileriye dnk endekslemeye dntrlmesi ngrlm olup, memur maa artnda ve asgari cret tespitinde bu yntem uygulanmtr. 1995-1999 dneminde net ele geen ortalama aylk asgari cret yzde 66, iinin ortalama aylk net ele geen creti kamu kesiminde yzde 27, zel kesimde yzde 30 ve memurun net ortalama ayl yzde 29 orannda reel iyileme gstermitir. 952. Devlet memuriyetine merkezi snavla giri uygulamas 1999 ylnda balatlmtr. 953. Kamu istihdam asndan byk nem tayan Milli Eitim ve Salk Bakanlklarnda norm kadro almalarnda nemli gelimeler salanm olmakla birlikte, bu almalar kamu kesiminin btnne yaygnlatrma gerei srmektedir. 954. Kamu istihdamndaki karmaay ve cret adaletsizliini giderecek devlet personel rejimi reformu gerekletirilememitir. 955. cretliler arasndaki gelir dengesizliklerini giderme, istihdam gelitirme, byme ve yeni alma biimleri dikkate alnarak cretlerin i, liyakat, verim, kdem ve kariyerin karl olarak adil bir sistemle belirlenmesi, i analiz ve deerlendirmesi sisteminin yaygnlatrlmas ve gelitirilmesi nemini korumaktadr. 956. Tarm ve orman iilerini kapsayacak ayr bir Tarm Kanunu kartlamamtr.
cretli Grubu Kamu isi creti zel Kesim i creti Memur Maa Asgari cret (1)
Kaynak: DPT
gc Maliyeti 141 149 151 182
1999 Net Ele Geen cret 127 130 129 166
(1) 16 ve st ya iin sanayi ve hizmetler kesimi yllk ortalama asgari cretidir.
949. Endstriyel ilikilerde taraflar arasnda sosyal diyaloga dayal dzen byk lde salanm olup, grev ve lokavt uygulamalar nedeniyle kaybedilen ign saylar dk dzeydedir. Zorunlu tahkim uygulamas ok snrl dzeyde kalmtr. Temil uygulamasndan, haksz rekabeti nleyici ve toplu szleme sistemini yaygnlatrc ekilde daha fazla yararlanmak gerekmektedir.
105
957. Sendikalarn mesleki eitim tesisi yaptrmalarna ve doal afet blgelerinde, yelik art aranmakszn konut, salk ve eitim tesisi yapmalarna imkan tannmtr. 958. sal ve gvenlii mevzuat esneklie kavuturulamam ve i sal ve gvenlii hizmetleri yeniden yaplandrlamamtr. 959. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl dahil olmak zere, igc piyasas ve alma hayat ile ilgili kurumlarn yeniden yaplandrlmas zorunlu hale gelmitir. 960. gc piyasas enformasyon sistemi ve veri tabannn glendirilmesi ve kurumsallama eksikliklerinin giderilmesi, cretliler Tketici Fiyat Endeksinin oluturulmas ihtiyac devam etmektedir. 961. Yabanclarn almasna ilikin mevzuatn danklktan kurtarlmas ve deien koullara gre yeniden dzenlenmesi gerekletirilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 962. Ekonomik byme ile alanlarn uygar alma ve yaama koullar arasndaki ba salkl ekilde gelitirmek esastr. 963. alma hayat mevzuatnn, ILO ve AB norm ve standartlar bata olmak zere, uluslararas norm ve kurallara uygunluu salanacaktr. 964. Kadnlar, ocuklar ve sakatlar bata olmak zere, alma hayatnda zel ilgiye muhta gruplara gerekli zen gsterilecektir. 965. Katlmc sosyal diyalog ve oklu danma mekanizmalar glendirilecektir. 966. gc piyasasnn ihtiya duyduu esneklikler salanacak, igc piyasasnda
kayt d alma nlenecek ve yeni alma biimleri dzenlenecektir. 967. Esas cret/yan deme paritesini esas cret arlkl klma politikalar srdrlecek, verimlilie dayal cret sistemlerine gei salanacaktr. 968. sal ve gvenlii nlemleri gelitirilecek, i sal ve gvenliine ilikin lm, meslek hastalklarnn ortaya kartlmas, iyeri hekimlii, danmanlk, eitim hizmetleri, meslek hastalklar hastaneleri, denetim v.b. hizmetler yeniden yaplandrlacak ve gelitirilecektir. 969. Sendikalarn eitim ve aratrma faaliyetleri desteklenecektir. 970. gc piyasasnda kurumsallama ve yeniden yaplanma gerekletirilecektir. 971. gc piyasas ve alma hayat veri taban glendirilecek, ulusal veri taban ile ilikili veri reticisi kamu kurum ve kurulular ile sivil toplum kurulularna destek verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 972. Yeni alma biimlerine ynelik yasal dzenlemeler yaplacaktr. 973. Tarm Kanunu kartlacaktr. 974. alma mevzuat ve 2821 ve 2822 sayl Kanunlar bata olmak zere sendikal haklar mevzuat ada gelimelerin altnda yenilenecek, kamu alanlarnn sendikal haklarna ilikin yasal dzenlemeler tamamlanacaktr. 975. Ekonomik ve Sosyal Konseyin tekilat ve grevlerine ilikin kanun kartlacaktr.
106
976. Sosyal diyalog ve oklu danma mekanizmalar ile ilgili mevzuat yeniden dzenlenecektir. 977. sal ve gvenlii mevzuat, AB ve ILO normlar dikkate alnarak yenilenecek ve sosyal taraflarn da yer alaca Sal ve Gvenlii Kurulu oluturulacaktr. 978. Kamu ynetimindeki ve igc piyasasndaki gelimeler erevesinde, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl yeniden yaplandrlacaktr. 979. gc Piyasas Bilgi Danma Kurulu sreklilik gsteren bir yapya kavuturulacaktr. 980. Norm kadro almalar ve devlet personel rejimi reformu tamamlanacaktr. 981. Yabanclarn almasna ilikin usul ve esaslar dzenlenecektir. 4. SOSYAL SGORTA SSTEMLER a) Mevcut Durum 982. 1999 ylnda sosyal sigorta programlar tarafndan kapsanan nfusun oran yzde 91,0 ve salk hizmetleri bakmndan sosyal sigorta kapsamndaki nfus oran, yzde 86,4'dr. Toplam sivil istihdamn yaklak yars aktif sigortal olarak sosyal sigorta programlar kapsamnda bulunmaktadr. 983. lkemizde aktif sigortallar ile pasif sigortallar arasndaki denge olumsuz ynde gelimesini srdrm ve 1995-1999 dneminde sosyal sigorta sistemine prim deyen aktif sigortal says yzde 19, pasif sigortal says yzde 33,6 orannda artmtr. 1999 ylnda ortalama 2,16 aktif sigortalya bir pasif sigortal dmektedir. Pasif sigortal bana den aktif sigortal says Emekli Sandnda 1,69, Ba-Kur'da 2,60 ve Sosyal Sigortalar Kurumu'nda (SSK) 2,21 olarak gereklemitir.
stee bal sigortallar hari tutulduunda SSK'da pasif sigortal bana den aktif sigortal says 1,92'dir. 984. 1999 ylnda prim tahsilat oran SSKda yzde 84,5, Ba-Kurda ise, yzde 56,0 olarak gereklemitir. SSK'da aktif sigortallarn yaklak yzde 35'i iin prime esas kazancn alt snrndan prim denmektedir. Prime esas kazancn st snr zerinden alt beyan edilen iilerin tm sigortallar iindeki pay ise, yaklak yzde 15'tir. 985. 1995-1999 dneminde ortalama emekli aylklar reel olarak, Emekli Sandnda yzde 28,4, SSK'da yzde 29,5 ve Ba-Kur'da yzde 91,0 artmtr. 986. Akteryal dengeleri bozulan sosyal sigorta kurulularna 1999 ylnda Bteden yaplan transferler, Emekli Sandnda, fatural demeler ve ek karlklar hari, 504 trilyon lira, SSK'da 1.105 trilyon lira ve Ba-Kur'da ise 610 trilyon lira olmak zere, toplam 2.219 trilyon liraya ulamtr. Yaplan toplam transferlerin GSMH'ya oran yzde 2,8 olarak gereklemitir. 987. Sosyal sigorta sistemini akteryal dengeleri dikkate alarak srdrlebilir bir yapya kavuturmak ve mevcut sorunlar zmlemek amacyla, 1999 yl Eyll aynda 4447 sayl Yasa yrrle girmitir. Yasa ile, belirli bir gei sresi erevesinde, halihazrda sisteme dahil olanlar iin emeklilik ya, kadnlarda 52'ye, erkeklerde 56'ya, sisteme yeni girenler iin ise, kadnlarda 58'e, erkeklerde 60'a ykseltilmitir. Emeklilie hak kazanabilmek iin gerekli asgari prim deme sresi artrlm, ortalama emekli ayl balama oran aa ekilmi, emekli aylnn hesaplanmasndaki referans dnemi tm alma hayat olarak belirlenmi, SSK ve Ba-Kur'da emekli maa artlar TFE'ye balanm ve prime esas kazancn tavan ykseltilmitir.
107
TABLO: 22- Sosyal Sigorta Programlarnn Kapsad Nfus

(Bin Kii)
KURULULAR
I. EMEKL SANDII TOPLAMI 1. Aktif Sigortallar 2. Aylk Alanlar 3. Bamllar (1) 4. Aktif Sig./Pasif Sig. (1)/(2) 5. Bamllk Oran (3+2)/(1) II. SOSYAL SGORTALAR KURUMU TOPLAMI 1. Aktif Sigortallar 2. stee Bal Aktif Sigortallar (2) 3. Tarmdaki Aktif Sigortallar 4. Aylk Alanlar 5. Bamllar (1) 6. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3)/(4) 7. Bamllk Oran (5+4)/(3+2+1) III. BA-KUR TOPLAMI 1. Aktif Sigortallar 2. stee Bal Aktif Sigortallar 3. Tarmdaki Aktif Sigortallar 4. Aylk Alanlar 5. Bamllar (1) 6. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3)/(4) 7. Bamllk Oran (5+4)/(3+2+1) IV. ZEL SANDIKLAR TOPLAMI 1. Aktif Sigortallar 2. Aylk Alanlar 3. Bamllar (1) 4. Aktif Sig./Pasif Sig. (1)/(2) 5. Bamllk Oran (3+2)/(1) V. GENEL TOPLAM 1. Aktif Sigortallar 2. stee Bal Aktif Sigortallar 3. Tarmdaki Aktif Sigortallar 4. Aylk Alanlar 5. Bamllar (1) 6. Aktif Sig./Pasif Sig. (1+2+3)/(4) 7. Bamllk Oran (5+4)/(3+2+1) VI. SALIK HZMETLER BAKIMINDAN SOSYAL SGORTALAR KAPSAMI (3) VII. GENEL NFUS TOPLAMI (4) VIII.SGORTALI NFUS ORANI (Yzde) IX.SALIK SGORTASI KAPSAMINDAK NFUS ORANI (Yzde)
1995
7.185 1.880 952 4.352 1,97 2,82 28.726 4.411 981 253 2.338 20.743 2,41 4,09 11.833 1.791 82 796 881 8.283 3,03 3,43 291 71 52 168 1,36 3,11 48.035 8.153 1.063 1.049 4.223 33.546 2,43 3,68 41.668 61.075 78,8 68,3
1999
8.434 2.118 1.257 5.059 1,69 2,98 36.367 5.858 901 194 3.149 26.266 2,21 4,23 13.876 1.940 264 861 1.180 9.632 2,60 3,53 333 79 59 195 1,35 3,22 59.010 9.994 1.166 1.055 5.644 41.152 2,16 3,83 56.017 64.851 91,0 86,4
Kaynak: Emekli Sand, SSK, Ba-Kur, DPT. (1) Tahmin. (2) Topluluk sigortas ve istee bal sigortallarn bamllar sigorta kapsamnda deerlendirilmitir. (3) 1479 ve 2926 sayl Kanunlara tabi aktif ve pasif sigortallar ile bunlarn bamllar salk sigortas kapsamnda deerlendirilmitir. (4) 1997 ylnda yaplan nfus tespiti sonularna dayal geici nfus tahminleridir.
108
988. 4447 sayl Yasa ile, 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanununun 2. Maddesinde belirtilen sigortallar ile ayn Kanunun geici 20. Maddesine tabi sigortallar ve mtekabiliyet esasna dayal olarak yaplan anlamalara gre alan yabanc iilere, isiz kalmalar halinde, isizlik denei verilmesi, hastalk ve analk sigortas primlerinin denmesi, yeni bir i bulunmas ile meslek gelitirme, edindirme ve yetitirme eitimi hizmetlerinin verilmesi amac ile ii, iveren ve devletin dedikleri primler ile finanse edilen isizlik sigortas program ihdas edilmitir. 989. 4447 sayl Yasa ile nemli dzenlemeler getirilmi olmakla birlikte, sosyal sigorta kurulularnn ada sigortaclk ilkelerine gre yeniden yaplandrlmas sreci tamamlanamamtr. Sosyal sigorta kurulular arasnda sigorta programlar asndan nemli farkllklar devam etmektedir. 990. Baz kamu kurumlar ve zel irketler tarafndan kurulan munzam sosyal gvenlik sandklarnda; hukuki altyap, istatistiki bilgi eksiklii, denetim yetersizlii ve vergi konularndaki sorunlar giderilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 991. Sosyal sigorta risklerini asgari dzeyde karlayan kamu sigorta programlarnn btn nfusu kapsayacak ekilde geniletilmesi temel amatr. 992. Sosyal sigorta sistemi kapsamndaki aktif sigortal nfus artrlacak ve kaytd istihdam nlenecektir. Bu erevede istihdam kapsamndaki aktif sigortal nfusun sivil istihdama oran yzde 65e ulaacaktr. 993. Sosyal sigorta kurulularnn idari ve mali etkinlii artrlacak, norm ve standart birliini salamak iin temel esaslar belirle-
necek, gelirleri artrc ve giderleri azaltc dzenlemeler yaplacaktr. 994. Sosyal sigorta kurulularnn yasalarla belirlenmi olan fon ynetim alanlar ve esaslar, gncel portfy ynetimi artlarna gre yeniden dzenlenecektir. 995. Sigorta hizmetleri, nimet-klfet dengesi iinde kurumlarn akteryal yaplarn bozmadan kendi finansman kaynaklarndan karlanacak ve prim karl olmayan ek ykmllkler getirilmeyecektir. 996. denmeyen primler ile gecikme zamm affna ve sigortasz hizmetlerin borlanma yoluyla sigortalanmasna imkan verilmeyecektir. 997. Uzun vadeli sigorta programlar ile ksa vadeli sigorta programlar ve salk sigortas program ile salk hizmeti sunumu birbirinden ayrlacaktr. 998. Emekli Sand sigortaclk ilkelerine gre yeniden yaplandrlacak ve sigortaclk faaliyetleri dndaki grevleri ilgili kurumlara devredilecektir. 999. Ekonomik ve teknolojik gelimelere uygun olarak fiili ve itibari hizmet sreleri yeniden dzenlenecektir. 1000. sizlik sigortas program etkin bir ekilde uygulanacak ve oluacak fonlar fon ynetimi ilkeleri erevesinde deerlendirilecektir. 1001. Sosyal sigorta kurulularnn teknolojik ve igc nitelikleri iyiletirilecektir. Sigortallarn hak ve ykmllklerinin takibinde btn sosyal sigorta kurulular iin akll kart uygulamasna geilecektir. 1002. Sosyal Sigortalar Kanununun geici 20. Maddesine gre kurulan ve sosyal gvenlik
109
haklar salayan vakf statsndeki kurum ve kurulularn sigortaclk esaslar erevesinde almasn salamak amacyla, etkin denetim uygulanacaktr. 1003. Bireysel emeklilik sigorta programlar, uzun vadeli sosyal gvenlik politikas kapsamnda, gnlllk esasna dayanan, devletin denetiminde, zerk, mali sektr iinde rgtlenen, tevik sistemleri ile donatlan, kayt d almay nleyici, zorunlu sigorta sistemini destekleyen ve tamamlayan bir fonksiyona sahip olacak ekilde uygulamaya konulacaktr. 1004. zel salk ve hayat sigortalar mevcut sosyal sigorta sistemine ilave ve istee bal bir sistem olarak desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1005. Emekli Sand, SSK ve Ba-Kur'un idari ve mali yaplarnn yeniden dzenlenmesi ile norm ve standart birlii salanmas amacyla gerekli hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 1006. sizlik sigortas programnn etkin bir ekilde uygulanmas ve oluacak fonlarn fon ynetimi ilkeleri erevesinde iletilmesine ynelik mevzuat dzenlemeleri yaplacaktr. 1007. Sosyal Sigortalar Kanununun geici 20. Maddesine tabi sandklar ile sosyal gvenlik hakk salayan vakf statsndeki kurum ve kurulularn sigortaclk esaslar erevesinde almas ve etkin bir ekilde denetlenmesi iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1008. Geni kapsaml bir sosyal gvenlik politikas erevesinde, sosyal sigorta sistemini destekleyecek tamamlayc bireysel emeklilik sigorta programlarna ilikin mevzuat almalar yaplacaktr.
5. SOSYAL HZMETLER VE YARDIMLAR a) Mevcut Durum 1009. Uzun sredir artan kentleme, g olgusu, yksek enflasyon, gelir dalmnn bozulmas, yoksulluk ve aile yapsnda meydana gelen deiimler gibi sebeplerden dolay sosyal hizmet ve yardmlara olan ihtiya artmaktadr. Sosyal hizmetlerin yrtlmesinde, dank kurumsal ve finansal yaplanma, kurumlar arasndaki koordinasyon ve ibirlii eksikliinden kaynaklanan nemli sorunlar bulunmaktadr. 1010. Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu tarafndan 1999 ylnda 11.300 kiiye sosyal yardm yaplmtr. 1011. 1999 ylnda Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonundan salk, eitim ve muhtelif yardmlar ad altnda ve deprem nedeniyle muhta durumdaki yaklak 1,4 milyon kiiye sosyal yardm yaplmtr. 1012. 1999 yl itibaryla 65 yan doldurmu muhta, gsz ve kimsesiz vatandalara aylk balanmasna ilikin 2022 sayl Kanun uyarnca yallk, malullk, sakatlk kategorisinde 937.878 kiiye sosyal yardm yaplmtr. 1013. 1999 ylnda Vakflar Genel Mdrl tarafndan 38 imarethanede 10.175 muhta kiiye yemek verilmi, 1.200 muhta ve zrl vatandaa her ay 30.800 bin lira sosyal yardm yaplm ve 62 renci yurdunda 12.394 rencinin barnma ihtiyac karlanmtr. 1014. 1999 yl itibaryla alan Toplum Merkezi says 28e ulamtr. 1015. 1999 ylnda Marmara, Bolu ve Dzce depremleri, sosyal hizmet ve sosyal
110
yardm kurumlarna ve bunlarn hizmetlerine olan ihtiyacn nemini ortaya koymutur. Mevcut sosyal yardm ve hizmet kurumlarnn kapasiteleri bu felaketler karsnda yetersiz kalmtr. 1016. 1999 yl sonu itibaryla deme gc olmayan vatandalarn tedavi giderlerinin karlanmas amacyla verilen Yeil Kart says 8,7 milyona ulamtr. 1017. Ekonomik yoksunluk iinde bulunan ve sosyal yardma ihtiyac olan gruplara ayni ve nakdi yardm yapan veya hizmet sunan kurum ve kurulular arasnda ortak bir kriter ve hizmet standard oluturulamamtr. 1018. Korunmaya muhta ocuklara ynelik hizmetlerde kurumda bakm uygulamasndan aile ii bakma gei olmakla birlikte, zellikle byk kentlerde bu konudaki yetersizlikler srmektedir. 1019. Sosyal hizmet ve yardmlardan faydalanacak nfus gruplarna ilikin bilgi yetersizliini gidermek amacyla balatlan veri taban oluturma almalar devam etmektedir. 1020. 1999 ylnda Sakatlarn Mesleki Rehabilitasyonu ve stihdam Hakknda 159 sayl ILO Szlemesi onaylanarak yrrle girmitir. 1021. 1997 ylnda 571 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile zrller daresi Bakanl kurulmu, 572 ve 573 sayl KHKlerle de zrllerin istihdam ve eitimleri konusunda yeni dzenlemeler yaplmtr. 1022. lkemizin sosyoekonomik gelimesine paralel olarak gelime gsteren sanayileme, kentleme ve aile yapsnda meydana gelen deimeler ve 60 ve st ya grubunda yava da olsa grlmeye balayan nfus art, huzurevi ve yal danma merkezlerinin almasn, bu kesime ynelik bakm ve reha-
bilitasyon hizmetlerinin artrlarak srdrlmesi ihtiyacnn nemini ortaya koymaktadr. 1023. Gnll katk ve balarn ynlendirilmesindeki etkinlik snrl kalmtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1024. Yoksulluun azaltlmas ve muhta durumda bulunan kii ve gruplara etkin sosyal koruma salanmas, sosyal hizmetlerin ihtiya sahiplerine yaygn, etkili ve srekli bir ekilde ulatrlmas esastr. 1025. Sosyal hizmet ve yardm salayan kamu kurum ve kurulular ile yerel ynetimler ve gnll kurulular arasnda ibirlii salanacaktr. 1026. Sosyal yardm ve hizmetler, hedef kitlelere daha etkin bir hizmet sunmak amacyla yeni bir sisteme kavuturulacaktr. 1027. Belirlenecek kriterler erevesinde yoksul ailelere yardm yaplacak, bu erevede mevcut uygulamalar yeniden gzden geirilecektir. 1028. Sosyal koruma bilgi sistemi oluturulacak, sosyal yardm ve hizmetlerden yararlanacak kesimler objektif ekilde belirlenerek uygulama sonular izlenecektir. 1029. Sosyal Hizmetler Ana Plan hazrlanacaktr. 1030. zel sektrn ve gnll kurulularn sosyal hizmetler alanndaki faaliyetleri desteklenecektir. 1031. Aile yardmlarnn bir sosyal yardm program olarak uygulanmas iin gerekli almalar yaplacaktr. 1032. Yoksul kesimlerin eitim, salk ve sosyal hizmetlere ulamas ve yararlanabilmesi imkanlar artrlacaktr.
111
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1033. ocuk, yal, zrl, zel ilgiye muhta, yoksul ve dier risk gruplarna ynelik sosyal hizmet ve yardmlarn gelitirilebilmesi amacyla, kamuya ait her trl sosyal hizmet ve yardm programnn dzenlenmesi, idaresi ve koordinasyonundan sorumlu yeni bir kurumsal yaplanma oluturulacaktr. 1034. Sosyal hizmetler ve yardmlarda ortak bir kriter ve standart oluturularak kaynaklarn etkin kullanmnn salanmas amacyla mevzuat almalar yaplacaktr. 1035. Sosyal yardm programlarn dzenleyen ve sosyal yardmn temel esaslarn belirleyen Sosyal Yardm Temel Yasas karlacaktr. 1036. Sosyal hizmet ve yardmlardan yararlanabilecek birey ve/veya ailelerin tespitine ynelik veri taban oluturulmasna ilikin mevzuat dzenlemeleri yaplacaktr. 6. ESNAF VE SANATKARLARA GTRLEN HZMETLER a) Mevcut Durum 1037. 2000 yl itibaryla, Esnaf ve Sanatkar Siciline kaytl kk iletmelerin says 3,5 milyona ulamtr. Sicile kaytl olmayan iletmelerle birlikte bu rakamn 4 milyonun zerinde olduu tahmin edilmektedir. Bu kesim, Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu bnyesinde yer alan 11 adet mesleki federasyon, 80 adet odalar birlii ve 3.971 adet oda eklinde rgtlenmitir. 1038. Esnaf ve Sanatkar uras 1998 ylnda dzenlenmitir. ura kararlarnn hayata geirilmesi Sanayi ve Ticaret Bakanl koordinatrlndeki ura zleme Komitesi tarafndan takip edilmektedir.
1039. Sanayi ve Ticaret Bakanl bnyesinde 2000 ylnda Esnaf, Sanatkarlar ve Kk letmeler Genel Mdrl kurulmutur. 1040. Esnaf ve sanatkarlara Trkiye Halk Bankas tarafndan esnaf ve sanatkar kredileri salanmakta, ayrca KOB kapsamna giren esnaf ve sanatkarlar KOB kredilerinden faydalandrlmakta ve bu kesim vergi muafiyetlerinden yararlandrlmaktadr. Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri plasman miktar Kasm 1999 tarihinde 325 trilyon TL'ye ykseltilmitir. Bu rakam Halk Bankas tarafndan KOB'lere kullandrlan kredilerin yzde 43'ne karlk gelmektedir. 99/12474 sayl Kk ve Orta Boy letmelerin Yatrmlarnda Devlet Yardmlar Hakknda Karara gre Yatrmlar Tevik Fonundan tahsis edilecek kaynaklarn en az yzde 20'sinin Esnaf ve Sanatkar Odalarna kaytl iletmelere tahsis edilmesi hkm getirilmitir. 1041. Esnaf ve sanatkarlarn sektrel faaliyetlerinin gelimesi ve rekabet glerinin artrlmasna engel tekil eden sorunlarn giderilmesi iin bu kesimle ilgili kurum ve kurulularn tam bir uyum ierisinde almas VII. Plan dneminde de salanamam, esnaf ve sanatkarlara ynelik mevzuatn birletirilmesi yolunda yeterli mesafe kaydedilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1042. Esnaf ve sanatkarlarn, ulusal ve uluslararas gelimeleri izleyebilen, i potansiyelini gelitirebilen bir yapya kavuturulmas, sosyal ve ekonomik refah dzeyinin artrlmas esastr. 1043. Yaplan iin nitelii gerei ehir merkezinde yer almas gereken rgtlenmi esnaf ve sanatkarlarn toplu iyerleri kurmalar yerel ynetimlerce desteklenecektir.
112
1044. Belediyelerin esnaf ve sanatkar kesimi ile kesien alanlarda verdikleri hizmetler gzden geirilecek ve ilgili mevzuat yeniden dzenlenecektir. 1045. Byk alveri merkezlerinin ehir dnda faaliyet gstermeleri salanacaktr. 1046. Kk esnafn haksz rekabete kar korunmas iin rgtlenmeleri desteklenecektir. Kk esnaf ve sanatkarn finansman sorunu zlecektir. 1047. Esnaf ve sanatkarlara ynelik ana plan hazrlanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1048. 507 sayl Esnaf ve Sanatkarlar Kanunu gnn anlay ve ihtiyalarna uygun olarak yeniden dzenlenecektir. 7. YURTDIINDA YAAYAN TRK VATANDALARI a) Mevcut Durum 1049. lke dndaki yurttalarmzn says 1999 yl sonu itibaryla 3,4 milyonu am olup, bunlarn 1,2 milyonunu alanlar oluturmaktadr. Yurt dnda yaayan vatandalarmzn yzde 90,5i Bat Avrupa lkelerinde yaamaktadr. AB yesi lkelerde yaayan giriimci vatandalarmzn saysnn ise 55.000den fazla olduu tahmin edilmektedir. 1050. Kresellemeye paralel olarak yurtdna igc akmlarnda, da alan dinamik Trk i adamlar araclyla Trkiyenin ekonomik ilikilerini gelitirdii lkeler daha ok belirleyici olmutur. G hareketinin eitlenmesi yeni sorun alanlarn ortaya karm olup, bu kapsamda nitelikli igc ile yurt d inaat sektrnde alan igcnn sorunlarnn ncelikli olarak ele alnmas ihtiyac devam etmektedir.
1051. ki milyondan fazla Trkn yaad Almanyada, 47.000i akn vatandamzn kk ve orta lekli iletmeler kurduu, bunlarn toplam yatrmlarnn yaklak olarak 10 milyar DMa ulat, iletmelerin yllk cirolar toplamnn 41 milyar DM olduu, istihdam kapasitesinin ise 200.000 kiiyi at tahmin edilmektedir. Sz konusu giriimciler, Trkiyenin d dnya ile balant ve ticaretinin gelitirilmesinde ve tantmnn salanmasnda yetimi insan kayna olarak edindikleri deneyim ve imkanlar bakmndan nemli frsatlar sunmaktadr. 1052. Eitimde ve alma yaamnda ayrmclk ve frsat eitsizlii, kltrel farkllklarn neden olduu sosyo-kltrel ve psikolojik sorunlar, yabanc dmanl, alma izinleri ve serbest meslek icras yurt dnda yaayan vatandalarmzn temel sorun alanlarn oluturmaktadr. ocuklarn ve genlerin eitiminde nceki dnemlere gre kaydedilen gelimelere ramen, Bat Avrupa lkelerinde 2000li yllarda vatandalarmzn bu lkelerin igc piyasalarna girebilmeleri, bu piyasalarda yerli igc ile rekabet edebilmeleri eitim ve meslek eitimine katlmda kaydedilecek gelimelere baldr. 1053. 1998 ylnda yurt dnda yaayan vatandalarmzn bulunduklar lkelerde karlatklar siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlarn zmne ilikin politikalar belirlemek zere Babakann Bakanlnda, Yurt Dnda Yaayan Vatandalar st Kurulu ve Yurt Dnda Yaayan Vatandalar Danma Kurulu oluturulmutur. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1054. Yurtdnda yaayan vatandalarmza gmen igc deil, daha geni bir perspektiften yaklalmas esastr.
113
1055. Yurtdndaki vatandalarmzn sosyal, psikolojik ve kltrel problemlerinin zm, eitim dzeylerinin ykseltilmesi salanacak; kendi kltrel deerlerini muhafaza ederek bulunduklar toplumlara uyum ve katlmlar desteklenecektir. 1056. Gelimi Avrupa lkelerinde alan ve yabanclar arasnda isizlik olgusundan en ok etkilenen vatandalarmzn, bulunduklar lkelerin gelimi teknolojileri paralelinde deien igc piyasasnda meslek niteliklerinin gelitirilmesi iin eitim ve ynlendirme projelerinin etkin bir biimde uygulanmas salanacaktr. 1057. Ekonomik potansiyelleri yksek olan yurtdndaki vatandalarmzn ulusal ve uluslararas giriimciliklerinin desteklenmesi, ekonomik birikimlerinin ulusal ekonomiye de destek olacak ekilde deerlendirilebilmesi ve bu konuda karlaabilecekleri istismar ve zararlarn nlenebilmesi amacyla etkin bir danmanlk hizmeti verilecek, bu alandaki teknik ve hukuki sorunlar giderilecektir. 1058. TRTnin, yurtdnda yaayan vatandalarmz eitim, salk, kltr, sosyal gvenlik gibi konularda bilgilendirerek sorunlarnn zmne yardmc olacak ve bulunduklar lkelerde sahip olduklar haklar konusunda bilinlendirilmelerini salayacak eitici ve retici yaynlar yapmas artrlarak gerekletirilecektir.
TABLO: 23- Yurt Dnda Yaayan ve alan Vatandalar

Yurt Dnda Yurt Dnda Yaayan Vatandalar alan Vatandalar 1995 1999 1995 1999 AVRUPA LKELER ALMANYA 1.965.577 2.110.223 742.566 740.530 FRANSA 268.000 287.343 102.900 78.965 HOLLANDA 264.763 *279.786 84.500 *48.000 AVUSTURYA 150.000 138.860 51.297 54.711 BELKA 85.303 73.818 26.764 26.855 SVE 35.948 35.943 24.800 5.300 NGLTERE 51.390 66.000 15.746 37.600 DANMARKA 34.967 38.055 14.445 13.639 TALYA 15.000 8.500 5.000 FNLANDYA 1.800 2.000 1.400 SPANYA 848 904 500 SVRE 78.615 79.478 35.828 32.944 NORVE 10.000 10.000 6.000 6.000 LKSEMBURG 220 60 LCHTENSTEN 809 339 TOPLAM 2.962.211 3.131.939 1.111.746 1.044.943 ORTA DOU VE KUZEY AFRKA LKELER SUUD ARABSTAN 130.000 120.000 120.000 115.000 LBYA 6.236 3.000 5.802 2.600 KUVEYT 3.500 3.500 3.300 3.300 IRAK SRAL 4.114 5.000 4.114 RDN 1.591 1.600 200 200 TOPLAM 145.441 133.100 133.416 121.100 BAIMSIZ.DEV. TOP. 40.000 40.000 RUSYA FEDERASYONU 13.000 10.514 TRK CUMHURYETLER 26.300 13.381 AVUSTRALYA 49.375 49.342 31.000 12.890 A.B.D 135.000 85.505 KANADA 35.000 18.130 JAPONYA 1.729 1.729 DER LKELER 1.648 3.170 7.324 1.504 GENEL TOPLAM 3.368.675 3.462.215 1.323.486 1.206.061 LKELER Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl * Vatanda saylarna ifte vatanda olanlar da dahildir.
1059. Yurtdnda yaayan vatandalarmzn eitli gruplar tarafndan istismar
edilmesini nlemek amacyla Diyanet leri Bakanl ve TRTnin ibirlii ile programlar gelitirilecektir.
114
1060. Yurtdndaki vatandalarmzn sorunlarnn zm amacyla ilgili lkelerdeki resmi ve zel her dzeydeki kurum ve kurulularla ibirliine gidilecektir. 1061. G hareketinin eitlenmesi ile ortaya kan nitelikli, geici igc g gibi yeni g akmlarnn yaratt sorunlarn zmne ynelik nlemler gelitirilecektir. 1062. Trkiyedeki hak ve menfaatleri 4112 sayl Kanun kapsamnda tam olarak gvenceye alnm bulunan Trk vatandalndan izinle ayrlan yurtdnda yaayan vatandalarmza, bir Trk vatandann yararland haklardan yararlanmas iin gerekli tedbirler etkin bir biimde uygulanacaktr. 1063. Kltr Bakanlnca dzenlenen gsteri, konser, sergi, tiyatro, kitap, kitap fuarlar gibi kltrel etkinliklerin yurtdnda sk ve yaygn olarak yaplmasna arlk verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1064. Yurtdnda vatandalarmzn en youn olarak yaad blgelerde renci velilerini ynlendirecek, bilgilendirecek ve gerekli durumlarda eitim kurumlar ile temaslarda bulunacak Danma Merkezleri oluturulmasna ynelik dzenlemeler yaplacaktr. 8. TKETCNN KORUNMASI a) Mevcut Durum 1065. Kreselleme sreciyle birlikte, dnya markalarnn oalmas, giderek yaygnlaan elektronik ticaretin snr tanmamas, tketici talep ve tercihlerinin gz nnde bulundurulmasnn gereklilii, tketicinin korunmas ihtiyacn artrmaktadr. 1066. 4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunda ngrlen Tketici Konseyi, Reklam Kurulu ve Tketici Sorunlar
Hakem Heyetleri oluturulmu, ancak, Tketici Mahkemeleri kurulamamtr. 1067. Aldatc ve yanltc reklamlara kar tketicilerin korunmasna ynelik olarak, Reklam Kurulunun almalar, ald kararlar ve verilen cezalar konusunda bilgilendirme almalarna olan ihtiya devam etmektedir. 1068. Tketici Sorunlar Hakem Heyetleri kararlarnn yaptrm gcnn olmamas, Heyetlerin etkinliini azaltmakta ve tketici davalarna bakan mahkemelerin ykn artrmaktadr. 1069. Kamu hizmetleri ile bankaclk, kredili alveri, tamaclk gibi hizmetlerde hazrlanan standart szlemelerde, tketicileri haksz kaytlara kar koruyucu, reticiler/satclar ile tketiciler arasnda dengeyi salayc dzenleme almalar srmektedir. 1070. Teknolojik gelimelere paralel olarak boyutlar giderek byyen elektronik ticaretin gelitirilmesini ve bilgi gvenliini salayacak, uluslararas kural ve standartlarla uyumlu dzenlemeler yaplamamtr. 1071. Gda katk maddeleri, hormonlu ve antibiyotikli gdalar, zararllar, transgenik gdalar ve gda ambalajlar konusunda tketicilerin bilgilendirilmesi ve salnn korunmasna ilikin etkin bir denetim mekanizmasnn gelitirilmesi nem arz etmektedir. 1072. Tketicinin bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesine ynelik eitim faaliyetlerine devam edilmitir. Ancak eitim faaliyetlerinin yetersizlii, rgtlenme eksiklii ve yasal boluklar nedeniyle tketicilerin bilinlendirilmesinde istenilen dzeye ulalamamtr. Tketicilerin hak ve sorumluluklar ile mal ve hizmetlerin kullanmnn yannda, bunlarn evreye olan olumsuz etkileri ve insan sal zerindeki zararlar, atklarn yeniden deerlendirilmesi, geri dnml
115
ambalaj kullanm konularnda bilgilendirilme ihtiyalar srmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1073. Tketicinin korunmasnda; salkl bir rekabet ortamnn salanmas, tketici bilincinin gelitirilmesi, yaam kalitesinin artrlmas, kaliteli rn sunumuyla ekonomik kayplarn nlenmesi esastr. 1074. Tketici Mahkemeleri kurulacak, Tketici Sorunlar Hakem Heyetleri ile Reklam Kurulunun etkin almalar salanacaktr. 1075. evreye kar duyarl bir tketici bilincini yerletirmek ve gelitirmek amacyla, eitim almalar artrlacak ve tketiciler ile retici/satclar arasnda adil bir denge kurularak, tketicilerin rnlere ulaabilirlii kolaylatrlacaktr. 1076. Tketici haklarnn korunmas amacyla, tketicilerin rgtlenmeleri desteklenecektir. 1077. Tketicilere daha salkl, gvenli ve evreye duyarl mal ve hizmet sunumunun salanmas amacyla iletmelerin; temiz, evre korumacln gzeten, enerji, su ve hammadde tasarrufu salayan teknolojiler kullanmalar zendirilecektir. 1078. Tketicilerin salk ve gvenliini salamak amacyla, piyasa denetimleri etkinletirilecek ve gdalara ilikin bilgilerin tketicilere ulatrlmas salanacaktr. 1079. Tketicinin korunmas ile ilgili hususlarda AB standartlar esas alnacaktr. 1080. Elektronik ticaretle ilgili tketici gvenini salayacak, kullanm gelitirecek dzenlemeler tamamlanacaktr.
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1081. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun ile ngrlen Tketici Mahkemeleri kurulacaktr. 1082. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun gzden geirilerek gnn artlarna gre yeniden dzenlenecektir. 1083. Bankaclk, kredili alveri, tamaclk gibi konularda ve kamu hizmetlerinde hazrlanan standart szlemelere ilikin dzenleme yaplacak, szlemelerdeki haksz artlara kar tketicinin korunmasn salayc Genel lem artlar konusunda balatlan almalar tamamlanacaktr. 1084. Elektronik ticarette tketici haklarn gzeten, tketici gvenini salayan ve dijital imzay da kapsayan yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1085. Turistik hizmetler, paket turlar ve devre tatiller konusunda tketicilerin haklarn ve ekonomik karlarn koruyucu dzenlemeler yaplacaktr. 1086. Aldatc ve yanltc reklamlar konusunda mevzuattaki dankln ve yetki kargaasnn giderilmesi iin dzenleme yaplacak ve Reklam Kurulunun etkinlii artrlacaktr. 1087. nsan sal ve gvenlii asndan en az risk tayan rnlerin retiminin temini iin genel rn gvenlii konusunda gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1088. Tketici Sorunlar Hakem Heyetlerinin etkinliini artrmak asndan, Heyetlerin sektr baznda ihtisaslamasn ngren ve belirli bir snra kadar olan uyumazlklar konusunda karar alabilmelerini salayacak dzenlemeler yaplacaktr.
116
V. SINALEME 1. MADENCLK a) Mevcut Durum 1089. VII. Planda, arz kaynaklarnn eitlendirilmesi, madencilik retiminin artrlmas, retilen hammaddelerin yurt ierisinde ilenerek nihai rnlere dntrlmesi, sanayinin hammadde ve enerji ihtiyacnn gvenli ve ekonomik olarak karlanmas hedeflenmitir. Ancak, Plan dneminde sektre ait ekonomik gstergelerin genelde beklenenin gerisinde kald grlmekte, retim artnn yllk ortalama yzde 2,7 seviyelerinde gereklemesi beklenmektedir. 1090. Sektr ihracatnn VII. Plan dneminde ylda ortalama yzde 2,2 artmas beklenmektedir. hracat en yksek seviyesine 404 milyon dolarla 1997 ylnda ulamtr. En nemli ihracat kalemleri bata bor tuzlar olmak zere krom, manyezit ve mermer olmutur. 1091. VII. Plan dneminde ylda ortalama yzde 4,5 art gstermesi beklenen sektr ithalat iinde petrol ve doal gaz arln korumutur. 1092. Sanayinin hammadde ve enerji ihtiyacnn gvenli bir biimde karlanabilmesi iin son yllarda madencilik sektrnde arz kaynaklarnn eitlendirilmesi ve gelitirilmesine ynelik projelere nem verilmitir. Bu kapsamda, Eti Holding A..nin almalarn srdrd Trona Projesi, TPAO Genel Mdrlnn Kuzey Marmaradaki doal gaz arama-retim projesi ile Hazar Blgesi ve Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetleri ile ortaklaa gerekletirilen petrol arama ve retim faaliyetleri gelime salanan balca projeler olmutur.
1093. Yeralt ocaklarndaki kazalarn nlenmesine ynelik olarak TTK Genel Mdrlnn Japon ibirliiyle yrtt gvenlii Gelitirme projesinin 2000 yl iinde tamamlanmas beklenmektedir. 1094. Madencilik sektrnde faaliyet gsteren kamu kurulularnn farkl Bakanlklara bal olmas, sektrde koordinasyon eksikliine yol amaktadr. Bu durum, sektrel politikalarn oluturulmasn ve sektrn sorunlarna zm getirilmesini gletirmektedir. 1095. 3213 sayl Maden Kanununun, Taocakl Nizamnamesi ve Tuz Kanunu ile dzenlenen hususlar kapsayacak ekilde yeniden dzenlenerek mevzuat birliinin salanmas almalar halen sonulandrlamamtr. Ayrca, madencilik faaliyetlerinin madenlerin bulunduu alanlarda gerekletirilme ve bu alanlar kapsayan dier mevzuatla uyum zorunluluu sektrde sorun yaratmaktadr. 1096. VII. Plan dneminde MTA Genel Mdrlnn yeniden yaplandrlmas, almalar sonulandrlamamtr. 1097. Plan dneminde zelletirme uygulamalarnda nemli bir gelime salanamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1098. Madencilik sektrnde temel ama, sanayinin ihtiyac olan hammaddenin ekonomik ve gvenli biimde temin edilmesi, madencilik rnlerinin yurt iinde ilenmesiyle lke ekonomisine salanan katknn artrlmasdr. 1099. VIII. Plan dneminde sektrdeki koordinasyon eksikliinin giderilmesi, sektrel politikalarn tespiti ve uygulanmasna ynelik almalarn tek bir Bakanlk tarafndan ynlendirilmesi salanacak ve bu kapsamda genelde madenciliin, zelde ise deerli metal madenciliinin arama ve
117
iletme faaliyetleri ile ilgili teknik gereksinimleri dzenleyecek almalar yaplacaktr. 1100. Arama faaliyetlerine ve bu faaliyetlerin ileri teknolojiler kullanlarak gerekletirilmesine nem verilecek, lkemizde bilinen maden kaynaklarnn gelitirilmesi almalarna devam edilecektir. Bu almalarn etkinliinin artrlabilmesi iin, VII. Plan dneminde balatlan MTA Genel Mdrlnn fiziki boyutlar itibaryla kk, ancak teknik kapasitesi yksek bir kurumlamay teminine ynelik olarak, yeniden yaplandrlmas salanacaktr. 1101. Sektrde faaliyet gsteren kamu kurulularnn zelletirilmesi almalarna devam edilecektir. 1102. Yerli firmalarn yurtdnda maden arama ve iletme faaliyetlerinde bulunmas ve lkenin ihtiyac olan hammaddeyi ekonomik ve gvenli bir ekilde temin etmeleri ynnde zendirici uygulamalar gelitirilecektir. 1103. Trkiyedeki nkleer enerji hammaddelerinin aranmasna ynelik almalara devam edilecektir. 1104. Yeni teknolojiler kullanlarak denizlerimizdeki petrol ve doal gaz potansiyelinin belirlenmesine ynelik almalar srdrlecektir. Ayrca, TPAO Genel Mdrlnn son yllarda yabanc irketlerle ortaklk kurarak gerekletirdii yurtd arama ve retim almalarna VIII. Plan dneminde de devam edilecektir. 1105. lkemizdeki denizlerin jeolojik ve jeofiziksel zelliklerini belirlemeye ynelik almalarn yapld Ulusal Deniz Jeolojisi ve Jeofizii Projesi VIII. Plan dneminde de srdrlecektir. 1106. AB ile mevzuat uyumu konusunda gerekli almalar tamamlanacaktr.
1107. Madencilikte eitim konusunda yaanan problemleri zmek ve eitim kalitesini artrmak amacyla gerekli tedbirler alnacak, niversite-sanayi ibirliinin gelitirilmesi salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1108. VIII. Plan dneminde sektrdeki koordinasyon eksikliinin giderilmesi, sektrel politikalarn tespiti ve uygulanmasna ynelik almalarn gerekletirilebilmesi amacyla madencilikle ilgili kamu kurulularnn faaliyetlerinin tek bir Bakanlk tarafndan ynlendirilmesine ynelik gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1109. Madencilik sektrnde, mevzuat birliinin salanmas ve madencilik uygulamalarnn daha etkin bir yasal dzene kavuturulabilmesi amacyla, 3213 sayl Maden Kanunu, Tuz Kanunu ve Ta Ocakl Nizamnamesinde yer alan hususlar da kapsayacak ekilde yeniden dzenlenecektir. 1110. MTA Genel Mdrlnn fiziki bakmdan kk ancak teknik kapasitesi yksek bir kurulu haline dntrlmesini salamak iin 2804 sayl MTA Kurulu Yasasnn deitirilmesine ynelik yasa tasars almalar tamamlanacaktr. 1111. Jeotermal enerjinin aranmas, retilmesi ve iletilmesi konusundaki yasal boluun giderilmesi ve kaynaklarn daha etkin bir biimde deerlendirilebilmesi amacyla hazrlanan Jeotermal Enerji Kaynaklar Kanunu ile ilgili almalar sonulandrlacaktr. 1112. MTA Genel Mdrl bnyesinde oluturulan Sondaj Karot Bilgi Bankasna ilgili kurululardan dzenli bilgi aknn salanmasna ynelik hukuki ve kurumsal dzenlemeler gerekletirilecektir.
118
2. MALAT SANAY a) Mevcut Durum 1113. Dnya imalat sanayii retiminde 1990-1998 yllar arasnda yllk ortalama yzde 3,3 byme gzlenirken; Trkiyenin de dahil olduu orta-st gelir grubundaki lkelerde yzde 4,4, Trkiyede ise yzde 5,9 byme gereklemitir. Dier taraftan, dnya imalat sanayii katma deeri 1980 ylnda dnya haslasnn yzde 25ini olutururken, 1998 ylnda yzde 21e gerilemitir. 1114. Trkiyede imalat sanayiinin cari fiyatlarla GSYH iindeki pay 1995 ylnda yzde 22,6 iken 1999 ylnda yzde 19,2 olmu; 1995 ylnda yzde 14,1 olan sivil istihdam iindeki pay ise 1998 ylnda yzde 15,9a ulamasna ramen 1999 ylnda yzde 14,1e dmtr. 1115. 1994 ylnda lkemizde yaanan ekonomik krizin ardndan imalat sanayii retiminde gzlenen hzl art eilimi 1998 ylnn ikinci eyreine kadar devam etmitir. 1997 ylnda Gneydou Asya lkelerinde ve 1998 ylnda Rusya'da ortaya kan krizler sonucu imalat sanayii retim art hz yavalamtr. 1999 ylnda, kresel krizin etkilerinin ve finansman sorunlarnn devam etmesinin yannda sanayi kurulularnn byk blmnn bulunduu Marmara blgesindeki depremin neden olduu hasar imalat sanayiini olumsuz etkilemitir. Depremin imalat sanayii iyerlerinde bina, makina-tehizat, mamul ve yar mamul stok kayb, igc eksilmesi gibi etkileri ortaya karken, retime ara verilen tesislerden kaynaklanan retim kayb ve ihracat azalmas eklinde etkileri de olmutur. 2000 ylnda ise Marmara depreminin ekonomik etkilerinin giderilmeye balanmas ve genelde salanan istikrar ortam nedeniyle retimin tekrar art eilimine girdii gzlenmektedir.
1116. Bu gelimeler sonucunda 19961997 yllarnda ortalama yzde 9, 1998 ylnda yzde 0,9 orannda artan imalat sanayii retimi, 1999 ylnda yzde 4 orannda gerilemitir. 2000 ylnda ise retimin yzde 4,9 orannda artaca tahmin edilmektedir. Sonu olarak, retimin VII. Plan dneminde ortalama ylda yzde 3,8 orannda artmas beklenmektedir. 1117. 1995 ylnda, imalat sanayii ihracat, Uluslararas Standart Sanayi Snflandrmas (ISIC) 2. Revizyonuna gre, cari fiyatlarla 20,3 milyar dolar olmutur. 1996 ylnda, yzde 7,7 artan ve 21,9 milyar dolar olan imalat sanayii ihracat, Asya'da yaanan olumsuz gelimelere ramen 1997 ylnda da yzde 13,4 artarak 24,8 milyar dolara ulamtr. Ancak, 1998 ylnda ortaya kan Rusya krizi ihracatn art hznda yavalamaya yol am ve imalat sanayii ihracat sadece yzde 2,4 artarak 25,4 milyar dolar olmutur. Krizin etkilerinin devam ettii ve d fiyatlarn dt 1999 ylnda ise, imalat sanayii ihracat depremin de etkisiyle yzde 0,8 azalarak 25,2 milyar dolara gerilemitir. 1118. Gda, dokuma-giyim ve demirelik rnlerinin ihracatmz iindeki arl devam etmektedir. 1119. 1996 ylnda, ithalattan alnan vergi ve fonlarn azaltlmas, yurtii tketimde yaanan canllk ve sabit sermaye yatrmlarnda gzlenen hzl art nedeniyle tketim mallar ile yatrm mallar ithalat yksek oranda artm ve imalat sanayii rnleri ithalat cari fiyatlarla yzde 22,1 orannda bir artla 36,9 milyar dolar olmutur. 1997 ylnda bu eilim devam etmitir. 1998 ve 1999 yllarnda ise zel tketim harcamalarndaki daralma eilimi ve yatrmlardaki gerileme sonucunda ithalat azalm ve 1999 ylnda 35,4 milyar dolara dmtr.
119
1120. Artan kamu aklarnn yurtii faiz oranlar zerindeki basksnn devam etmesi nedeniyle oluan yksek finansman maliyetleri ve zel kesim yatrlabilir fonlarnn para piyasalarna ynelmesi, VII. Plan dneminde imalat sanayiindeki yatrmlar olumsuz ynde etkilemitir. Bu erevede, zel kesim imalat sanayii yatrmlar 1996 ylnda artarken, 1997 ylnda duraklam, 1998 ve 1999 yllarnda ise nemli oranda dmtr. 1121. VII. Plan dneminde, imalat sanayiini etkileyen en nemli gelime AT ile 1 Ocak 1996 tarihinde Gmrk Birliinin gerekletirilmesi ve buna paralel olarak Avrupa Kmr elik Topluluu (AKT) ile Topluluun yetki alanna giren rnleri kapsayan bir serbest ticaret anlamas imzalanm olmasdr. Bu erevede, ithalattan alnan vergi ve fonlar azaltlm, ithalatta gzetim ve korunma nlemlerine, kota uygulamalarna, dahilde ve harite ileme rejimine, haksz ticari uygulamalara, tekstil rnleri ithalatna ilikin eitli dzenlemeler yaplmtr. 1122. AB'ye tam yelik srecinde atlan bu adm sonrasnda, ithalatta ABnin paynda art gzlenmi ve sanayinin d rekabete almasnda byk mesafe katedilmitir. 1123. Gmrk Birliinin yrrle girdii 1996 ylndan itibaren 5 yllk bir sre ierisinde AB'nin nc lkelere kar uygulamakta olduu tercihli rejimleri stlenerek, eitli lkelerle sanayi rnlerini de kapsayan Serbest Ticaret Anlamalar imzalanmtr. Dier taraftan Gmrk Birliinin aksamadan ilemesini salamak ve tam yelie hazrlk bakmndan AB'nin snai mevzuatna uyum almalar nem arzetmektedir. 1124. Son yllarda kreselleme ve hzlanan teknolojik gelimeye bal olarak rekabet kavram yeni bir boyut kazanm, ucuz igc ve doal kaynaklara dayal rekabet
anlaynn yerine uluslararas piyasalarda, ihtisaslama erevesinde dnya piyasalarna alma ve retim teknolojisini gelitirme nem kazanmtr. Bu genel deiime paralel olarak; uygulanmasna devam edilen piyasa ekonomisi politikalar, bata telekomnikasyon olmak zere fiziki altyap alannda kaydedilen gelimeler, corafi konumu itibaryla Avrupa Birlii gibi gelimi bir pazar yannda, Ortadou, Trk Cumhuriyetleri ve Rusya Pazarlarna yaknl, AB ile Gmrk Birliine geilmesi ve aday lke konumu, gen ve eitilebilir igc potansiyeli, giderek byyen i pazarn varl ve yan sanayi bata olmak zere sanayinin yurtdna entegrasyonundaki gelimeler Trk sanayiinin rekabet avantajlarn oluturmaktadr. 1125. Makroekonomik istikrarn salanamamas, zellikle kamu tarafndan salanan girdilerin teminindeki istikrarszlklar, pazarlama kanallarnn oluturulmasndaki yetersizlikler, uluslararas standartlarda retim yaplmasndaki eksiklikler, verimli retim iin gerekli kalifiye igc noksanl sanayiyi etkileyen balca sorunlar olmutur. Ayrca, Trkiyenin teknoloji retebilme kapasitesindeki eksiklik, tasarm ve markann rekabetgcne katks konusuna gereken nemin verilmemesi, uluslararas piyasalarda ihtisaslama erevesinde firmalar aras ibirlii ve birlemelerin neminin kavranamamas rekabetgcn olumsuz etkilemektedir. 1126. Dnyada bilgi teknolojileri, biyoteknoloji ve ileri malzeme teknolojilerinin sanayi sektrnn hizmetine sunulmas yaygnlam, bilgisayar destekli tasarm ve retim srelerinin sanayide kullanlmasyla esnek retim sistemleri arlk kazanmtr. Dier taraftan lkemizde Ar-Ge faaliyetlerinin yetersizlii, nitelikli insangc a, yksek finansman gerei, bilgi teknolojileri ve ileri teknolojilerin sanayide uygulanmasnda nemli bir engel
120
olmaya devam etmektedir. Bunun sonucunda, yeni teknolojilerin yerine yaygn olarak kullanlan teknolojiler benimsenmekte ve yeni teknolojilerle kazanlabilecek frsatlar deerlendirilememektedir. 1127. Elektrik ve haberleme fiyatlarna yanstlan kesintiler sanayinin retim maliyetine ilave yk getirmektedir. 1128. zelletirme yoluyla kamunun imalat sanayiindeki rolnn azaltlarak rekabeti piyasa yapsnn gelitirilmesine devam edilmitir. VII. Plan dneminde Et ve Balk rnleri A.., TOSAN ve SMERBANKn baz tesisleri ile PETLAS, Sivas Demir-elik ve ORS zelletirilmitir. Dnya ile entegrasyon srecinde sanayide yapsal sorunlarn hzla zlmesi ve KTlerin zelletirilmesine devam edilmesi nem arz etmektedir. 1129. malat sanayiinin ithalatta haksz d rekabete kar korunmas kapsamnda, VII. Planda kalitesiz ve standart d mal ithalini nlemek zere baz ithal rnlerinde kymet, tarife, mene ve standartlar asndan etkin bir denetim yaplmasn salamak amacyla ihtisas gmrklerinin yeterli hale getirilmesi almalar srdrlmtr. 1130. Sanayide; istihdam artrc, blgeler aras gelimilik farklarn giderici zelliklere sahip, katma deeri yksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanan, dviz kazandrc faaliyetlere dnk, uluslararas rekabetgc salayan yatrmlarn desteklenmesine devam edilmitir. Ancak, sanayinin desteklenmesinde; ayrlan kaynaklarn yetersizlii ve uygulamada mevzuatn sklkla deimesi, brokratik ilemlerin fazlal ve koordinasyonun eksiklii sorunlar nemini korumaktadr. 1131. hracata ynelik sanayi rnlerinin yurtdnda tantm ve pazar gelitirilmesi konularnda zel kesimin rgtlenmesi zen-
dirilmitir. hracatta devlet yardmlar eitim, istihdam, patent, faydal model belgesi ve endstriyel tasarm tescili, marka ve imaj yerletirilmesine ynelik yardmlar ile eitlendirilmitir. EXIMBANK kaynaklar artrlarak ihracatn finansman imkanlar gelitirilmitir. 1132. Savunma sanayiinin lke sanayiine entegrasyonu ve yerli girdi paynn artrlmas ynndeki almalar srdrlmektedir. Ancak, savunma sanayii rnlerinde byk lde da bamllk devam etmektedir. 1133. Otomobilden alnan yksek vergiler sektrn rekabetgcn ve geliimini olumsuz etkilemektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1134. malat sanayiinin da dnk bir yap iinde rekabetgcnn artrlmas amalanmaktadr. 1135. Sanayi; yerel kaynaklar harekete geiren, evre normlarna uygun retim yapan, tketici saln ve tercihlerini gzeten, yksek nitelikli igc kullanan, ada iletmecilik anlayn uygulayan, Ar-Geye nem veren, teknoloji reten, zgn tasarm ve marka yaratarak uluslararas pazarlarda yerini alan bir yapya kavuturulacaktr. 1136. VIII. Plan dneminde, AB'ye tam yelik hedefi dorultusunda, snai mevzuat uyumu tamamlanacak, sermaye, teknoloji ve ticari ibirlii imkanlar gelitirilecektir. 1137. Bilgi ve teknoloji youn nitelik tayan savunma ve havaclk, makina imalat, kimya, elektronik sanayiilerinin ve yazlm sektrnn gelitirilmesi, sanayide ileri teknoloji kullanmnn yaygnlatrlmas; geleneksel sanayilerin rekabetgcnn artrlmas hedeflenecektir.
121
1138. Sanayinin teknoloji kapasitesinin gelitirilmesi amacyla, bir entegrasyon iinde, niversite-sanayi ibirliinin yaygnlatrlmas, teknoloji destek ve gelitirme merkezleri, yeni teknoparklar ve teknoloji enstitlerinin kurulmalarnn desteklenmesi ve Ar-Ge desteklerinin artrlmas salanacaktr. 1139. Devlet, uluslararas kurallar erevesinde sanayiyi destekleyici, piyasalar dzenleyici ve denetleyici roln glendirecek, baz stratejik konular dnda sanayiden ekilmeyi srdrecektir. 1140. malat sanayiinde, bilgi ve iletiim teknolojileri bata olmak zere Ar-Ge, yeni rn ve teknoloji gelitirme, evre koruma, kk ve orta boy iletmelerin gelimesi, istihdam yaratma ve blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmasna ynelik yatrmlarn desteklenmesine devam edilecektir. 1141. Sanayide rekabetgcnn artrlmas ve rnlerimizin AB pazarnda serbest dolamn salamak zere, Trk Akreditasyon Kurumu ksa zamanda alr hale getirilecek ve ulusal kalite altyaps tamamlanacaktr. 1142. letmelerin ynetim ve finansman yaplarnn iyiletirilmesine, retimde yeni teknolojilerin, bilgi teknolojilerinin, esnek retim ve tedarik planlamas sistemlerinin kullanmnn yaygnlatrlmasna, ulusal ve uluslararas dzeyde firmalararas ibirliine nem verilecektir. 1143. Sanayinin ihtiyac olan hammadde ve girdilerin ekonomik ve gvenli biimde temin edilmesine nem verilecektir. 1144. Kamu almlarnda, uluslararas taahhtlerimize uygun rekabet ortamnn salanmasna ve yerli sanayinin gelitirilmesine nem verilecektir.
1145. Savunma sanayiinde; ihtiyalar gvenli ve istikrarl bir biimde karlamak zere rekabete ak, ihracat potansiyeline sahip, teknoloji retebilen ve lke sanayine entegre bir yapda yurtii retimin gelitirilmesi ve bunun iin gerekli teknoloji tabannn oluturulmas ngrlmektedir. 1146. Tarmsal girdi kullanan sanayilerde, zel sektr nclnde tarm-sanayi ibirlii ve btnlemesinin gelitirilmesi, yksek katma deerli mamul retiminin artrlmas ve rekabeti bir yapnn oluturulmas amalanmaktadr. 1147. Gda gvenilirliinin salanmas amacyla kamunun denetim altyaps ve hizmetlerinin iyiletirilmesi salanacaktr. Yine ayn amaca dnk olarak, AB mevzuat ve DTnn ngrd hkmlerle uyumlu, hammadde temin aamasndan pazarlama aamasna kadar kalite ve hijyen sistemlerinin sanayi tarafndan yaygn biimde uygulanmas esas olacaktr. 1148. Tekstil sektrnde; 2005 ylnda dnya dokuma ve giyim ticaretinin serbestlemesiyle daha da artacak olan rekabet ortamnda, rekabet edebilirliin korunmas, varolan atl kapasitenin kullanlmas ve pazar eitlendirmesi yoluyla dnya pazarlarndan daha ok pay alnmas amacyla, tasarma, koleksiyon tipi retime, tantm ve pazarlama faaliyetlerine arlk verilecektir. Ksa dnemde marka yaratlmasnn gl gz nne alnarak, ilk etapta kaliteli Trk Mal imaj yaratlmas nem arzetmektedir. 1149. ABye uyum amacyla, ila sanayii arlkl olmak zere ynlendirici ve denetleyici bamsz bir idari yaplanma gerekletirilecektir. 1150. AB normlarna uygun benzin ve motorin retimi iin gerekli olan yatrmlara VIII. Plan dneminde devam edilecektir.
122
1151. Petrol rnleri ihtiyacnn gvenli bir ekilde karlanmas amacyla yurtiinde yeni bir rafineri tesisi yaplmas zendirilecektir. 1152. Demir-elik uzun rnlerindeki arz fazlas dikkate alnarak, elik kapasitesinin artna ynelik yatrmlar yass ve vasfl elik rnlerine ynlendirilecektir. 1153. Yksek katma deer salayacak ncelikli alanlarda yeni rn gelitirmeye ynelik destekler artrlarak elektronik sanayiinin ve yazlm sektrnn kresel pazardan daha fazla pay almas salanacaktr. 1154. Otomotiv sanayiinde, ekonomik lekte retimin yapld, yeni teknolojilerin uyguland, ihracata dayal ve srdrlebilir rekabet gcnn saland bir yapnn oluturulmas nem arz etmektedir. 1155. Halen kamu tesislerinin faaliyette bulunduu demiryolu tatlar sanayiine zel kesimin katlmn salayacak almalar yaplacak, teknolojik gelimeleri izleyen, uyarlayan ve tasarm yapabilen, kent ii rayl sistem aralar dahil i talebi karlayabilen ve ihracata dnk olan bir yap oluturulacaktr. 1156. Gemi ina sanayiinde, Trkiyenin hzla genletirilmesi ve yenilenmesi gereken deniz ticaret filosunun yarataca i talep ile uluslararas gemi ina piyasasndan pay almak zere koster inaasna nem verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1157. Kamu almlarnn tek bir mevzuat erevesinde yaplmasn salamak zere 2886 sayl yasa yeniden dzenlenecektir. 1158. lkemizde ABye paralel bir standardizasyon sistemini oluturmak zere, rnlere ilikin teknik mevzuatn hazrlanmas ve uygulanmas hakkndaki kanun ve dier mevzuat karlacaktr.
1159. Ana ve yan sanayide karlkl fayda ve gven unsurunu tesis eden, aralarndaki ilikilerin uzun dnemli ve ibirliine dayal olmasn salayan, ana ve yan sanayiini bir btn olarak daha rekabeti klmay amalayan mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. 1160. 560 sayl Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmnde Kararnamenin yasalamas salanacaktr. Bu safhada, etkin denetimin salanmasna dnk olarak sorumlu bakanlklararas koordinasyonun ve ibirliinin gelitirilmesine ynelik dzenlemeler yaplacaktr. 1161. Gda kontrolnde kamu ile birlikte zel kesimin de grev stlenebilmesi amacyla zel Gda Kontrol Laboratuvarlarnn kuruluu ve ileyiiyle ilgili ynetmelik karlacaktr. 1162. Trk Gda Kodeksine dayanlarak rn baznda hazrlanmas gereken teblilerin tamamlanarak yrrle konulmas salanacaktr. 1163. Ttn destekleme almlarna ynelik politikalarn daha iyi uygulanmas ve kurumsal ve finansal yapnn iyiletirilmesi amacyla, TEKELin ttn destekleme ve yaprak ttn ileme faaliyetleri ile dier retim faaliyetlerinin ayrlmas ynnde gerekli hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 1164. Halen deiik kurumlarca yrtlmekte olan beeri ve veteriner ilalar, bitkisel ilalar, kan rnleri, alar, kozmetikler, parenteral beslenme rnleri ve medikaller ile ilgili izin, kontrol ve denetim almalarn yrtmek zere Trk la Kurumunun kurulmasna ynelik dzenleme yaplacaktr. 1165. LPGnin otogaz olarak kullanmnn kontrol altna alnmas amacyla gerekli dzenlemeler yaplacaktr.
123
3. KOBLERN GELTRLMES a) Mevcut Durum 1166. Kk sanayi iletmelerinin ok kk lekli ve dank yapda olmalarndan kaynaklanan dk verimlilik, kalite, pazarlama, teknik bilgi ve finansman yetersizlii sorunlar bulunmaktadr. Ayrca, kaytdlk yaygndr ve buna bal olarak haksz rekabet ortam olumaktadr. 1167. 1999 yl itibaryla 306 adet kk sanayi sitesinde 72.850 iyeri bulunmaktadr. Ortalama 1500 kiinin alt kk sanayi sitelerinde toplam 437.000 kii istihdam edilmektedir. Hizmete alan kk sanayi sitelerinin 251 adedinde raklk Okulu veya Eitim Merkezi bulunmaktadr. 1168. Kk sanayi sitesi yatrmlarnn toplam kamu yatrmlar iindeki paynn azalmas, proje paketinin ar derecede genilemesi, kaynaklarn etkin kullanlamamas ve styapnn yannda altyapnn da kamu tarafndan yaplmas gibi nedenlerden dolay kk sanayi siteleri yatrmlarnda yeterli gelime salanamamtr. 1169. KOB'lerin finansman, istihdam, kalite ve standart alanlarndaki sorunlarnn zmne katk salamak amacyla KOB yatrmlarna kredi, vergi istisnas, yatrm indirimi, KDV destei ve enerji destei gibi yardm unsurlarndan yararlanma imkan getirilmitir. 1170. Bakanlar Kurulunun hracata Ynelik Devlet Yardmlar Karar kapsamnda yaymlanan tebliler ile KOB'lere ihracat, tantm, Ar-Ge alanlarndaki faaliyetlerinde devlet yardmlar salanmaktadr. 1171. KOBlere finansal destek salanmas, kurulu, gelime ve byme aamalarnda danmanlk hizmetleri verilmesi ama-
cyla TOBB nclnde KOB Yatrmlarna Ortaklk A.. (KOB A..) kurulmutur. 1172. Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB) tarafndan yrtlen faaliyetler erevesinde; KOB'lere yatrm, retim, ynetim ve pazarlama konularnda danmanlk hizmetleri verilmi, ortak kullanm atlyeleri ve laboratuvar hizmetleri ile zellikle imalat sanayiinde alan firmalarn gelimi teknolojilerle tanmas salanmtr. Kk ve Orta Boy letmeler Bilgi A (KOB-NET) projesi ile KOB'lerin ve rnlerinin d pazarlarda tantm yaplm ve elektronik ticaretin teviki iin ilk admlar atlmtr. 1173. 1999 yl itibaryla KOB'ler, Trkiye'de imalat sanayii sektrnde hizmet veren iletmelerin yzde 99,2'sini, istihdamn da yzde 55,9'unu karlamaktadrlar. Sektrdeki toplam paylarna ve istihdamda ulatklar nemli orana karn, yarattklar katma deer yzde 24,2'dir. Ancak KOB'lerin tm banka kredilerinden aldklar pay da yzde 4-5 dolayndadr. 1174. 2000 yl Nisan ay itibaryla Kredi Garanti Fonunun teminat verdii KOB says 816'ya ve salanan garanti destei de 7.553 milyar TL'ye ulamtr. Kredi Garanti Fonunun kaynaklarnn gelitirilmesi ve teminat gsterme probleminin almas ihtiyac devam etmektedir. 1175. KOB'lere ynelik hizmetlerin nitelik ve nicelik asndan gelitirilmesi ve kurumlararas etkin koordinasyon salanmas ihtiyac devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1176. KOB'lerin verimliliklerinin, katma deer iindeki paylarnn ve uluslararas rekabet glerinin artrlmas esastr.
124
1177. Bankaclk sisteminin toplam kredi hacmi iinde, KOBlerin paynn artrlmas iin gerekli imkanlar salanacaktr. 1178. Kk sanayi siteleri inaatlarnn kredilendirilmesi ve kredi geri deme sistemi ile ilgili mevzuat gzden geirilecek ve inaatlarn zamannda tamamlanmas salanacaktr. 1179. Kk Sanayi htisas Siteleri kurulmas zendirilecek, bu sitelerde sektrel d ticaret irketleri kurulmas desteklenecektir. 1180. KOB'ler sermaye piyasas ve mali piyasalarla dzenli alan bir ortamda modern finansman aralar ve kurumlar ile desteklenecektir. Kredi garanti fonu, risk sermayesi, finansman yatrm ortakl, gayrimenkul yatrm ortakl gibi finansman salama uygulamalar yaygnlatrlacaktr. 1181. KOSGEB hizmet merkezlerinin says artrlacak, fon kaynaklarnn kullanm etkinletirilecek, retici ilikileri glendirilecek ve rn yelpazesinin sanayi politikas ile uyumlu bir ekilde geniletilmesi salanacaktr. 1182. KOBlerde, teknoloji dzeyinin ve rn kalitesinin ykseltilmesi, verimliliin artrlmas, bilgiye eriimin kolaylatrlmas, rehberlik ve danmanlk hizmetlerinin salanmas, ana-yan sanayi btnlemesi, iletmeleraras ibirlii ve elektronik ticaret imkanlarnn artrlmas desteklenecektir. KOBlerin ada iletmecilik anlayyla ynetilmeleri ve yerel kaynaklarn harekete geirilmesine nclk etmeleri salanacaktr. 1183. KOBlerin ihracata ynlendirilmesi iin bilgilendirilmesi salanacak, ayn alanda faaliyet gsteren iletmelerin ihracata dnk rgtlenmeleri yaygnlatrlacak ve yabanc firmalarla ortaklklar kurmalar tevik edilecektir.
1184. KOB'ler Ar-Ge almalarna yneltilecek ve niversitelerle teknoparklar iinde kesimeleri salanacaktr. 1185. Geleneksel el sanatlarna dayal retim yapan iletmeler yatrm ve pazarlama aamalarnda desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1186. KOB'lerin sermaye piyasasnda menkul kymet ihra edebilmelerini salayacak mevzuat dzenlemesi gerekletirilecektir. Kredi garanti fonu sisteminin glendirilmesini ve yaygnlatrlmasn, devletin katksnn artrlmasn salamak zere gerekli mevzuat dzenlemesi yaplacaktr. 1187. KOB'lerin kamu almlar iindeki paynn artrlmasna dnk almalar yaplacaktr. 1188. KOB' lerle ilgili mevzuat AB standartlar ile uyumlu hale getirilecektir. 1189. Risk sermayesi sisteminin gelimesini salayacak dzenlemeler yaplacaktr. VI. BLM VE TEKNOLOJ YETENENN GELTRLMES a) Mevcut Durum 1190. VII. Plan dneminde bilim ve teknoloji alannda kaydedilen mesafe snrl kalmtr. Planda ngrlmesine ramen ArGe harcamalarna yeterli kaynak ayrlamam, aratrmac personel says artrlamamtr. 1191. 1997 yl itibaryla, Ar-Ge faaliyetlerine GSYHdan ayrlan pay yzde 0,49 ve iktisaden faal on bin igcne den toplam tam zaman edeer Ar-Ge personeli 10,4, aratrmac says 8,2 olmutur.
125
1192. Bilim-teknoloji-sanayi politikalaryla eitim-retim ve Ar-Ge politikalar arasnda uyum salanmas ihtiyac devam etmektedir. 1193. zel sektr ve kamu sektrnn Ar-Ge kurumlarn ve niversiteleri iine alacak ulusal Ar-Ge ann kurulmas ile ilgili nemli admlar atlm, Ulusal Akademik A kurulmutur. 1194. Aratrmac personelin istihdam ve alma artlarnn iyiletirilmesi amacyla fiziki altyap yeterince gelitirilememi ve mevzuatta gerekli dzenlemeler yaplamamtr. 1195. Ulusal savunma sanayiini gelitirmeye ynelik Ar-Geye Dayal Savunma Tedarik Sistemini devletin satn alma politikas ile uyumlu hale getirme almalar srdrlmektedir. 1196. Trk Akreditasyon Kurumunun (TRKAK) Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun karlmtr. 1197. Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilen teknolojik bilginin rne dntrlmesinde finans imkan salayacak olan risk sermayesi uygulamas gerekletirilememitir. 1198. 544 sayl KHK ile Trk Patent Enstits kurulmu, 551 sayl KHK ile Patent Haklar, 554 sayl KHK ile Endstriyel Tasarmlar, 555 sayl KHK ile Corafi aretler, 556 sayl KHK ile Markalar koruma altna alnmtr. Patent, Faydal Model Belgesi ve Endstriyel Tasarm Tescili Harcamalarnn Desteklenmesine likin Tebli yaymlanmtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1199. Bilgi toplumu olma amac dorultusunda bilimsel ve teknolojik gelimeler salayarak uluslararas dzeyde rekabet gc kazanmak esastr.
1200. Ekonomik ve sosyal gelime ile bymeyi etkileyen bilimsel ve teknolojik aratrma dzeyinin ykseltilmesi iin gerekli fiziki, beeri ve hukuki altyap gelitirilecektir. Ar-Ge faaliyetlerine GSYH'dan ayrlan payn Plan dnemi sonunda yzde 1,5 seviyesine ve iktisaden faal on bin kiiye den tam zaman edeer aratrmac saysnn, bir program dahilinde 20'ye karlmas hedeflenmektedir. 1201. Yerel bilgi alar gelitirilecek ve uluslararas a yaplar ile entegrasyon salanacaktr. 1202. Salam bir bilim temeli ve belirli bir yenilik kapasitesine sahip olabilmek iin gerekli olan Ulusal Yenilik Sistemi tamamlanarak sistemin etkin almas salanacaktr. 1203. nsan gc stratejik bir kaynak olarak deerlendirilecek, eitim politikalar hzla deien teknolojilere uyum salayabilen, sorun giderici ve yaratc niteliklere sahip insan gc yetitirmeye ynelik olacaktr. 1204. Nitelikli retmen, akademisyen, mhendis ve ara eleman yetitirilmesine, mhendislik dalndaki niversite retim yelerine uygulamaya dnk mhendislik tecrbesi kazandrlmasna nem verilecek, yksekretim kurumlarnn grevleri yeniden tanmlanarak, mhendislik eitiminin uluslararas standartta bir donanm altyaps ile verilmesine zen gsterilecektir. 1205. niversitelerin, enstitlerin ve aratrma kurumlarnn mspet ilimler ile sosyal ve kltrel alanda yapacaklar bilimsel aratrma faaliyetleri, yeniliki bulular ve teknolojik gelimeye saladklar katklar desteklenecektir. 1206. niversitelerin aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde nc olmalar dikkate alnarak, niversite-kamu-zel kesim ortak
126
Ar-Ge giriimleri zendirilecek ve desteklenecektir. 1207. Biyoteknoloji ve gen mhendislii, yazlm bata olmak zere bilgi ve iletiim teknolojileri, yeni malzemeler, uzay bilim ve teknolojileri, nkleer teknoloji, deniz bilimleri; denizlerden ve denizalt zenginliklerinden yararlanma teknolojileri, byk bilim ve temiz enerji teknolojileri gibi ileri uygulama alanlarndaki Ar-Ge faaliyetleri desteklenecektir. 1208. Bilim ve teknoloji ile toplumun birbirine yaknlamasn salamak, yaparak, yaayarak, elenerek renme amacyla rgn eitime destek olacak ekilde etkileimli Bilim ve Teknoloji Merkezleri kurulacak ve gelitirilecektir. 1209. Eitimin her kademesinde zekay gelitiren ve yaratcl n plana karan bilimsel ve teknolojik faaliyetler tevik edilecektir. 1210. Ar-Geye yaplacak devlet yardmnn esaslar yeniden belirlenecektir. 1211. Ulusal savunma sanayiinin ihtiyalarnn planlanmas ve karlanmasnda lkenin teknolojik yeteneinden azami lde yararlanlacaktr. 1212. Devlet satn alma politikas lkenin bilim, teknoloji ve sanayi yeteneini gelitirecek ynde olacaktr. 1213. Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilen teknolojik bilginin rne dntrlmesinde risk sermayesi uygulamas gelitirilerek yaygnlatrlacaktr. 1214. Biyoteknoloji ve gen mhendislii, yazlm retimi, bilgi ve iletiim teknolojileri, yeni malzeme teknolojileri, evreci enerji teknolojileri gibi ileri teknoloji alanlarnda Endstri Parklarnn kurulmas desteklene-cektir.
1215. Teknolojik gelimeye katkda bulunacak dorudan yabanc sermaye yatrmlar zendirilecektir. 1216. AB ile teknolojik ibirlii imkanlar azami lde deerlendirilecektir. 1217. Bilgi ekonomisi ve toplumuna gei iin mevcut almalar da dikkate alnarak eylem planlar hazrlanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1218. Teknolojik riske dayal giriimcilerin yararlanabilecei risk sermayesi yatrm ortaklklarnn kurulmasn tevik edecek yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1219. Kamu tedarik politikasnda ve 2886 sayl Yasada Ar-Geye dayal tedarik iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1220. Ar-Ge'ye devlet yardm ile ilgili mevcut mevzuatn kapsam geniletilecektir. 1221. niversite-sanayi ibirliinin esaslar aratrmac irketleri de kapsayacak ekilde dzenlenecektir. 1222. Teknopark ve Teknoloji Gelitirme Blgeleri kurulmasna ilikin hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 1223. Aratrmac personel ann kapatlmas ve aratrmacln cazip hale getirilmesi iin gerekli mevzuat dzenlemeleri yaplacaktr. 1224. Trkiye Metroloji Enstitsnn kurulmas ile ilgili yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1225. TBTAK Kanunu gnn artlarna gre yeniden dzenlenecektir. 1226. Havaclk ve uzay alanndaki faaliyetlerin koordinasyonunu salayacak Ulusal Havaclk ve Uzay Tekilat kurulacaktr.
127
1227. Biyoteknoloji Yksek Kurulu oluturulacaktr. 1228. Ulusal Yenilik Sisteminin salkl ilemesi iin gerekli olabilecek yasal ve kurumsal dzenlemeler gerekletirilecektir. VII. BLG VE LETM TEKNOLOJLER a) Mevcut Durum 1229. Bilgi ve iletiim teknolojileri, yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren yaanan gelimelerle lkelerin ve firmalarn rekabet glerini artrmak amacyla kullandklar en nemli aralardan biri olmutur. 1230. Bilgi teknolojileri rnlerinde, performans art ve teknolojinin ucuzlamas ile kullanc says artmtr. Bilgisayarn yaygn ve kiisel kullanma uygun hale gelmesi, donanm, yazlm ve ierik alanlarnn hzla gelimesini salamtr. 1231. Geleneksel tanmlarn ortadan kalkmas anlamn tayan ve yaknsama olarak ifade edilen gelimeler, bilgi teknolojileri, telekomnikasyon ve yaynclk alanlarnn birbirleriyle etkileimlerini ve bunun sonucu olan uygulamalar ortaya karmtr. 1232. VII. Plan dneminde, sabit telefon santral kapasitesinde 6,6 milyon yeni hat ilavesiyle 21,2 milyon hatta, telefon abone younluunda yzde 30 dzeyine eriilmesi beklenmektedir. Saysallama orannn da yzde 85 seviyesine ulamas ngrlmektedir. Mobil telefonda ise 2000 yl sonunda, abone saysnda 12 milyona, younlukta yzde 17ye ulalaca tahmin edilmektedir. 1233. 1997 yl itibaryla Trkiye'de kurulu ana bilgisayar adedi 16.000, kiisel bilgisayar adedi ise 1.142.000 olarak tahmin edilmek-
tedir. Bu toplama gre 1000 kiiye 18 adet kiisel bilgisayar dmektedir. Ancak 1998 ve 1999 yllarnda kiisel bilgisayar satlarnn yaklak 950.000 olduu dikkate alndnda kiisel bilgisayar saysnn sratle artt gzlenmektedir. Kentlerde st gelir dilimindeki hanelerin yzde 40' toplam bilgisayarlarn yzde 77,5' ine, geri kalan yzde 60 da bilgisayarlarn yzde 22,5' ine sahiptir. 1234. Trkiye'de bilgi ve iletiim teknolojileri pazarnn bykl 1999 sonu itibaryla 11,3 milyar ABD dolar olarak tahmin edilmektedir. Bunun iinde bilgi teknolojilerinin pay (BT donanm, yazlm, hizmet, tketim malzemeleri) yaklak yzde 27dir. 1235. Trkiye'de internet kullancs saysnn 1999 ylnda 900.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu rakamn 2000 ylnda 1.650.000'e ulaaca beklenmektedir. 1236. Telekomnikasyon Kanunu ile sektrde bamsz dzenleyici otorite kurulmu, rekabetin salanmasna ynelik dzenleme faaliyetlerine balanmtr. Bu yeni yaplanmada, Ulatrma Bakanl genel politikalar belirleyecek ve lisanslar verecek, Telekomnikasyon Kurumu da verilen lisanslar ve sunulan tm telekomnikasyon hizmetlerine ait gerekli teknik, idari ve mali ilemlerle denetim grevini yerine getirecektir. Kanunla, Trk Telekomnikasyon A..ye, rekabet koullar ierisinde faaliyet gstermesi ve kuruluta kamunun sadece hissedar sfatyla temsil edilmesi amacyla zerk bir stat salanmtr. 1237. Mobil telefon pazarnda 2000 yl ierisinde verilen iki yeni lisans ile birlikte rekabetin ve dolaysyla hizmet kalitesinin artmas hedeflenmitir. Katma deerli telekomnikasyon hizmetlerinde lisans verme yerine gelir paylaml yapnn tercihi nedeniyle beklenen fayda elde edilememitir.
128
1238. Elektronik ticaretin gelimesi iin gerekli teknik ve yasal altyapnn hazr hale getirilmesi amacyla yaplan almalar srdrlmektedir. 1239. Veri iletiim altyapsnda nemli bir gelime salanm olmakla birlikte, internet eriiminde yaanan yksek maliyet ve dk hz gibi sorunlar yeni altyaplarn devreye girmesine ve iyiletirme almalarna ramen devam etmektedir. 1240. PTTnin yeniden yaplandrlmas konusunda n alma tamamlanm, fakat nihai aamaya henz gelinememitir. Posta hizmetlerinde devlet tekelinin kaldrlmas ve pazarn serbestletirilmesi hedefine ynelik bir gelime gerekletirilememitir. 1241. Saysal yayncla gei ile ilgili almalar Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) koordinatrlnde devam etmektedir. zel radyo ve televizyon kurulularna lisans verilmesi konusunda herhangi bir gelime yaanmamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1242. Plan dneminde stratejik sektrlerden birisi olacak bilgi ve iletiim teknolojileri sektrnn rekabet gcnn artrlmasna ncelik verilecektir. Yazlm stratejik bir alan olarak belirlenecek ve bu alanda uygun tevikler dzenlenecektir. 1243. Telekomnikasyon politikasnn temel hedefi, lkemizin telekomnikasyon hizmet yeteneinin kresel dzeyde gelitirilerek, ekonomik ve sosyal refahn artrlmasna katk salanmasdr. Devletin sektrde rekabet ortamn salayc ve dzenleyici rol arlk kazanacaktr. 1244. Bilgi teknolojisinde Ar-Ge almalar desteklenecektir.
1245. Trkiye'de kullanma sunulan yazlm rnlerine Trke destei salanmasna ynelik almalar srdrlecektir. 1246. Bilgi ve iletiim teknolojilerinde, kullanclarn talepleri dikkate alnarak, teknolojik gelimelerin ve alt sektrler arasndaki yaknsamann salad hizmetlere eriimi kolaylatracak hukuki, idari ve teknik dzenlemeler hzla gerekletirilecektir. 1247. Bilgi ve iletiim teknolojileri alannda gelitirilecek tm kurumsal yaplanma modellerinde, devletin kamusal hizmetlerle ilgili grevleri yerine getirirken, tekilat yapsnn kltlerek fonksiyonel hale getirilmesi ilkesine uygun modeller esas alnacaktr. Etkin alacak, uzmanl n plana karan, koordinasyon grevini yerine getirebilecek, kamuoyunu bilgilendiren ve zel sektrn ve sivil toplum rgtlerinin grlerini karar srelerine yanstacak, Trkiyeye uygun kurumsal yaplanma modelleri belirlenecektir. 1248. Herkesin makul cretlerle telekomnikasyon altyapsndan ve hizmetlerinden yararlanmasn salayacak uygulamalar esas alnacak, tm iletmecilere effaf ve eit kurallar getirilerek tketici haklar korunacaktr. 1249. Telekomnikasyon pazarnn 2003 yl sonunda tam olarak rekabete alaca dikkate alnarak, Trk Telekomnikasyon A.nin pazar koullarnda rekabet edebilmesi amacyla, bu tarihe kadar kamunun sahip olduu hisselerin azaltlmas ynnde gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1250. Katma deerli hizmetlerde, zel sektrn ruhsat ve genel izin gibi yntemlerle yetkilendirilmesine arlk verilerek, teknolojik gelimelerin getirdii imkanlarn rekabeti bir ortamda sunulmas hedeflenecektir. 1251. Tketici taleplerinin mobil telekomnikasyon hizmetlerine kaymas sonucu,
129
bu pazarda yaanan hzl geliim, teknolojik ilerlemeler ve maliyette yaanan dmelerin de etkisiyle artarak devam edecektir. nmzdeki dnemde bata internet eriimi ve elektronik ticaret uygulamalar olmak zere birok telekomnikasyon hizmetinde arlkl olarak mobil ebekeler kullanlacaktr. Yksek hzda veri transferine imkan veren nc nesil sonras mobil sistemler, telekomnikasyonun mobil arlkl yapsn daha da kuvvetlendirecektir. 1252. VIII. Plan dneminde faaliyete geecek olan yeni nesil mobil telekomnikasyon hizmetlerine ynelik verilecek lisanslar iin etkin rekabet ortam ve kullanclarn menfaatleri gzetilecektir. 1253. lkemizin internet hizmetlerinde geliimini salayacak, zel sektrn ve kullanclarn taleplerinin de dikkate alnd ulusal politikalar gelitirilecektir. Hizmet kalitesi yksek ve bilgi gvenliinde etkinliin saland internet hizmetlerinin verilmesinde, zel sektr tarafndan kurulacak alternatif altyaplarn kullanlmasn salayacak hukuki ve teknik dzenlemeler yaplacaktr. 1254. Kresel ekonomi ierisinde pay hzla artan elektronik ticaretin gelitirilmesi konusunda kamunun rol, gerekli teknik ve yasal altyapnn oluturulmas olacaktr. Yaplacak dzenlemelerde kullanclar ve tketiciler asndan gvenli bir ortam salanmasna, kiisel bilgilerin ve tketici haklarnn elektronik ortamda korunmasna nem verilecektir. 1255. Elektronik ticaretin geliiminin izlenebilmesi iin gerekli olan istatistiki bilginin toplanmas, ilenmesi ve raporlanmas salanacaktr. 1256. Bilgi gvenliinin salanmas iin, uluslararas kural ve standartlar erevesinde
almalar tamamlanacak, zellikle elektronik ticareti kolaylatracak nlemler alnacaktr. 1257. Kamu kesiminde bilgi altyapsnn kurulmas ve buna ilikin politika belirlenmesi konular, kamunun bilgi andaki yeni rolne uygun bir yaklamla ele alnacaktr. Kamunun sahip olduu bilgiler topluma, aklk ve effaflk ilkelerine gre ulatrlacaktr. 1258. niversitelerin bilgi ve iletiim teknolojileri altyaplar ve ulusal ve uluslararas a balantlar glendirilecektir. 1259. VIII. Plan dneminde, dnyadaki teknolojik gelimeler izlenerek saysal yayncla geilecektir. Bu teknolojinin yaygnlamas amacyla, yayn kurulular arasnda eitlik ilkesine ters dmeyecek effaf dzenlemeler gelitirilecektir. 1260. zel radyo ve televizyon kurulularna lisans verilmesi konusunda gerekli almalar tamamlanacaktr. TRT yeniden yaplandrlarak, salkl bir mali yapya kavuturulacak ve yayn ierii zenginletirilecektir. 1261. Posta hizmetlerinde AB lkelerinin serbestletirme almalar dikkate alnarak gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. PTTnin yeniden yaplandrlmas tamamlanarak, posta hizmetlerinde kalite artrlacaktr. 1262. VIII. Plan dnemi sonunda sabit telefon abone saysnn 26 milyona, abone younluunun yzde 37ye erimesi ngrlmektedir. Mobil telefon abone saysnn 30,5 milyona, abone younluunun ise yzde 44e ulaaca tahmin edilmektedir. nternet kullanc saysnn 15 milyona, kablo TV abone saysnn 4,6 milyona, ebekede kullanlan fiber optik kablo uzunluunun 103 bin kmye ulamas beklenmektedir.
130
TABLO: 24- Haberleme Hizmet Kapasitelerindeki Gelimeler

Yllk Ortalama Yzde VII. Plan VIII. Plan Dnemi Dnemi 7,7 6,0 8,1 5,9 6,5 13,4 5,4 11,7 4,4 11,3 4,7 13,5
Telefon Santral Kapasitesi (Bin Hat) Telefon Abone Says (Bin Adet) Telefon Abonesi Younluu (Abone/100 kii) Telefon Trafii (Milyon Kontr) Krsal Telefon rtibat (Adet) Ankesrl Telefon Says (Adet) ehirii Telefon Datm Tesisleri (Bin ift Hat) - Prensipal ebeke - Lokal ebeke ebekede Kullanlan Fiber Optik Kablo Uzunluu (Km) Mobil Telefon Abonesi - Analog (NMT 450) - Saysal (GSM) Kablo TV Abonesi (Adet) nternet Kullanc Says (Adet) (1) Gerekleme Tahmini (2) Tahmin
1995 14.550 13.227 21,8 64.057 46.500 58.125
1999 19.679 18.054 28,0 115.318 51.381 78.086
2000 (1) 21.129 19.510 29,9 120.000 60.529 101.166
2005 (2) 28.220 26.000 37,0 205.000 76.000 190.863
22.392 30.886 28.300 103.833 332.000 403.958 30.000
30.050 42.740 58.770 121.517 7.500.000 750.290 900.000
32.173 46.054 76.656 126.000 12.000.000 1.300.000 1.650.000
39.700 58.650 103.000 149.000 30.500.000 4.600.000 15.000.000
7,5 8,3 22,1 3,9 104,9 26,3 122,9
4,3 5,0 6,1 3,4 20,5 28,8 55,5
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1263. Bilgi gvenlii ve kullanm konusunda, teknolojik gelimeler dikkate alnarak, elektronik ticaretin gelitirilmesi, kiisel ve ulusal gvenlikle ilgili bilgilerin korunmas konularna nem verilerek kamu ve zel kesim tarafndan retilen bilgilerin, internet aracl ile kamuoyuna almas ve mevcut kurumlarla egdm ierisinde alacak uygun kurumsal yaplanma modeli iin gerekli hukuki altyap hazrlanacaktr. 1264. Elektronik ticarete ilikin temel yasal dzenleme almalar sonulandrlacak, geliiminin izlenmesi iin gerekli almalar balatlacaktr. 1265. Posta hizmetleri piyasasnn gnn artlarna uygun ekilde yaplanmasn salayacak hukuki dzenlemeler gerekletirilecektir.
1266. TRTnin yeniden yaplandrlmas ve salkl bir mali yapya kavuturulmas kapsamnda gerekli hukuki dzenlemeler yaplacaktr. 1267. Saysal yayncla gei ve saysal yaynclk dnemi iin gerekli hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 1268. Telekomnikasyon alannda ABye uyum almalar kapsamnda gerekli hukuki dzenlemeler yaplacaktr. VIII. TARIMSAL GELME 1. GENEL TARIM POLTKALARI a) Mevcut durum 1269. Tarm sektrnn 1999 yl itibaryla GSYH iindeki pay yzde 15 olmasna karlk, tarmsal istihdamn toplam sivil istihdam iindeki pay yzde 45,1dir. Tarmn
131
milli gelirdeki arl azalrken, nfusun nemli bir ksm hala geimini tarmla salamaya devam etmektedir. 1270. 1991 Genel Tarm Saymna gre lkemizde 4,1 milyon tarmsal iletme bulunmaktadr. letmelerin yaklak yzde 3,6's hayvanclk ve yzde 96,4' bitkisel retim ve hayvanclkla uramaktadr. Sz konusu iletmelerin yaklak yzde 35'i 0-2 hektar, yzde 32'si 2-5 hektar arasnda, yzde 28'i 5-20 hektar arasnda ve yzde 5'i 20 hektarn zerinde arazi byklne sahiptir. Ancak 0-2 hektar arasnda bulunan iletmelerin iledikleri alan oran yzde 6, 2-5 hektar arasnda yzde 16, 5-20 hektar arasnda yzde 41 ve 20 hektar zerinde ise yzde 37 olarak belirlenmitir. Ortalama iletme bykl ise yaklak 5,9 hektardr. Ayn saym sonularna gre; bykba hayvanclk iletmelerinin yzde 71,9u 5 ban altnda, kkba hayvanclk iletmelerinin ise yzde 31,6s 20 ban altnda bir bykle sahiptir. 1271. Tarm sektrnde istihdam edilenlerin gelirleri dier sektrlere nazaran dk olup, sektr ierisinde de gruplararas gelir dalmnda byk lde farkllk mevcuttur. 1272. VII. Plan dneminde tarmsal retimin ylda ortalama yzde 1,8, ihracatn yzde 4, ithalatn ise yzde 3,9 orannda artmas beklenmektedir. 1273. Uygulanan destekleme politikalar ile retici gelirlerinde istikrar salanamam, dnya fiyatlar zerindeki destekleme alm fiyatlar baz rnlerin ekim alanlarnn genilemesine, retim fazlas olumasna ve devletin fazla alm yaparak yksek stok maliyetine katlanmasna neden olmutur. 1274. Bu olumsuzluklar ksmen gidermek zere, yeni bir tarmsal destekleme arac olarak; 2000 ylnda iftilere Ynelik Dorudan
Gelir Destei uygulanmas ynnde bir pilot proje balatlmtr. Elde edilen sonulara gre uygulama 2001 ylnda lke genelinde yaygnlatrlacaktr. 1275. GATT Uruguay Turu Tarm Anlamasnn ilgili hkmleri erevesinde lkemiz ykmllklerinin yerine getirilmesine devam edilmitir. Uruguay Turu sonras gelimeler de gz nne alnarak AB ile yeni bir tercihli ticaret rejimi oluturulmutur. 1276. VII. Plan dneminde, 4342 sayl Mera Kanunu karlmtr. Tarmda Yeniden Yaplandrma ve Destekleme Kurulu oluturulmutur. 4487 sayl Kanun ile rn Borsalarnda vadeli ilemler yaplabilmesi imkan salanmtr. Ayrca, 552 sayl Ya Sebze ve Meyve Ticaretinin Dzenlenmesi ve Toptanc Halleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname karlm, 4367 sayl Kanunla szkonusu KHKnn baz maddeleri deitirilmi ve ilgili mevzuatta dzenlemeler yaplmtr. 4572 sayl Tarm Sat Kooperatif ve Birlikleri Hakknda Kanun 1 Haziran 2000 tarihinde TBMM Genel Kurulunda kabul edilmitir. 1277. Ancak VII. Plan dneminde, Tarmsal Politikalar ile ilgili Yapsal Deiim Projesi erevesinde ngrlen Ttn Tarmnn Yeniden Dzenlenmesi, rn Sigortas, Trkiye Ziraat Odalar Birlii, Tarm ve Kyileri Bakanlnn Yeniden Organizasyonu Kanunlar karlamamtr. retici Birlikleri Kanun Tasars son aamaya gelmitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1278. Kaynaklarn etkin kullanm ilkesi erevesinde ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas temel amatr. Gda gvenlii ilkesi erevesinde artan nfusun dengeli ve yeterli beslenmesi esas olacaktr.
132
1279. Piyasa fiyat oluumu zerinde olumsuz etkileri olan rn fiyatlarna devlet mdahaleleri yerine, retimin piyasa koullarnda talebe uygun olarak ynlendirilmesini salayacak politika aralar devreye sokularak, retici gelir dzeyinin ykseltilmesi ve istikrar esas alnacaktr. retim maliyetlerini azaltc ve teknolojik geliimi hzlandrc tedbirler uygulamaya konulacaktr. 1280. Tarm politikalarnn esaslar; Dnya Ticaret rgt Tarm Anlamasnn ngrd ykmllkler ile AB'ye tam yelik srecine girerken AT Ortak Tarm Politikasnda ve uluslararas ticaretteki gelimeler erevesinde belirlenecektir. 1281. nsan kaynaklar bata olmak zere retim faktrlerinin daha etkin kullanlmas, verimliliin artrlmas, tarmla ilgili kurulularda kurumsal kapasitenin glendirilmesi, kurumsal hizmet aknda gzlenen sorunlarn giderilmesi, sektr ii kaynak dalmnda etkinlik ve rasyonel kullanmn salanmas, retici rgtlerinin glendirilmesi, tarmsal iletmelerin rekabet glerinin artrlmas ve pazarlama alarnn gelitirilmesine arlk verilecektir. 1282. ifti Kayt Sistemi, Tapu-Kadastro Sistemi, Corafi Bilgi Sistemi ve iftlik Muhasebe Veri Ann gelitirilmesi salanacaktr. Tarmsal veri tabann kullanan Tarm Bilgi Sistemi kurulacaktr. 1283. reticiyi ve retim dzeyini risklere kar korumak amacyla Risk Ynetimi aralar gelitirilecektir. Bu erevede; tarm rnlerine ynelik sigorta sistemi, vadeli ilemler borsas, szlemeli tarm ve stok ynetimi aralarnn gelitirilmesi, yaygnlatrlmas ve etkin ekilde uygulamaya konulmas salanacaktr. 1284. Tarmsal gelimede blgesel nitelikli programlarn nemi nedeniyle Tarmda Sorunlu
ve ncelikli retim Alanlarnn tespit almalar erevesinde blgesel zel programlar gelitirilecektir. 1285. Tarm sektr ile ilgili her trl konuda, her aamada ve dzeyde katlmc proje planlamas ve ynetimi esas alnacaktr. 1286. reticilerin katlmn ve sorumluluunu esas alan ve dorudan reticilere finansman salayan krsal kalknma projelerinin oluturulmasna ve uygulanmasna balanacaktr. 1287. Krsal alanda tarm-d sektrlere destek verilmesi ve krsal sanayinin yaygnlatrlmas salanacaktr. Tarmdan ekilecek nfusa yeni istihdam imkanlar yaratacak projeler gelitirilecektir. 1288. Tarmsal aratrma kurumlar etkili bir yapya kavuturulacak, eitli kurum, kurulu ve niversiteler tarafndan yaplan aratrma faaliyetlerinde koordinasyon salanacaktr. 1289. Tarmsal aratrma nceliklerinin belirlenmesinde retici talepleri dikkate alnacak ve uygulamaya ynelik aratrma projelerinin gelitirilmesi ve uygulanmasnda reticilerin katlm ve katks esas alnacaktr. 1290. Tarm-sanayi entegrasyonunun gelitirilmesi, ileme sanayiinin rekabet edebilirliini artrc nitelikte uygun ve kaliteli hammaddenin temini ile tarmsal sanayiye dnk szlemeli retimin yaygnlatrlmas salanacaktr. 1291. Toprak Mahsulleri Ofisi, AYKUR ve Trkiye eker Fabrikalar A.. ilevlerini etkin olarak yerine getirmeleri amacyla yeniden yaplandrlacaktr. Gerekli altyap oluturulduktan ve dzenlemeler yapldktan sonra, zel sektr ve retici rgtlerindeki gelimehttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
133
lere bal olarak, sz konusu kurumlarn faaliyet alanlarnn snrlandrlmas ve piyasada gerekli hallerde mdahale grevi stlenmesi salanacaktr. 1292. Tarm Sat Kooperatifleri ve Birliklerinin kooperatifilik ilkeleri dorultusunda zerkletirilmesi salanrken, sz konusu kurumlarn yeniden yaplandrlmas durumunda srdrlebilirlii salayc gerekli nlem ve politikalar uygulamaya konulacaktr. 1293. Kamu tarafndan yaplmakta olan bir ksm grevler retici organizasyonlarna devredilecektir. 1294. Doal kaynak kullanmnda havza baznda katlmc proje planlamas ve ynetimi benimsenecektir. Doal kaynaklarn srdrlebilir biimde kullanlmas, gen kaynaklarnn korunmas ve saklanmas sisteminin kurulmas salanacaktr. 1295. Tarmsal politikalar dorultusunda dengeli ve evreyle uyumlu tarmsal kalknmann salanmasna ynelik olarak tarmsal altyap yatrmlarnn her aamasnda yatrmdan faydalananlarn her trl katlm salanacak, mevcut altyapnn etkin kullanm ve yeni yatrmlarn gerekletirilmesinde kaynaklarn rasyonel kullanm temin edilecektir. 1296. Detayl toprak etdlerinin ve toprak haritalarnn yaplmas ile topraklarn kullanm ve korunmasna ilikin bir kanunun karlmas, kadastro almalarnn tamamlanmas ve toprak veri tabannn oluturulmas salanarak Arazi Kullanm Plan hazrlanacaktr. 1297. Blnemeyecek en kk parsel anlamnda optimum iletme byklkleri blgelere gre tespit edilecek, belirlenecek ekonomik iletme byklklerine bal zendirici tedbirler gelitirilecektir.
1298. Hayvansal rnler retimi gelitirilecek, toplumun hayvansal protein bakmndan dengeli ve yeterli beslenebilmesini salamak amacyla hayvan slah, hayvan hastalk ve zararllaryla mcadele ile kaliteli kesif yem ve yem bitkileri retiminin artrlmasna, meralarn slahna ve yaym hizmetlerine arlk verilecektir. 1299. Su rnlerinde srdrlebilir retimin artrlmas amacyla; doal kaynaklarn rasyonel kullanm salanacak, yetitiricilik ve ak deniz balkl gelitirilecek, aratrma ve gelitirme faaliyetlerine nem verilecek ve kamuda etkin kurumsal bir yapnn oluturulmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1300. Ormanlar; toplumun ormanclk sektr rn ve hizmetlerine olan gereksinimlerini, srdrlebilir ormanclk, biyolojik eitlilik ile yaban hayatn koruma ve ok ynl yararlanma ilkeleri dorultusunda ekonomik, sosyal, evresel ve ergonomik kriterler erevesinde ynetilecek, iletilecek ve korunacaktr. 1301. lkemizde ormanszlama, lleme, toprak erozyonu, sel, heyelan ve gibi afetleri nlemek amacyla, aalandrma, erozyon kontrolu, mera slah ve sosyal ormanclk faaliyetleri gelitirilecek, gerek ve tzel kiilerin orman yetitirme etkinlikleri desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1302. Tarm sektr ile ilgili konular bir btnlk iinde ele alan ereve Tarm Kanunu karlacaktr. 1303. Ziraat Odalarnn etkin olarak faaliyetlerini srdrmeleri ve gelitirilmeleri ynnde dzenlemeler yaplacaktr. 1304. Kamudan bamsz bir yapda reticilere retimden pazarlamaya kadar olan
134
safhalarda hizmet vermek zere kar amac gtmeyen organizasyonlar oluturmaya ynelik bir retici Birlikleri Kanunu karlacaktr. rgtl ifti kesiminin desteklenmesi ve bu ynde tevik nlemlerinin uygulamaya geirilmesi salanacaktr. Sz konusu rgtlerde denetimin zerkletirilmesi ynnde dzenlemeler yaplacaktr. 1305. Tarm ve Kyileri Bakanl ile tarmsal nitelikli Kamu ktisadi Teebbsleri yeniden yaplandrlacaktr. 1306. Tarmsal rn Sigortalar Kanununun ve buna ilikin eylem plannn hazrlanmasna ilikin almalar tamamlanacaktr. 1307. Tarmda Yeniden Yaplandrma ve Destekleme Kurulu, zel sektr kurulular ile ifti rgtleri temsilcilerini yeterince kapsamadndan, yeni yelerin katlmyla geniletilecektir. 2. BTKSEL RETM a) Mevcut durum 1308. Bitkisel retim, tarm sektr retimi ierisinde yaklak yzde 65lik pay ile nemini korumaktadr. Ancak, byk lde iklim artlarna bal kalan bitkisel retim potansiyelinden yeterli dzeyde yararlanlamad ve verimin dk kald grlmektedir. 1309. zel sektr tohumculuunun tevik edilmesi sonucu tohumluk retimlerinde zel sektrn pay 1995 ylnda budayda yzde 3,2, arpada yzde 3,8, hibrit ayieinde ve patateste yzde 99, pamukta yzde 1,3, yem bitkilerinde yzde 11 iken 1999 ylnda budayda yzde 8, arpada yzde 17, hibrit ayieinde yzde 100, patateste yzde 99,7, pamukta yzde 13,5, yem bitkilerinde yzde 41 olmutur. 1310. Nadas Alanlarnn Daraltlmas Projesi uygulama alannda, bakliyat ve yem
bitkileri ekim alanlar 1995 ylnda toplam 114.321 hektar iken, 1999 ylnda 237.589 hektara ulamtr. 1311. kinci rn Aratrma ve Yaym Projesi uygulama alan 1995 ylnda toplam 13.665 hektar iken, zellikle msr, susam, ayiei, eltik ve soya ekim alanlarndaki artlar sonucu 1999 ylnda toplam 34.994 hektar olmutur. 1312. Kamu tarafndan yrtlen bitki hastalk ve zararllar ile mcadele program, ncelikle sne, kml ve zeytin sineine kar srdrlmtr. 1313. VII. Plan dneminde bitkisel rnler retiminin ylda ortalama yzde 2,9, ihracatnn yzde 6,6, ithalatnn ise yzde 9,2 artmas beklenmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1314. Bitkisel rnlerin retim, verim, kalite ve ihracatnn artrlmas temel amatr. 1315. Bitkisel retimde verim ve kalite artn salamak iin sertifikal tohumluk kullanm yaygnlatrlacaktr. Tohumculuk sektr ile ilgili dzenlemelerde uluslararas ve zellikle AT ilke, norm ve uygulamalar esas alnacaktr. Ayrca, transgenik bitkilere ilikin dzenlemeler yaplacaktr. 1316. Verimlilik ve d rekabet gcnn artrlabilmesi iin tohumculuk sektrnn piyasa koullar dahilinde faaliyet gstermesi salanacak ve zel giriimciliin retim, ileme ve pazarlama safhalarnda olduu kadar Ar-Ge alanlarnda da daha etkin rol almas zendirilecektir. 1317. Tarmsal retimin evre zerinde olumsuz etkilerini azaltmak esas alnacaktr. Bu kapsamda alnacak nlemlere ilaveten
135
gbre, ila ve sulama girdilerinde doal kaynaklar ve evre ile uyumlu kullanmlarn yaygnlatrlmas salanacak, girdi desteklerinden gbre ve ila destei azaltlarak zaman ierisinde kaldrlacak, ekolojik rnlerin retimi zendirilecektir. 1318. Entegre zararl ynetimi ve biyolojik mcadele bata olmak zere alternatif mcadele metodlarna ncelik verilecektir. Bu erevede, zirai mcadelede; uluslararas taahhtlerimiz, ada bitki koruma anlay, gda gvenilirlii, ekolojik denge ile evre boyutu gz nnde bulundurulacaktr. 1319. Pazarlama altyapsna ynelik olarak rn Borsalar Gelitirme Projesi tamamlanacak, vadeli ilem borsalarnn gelitirilmesi ve toptanc hallerinin etkin almas salanacak, ifti/zel kesim silo ve depolama kapasitesinin artrlmasna ynelik giriimler zendirilecektir. 1320. Tarmsal yaym, ifti eitimi ve tarmla ilgili retim kurumlarnn gelimelere uygun olarak yeniden dzenlenmesi salanacaktr. Mevcut eitim ve yaym sistemi yeniden deerlendirilecek, kamunun yaymdaki rol gzden geirilerek, zel yaymcla nem verilecektir. Gen iftilere sertifikal eitim ve yetikin iftilere talebe gre eitim temel yaklam olacaktr. 1321. Ayiei, soya ve pamuk gibi rnlerde gerekli kurumsal yap ve pazarlama altyapsnn gelitirilmesi ve prim sistemi uygulamas ile retim art salanacaktr. Ayrca, msr retim artn teminen kurutma tesisleri yapm zendirilecektir. 1322. Stok ynetimi erevesinde, tahl grubu rnlerin alm fiyat ile sat fiyat arasnda belirli bir fiyat aralnn belirlenmesi ve ayn dnemde ilan edilmesi uygulamas srdrlecektir.
1323. eker retimi ve talebi arasnda dengeyi tesis etmek ve pancar almlar ile talep fazlas eker stoklarnn bte zerindeki ykn azaltmak amacyla eker pancar retiminde kota uygulamasna devam edilecek ve ekim nbeti sresi uzatlacaktr. 1324. Fndk retim alanlarnn daraltlmasna ynelik nlemler alnacak ve ay retim alanlarnn genilemesi nlenecek, budama uygulamasna devam edilerek kaliteli ya ay arz salanacaktr. 1325. Arz fazlas olan fndk ve ay retim alanlarnda alternatif rnler ile blgede yeni i imkanlarnn gelitirilmesine ynelik projeler uygulamaya geirilecektir. 1326. Ttn retiminde piyasa fiyatlar esas alnacak ve bu erevede ttn mzayede sistemi kurulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1327. 1177 sayl Ttn Tekeli Kanunu ve 196 sayl Ekici Ttn Sat Piyasalarnn desteklenmesine dair Kanunlar gnn artlarna uygun hale getirilecektir. 1328. eker retim-tketim dengesinin gzetilmesi esasna dayal olarak eker sanayiinde zel sektrn daha etkin klnmas amacyla 6747 sayl eker Kanununda gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1329. Tarmsal rnlerin Ekolojik metodlarla retilmesine ilikin Kanun almalarna balanlacak, Transgenik bitkilere ilikin bir ynetmelik hazrlanacaktr. 3. HAYVANCILIK a) Mevcut Durum 1330. Hayvanclk sektr; hayvansal rnler ihtiyacn karlamasnn yansra
136
devaml istihdam yaratmas, tarma dayal et, st, yem, ynl tekstil ve deri sanayilerine hammadde salamas ynnden nem arz etmektedir. 1331. lkemizde hayvan says, hayvanclk sektr gelimi pekok lkeden fazla olmasna ramen birim hayvan bana elde edilen verim daha dktr. Hayvancl gelimi lkelerde ortalama sr karkas arl 250 kg. dolaynda iken, lkemizde 160170 kg.dr. Sr bana st verimi bu lkelerde ortalama 5000-6000 kg/laktasyon olup, lkemizde 1400-1500 kg/laktasyondur. 1332. 1998 yl hayvanclk istatistiklerine gre genel hayvan says ierisinde dk verimli yerli rk hayvanlar, sr mevcudunun yzde 41,7sini, koyun mevcudunun ise yzde 97sini oluturmaktadr. 1333. Hayvanlarn slah maksadyla suni tohumlama faaliyetine devam edilmitir. Bu erevede 1995 ylnda 898 bin, 1996 ylnda 962 bin, 1997 ylnda 1 milyon, 1998 ylnda 1,1 milyon, 1999 ylnda 1,2 milyon ba sr suni tohumlama metoduyla tohumlanmtr. 2000 ylnda bu rakamn 1,3 milyon ba olmas beklenmektedir. 1334. 1996-1999 yllar arasnda 51.586 ba olmak zere belli bir program dahilinde, 1987-1999 yllar arasnda toplam 342.608 ba damzlk sr ithal edilerek reticilere datlmtr. 1335. Kasaplk ve besi sr ithalat 1995 ylnda 350 bin ba, 1996 ylnda 119 bin ba dzeyinde gereklemitir. 1997 ylnda canl hayvan ithalatnn durdurulmas nedeniyle 1997, 1998 ve 1999 yllarnda kasaplk sr ithalat yaplmamtr. 1336. VII. Plan dneminde hayvanclk retiminin yllk ortalama yzde 0,2, ithala-
tnn yzde 22,5, ihracatnn ise yzde 16,8 oranlarnda azalaca tahmin edilmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1337. VIII. Plan dneminde hayvanclktaki temel ama; toplumumuzun hayvansal protein bakmndan dengeli, yeterli beslenebilmesini temin maksadyla retim artn salamaktr. Bu amala, hayvan slah, kaliteli kesif yem ve yem bitkileri retimi artrlacak, hayvan hastalk ve zararllaryla etkili mcadele ve yaym hizmetleri gelitirilecektir. talebi karladktan sonra ihracata ynelik retim seviyesini yakalayabilmek iin hayvancla zel nem verilecek, ete ve ste dayal sanayi lke genelinde yaygnlatrlacaktr. 1338. Hayvan slah politikalarna ilerlik kazandrmak amacyla, ilgili kurum ve kurulular ile sivil toplum rgtlerinin temsilcilerinden oluan Hayvan Islah Komisyonu kurulmas, mevcut danma kurullarnn gelitirilmesi ve yaygnlatrlmalar salanacaktr. 1339. Hayvanclkla ilgili gvenilir istatistiklerin toplanmas amacyla 1984 ylndan beri yaplmayan Genel Hayvan Saym gerekletirilecektir. Farkl hayvan trleriyle yetitirme faaliyeti srdren iletmelerde optimum iletme bykl tespit almalar yaplacaktr. 1340. reticilerin kooperatiflemesi, irketlemesi ve retici birliklerinin kurulmas zendirilecektir. 1341. Damzlk iletmelerin yaygnlatrlmas salanacak ve bu iletmeler tarafndan elde edilen hayvanlarn; yetitirme, datm ve pazarlanmalar safhalarnda, kamu kurulular tarafndan szlemeli yetitiricilik konusu dahil her trl teknik bilgi ve yardmlar etkin bir ekilde salanacak, zel sektr katks zendirilecektir.
137
1342. Yetitiricilerin damzlk ve kasaplk hayvan ihtiyalarnn yurtiinden karlanmasna ncelik verilecek, gerekli hallerde ise ncelikle damzlk boa, sperma, embriyo veya damzlk dve ithali yoluna gidilecektir. 1343. Sanayinin kaliteli hammadde ihtiyacn karlamak ve ayn zamanda krmz et, st retimini artrabilmek iin srn yannda et ve st verim ynl koyun ile keilerin slah ve retim almalarna nem verilecektir. 1344. Arcln gelitirilebilmesi maksadyla flora eitleri, flora mevsimi ve kapasitesinin haritalandrlmasna nem verilecek ve Arclk Aratrma Enstitlerinin tm lkeye hizmet verecek tarzda yaplandrlmalar salanacaktr. 1345. Suni tohumlama teknisyeni, samc ve oban eitimine nem verilecektir. 1346. Kanatl hayvan retimi artrlarak, tavuk, hindi ve rdek etleri ile yumurta tketimi ve ihracat zendirilecektir. 1347. Yerli hayvan gen kaynaklar korunacak; bu maksatla Hayvan Gen Bankas kurulacaktr. 1348. Tarm yaplan alanlarda yzde 33,5 orannda yer alan kaliteli kaba yem retim alanlarnn artrlmas salanacaktr. 1349. Hayvan hastalklar ve zararllarnn etkilerinin enaza indirilmesine ilikin almalar younlatrlacak, ayrca a, ila, serum retimlerinin miktar, kalitesi artrlacak ve ithal edilen rnlerin denetimleri zerinde nemle durulacaktr. 4. SU RNLER a) Mevcut Durum 1350. lkemiz; su rnleri konusunda byk bir potansiyele sahip olmasna karn
su rnlerinin ekonomiye katks ok dktr. 1351. Su rnleri retimi,1995 ylnda 649,2 bin ton iken, 1996 ylnda 549,6 bin ton, 1997 ylnda 500,3 bin ton ve 1998 ylnda 543,9 bin ton olmutur. Toplam su rnleri retiminin VII. Plan dneminde ortalama ylda yzde 2,2 orannda azalmas beklenmektedir. 1352. Denizlerimizde, ky balklna dayanan avclkla yaplan retim; kirlilik, ekolojik deiimler ve kaynaklarn rasyonel kullanlmamas sonucunda dmtr. Ayrca gerekli altyap tamamlanamadndan ak deniz balklna balanamamtr. Yetitiricilikle yaplan retim artarak toplam su rnleri retimindeki pay yzde 10lara ykselmitir. 1353. Su rnleri stoklarnn byklkleri, bunlar etkileyen faktrleri ve yllk avlanabilir miktar belirlemek amacyla yaplmas gerekli grlen almalar ile Ar-Ge faaliyetlerinin koordinasyon iinde uygulamaya dnk olarak gerekletirilememesi srdrlebilir retimi engellemektedir. 1354. lkemiz isu alanlarnn yaklak yzde 17sine sahip olacak GAP Blgesindeki su kaynaklarnn deerlendirilmesi amacyla gerekli sektrel altyapnn tamamlanmas almalarna devam edilmektedir. 1355. VII. Plan dneminde, su rnleri sektrnde retimi etkileyen en nemli alt yap olan balk barnaklarndan 18 adedi tamamlanarak faaliyete gemitir. Bylece Plan dnemi sonu itibaryla lkemizde 145 adet balk barna, 44 adet barnma yeri ve 59 adet ekek yeri olmak zere toplam 248 adet ky yaps balklarmzn hizmetine alm olacaktr.
138
1356. Toplam ihracatmzda yzde 80lik pay olan AT tarafndan lkemiz meneili taze balk ve ift kabuklu yumuakalarn ithalat, retim ve ileme yerlerindeki hijyenik artlarn yetersizlii nedeniyle 1998 ylnda yasaklanm, ancak yaplan iyiletirme almalar sonucunda bu yasak 1999 yl ierisinde kaldrlmtr. Konuyla ilgili dzenlemeler, koruma kontrol faaliyetlerini glendirme almalar erevesinde srdrlmektedir. 1357. VII. Plan dneminde su rnleri retiminin ylda ortalama yzde 2,2, ihracatnn yzde 3,5 orannda azalmas beklenmektedir. thalatta, 1995 ylnda byk bir art grlm olmasna ramen 1997-2000 dneminde ylda ortalama yzde 1 orannda azalma olmas beklenmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1358. Su kaynaklarnn korunarak srdrlebilir kullanm ilkesi erevesinde, su rnleri retimi artrlacaktr. 1359. retimin artrlmas iin, denizlerimizdeki ve isularmzdaki doal ortamlarn korunmas, kontrolu ve gelitirilmesi salanacaktr. Bu erevede en fazla retimin gerekletirildii Karadenizde balkln korunmas ve gelitirilmesi iin lkemiz koordinatrlnde srdrlen almalar sonulandrlacaktr. Gerekli altyap tamamlanarak ak deniz balklna geilecek, bu konuyla ilgili uluslararas anlamalarn yaplmas iin giriimlerde bulunulacaktr. Yetitiriciliin evre, turizm, orman, ulatrma ve dier ilgili sektrlerle etkileimi dikkate alnarak gelitirilmesine ve yaygnlatrlmasna nem verilecektir. 1360. lkemiz isu kaynaklarnn rasyonel olarak kullanlmas amacyla, ekolojik ve limnolojik zellikleri belirlenecek, ortama uygun ve ekonomik deeri yksek trlerin
yetitirilmesi iin balklandrma faaliyetleri ynlendirilecektir. zellikle GAP Blgesindeki su rnleri potansiyeli deerlendirilecektir. 1361. Denizlerimizden elde edilen retimde grlen azalma eiliminin nlenebilmesi ve kaynaklarn korunarak retimin artrlmas amacyla, stok byklklerinin ve yllk avlanabilir miktarn belirlenmesine ynelik aratrma faaliyetlerinin srekli ve uygulamaya dnk olarak gerekletirilmesi salanacaktr. 1362. Sektrde pazarlama altyap eksiklikleri giderilerek, pazar koullarnn ngrd dzenlemeler yaplacak ve ihracat artrlacaktr. 1363. AT Ortak Balklk Politikasna uyum esas alnacaktr. 5. ORMANCILIK a) Mevcut Durum 1364. lkenin sosyoekonomik kalknmasna nemli katklar salayan ve 2000 yl sonu itibaryla yzde 77sinde kadastro-snrlandrma ilerinin tamamlanmas beklenilen ormanlar, tarihi geliim srecinde plansz ve ar kullanmlar sonucu, yap, servet ve genetik ynlerden tahrip olmu, erozyona uramtr. Yaklak yars verimli durumda olan 20,7 milyon hektarlk ekosistemin 1,8i biyolojik eitlilik olmak zere, toplam yzde 17,5i Korunan Alanlar olarak deerlendirilmektedir. 1365. VII.Plan dneminde, sektr retiminin ylda ortalama yzde 0,1 azalmas, ihracatn yzde 4,2, ithalatn ise yzde 7,4 orannda artmas beklenmektedir. 1366. 1999 yl sonu itibaryla Planl dnemde, kayna gelitirmek ve daha iyi deerlendirmek amacyla, 120 bin hektar
139
yeil kuak olmak zere toplam 1.739 bin hektar aalandrma, 388 bin hektar toprak muhafaza, 546 bin hektar enerji orman tesisi ve 92 bin hektar mera slah almas gerekletirilmitir. Bu gelimelere karn, ayn dnemde toplam 451 bin hektarlk orman alan yangnlarla tahrip olmu, 444 bin hektarlk alan da eitli yasa uygulamalaryla orman rejimi dna karlmtr. 1367. Kadastro ilerinin tamamlanamamas, uzmanlam teknik personel ve ii a olmas, kapsaml yetime muhiti envanterinin olmamas, iletme amalarndaki belirsizlik, ergonomik faaliyetlere gereken arln verilmemesi, genletirme almalarnda planlarn gerisinde kalnmas, korunan alanlarn azl ve finansman yetersizlii nedeniyle yllk aalandrmalarn dkl sektrn temel sorunlarn oluturmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1368. Ormanlar, ekosistem yaklam dahilinde, devamllk, ok amal yararlanma, katlmclk, uzmanlama, biyolojik eitlilik ile su ve yaban hayatnn korunmas ve toplumsal istikrarn gelitirilmesi ilkeleri dorultusunda; yetime muhiti artlar, sektrler aras bamllk, verim gc ve tama kapasitesi, orman sal ve peyzaj, ekoturizm, verimlilik, kirlenme, yangn-bcek-heyelankar--sel-don ve kuraklk gerekleri ile ergonomik faktrler dikkate alnarak iletilecek, korunacak ve gelitirilecektir. 1369. Orman rejimindeki alanlarda, saha emniyetinin salanmas, korumann etkinletirilmesi, kamu yararnn gzetilmesi ve yatrmlarn verimlilii bakmndan, kadastro-snrlandrma faaliyetinin, potansiyel genletirme ve aalandrma sahalar ncelikli olmak zere ormanlarn saha btnlnn korunmas gz nnde bulundurularak, younlatrlmas esas alnacaktr.
1370. Biyolojik eitlilii, su ve yaban hayatn, kltrel ve estetik deerleri korumak, ormanlarn henz bilinmeyen yararlarnn aratrlmasna imkan vermek, toprak erozyonu ile heyelan ve olgularn nlemek ve ekoturizmi gelitirmek amacyla, Tabiat Koruma Alanlar, Milli Park ve benzeri Korunan Alanlar gelitirilecek ve yaygnlatrlacaktr. Bu almalarda, ekosistemlerin ierdii deerleri koruyucu yeterli byklkte olmas esas alnacaktr. 1371. Orman, mera ve su amenajman planlar, srdrlebilir orman ynetimi ilkeleri dorultusunda, toplum ihtiyalar, ekosistemin eitli fonksiyonlar, odun ve odun d rn ve hizmetler dahil yetime muhiti envanteri, iletme amalar, korunan alanlar ve nesli tehlikede olan yaban hayat ile bitki trleri dikkate alnarak yeniden dzenlenecektir. Genletirme almalarnn, silvikltr planlar dorultusunda, doal aa trleri esas alnarak aksatlmadan gerekletirilmesi salanacaktr. 1372. Orman alanlarnda eitli kurulularca gerekletirilecek bina, tesis, yol, maden karma, elektrik havai hatt ve benzeri tm inaat ileriyle odun retim faaliyetlerinde, toprak, flora ve faunann korunmas ile su kalitesinin gzetilmesi temel ilke olacak, standartlar gelitirilerek gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1373. Orman alanlarnda, evreyi koruma ve batk maliyet/yatrm yaratlmamas amacyla mevcut yollarn iyiletirilmesi ncelikli olmak zere teknik standartlara uygun yol yapmna arlk verilecektir. VIII. Plan dneminde toplam 5 bin km. yeni yol ve zellikle Bat Karadeniz kayn ormanlarnda, k mevsiminde retim yaplmasn salayarak odun kaybn azaltmak amacyla 10 bin km. stabilize yol yaplacaktr.
140
1374. Ormanszlama, lleme, toprak erozyonu, sel, heyelan ve gibi doal afetleri nlemek, kresel karbon dengesinin iyiletirilmesine katkda bulunmak, odun hammaddesi ihtiyacn karlamak ve kylnn sosyoekonomik durumunu iyiletirme amalaryla ve biyolojik l ortam yaratmayacak ekilde, Plan dneminde toplam 300 bin hektar aalandrma, 175 bin hektar toprak muhafaza ve 30 bin hektar mera slah almas yaplmas beklenmektedir. almalarda hzl byyen trlere zel arlk verilecek, orman bakm almalar aksatlmayacaktr. 1375. Sosyal, kltrel ve evresel nedenlerle ve doal ormanlara olan sosyal basknn azaltlmas amacyla, yeil kuak ve parklar eklinde oluturulacak ehir ormanlar ile hatra ormanlar kurulmas zendirilecek ve yaygnlatrlacaktr. 1376. Orman kylsnn kalkndrlmas amacyla, mee, akasya, fstk am ve benzeri ok ynl yarar salayan trleri ieren sosyal ve tarmsal ormanclk faaliyetleri ile tbbi, aromatik ve ss bitkileri retimi gelitirilecek, enerji ormanlar tesisi yaygnlatrlacaktr. Gerek ve tzel kiilerin zel orman kurma etkinlikleri desteklenecektir. 1377. Orman yangnlarn nleme ve mcadelede, silvikltrel nlemlerin alnmas, yangn emniyet yol ve eritlerinin tesisi ve kontrollu yakma gibi tedbirlerin uygulanmas yannda; yangn ekiplerinin tam donanml olarak istihdam, bata arazz olmak zere, helikopter ve uaktan yararlanlmasnn artrlmas, erken haber alma ve ulam sistemlerinin gelitirilmesi, eitim ve halkn bilgilendirilmesi almalar etkinletirilecektir. Zararl bcek ve hastalklarla mcadelede, biyolojik metodlara arlk verilecektir. 1378. Ormanclk faaliyetlerinin salkl, gvenli ortam ve koullarda yaplabilmesi
amacyla koruyucu giysilerden, mekanizasyon ve alma ortamna kadar, insan-i-evre sistemi ile ilgili olarak gerekli ergonomik dzenlemeler yaplacak, standartlar gelitirilecek, istatistikler oluturularak eitsel almalar yaplacak, i ba denetimleri etkinletirilecektir. 1379. Ormanclk aratrma birimleri ve almalar; dnya ile entegrasyon bilincinde, arazi kullanm, biyolojik eitlilik, evresel fonksiyonlar, sosyal ormanclk, kirlenme, sera etkisi, asit yamurlar, nesli tehlikede su ve yaban hayat ile sahann retim gc ve tama kapasitesi konularn kapsayacak, katma deer ve dier ekonomik verileri retecek ekilde oluturulacaktr. Konunun zelliine bal olarak, aratrmac, uygulayc, sivil toplum rgtleri ve orman kyllerinin ibirlii salanacaktr. 1380. Yeil, yaanabilir bir evre yaratma ve orman yangnlarn nleme konusunda, gerekli toplumsal iradenin oluturulmas amac ile faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri, meslek odalar ve bilim evrelerinin almalar desteklenecektir. 1381. Amenajman plan yapm, orman yangnlar ile zararl bcek ve hastalklarla mcadele ve kadastro almalar ncelikli olmak zere tm ormanclk faaliyetlerinde salk ve etkinlik asndan uzaktan alglama yntemlerinin kullanmna arlk verilecektir. 1382. ATye uyum almalar paralelinde; mevzuat, strateji, organizasyon, faaliyet programlar ve rn standartlarnn gzden geirilmesi, i tketim ile d ticarete konu olan bitkisel kaynaklar, tbbi bitkiler ve doal mantarlarn yok olmasn nleyecek nlemlerin alnmas, orman rnlerinin evresel ve sosyal sorumluluk anlay ile retimini ifade eden Yeil Sertifika veya Yeil Etiket olarak nitelendirilen yntemin, lkemizde de prensip ve
141
kriterlerinin oluturularak, uygulamaya konulmas gerekli grlmektedir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1383. 6831 Sayl Orman Kanunu evre koruma, kamu yarar, ekosistem btnl ve yaban hayatnn korunmas dikkate alnarak yeniden dzenlenecektir. 1384. Orman Bakanl bnyesinde, i gvenlii, ii sal ve alma hayatn iyiletirmek, konu ile ilgili standartlar ve istatistikler oluturmak, eitim ve denetim almalar yapmak amacyla, laboratuvar ve yaym aralar ile donatlm ergonomik bir birim kurulacaktr. IX. ENERJ a) Mevcut Durum 1385. Planl kalknma dneminde, byyen ekonomiye, gelien ve eitlenen sanayi faaliyetlerine ve deien demografik yapya paralel olarak lkemizin birincil enerji ve elektrik tketiminde nemli artlar kaydedilmitir. 1999 yl sonu itibaryla kii bana birincil enerji tketimi 1.158 kilogram petrol edeerine (kep), kii bana elektrik arz ise 1.840 kilovatsaate (kWh) ykselmitir. Buna ramen bu deerler, halen kii bana 1.500 kep ve 2.200 kWh dzeyinde olan dnya birincil enerji ve elektrik tketim ortalamalarnn altnda bulunmaktadr. 1386. Enerji, ekonomik ve sosyal kalknma iin temel girdilerden birisi durumundadr. Artan nfus, ehirleme, sanayileme, teknolojinin yaygnlamas ve refah artna paralel olarak enerji tketimi kanlmaz bir ekilde bymektedir. Buna karlk enerji tketiminin mmkn olan en alt dzeyde tutulmas, enerjinin en tasarruflu ve verimli bir ekilde kullanlmas gerekmektedir. nk enerji sektrnde;
-Enerji kaynaklarnn retim ve temin maliyeti yksektir. Enerji projeleri, uzun planlama, geliim ve yatrm sreleri, yksek finansman ve gelimi teknoloji gerektiren yatrmlardr. -Petrol ve doal gaz gibi kaliteli fosil yakt varl zaman iinde azalrken, bu kaynaklarn stratejik nemi ykselecek, bu kaynaklarn yerini dolduracak yeni enerji kaynaklar gelitirilmedii srece, fiyatlar art eilimi iine girecektir. -Enerji kaynaklar asndan zengin olmayan lkemizde, bu alanda halen yzde 62 dzeyinde bulunan da bamllk, tketim geliirken zaman iinde artacaktr. -Enerji kaynaklar, retim ve tketim aamasnda evreyi olumsuz etkileyen zelliklere sahiptir. evresel sorunlarn giderilmesi ise nemli bir maliyet unsurudur. Kresel kirlenme uluslararas alanda ortak politikalar oluturulmas gereken konulardan biri haline gelmitir. 1387. Bu nedenlerle, srdrlebilir bir kalknma yaklam iinde, ekonomik ve sosyal geliimi destekleyecek, evreyi en az dzeyde tahrip edecek, asgari miktar ve maliyette enerji tketimi ve dolaysyla arz hedef alnmak durumundadr. 1388. Gnmzde, kii bana enerji tketimi bir gelimilik gstergesi olmaktan kmtr. Ama, kii bana enerji tketimini artrmak deil, bir birim enerji tketimi ile en fazla retimi ve refah yaratmak olarak grlmektedir. 1389. Enerji sektrnn bu yaklam iinde yaplandrlmasnda ve gelitirilmesinde, enerji politikalarnn bu dorultuda oluturulmasnda, enerji alt sektrlerinde serbest piyasa dzenine geilirken bu genel politikalar
142
nda dzenlemeler getirilmesinde yarar grlmektedir. 1390. Srdrlebilir bir kalknma yaklam iinde, ekonomik ve sosyal geliimi destekleyecek, evreye en az dzeyde zarar verecek, asgari miktar ve maliyette enerji tketimi ve dolaysyla arz hedef alnmak durumundadr. 1391. 1984 ylndan bu yana zel kesim faaliyetlerinin gelitirilmeye alld elektrik alt sektrnde daha zel bir planlama yaklamna ihtiya duyulmaktadr. nk elektrik alt sektrnde; -Elektrik talebi, blgesel olarak, mevsimlik, gnlk ve saatlik farkllklar gstermektedir. En yksek ykle en dk yk arasnda iki kata yakn bir farkllk olabilmektedir. Talebin kendine zg bu yaps ve elektrik enerjisinin depolanamamas nedeniyle, yktalep erisine en iyi ekilde cevap verebilecek bir santral sisteminin kurulmas gerekmektedir. -Elektrik retimi iin termik, hidrolik, nkleer, yenilenebilir gibi alternatif retim kaynak ve teknolojileri bulunmaktadr. Btn bu santrallarn yatrm ve iletme maliyetleri, iletmeye hazr bulunma dnem ve sreleri, iletmeye giri-k zellikleri byk farkllklar gstermektedir. Bu nedenle her santral tipi, mevsimlik ve gnlk deien yk-talep erisinin farkl bir kesimine hitap etmektedir. -Elektrik retim sistemi planlanrken, santrallarn bu farkl zelliklerinin ve talebin blgesel geliiminin dikkate alnmas ve talebi en uygun santral setiyle, en dk kayp ve maliyetlerle karlayabilecek optimal retim ve iletim sistem planlar zerinde durulmas gerekmektedir. 1392. Bu erevede, enerji ve elektrik sektrlerinin ok ciddi ve salkl almalarla
planlanmas, proje seim, yatrm ve politika kararlarnn bu almalar dorultusunda verilmesi gerekmektedir. 1393. Bu gereklilie karn lkemizde, planlanann aksine uzun yllardr sektrn salkl bir ekilde yaplandrlmas salanamam, yatrmlar istikrarl bir ekilde yrtlememitir. Enerji yatrmlarnda yaanan istikrarszlklara bal olarak baz dnemler ar atl retim kapasitesiyle, baz dnemlerde ise ciddi enerji aklaryla yaanmak durumunda kalnmtr. 1394. VII. Plan dneminin son yllarnda iine girilen ve VIII. Plan dneminin ilk yllarnda srmesi beklenen enerji yetersizliinin temel nedeni ise gemi on yllk yatrm uygulamasndan kaynaklanmaktadr. nk santral projeleri, tipine bal olarak ortalama 3-8 yl gibi inaat sreleri gerektirmekte, bu sreler proje karar ve gelitirme sreleri ile birlikte daha da uzayabilmektedir. 1395. VI. Plan dneminde 12 milyar dolar dzeyinde ngrlen Plan hedefine karlk ancak 8 milyar dolar dzeyinde bir enerji yatrm yaplabilmitir. VII. Plan dnemi iin nerilen 18 milyar dolarlk yatrma karlk ise dnem sonu itibaryla 11 milyar dolar dzeyinde bir yatrm gereklemesi beklenmektedir. Bylece son iki Plan dneminde ngrlen yatrmn ancak yzde 60-70i gerekletirilmi olmaktadr. zel kesimden beklenen yatrmlarn gereklememesi bu dk orann temel nedenini oluturmutur. 1396. 1980li yllarn ortasnda, dnyadaki gelimelere paralel olarak lkemizde de enerji yatrmlarn artrmak amacyla elektrik sektrnn zel kesime almas gerekli grlm, bu amala zel kesim yatrm ve faaliyetlerini gelitirmek iin yeni modeller uygulamaya konulmu, sektrn yeniden yaplandrlmas gndeme getirilmitir. Ancak, nghttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
143
rlen dzenlemeler zamannda yaplamam, zel kesimden beklenen yatrmlar ve katklar alnamamtr. zel kesim irketlerince yaplmas beklenen projeler nedeniyle de kamu proje paketi gelitirilememi, kamu yatrmlarnda da yetersiz kalnmtr. 1397. Sektrn rekabete almasn salayacak yeniden yaplanma ve dzenleyici kurulun kurulmas almalarnn 1996 yl iinde tamamlanmas, VII. Planda ngrlm olmasna ramen, bu almalar bugne kadar bitirilememitir. 1398. lke elektrik tketimi, gemi krk ylda, yllk ortalama yzde 10 gibi yksek bir hzla bymtr. Bu art hz son yirmi ylda yzde 8,5 dzeyine gerilemitir. Azalan art hzna ramen lke elektrik talebi, tketimde doyuma ulancaya kadar daha uzun bir sre yksek oranlarda artmaya devam edecektir. 1399. Yaplan almalar, 1999 ylnda 118,5 milyar kWh olan elektrik tketiminin, 2005 ylnda 195 milyar kWh ve 2010 ylnda 285 milyar kWhe ulaacan gstermektedir. 1400. Bu talebi karlamaya ynelik retim sisteminin, iletim ve datm sistemleri ile birlikte gerekletirilmesi, kamu finansman imkanlarnn zerinde yatrm zorunluluu yaratmaktadr. Bu nedenle yerli ve/veya yabanc zel sermayenin elektrik sektrne ekilmesi ihtiyac nemini srdrmektedir. 1401. 1984 yl sonunda karlan 3096 sayl Kanun erevesinde bugne kadar yrtlen zelletirme almalar, deiik nedenlerle istenen sonulara ulaamamtr. Yaplet ve Yap-let-Devret gibi farkl modellerle gndeme getirilen yeni santral projeleri planland gibi yrtlememitir. Mevcut termik santrallarn ve elektrik datm messeselerinin zel irketlere devri almalar halen devam etmektedir.
1402. Sektrde zel kesim iin istikrarl ve gven verici bir sistem ortaya konulamam ve zel irketleri sektre ekmek amacyla ar yksek tarifelerle elektrik alm-deme garantileri, yakt temin garantisi, Hazine garantisi, uluslararas tahkim gibi ar gvenceler verilmek durumunda kalnmtr. 1403. Buna ramen projelerin bir sistem planlama almasnn rn projeler olmamas, irketlerin salkl deerlendirmelerle seilmemesi, ar yksek proje paketiyle ve ar yksek tarifelerle balantlara girilmesi ve TEAn yksek YD elektrik maliyetlerini tarifesine yanstamamas nedeniyle mali darboaza girmesi sonucu yeni zm araylarna ynelme durumunda kalnmtr. 1404. Sektrde uzun vadede rekabete ak bir piyasa oluturulmas amac, yrtlen uzun vadeli, yksek tarifeli ve alm-deme garantili proje uygulamalaryla eliir hale gelmitir. Bunun yan sra tarife oluumunda rekabet olmamas nedeniyle, uzun dnemde sanayi ve genel ekonomiyi olumsuz ekilde etkileyecei dnlen yksek maliyetli bir sisteme dnm balamtr. 1405. Doal gaz sektrnde de, elektrik sektrne paralel sorunlar ortaya kmaya balamtr. Yaplan doal gaz ithal balantlar ve projeleri salkl bir talep almasna dayanmamaktadr. Mracaat aamasndaki ok sayda zel doal gaz santral projesinin potansiyel talep kayna olarak kabul edilmesi neticesinde, yakn dnem iin ar bir gaz balantsna girilmi bulunmaktadr. 1406. Doal gaz ithal balantlarnn ve boru hatt gzergahlarnn gereki talep almalarna dayandrlmas ihtiyac nemini korumaktadr. 1407. Elektrik datm sistemlerinde ve ehir ebekelerinde kayplarn azaltlmasna
144
ynelik olarak uygulanan projelerden olumlu sonu alnamamtr. Kaak elektrik tketimi, zellikle Gneydou ve Dou Anadolunun baz illerinde ok byk oranlara ulamtr. Ar boyutlara ulaan bu durum, elektrik sektrn ve kurumlarn ciddi ekilde etkilemektedir. 1408. lke ekonomisinin ve sanayisinin gelimi lkelere gre ar yksek enerji younluu enerji tasarruf potansiyelinin bykln gstermekte, ancak bu potansiyelin kullanmna ynelik politika, tedbir ve yntemler yeterli ekilde uygulamaya aktarlamamaktadr. 1409. VII. Plan dnemi iinde birincil enerji tketimi ylda ortalama yzde 4,5 orannda bymtr. 1995 ylnda 63,1 milyon tep olan birincil enerji tketiminin, 2000 yl sonunda 78,8 milyon tepe ulamas beklenmektedir. 1410. Buna karlk birincil enerji retiminde ancak yllk yzde 1,3 orannda bir byme salanabilmi, 1995 ylnda 26,3 milyon tep olan birincil enerji retimi, 2000 ylnda 28,1 milyon tep dzeyinde kalmtr. Bunun sonucunda, talebin yurtii retimle karlanma oran dmtr. 1411. Birincil enerji tketiminde doal gaz ve hidrolik enerji paylar ykselirken, petrol rnleri ve gayriticari enerji paynda dler olmutur. 1999 yl itibaryla ticari kaynaklarn toplam birincil enerji tketimi iindeki pay yzde 90 amtr. 1412. Birincil enerji tketiminin sektrel paylarnda nemli deiiklikler izlenmektedir. 1995-1999 dneminde konut ve hizmetler sektrnn pay yzde 24den yzde 20ye ve ulatrma sektr pay yzde 17den yzde 15e gerilerken, sanayi sektr pay yzde 31den yzde 32ye ve elektrik sektrnn pay yzde 25den yzde 30a ykselmitir.
1413. Elektrik alt sektrnde, VII. Plan dneminin ilk drt ylnda santrallar kurulu gcne 5.165 MW, retim kapasitesine 34,3 milyar kWh ilave yaplmtr. Ancak yatrmlar yetersiz kalm, sistemde yeterli retim yedei oluturulamad iin 1999 ylnda elektrik kesintilerine gidilmek durumunda kalnmtr. Bu kesintilerde, baraj rezervuarlarndaki su seviyelerinin kritik dzeylere dmesi nedeniyle hidrolik santrallarda normal retimin yaplamamasnn yansra doal gaz santrallarnn yakt ihtiyacnn tam olarak karlanamamas da rol oynamtr. 1414. Yatrm sren ve 2000 yl iinde iletmeye girecek santrallarla VII. Plan dnemi sonunda kurulu g 27.391 MWa, retim kapasitesi 146,4 milyar kWhe, fiili retim 124,2 milyar kWhe ve 2 milyar kWh net ithalatla toplam elektrik tketimi 126,8 milyar kWhe ulaacaktr. Sistemde kurulu g yedei asndan yeterli bir dzeye ulalmakla birlikte, hidrolik santrallardan ancak yzde 70 dzeyinde enerji alnabilmesi bir sorun olarak gndemde bulunmaktadr. 1415. retim sistemindeki yetersizliklere karlk iletim ve datm sistemlerinde byk sorunlar yaanmamtr. letim yatrmlar programland ekilde srdrlmtr. Dier taraftan, alnan tedbirlere karlk datm sisteminde ve ebekelerde yzde 20nin zerinde oranlarda seyreden kayp ve kaaklarn nne geilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1416. Enerji sektrnde temel ama, artan nfusun ve gelien ekonominin enerji ihtiyalarnn srekli ve kesintisiz bir ekilde ve mmkn olan en dk maliyetlerle, gvenli bir arz sistemi iinde karlanabilmesidir. 1417. Enerji alt sektrlerinde, deien ekonomik konjonktr ve artan zelletirme faaliyetleri paralelinde zel kesimin daha
145
aktif rol oynayabilecei bir yapya dnm amalanmaktadr. Bu dorultuda bata elektrik ve doal gaz alt sektrleri olmak zere, enerji kaynaklarnn retiminden tketimine kadar her aamada zel kesimin en st dzeyde yatrm ve iletme faaliyetlerine katlm iin gerekli yasal ve kurumsal deiikliklerin yaplmas salanmaldr. 1418. Bu dzenlemeler yaplrken yatrmlarn, lke ihtiyalarn en uygun maliyetlerle, yeterli ve gvenli ekilde karlayacak dzeyde, istikrarl ve srekli biimde gerekletirilmesi amalanmaldr. 1419. Elektrik sektrnn optimal bir sistem anlayyla gelitirilmesi esastr. Yeni projeler, tip (hidrolik, gaz, kmr, nkleer ve rzgar gibi), kapasite ve yer itibaryla, detayl almalarla belirlenmelidir. 1420. zel kesimin enerji yatrmlarna ynlendirilmesi, ar garantilerle deil, salkl ileyen bir proje seim, deerlendirme, denetim ve iletim yaklamyla salanmaldr. Ancak bu ekilde byk ve finansal adan gl irketlerin sektre ekilmesi mmkn olabilecektir. 1421. Elektrik sektrnde, tasarlanan rekabete dayal sistemin yerletirilmesini engelleyici uzun vadeli alm anlamalarndan kanlmaldr. 1422. Elektrik ana veya fazlalna yer vermeyen, sistem yk ihtiyalarna uygun byklk ve tipte seilmi projelerle gelitirilmi bir elektrik retim sisteminde, irketler daha dk maliyet ve alm garantileriyle ve daha gvenli bir ekilde faaliyet gsterebilecek, sektrn zel kesime alm daha salkl bir ekilde gerekletirilebilecektir. 1423. Sektr kaynaklar arasnda doal gazn zel bir yeri ve nemi bulunmaktadr.
Fiyat, verimlilik ve evre asndan avantajlaryla doal gazn tketim paynn artrlmas amalanmaktadr. Ancak bu geliimin planl ve salkl bir ekilde srdrlmesi arttr. 1424. Uzun vadeli gaz almlarna ait giriimler, elektrik sektrndeki optimal sistem geliim planlar ve konut ve sanayi geliim plan ve politikalar erevesinde gerekletirilmelidir. 1425. Yeniden yaplanma almalar gerekletirilirken yaanacak dnm srecinde, yatrm, retim ve iletme faaliyetlerinde herhangi bir aksamaya neden olunmamas iin gereken tedbirler alnacaktr. 1426. Elektrik retim alt sektrnde dzenlemeler yaplrken, santrallarn optimal geliim planlar erevesinde programlanmas, yatrm, iletme ve enerji sat aamalarna en dk maliyetlerle ulalabilmesi amacyla rekabetin salanmas, bu faaliyetleri yrtecek irketlerde yeterlilik aranmas, sistemin kredilendirilebilir ve kendini finanse eder bir yapda oluturulmasna nem verilecektir. 1427. Elektrik datm alt sektr yeniden yaplanrken, rekabetin salanmas amacyla byk tketicilere kendi elektrik reticilerini seme serbestisinin verilmesi, datm irketlerinin elektrii dorudan reticilerden alma haklarnn olmas, reticilerden rekabet sonucu daha dk fiyatlarla satn alnabilecek enerjinin maliyetinin datm irketlerince, kk tketicilere yanstlmas gibi hususlarn dikkate alnmas gerekli grlmektedir. 1428. Doal gaz sektrnde yeniden yaplanma aamasnda, blgesel zel gaz datm irketlerinin oluumu ve bylece doal gaz kullanmnn lke apnda yaygnlamas zerinde nemle durulacaktr.
146
TABLO: 25- Birincil Enerji ve Elektrik Enerjisi retim ve Tketiminde Gelimeler

1995 1999 2000 Gerekleme Gerekleme Ger.Tahmini 26.320 63.148 1.045 20.952 11.074 9.878 86.247 50.620 35.627 696 85.645 1.417 28.133 74.560 1.158 26.117 15.546 10.571 116.440 81.646 34.794 2330 285 118.485 1.840 28.134 78.780 1.206 27.391 16.219 11.172 124.200 92.860 31.340 3000 400 126.800 1.941 2005 Tahmin 29.825 105.970 1.506 42.783 27.311 15.473 193.900 145.250 48.650 2200 1000 195.100 2.773 Yllk Ortalama Art (%) VII.Plan VIII.Plan 1,3 4,5 2,9 5,5 7,9 2,5 7,6 12,9 (2,5) 1,2 6,1 4,5 9,3 11,0 6,7 9,3 9,4 9,2
Birim BRNCL ENERJ RETM BTEP TKETM BTEP Kii Bana Tketim KEP ELEKTRK ENERJS KURULU G MW Termik MW Hidrolik ve Dier MW RETM GWh Termik GWh Hidrolik ve Dier GWh THALAT GWh HRACAT GWh TKETM GWh Kii Bana Tketim kWh
8,2 6,5
9,0 7,4
BTEP: Bin ton petrol edeeri ; KEP: Kilogram petrol edeeri ; GWh: Milyon kilovatsaat
TABLO: 26- Birincil Enerji Tketimi ve Kaynaklarn Oranlar

(Miktar: Bin TEP)
TCAR ENERJ Takmr Linyit Petrol rnleri Doal Gaz Hidrolik Enerji Yenilenebilir Enerji Elektrik thalat (hracat) GAYR-TCAR ENERJ Odun (T) Hayvan ve Bitki Artklar (T) TOPLAM Kii Bana Tketim (KEP) (T) Tahmini
1995 1999 2000 2005 Gerekleme Gerekleme Ger. Tahmini Tahmin Yzde Yzde Yzde Yzde Miktar Dalm Miktar Dalm Miktar Dalm Miktar Dalm 56.080 88,8 68.103 91,3 72.376 91,9 100.585 94,9 6.690 10,6 9.186 12,3 8.855 11,2 9.245 8,7 10.634 16,8 12.954 17,4 13.485 17,1 13.775 13,0 29.323 46,4 31.292 42,0 33.876 43,0 43.875 41,4 6.313 10,0 11.354 15,2 13.076 16,6 29.105 27,5 3.057 4,8 2.982 4,0 2.675 3,4 4.007 3,8 123 0,2 159 0,2 185 0,2 475 0,4 (60) 7.068 5.512 1.556 63.148 1.045 -0,1 11,2 8,7 176 6.457 5.082 0,2 8,7 6,8 224 6.404 5.070 0,3 8,1 6,4 103 5.385 4.350
Yllk Ortalama Art (%) VII. VIII. Plan Plan 5,2 6,8 5,8 0,9 4,9 0,4 2,9 5,3 15,7 17,4 (2,6) 8,4 8,5 20,7
0,1 (230,2) -14,3 5,1 4,1 1,0 100,0 (2,0) (1,7) (3,0) 4,5 -3,4 -3,0 -4,9 6,1
2,5 1.375 100,0 74.560 1.158
1,8 1.334 100,0 78.780 1.206
1,7 1.035 100,0 105.970 1.506
147
TABLO: 27- Birincil Enerji Tketiminin Kaynaklar tibariyle Sektrel Dalm

1995 Konut ve Sanayi Hizmetler Ulatrma Tarm Elektrik ve Dier Toplam 7.747 11.024 2.425 15.494 19.390 56.080 876 2 568 5.244 6.690 1.918 6.841 1.875 10.634 3.933 11.021 2.425 1.803 10.141 29.323 904 1 3.278 2.130 6.313 3.057 3.057 116 7 123 (60) (60) 7.068 7.068 5.512 5.512 1.556 1.556 14.815 11.024 2.425 15.494 19.390 63.148 23,5 17,5 3,8 24,5 30,7 100,0 2000 Konut ve Sanayi Hizmetler Ulatrma Tarm Elektrik ve Dier Toplam 8.366 11.660 3.000 24.500 24.850 72.376 300 5 750 7.800 8.855 1.900 9.885 1.700 13.485 3.650 11.650 3.000 2.676 12.900 33.876 2.350 5 8.271 2.450 13.076 2.675 2.675 166 19 185 224 224 6.334 70 6.404 5.070 5.070 1.264 70 1.334 14.700 11.660 3.000 24.570 24.850 78.780 18,7 14,8 3,8 31,2 31,5 100,0 1999 Konut ve Hizmetler Ulatrma Tarm Elektrik 8.143 11.083 2.863 22.331 471 4 756 2.085 9.158 3.282 11.075 2.863 2.440 2.155 4 6.810 2.982 150 9 176 6.387 70 5.082 1.305 70 14.530 11.083 2.863 22.401 19,5 14,9 3,8 30,0 2005 Konut ve Hizmetler Ulatrma Tarm Elektrik 10.800 15.020 3.600 37.065 200 5 2.540 1.200 11.775 3.300 15.000 3.600 3.775 5.800 15 14.690 4.007 300 175 103 5.315 70 4.350 965 70 16.115 15.020 3.600 37.135 15,2 14,2 3,4 35,0
(Bin TEP) Sanayi ve Dier Toplam 23.683 68.103 7.955 9.186 1.711 12.954 11.632 31.292 2.385 11.354 2.982 159 176 6.457 5.082 1.375 23.683 74.560 31,8 100,0 (Bin TEP) Sanayi ve Dier Toplam 34.100 100.585 6.500 9.245 800 13.775 18.200 43.875 8.600 29.105 4.007 475 103 5.385 4.350 1.035 34.100 105.970 32,2 100,0
TCAR ENERJ Takmr Linyit Petrol rnleri Doal Gaz Hidrolik Enerji Yenilenebilir Enerji Elektrik thalat GAYR-TCAR ENERJ Odun (T) Hayvan ve Bitki Artklar (T) TOPLAM YZDE DAILIM
TCAR ENERJ Takmr Linyit Petrol rnleri Doal Gaz Hidrolik Enerji Yenilenebilir Enerji Elektrik thalat GAYR-TCAR ENERJ Odun (T) Hayvan ve Bitki Artklar (T)
TOPLAM
YZDE DAILIM (T) Tahmin
148
TABLO: 28- Elektrik Enerjisi Kurulu G ve retim Deerler

Kurulu G (MW) YILLAR 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2005 Termik 9.551 10.093 10.335 10.653 10.993 11.089 11.312 11.787 13.036 15.561 16.219 27.351 Hidrolik 6.764 7.114 8.379 9.682 9.864 9.863 9.935 10.103 10.316 10.556 11.172 15.432 Toplam 16.315 17.207 18.714 20.335 20.857 20.952 21.247 21.890 23.352 26.117 27.391 42.783 Yllk Art 509 892 1.507 1.621 522 95 295 643 2.105 4.227 4.039 3.333 % Art 3,2 5,5 8,8 8,7 2,6 0,5 1,4 3,0 6,7 11,8 4,9 9,3 Termik 34.395 37.563 40.774 39.857 47.736 50.706 54.387 63.480 68.793 81.727 92.860 145.485 retim (GWh) Hidrolik 23.148 22.683 26.568 33.951 30.586 35.541 40.475 39.816 42.229 34.713 31.340 48.415 Toplam 57.543 60.246 67.342 73.808 78.322 86.247 94.862 103.296 111.022 116.440 124.200 193.900 Yllk Art 5.500 2.703 7.096 6.466 4.514 7.925 8.615 8.434 16.160 13.144 13.178 15.492 % Art 10,6 4,7 11,8 9,6 6,1 10,1 10,0 8,9 7,5 4,9 6,7 9,3 thalat (hracat) (731) 253 (125) (376) (539) (696) (73) 2.221 3.000 2.045 2.600 1.200 ARZ=Brt Tketim (GWh) Yllk % Toplam Art Art 56.812 4.210 8,0 60.499 67.217 73.432 77.783 85.551 94.789 105.517 114.022 118.485 126.800 195.100 3.687 6.718 6.215 4.351 7.768 9.238 10.728 8.505 4.463 8.315 15.323 6,5 11,1 9,2 5,9 10,0 10,8 11,3 8,1 3,9 7,0 9,0
Not: Jeotermal termik; rzgar, biyogaz ve biyomas hidrolik deerler iinde gsterilmitir.
149
TABLO: 29- Elektrik Enerjisinde Yakt Cinslerine Gre Kurulu G, retim Kapasitesi ve retim Deerleri
G: MW retim: GWh
Kurulu G Takmr Linyit Fuel-Oil Motorin,LPG,Nafta Doal Gaz Dier yaktlar ok yaktl (*) TERMK HDROLK Jeotermal Rzgar Biyogaz-atk TOPLAM 20.952 326 6.048 1.149 204 2.884 14 449 11.074 9.863 15
1995 Ortalama retim 2.118 36.444 8.738 330 18.843 70 2.693 69.236 36.414 90
Fiili retim 2.232 25.815 5.498 274 16.579 222
Kurulu G 335 6.352 1.207 335 6.150 14 1.153
1999 Ortalama retim 2.178 41.430 7.185 1.904 42.328 76 6.920 102.020 37.834 90 26 30
Fiili retim 3.123 33.908 6.472 1.607 36.346 190
Kurulu G 335 6.669 1.287 335 6.411 14 1153
2000 Ortalama retim 2.178 43.649 7.575 1.904 44.155 76 6.920 106.456 39.652 90 157 30
Fiili retim 3.100 36.600 7.260 1.600 44.140 160
Kurulu G 1.545 8.514 1.287 1.182 13.929 54 800
2005 Ortalama retim 10.678 55.629 7.575 8.316 90.938 316 5.200 178.652 52.831 277 1.926 30 233.716
Fiili retim 10.500 43.600 6.000 6.500 78.400 250
50.620 35.541 86
15.546 10.537 15 9 10
81.646 34.677 81 21 15
16.204 11.115 15 48 10 27.391
92.860 31.100 80 145 15
27.311 14.780 40 643 10 42.783
145.250 46.600 235 1.800 15 193.900
105.740
86.247
26.117
140.000 116.440
146.385 124.200
(*) Fiili retim yakt oranlarna gre datlmtr.
150
TABLO: 30- Elektrik Enerjisi Tketiminin Kullanc Gruplarna Gre Dalm

(GWh)
1995 Gerekleme
1999 Gerekleme GWh 21800 8700 4700 4100 46000 6100 91400 27085 118485 1420 1840 Pay (%) 18,4 7,3 4,0 3,5 38,8 5,1 77,1 22,9 100,0
2000 Gerekleme GWh 24000 9400 5100 4400 50000 6500 99400 27400 Pay (%) 18,9 7,4 4,0 3,5 39,4 5,1 78,4 21,6
2005 Gerekleme GWh 40600 16000 6400 7400 77000 11500 158900 36200
Yllk Ortalama Art (%)
GWh
Konutlar Ticarethaneler Resmi Daire Genel Aydnlatma Sanayi Dier NET TOPLAM Tketim ve Kayp BRT TOPLAM Kii Bana Net Tketim (kWh) Kii Bana Brt Tketim (kWh) 14493 4195 3012 3106 38007 4581 67394 18157
Pay (%) 16,9 4,9 3,5 3,6 44,4 5,4 78,8 21,2
Pay (%) VII.Plan VIII.Plan 20,8 8,2 3,3 3,8 39,5 5,9 81,4 18,6 10,6 17,5 11,1 7,2 5,6 7,2 8,1 8,6 8,2 6,4 6,5 11,1 11,2 4,6 11,0 9,0 12,1 9,8 5,7 9,0 8,2 7,4
85551 100,0 1115 1416
126800 100,0 1522 1941
195100 100,0 2258 2773
151
1429. VIII. Plan dneminde birincil enerji talebinin, amalanan ekonomik byme hz paralelinde, ylda ortalama yzde 6,1 orannda art gstermesi beklenmektedir. Bylece, dnem sonunda toplam birincil enerji tketimi 106 milyon tepe, kii bana birincil enerji tketimi ise 1.506 kepe ulaacaktr. Buna karlk, birincil enerji retiminde beklenen dk art hz nedeniyle ithal kaynaklarn toplam tketim iindeki pay artmaya devam edecektir. 1430. Tketim iinde kaynak baznda en byk art doal gazda olacaktr. Plan dnemi sonu itibaryla doal gaz talebinin 35 milyar m dzeyine ykselmesi beklenmektedir. Doal gazn yzde 50si elektrik retiminde, yzde 30u sanayide, yzde 20si de binalarda kullanlacaktr. 1431. Sektrel bazda en arpc gelime de elektrik talebindeki yksek arta paralel olarak, elektrik sektrnde grlmekte olup, sektrn toplam birincil enerji tketimi iindeki pay yzde 35e ulaacaktr. 1432. VIII. Plan dneminde lke elektrik talebinin, ylda ortalama yzde 9 orannda art gstermesi ve toplam elektrik tketiminin dnem sonunda 195,1 milyar kWhe, kii bana elektrik tketiminin ise 2.773 kWhe ulamas beklenmektedir. 1433. Dnem sonunda elektrik santrallar kurulu gcnn, 15.392 MW artla 42.783 MWa, santrallar retim kapasitesinin ise 234 milyar kWhe ulamas beklenmektedir. Bylece Plan dnemi sonunda sistem kurulu g yedei yzde 37, retim kapasite yedei ise yzde 20 civarnda oluacaktr. 1434. Elektrik retim ve datm sisteminin zel kesime devrine paralel olarak, daha etkin bir sistem hizmeti verilmesi hedef alnmaktadr. Bu dorultuda elektrik datm sisteminde kayp ve kaak miktarlarnda
azalma, tahsilat orannda art hedeflenmektedir. Elektrik maliyetlerinin tarifeye yanstlmas ve kaak tketimin engellenmesiyle daha etkin ve tasarrufu zendirici bir tketim yapsna ulalacaktr. 1435. Elektrik sektrnn yan sra enerji sektrnn tm faaliyet alanlarnda daha verimli, tasarruflu ve temiz alan retim, nakil ve tketim teknolojilerine nem ve ncelik verilecektir. 1436. Doann korunmas amac dikkate alnarak, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi, yaygnlatrlmas ve tketimde daha byk oranlarda yer almas iin tedbirler alnacaktr. Bylece yerli fosil kaynaklarn yan sra yenilenebilir enerji kaynaklar da katlarak lke enerji potansiyelinin en st derecede kullanma sokulmas salanacaktr. 1437. Nkleer enerjinin uzun dnem geliim planlar zerinde nemle durulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1438. Yakt ve elektrik talebinin kesintisiz, gvenli ve uygun maliyetlerle karlanabilmesi iin enerji yatrmlarnn planl ve istikrarl bir ekilde srdrlmesi gerekmektedir. 1439. Bu erevede, elektrik ve doal gaz sektrlerinde zel ve kamu kesimi faaliyetlerini dzenleyerek, tketici haklarnn korunmasnn yansra, etkin ve verimli bir arz sistemi kurulmasn amalayan, rekabete ak, salkl, etkin ve ileyen bir piyasann oluturulmas iin gerekli yeni yasal dzenlemelere gidilecektir.
152
X. ULATIRMA 1. GENEL ULATIRMA POLTKALARI a) Mevcut Durum 1440. Ulatrma sektrnde, alt sistemlerin birbirlerini tamamlayc bir yap ierisinde geliebilmesi, ekonomik ve sosyal yaamn gereksinimlerinin yerinde, zamannda, ekonomik ve gvenli biimde karlanabilmesi iin sistemin bir btn olarak ele alnmasn salayacak bir Ulatrma Ana Plan bulunmamaktadr. Ulatrma Ana Plannn eksiklii ulatrma alt sektrlerinin hemen hepsinde plansz, birbirinden bamsz, ksa vadeli zmlere ynelinmesine neden olmaktadr. 1441. Sektrde verimliliin artrlmas, mevcut kapasitelerin etkin bir biimde kullanlmas, yeni kapasitelerin doru tespit edilerek egdm ierisinde programlanmas, altyapnn gvenli ve ekonomik bir hizmeti eksiksiz olarak yerine getirebilmesine ynelik yapsal dzenlemelerin gerekletirilmesi, ulatrma alt sektrleri arasnda gerekli ibirlii ve koordinasyonun temini gibi temel konularda beklenen gelimeler salanamamtr. 1442. Ulatrma sektrndeki yatrmc ve iletmeci kurulularn ayr bakanlklar ve mstearlklar altnda rgtlenmi olmas nemli egdm sorunlar yaratmaktadr. Bu durum, sektrde verimsiz bir yatrm ve iletme dzeninin yerlemesine yol amaktadr. 1443. Ulatrma alt sektrlerinin niteliklerine uygun zelletirme stratejilerinin gelitirilememesi ve sektrde dzenleyici kurullarn oluturulamamas, zelletirme uygulamalarnn kamu yararna uygun ve istenilen dzeyde yaplamamasna neden olmaktadr.
1444. Bilgi toplama sistemindeki yetersizlikler, zel kesime ilikin tama bilgilerinin elde edilmesindeki glkler, yolcu ve eya tamalarndaki balang-biti noktalarnn bilinememesi gibi etkenler salkl bir veri tabannn oluturulmasn olumsuz etkilemektedir. 1445. lkemizde ulatrma sektrnn eitli dallarnda nitelikli personel azl sektrn temel sorunlarndan biridir. niversitelerdeki n lisans, lisans ve lisans st eitim, nicelik ve nitelik asndan yetersiz kalmakta veya amaca ynelik olarak gerekletirilememektedir. Yetien az saydaki nitelikli personel de, ou kez gerek duyulan yerlerde istihdam edilememektedir. 1446. Yurtii yk tamalarnda, 19901999 dneminde denizyolu, demiryolu ve boru hatt tamalarnn toplam tamalar iindeki paylar azalrken, karayolu tama paynn artt grlmektedir. 1990 ylnda toplam yurtii yk tamalarnda yzde 75,6 dzeyinde olan karayolu paynn, 1999da yzde 89a ulamas, yolcu tamalar gibi yk tamalarnda da hizmetin tek sektr tarafndan salandn ortaya koymaktadr. Karayolu yurtii yolcu tamacl, gemi plan dnemlerindeki seyrini korumaktadr. 1447. 1990-1995 yllar arasnda toplam yatrmlar iinde nemli bir paya sahip olan karayolu ve otoyol yatrmlarnn 1996 ve sonrasnda azalma srecine girdii grlmektedir. Buna karlk yurtii yolcu tamalar iinde ok kk bir paya sahip olan havayolu ulatrmas yatrmlarnn pay nemli oranda artm ve 1996-1999 dneminde ortalama yzde 19,7ye ulamtr. Bu durum, ulatrma alt sektrleri arasndaki yatrm dengesizliklerini artrmtr. 1448. Sektrde kullanlan fon kaynaklarnn, ngrlecek arlklara gre ulam
153
trleri arasnda datlmas yerine, otoyollarda ve baz havaalan yapmlarnda olduu gibi belirli zel projelere ayrlmas, Plan nceliklerinin yitirilmesine yol amakta, projelerde nakit aknn yeterli ekilde salanamamas, projelerin zamannda tamamlanmasn engellemekte, beklenen ekonomik ve sosyal faydalarn gecikmesine ve proje maliyetlerinin ykselmesine neden olmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1449. VIII. Plan, ulatrma alt sektrlerinin ilevlerini etkin olarak yerine getirmesi iin gerekli politikalarn oluturulaca bir dnem olacaktr. 1450. Ekonomik ve sosyal gelimenin ihtiya duyduu ulatrma hizmetlerinin ekonomik ve gvenli bir ekilde karlanmas, ulam trleri arasnda lke gereksinimlerine uygun dengenin salanmas, ulatrmada can ve mal gvenliinin yansra evreye verilen zararn enaza indirilmesi, bilgi ve iletiim teknolojilerinden en st dzeyde yararlanlmas temel amatr. 1451. lke ekonomisi ve sosyal yaamn beklentilerine uygun ulatrma altyapsn oluturmak zere tama trleri arasnda dengeyi salayacak bir Ulatrma Ana Plan hazrlanacaktr. 1452. Plan dneminde, Ulatrma Ana Plannn ncelikle hazrlanmas amacyla, Ulatrma Bakanl koordinasyonunda ilgili kurulularn etkin katlm salamak zere gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1453. Alt sektrler baznda uluslararas tamaclk alar belirlenecek, Avrupa-Asya transit tamaclnn sadece karayoluyla olmas halinde ortaya kacak olumsuzluklar gz nnde tutularak, bir kpr konumundaki lkemiz, Avrupa-Asya trafii iin tm
ulatrma sektrlerini kapsayan kombine tamaclnn terminali haline getirilecektir. 1454. Ulatrmann alt sektrlerinde zelletirmenin kurumsal yapsn ve yasal dzenlemelerini ngren almalar yaplacak, kamu yarar gzetilerek uygun denetleme mekanizmalar kurulacaktr. 1455. Artan evre bilincine paralel olarak nem kazanan sosyal maliyet (dsallk) kavramnn ulatrma sektrnde planlama ve projelendirme aamasnda dikkate alnmas ve dsallklarn maliyetlere yanstlmas amacyla, Avrupa Ulatrma Bakanlar Konseyi karar erevesinde balatlan almalar tamamlanacaktr. 1456. Sektrde, iklim deiikliine neden olan sera gaz emisyonlarnn azaltlmasna ynelik politikalar gelitirilecek, ulatrmaya bal emisyon envanterleri karlacaktr. 1457. Proje stokunun belirlenmesinde yapm ncelikleri dikkate alnacak, projesi olmayan yapm ilerine balanmayacaktr. Kamulatrma bedelleri proje ile bir btn olarak deerlendirilecektir. Plan almalarnda ve proje seiminde, teknik ve mali deerlendirmeler ile dsal maliyetleri de ierecek ekonomik deerlendirme esas alnacaktr. 1458. Ulam trleri arasnda eit rekabet artlarnn oluturulabilmesi iin altyap yapm, bakm ve kullanm ile ilgili mali ykmllklerde denklik salanacaktr. 1459. Mevcut ulam altyaplarnn etkin kullanlmasna ve korunmasna nem verilecek, bakm ve onarm faaliyetleri dzenli olarak ve zamannda yaplacaktr. 1460. Ulatrma alt sektrlerinin tmn ele alan kapsaml bir bilgi sistemi gelitirilecektir.
154
1461. Kafkas ve Orta Asya lkelerinin ulatrma sistemlerinin gelitirilmesinde teknik yardm destei verilecektir. 1462. Uluslararas kurumlarla olan ilikiler ve bu kurumlarn karar mekanizmalarndaki almalar dzenli olarak izlenecek, lkemizin katlmasnda yarar grlen uluslararas szlemelere taraf olunmas ynnde almalarn hzlandrlmas ve sonulandrlmas salanacaktr. 2. DEMRYOLU ULATIRMASI a) Mevcut Durum 1463. Dnyada, demiryollar kresellemenin yaratt dzene uyum salamak iin nemli bir yapsal deiim srecinden gemektedir. Bu sre iinde demiryollarnn yaplar ve devletle ilikileri yeniden deerlendirilmekte ve dzenlenmektedir. Gnmzde demiryollarnn dier ulatrma trleri karsndaki rekabet gcn artrma abalarnn yan sra mevcut altyapda birden fazla ileticinin faaliyetine imkan vererek sektr ii rekabet yaratlmaya allmaktadr. 1464. lkemizde de demiryolu tamaclnn ulatrma sektr iindeki rolnn yeniden tanmlanmasn, demiryollarnn piyasa koullarna uyumlu, etkin ve ticari odakl hizmet retmesini salayacak yasal ereve ve politika belirlenmesine ynelik olarak, TCDD letmesi Genel Mdrlnn yeniden yaplanmasn amalayan bir proje hazrlanm, ancak uygulamaya konulamamtr. Yeniden yaplanmann gerekletirilememesi ve demiryolu iletmeciliinin gelien teknoloji ve ynetim tekniklerinin gerisinde kalmas temel sorun olmaya devam etmektedir. Bu durum, zellikle yk tamalarn olumsuz etkilemekte, Kuruluun mali yapsn bozmaktadr.
1465. Demiryolu ile yurtii yk tamalarnn VII. Plan dneminde yllk ortalama yzde 10,9 artmas hedeflenmi, buna karlk 1995-1999 yllar arasnda yk tamalar yllk ortalama binde 4,0 orannda azalarak toplam tamalardaki pay yzde 4,7 olarak gereklemitir. Demiryolu ile yolcu tamalar 1995-1999 yllar arasnda ylda ortalama yzde 3,7 artm, ancak toplam yurtii yolcu tamalar iinde 1995 ylnda yzde 2,3 olan pay 1999 ylnda yzde 2,1'e gerilemitir. 1466. Demiryolu altyapsnda fiziki ve geometrik standartlarn iyiletirilmesi ve eriilebilirliin artrlmas ihtiyac devam etmektedir. VII. Plan dnemi iinde, 1999 yl sonuna kadar ikinci hatlar dahil 139 km yeni demiryolu hizmete alnmtr. Ayrca, 820 km elektrifikasyon tesisi (tali hatlarla birlikte 972 km) ile 779 km sinyalizasyon tesisi tamamlanm, 891 km yol yenilenmitir. 2000 ylnda da 400 km yol yenilemesi programlanmtr. 1467. stanbul'un kent ii toplu tamaclnn yansra Avrupa ile Asya arasnda kesintisiz demiryolu ulamn salayacak olmas nedeniyle ulusal ve uluslararas demiryolu sistemimiz asndan nem tayan Boaz Demiryolu Tp Geii ve Gebze-Halkal Banliy Hattnn yiletirilmesi Projesinde tp gei ksmnn finansman iin Japon Kredi Kuruluu ile anlama yaplmtr. Ancak, Trkiye'nin Orta Asya lkeleri ile ekonomik ilikilerinin glendirilmesine katk salamas beklenen Trkiye-Grcistan (Kars-Tiflis) Demiryolu Projesine kredi temininde bir gelime salanamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1468. Demiryolu iletmeciliinin piyasa koullarna uyumlu, ticari odakl ve etkin hizmet retir konuma getirilerek lke ulam sistemi iindeki rolnn glendirilmesi temel amatr. Bu amala, altyap iyiletirme almahttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
155
larnn yansra, iletici kurulu TCDD letmesi Genel Mdrlnn dikey entegrasyona sahip yapsnn kltlerek i birimi baznda yeniden yaplanmas salanacaktr. Bu balamda, yk ve yolcu temel i birimleri ile altyap ve atlyeler destek i birimleri oluturulacaktr. 1469. Hizmette etkinlii artrmak ve zel kesim katlmna uygun ortam hazrlamak zere altyap iletmecilii ile tamaclk hizmetleri ayrlacak, demiryolu altyaps ile ilgili tm ilevler, oluturulacak altyap biriminde toplanacaktr. 1470. letmeci kuruluun ulusal ulam sistemine odaklanmasn, hizmetlerin kentin ulam talepleriyle uyumlu ve dier ulam sistemleriyle bir btnlk iinde yrtlmesini salamak amacyla, altyap hizmetleri oluturulacak birim tarafndan yrtlmek zere, banliy hizmetleri mahalli idarelere devredilecektir. Mahalli idarelerin, yolcu tamacl hizmetlerini ve/veya bu hizmetlerden kaynaklanan mali ykmllkleri stlenmedii yeni banliy talepleri karlanmayacaktr. 1471. AB'ye tam yelie hazrlk srecinde, iletmeci kuruluun ve sektrn yeniden yaplandrlmasnda AB'nin yapsal ve teknik normlar ile politikalarna uyum salanacaktr. 1472. Trkiye-Grcistan (Kars-Tiflis) Demiryolu Projesinin yapmna Plan dneminde balanacaktr. Bu proje ile birlikte, Avrupa ve Orta Asya arasnda kesintisiz demiryolu ulamna olanak salayacak Boaz Demiryolu Tp Geii ve Gebze-Halkal Banliy Hattnn yiletirilmesi Projesi ncelikle ele alnacak ve Trkiye'nin transit demiryolu tamaclndaki konumu glendirilecektir. 1473. Yatrm programnda, demiryolu ebekesinin kuzey-gney ekseninde gelitirilmesi amacyla yrtlen Samsun-skenderun
Demiryolu Fizibilite Etdnn yansra, doubat ekseninde gelitirilmesi amacna ynelik alternatif projeler ile DOKAP-DAP-GAP plan blgeleri aras ve uluslararas ulamn gelitirilmesine ynelik projeler bir btnlk iinde etd edilecek, demiryollarnn uzun vadeli gelime perspektifi ile uyumlu olan projeler nceliklendirilerek kaynak kullanmnda etkinlik salanacaktr. 1474. Konteyner tamaclndaki payn artrlmas amacyla; nemli retim merkezlerinde yklerin sisteme eriebilirliini artracak ve demiryolu-liman entegrasyonunu glendirecek konteyner kara terminallerinin kurulmas almalarna hz kazandrlacaktr. 1475. Etkin karar alma mekanizmasnn oluturulmas asndan nem tayan ynetim bilgi sistemlerine nem ve ncelik verilecektir. 1476. Mevcut demiryolu ebekesinden en st dzeyde yararlanmak zere altyap iyiletirme ve modernizasyon yatrmlarna arlk verilecektir. Ayrca, Plan dneminde; 85 km yeni yol yaplmas, 1.800 km yolun yenilenmesi, 180 km sinyalizasyon ve 160 km elektrifikasyon tesisinin tamamlanmas planlanmaktadr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1477 Bata kamusal nitelikli hizmetler olmak zere devletin ve iletici kuruluun sorumluluklarn yeniden tanmlayan, iletici kurulua mali ve idari zerklik salayan ve sektrde zel kesim katlmna uygun ortam hazrlayan yasal dzenlemeler yaplacaktr. Bu erevede, demiryolu altyapsnn kullanm esaslar belirlenecek, bu esaslara uyumu gzeten bir dzenleyici kurum oluturulacaktr. 1478. Kurumsal yapdaki yetersizlik ve eksikliklerden kaynaklanan sorunlarn zlerek demiryolu iletmeciliinin gelitirilmesi
156
amacyla TCDD letmesi Genel Mdrl yeniden yaplandrlacaktr. 3. DENZYOLU ULATIRMASI a) Mevcut Durum 1479. 1995 ylnda limanlarmzda ellelenen toplam yk 119 milyon ton, konteyner 765 bin TEU (Twenty Feet Equilavent Unit) olmu, 1999 ylnda bu miktarlar srasyla 155,5 milyon ton ve 1.400.000 TEUya ulamtr. Liman geliim kararlarnn salkl bilgi ve verilere dayandrlmasn salamak zere 1999 ylnda balatlm olan Limanlar Master Plan almasnn VII. Plan dneminde tamamlanmas beklenmektedir. 1480. Bu dnem ierisinde, Trkiye Denizcilik letmeleri Genel Mdrl tarafndan iletilmekte olan kamu limanlarndan yedisinin iletme hakk zel sektre devredilmi, ancak dnyadaki uygulamalar da dikkate alnarak limanlarn etkin ve verimli iletmecilii salamak zere otonom liman idareleri eliyle ynetilmesi konusunda bir gelime salanamamtr. 1481. Trk deniz ticaret filosunun tonaj, 1995 yl sonunda 300 GRTun zerindeki gemilerde 9.552 bin DWTdan 1997 ylnda 12 milyon DWTa ulam, 1999 yl sonunda 10.444 bin DWTa gerilemitir. Filoda son yllarda Ro-Ro, kimyevi madde, konteyner gemileri gibi zel maksatl gemilere ynelinmesine ramen, filonun yenilenmesi ve genletirilmesi, uluslararas teknolojik gelimelere uygun gemilerle donatlmas salanamamtr. 1482. Trk deniz ticaret filosunun d ticaret tamalarndan ald pay 1995 ylnda yzde 42den 1999 ylnda yzde 30a dmtr, bu payn 2000 ylnda yzde 32 olarak gereklemesi beklenmektedir. Uluslararas Ro-Ro seferleri 22 gemi ile srdrlmektedir.
1483. Trk Uluslararas Gemi Sicil Kanunu 1999 yl sonunda yrrle girmitir. Uygulamaya ynelik hukuki dzenlemelerin 2000 yl iinde tamamlanmas beklenmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1484. VIII. Plan dneminde 21. yzyln tama biimi olma yolundaki kombine tamaclk, transit lke durumundaki Trkiyeyi de limanlar ve dier ulam altyaplar ynnden etkileyecektir. Limanlarmzn; 2000 iinde tamamlanacak olan Ulusal Limanlar Master Plan sonular da gznne alnarak Trkiyenin ithalat ve ihracat yklerinin ellelenmesine uygun nitelik ve nicelikte hizmet verebilecek ekilde gelitirilmesi, modernletirilmesi, kapasitelerinin artrlmas ve transit tamaclk faaliyetlerinde trafiin gei koridoru olma zelliine kavuturulmas amalanmaktadr. Limanlarmz dnya ulam yollar a iinde odak/arter oluturacak biimde byklk, ynetim biimi, hizmet anlay gibi ltler ynnden yeniden yaplandrlacaktr. 1485. Trkiyeyi dou-bat, kuzey-gney ekseninde ulam koridoru ve transit ura haline getirmesi amalanan bu yaplanmada Trk deniz ticaret filosunun nicel ve nitel olarak tama talepleri ile uyumlu, dnya standartlarna ve teknolojik gelimelere uygun bir yapya kavuturulmasna nem verilecektir. 1486. Deniz ticaret filomuzda tarifeli sefer hizmeti verebilecek yeterli gemi bulunmamaktadr. VIII. Plan dneminde; Ro-Ro, konteyner, kombine layner, ferry, kruvaziyer yolcu gemisi, petrol tankeri, LPG/LNG gemi tipindeki ticaret gemilerinin satn alnmas, yurtiinde yaptrlmas, mevcudun yenilenmesi iin sektr ii olanaklar da kullanlarak destek imkanlarndan azami lde yararlanlacaktr. Dnem sonunda deniz ticaret filosu tonajnn 2,5 milyon DWTu yenileme olmak zere, 13 milyon DWTa ulamas
157
beklenmektedir. Trk bayrakl gemilerin d ticaret tamalarndan ald pay artrlarak yzde 40 seviyesine ulalacaktr. 1487. Trkiye, ABye tam ye olduunda kabotaj tekelini sona erdirmek durumunda kalacaktr. Adaylk dneminde kabotaj konusunda gerekli ynlendirmeler yaplarak Trkiye iinde yk ve yolcu tamaclnn kara tamaclndan denizyoluna kaydrlmasn salamak amacyla kabotaj tamacl yapan yk ve yolcu gemilerine liman hizmetleri ve yakt konusunda destek verilmesi iin gerekli nlemler alnacak, olas AB rekabetine hazrlkl olmak zere koster filosu glendirilecektir. 1488. Limanlarmzn, AB ve dier uluslararas limanclk stratejileri ile uyumlu bir iletme politikas izlenerek, mevzuat ve teknolojik gelimelere uygun ve blgesel limanlarla rekabete dayal ada iletmecilik esaslar ierisinde altrlmas salanacaktr. 1489. Dnem sonunda limanlarmzdaki konteyner ellelemesinin 1.900.000 TEUya ulamas beklenmektedir. Konteyner trafiindeki arta paralel olarak, YD modeli ile Kuzey Marmara Liman ve zmir Liman Tarama ve Tevsii Projeleri gerekletirilecek, Derince Konteyner Limannn inaatna balanacak ve Kuzey Ege Liman etd sonulandrlacaktr. 1490. Denizcilik mevzuat uluslararas mevzuat ile uyumlu hale getirilecektir. Trk Deniz Ticaret Filosunun iletme maliyetlerinin azaltlmas ve yeni alma alanlarnn yaratlmasn temin iin AB lkeleri ve dier lkelerle ikili anlamalarn yaplmasna nem verilecektir. Denizcilikle ilgili yaplacak tm ikili anlamalar ve taraf olunacak uluslararas szlemeler konusunda ilgili kamu kurum ve kurulular ile zel kurulularn grleri alnarak katlmclk salanacaktr. 1491. Evrensel bir boyut kazanan denizcilik ve gemiadamlar eitiminde, STCW
(Gemiadamlarnn Eitim, Belgelendirilme ve Vardiya Tutma Esaslar Uluslararas Konvansiyonu) Szlemesiyle denizciler iin ngrlen standart eitimin uygulanmasna nem verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1492. Liman devleti kontrollerine ilikin taraf olduumuz szlemelerin yan sra, daha sonra gelitirilecek deiiklik ve protokollerin zamannda onaylanmas salanacaktr. Bylece etkin bir kontrol ve denetim mekanizmas kurulacaktr. 1493. Uluslararas szlemelerin dzenlenmesi izlenerek ve etkin katlmla ulusal yararlarn bu szlemelere yanstlmas salanacaktr. Bu amala IMO, ILO, UNCTAD gibi uluslararas kurulular ile dzenli, etkin ve gerekli koordinasyonu salayacak srekli gruplarla temsil ekli ncelikle belirlenecek; bunun iin gerekli uluslararas belgelerin zamannda Trkeletirilmesi de salanacaktr. 1494. Bata finansal kiralama mevzuat olmak zere denizcilik mevzuatnda mteebbislerin gemi edinmelerini ve iletmelerini kolaylatracak deiiklikler yaplacaktr. 1495. Yeni gemi inasnda uluslararas alanda yrrlkte olan dolayl desteklerin uygulanmas amacyla gerekli mevzuat deiiklikleri yaplacaktr. 1496. Liman iletmecilii otonom bir yapya kavuturularak uluslararas rekabete hazr hale getirilecektir. 4. HAVAYOLU ULATIRMASI a) Mevcut Durum 1497. 1995 yl sonu itibaryla DHM tarafndan iletilen havaliman ve meydanlarn says 24 iken, Isparta-Sleyman Demirel,
158
Bodrum/Milas, Samsun-aramba, NevehirKapadokya ve stanbul-Sabiha Gken havalimanlarnn tamamlanmasyla, 1999 yl sonunda 20'si uluslararas statde olmak zere 38'e ulamtr. 1498. 1995 ylnda turizm sektrnde yaanan canlla paralel olarak d hatlarda 17,4 milyon, toplamda 27,8 milyona ulaan havayolu gelen-giden yolcu trafiinin bu defa turizm sektrnde yaanan olumsuzluklar nedeniyle 1999 yl sonu itibaryla d hatlarda 17,0 milyon, toplamda ise 29,9 milyonda kald grlmektedir. 1499. 2000 ylnda gelen-giden yolcu trafiinin toplamda 32 milyona ulamas beklenmektedir. 1500. Hava meydanlarmzda, trafiin Atatrk, Antalya, Esenboa, Adnan Menderes, Dalaman, Bodrum/Milas, Adana ve Trabzon havalimanlarnda younlat grlmektedir. Dolaysyla bu meydanlarn kapasitelerinin artrlmasna ynelik yatrmlar ile hizmet standartlarnn ykseltilmesi sektr asndan nceliini korumaktadr. 1501. VII. Plan dneminde YD Modeli sektrdeki iki nemli projede baaryla uygulanm, Antalya ve Atatrk Havalimanlar yeni d hatlar terminal binalar bu model ile tamamlanarak hizmete alnmtr. 1502. 1995 sonu itibaryla THY 64 uak ve 9.860 koltuk kapasitesine sahip iken 1999 sonunda 75 uak ve 11.620 koltuk kapasitesine ulam olup, 2000 ylnda 8 adet uak alnmas planlanmaktadr. 1503. 1999 sonu itibaryla i ve d hatlarda orta ve geni gvdeli uaklarla yolcu tamacl yapan 8 zel sektr havayolu iletmesinin uak says 47, koltuk kapasitesi ise 8.910 olmutur.
1504. Sektrde yaanan nemli bir gelime, zel sektr havayolu iletmelerinin yurtd gelen-giden yolcu trafiinden aldklar pay artnda grlmtr. 1995 ylnda yerli havayolu irketleri d hat yolcularnn yzde 55,4n tarken, 1999 yl itibaryla d hat yolcularnn yzde 42si yabanc irketler, yzde 32si zel sektr havayolu iletmeleri, yzde 26s THY tarafndan tanmtr. 1505. Sektrdeki bu gelimelere karn sivil havaclk otoritesi karar verme, yrtme ve denetleme asndan etkinliini artracak bir yapya kavuturulamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1506. Sektrde yaplmakta olan tamalarn yzde 94'nn 8 havalimannda (Atatrk, Antalya, Esenboa, Adnan Menderes, Dalaman, Bodrum/Milas, Adana ve Trabzon) gereklemesi nedeniyle yatrmlardaki ncelik, yeni havaalan yapmak yerine, bu meydanlarn hizmet kapasitelerinin ve standartlarnn ykseltilmesine verilecektir. Havayolu ile yaplan kargo tamacl gelitirilecektir. 1507. Plan dneminde Atatrk Havaliman nc Pist, Antalya Havaliman ikinci Pist, GAP Uluslararas Havaalan, Gkeada Havaalan, Gaziantep Havaalan Altyap ve styap Tevsii, Bursa, Denizli ve Erzurum Havaalanlar Terminal Binas naatlar, YD Modeli ile yaplacak Bodrum/Milas, Adnan Menderes ve Dalaman Havalimanlar Yeni D Hatlar Terminal Binalar, Radar Sistemlerinin Gelitirilmesi ve Modernizasyonu Projeleri tamamlanacaktr. Dnem sonunda havaliman ve meydanlarnda gelen-giden yolcu saysnn d hatlarda 43,7 milyona, toplamda 69,0 milyona ulamas ngrlmektedir. 1508. Gemi yllarda uygulanan her ile havaalan politikas erevesinde yaplan STOL Havaalanlarnn kapasite kullanm oranhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
159
larnn artrlabilmesi iin besleyici havayolu sisteminin kurulup gelitirilmesi salanacaktr. 1509. Avrupa Havaclk Otoriteleri Birliine (JAA) girme srecinde olan lkemizde Sivil Havaclk Genel Mdrl sektrn ihtiyalarna cevap verebilecek bir otorite hviyetine kavuturulacak ve bata Sivil Havaclk Otoritesi olmak zere sektrde hizmet veren tm kurum ve kurulularn Avrupa Havaclk Otoriteleri Birlii kurallar olan Avrupa Havaclk Kurallarn benimsemeleri salanacaktr. 1510. DHM ve Anadolu niversitesi ibirlii ile sektrde gerek duyulan uluslararas standartlarda hava trafik kontrolr yetitirilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1511. Ulatrma Bakanl Sivil Havaclk Genel Mdrlnn otonom ve yaptrm gc yksek bir yapya kavuturulmas ve personelinin nitelik ve nicelik olarak gelitirilmesi salanacaktr. 1512. STOL Havaalanlarnn yapm, mlkiyeti, iletilmesi ve idamesinden sorumlu olacak kuruluun belirlenmesi iin gerekli yasal dzenleme yaplacaktr. 5. KARAYOLU ULATIRMASI a) Mevcut Durum 1513. Dnyada ulatrmann ekonomik ve sosyal etkilerinin yansra evresel ynlerini de ele alan srdrlebilirlik kavram ulatrma politikalarnn en nemli boyutu haline gelmitir. Gelimi lkelerde karayolu ulatrmas ile evre arasndaki ilikilerin daha uyumlu olmasn salayacak ve karayolu ulatrmasnda evre duyarlln gvence altna alacak almalara arlk verilmitir. Trafiin ynetiminde, yol kullanclarnn bilgilendirilmesinde ve tamalarn ynlendirilmesinde teknolojik
gelimelerden ve akll bilgi sistemlerinden byk lde yararlanlmaktadr. 1514. lkemizde, yurtii tamalarn karayolu arlkl yaps VII. Plan dneminde de artarak srmtr. Bu dnemde, yolcu tamalarnn yzde 96s, gemi plan dnemlerinde olduu gibi, karayolu ile gerekletirilmitir. Yurtii yk tamalarnda ise, karayolu tamaclna artan bir eilim gzlenmi, ylda ortalama yzde 7,6 artla, 1995 ylnda, tamalarda yzde 85 dzeyinde olan karayolu pay, 1999 ylnda yzde 89a ykselmitir. 1515. Yurtii tamaclkta kurumsallamann salanmasna, yk ve yolcu tamalar iin ada koullara uygun bir sigorta sisteminin gelitirilmesine ve tamaclkta salkl bir rekabet ortamnn yaratlmasna zemin oluturacak Karayolu Tama Kanunu Tasars dnem ierisinde hazrlanm, ancak, yasalatrlarak gerekli dzenlemeleri ile birlikte uygulamaya geirilememitir. 1516. VII. Plan dneminde karayolu ann kurumsal ve ilevsel olarak yeniden dzenlenmesi konusunda yaplan almalar belli bir aamaya getirilmitir. Bu kapsamda, baz hizmetlerin mahallinden yrtlmesine ynelik olarak hazrlanan Mahalli dareler Kanun Tasarsyla ky yollarnn yapm ve bakmnn l zel darelerine devredilmesi amalanmaktadr. Tasarnn Plan dneminde yasalamas beklenmektedir. 1517. VII. Plan dneminde, arlkl olarak 1986 ve 1989 yllarnda ihale edilen otoyol ve balant yollarnn yapmna devam edilmitir. Bu dnemde tamamlanan 570 km otoyol ve balant yolunun hizmete almas ile 2000 yl sonunda toplam otoyol a 1853 km'ye ulaacaktr. 1518. Dnem ierisinde, Gaziantep-anlurfa, Ankara-Pozant, Aydn-Denizli otoyolhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
160
lar ile Bursa evreyolu olmak zere toplam 871 km yeni otoyol ve balant yolu, ykleniciler tarafndan temin edilecek d kredilerle yaptrlmak zere ihale edilmitir. Gerekli finansmann temininde sorunlarla karlalmas nedeniyle, Aydn-Denizli Otoyolu dndaki otoyol projesi dnem sonunda balatlabilmitir. 1519. Otoyol yapm ve iletiminin zel sektr tarafndan gerekletirilmesi konusunda bir gelime salanamamtr. YD modeli ile yaptrlmak zere ihale almalar sonulandrlan (Anadolu Otoyolu-Dilovas) AyrmOrhangazi Otoyolu (zmit Krfez Geii dahil) projesinin ihale almalar tamamlanm, ancak, proje henz balatlamamtr. 1520. Trafie alan otoyollar zerindeki hizmet tesislerinin YD yntemi ile yaptrlmasna devam edilmitir. Trafiin youn olduu kesimlerdeki otoyol gielerinde otomatik gei sistemlerinin kurulmas srdrlrken, bu kesimlerde, srclerin otoyolun ve trafiin durumu konusunda bilgilendirilmesini amalayan bilgi sisteminin oluturulmas almalar balatlmtr. 1521. Artan karayolu tat park ve trafik kazalarna karlk, karayolu altyapsnn gvenli trafik akn salayacak blnm yollarla gelitirilememesi ve mevcut yollarn tad trafie uygun bir styapya kavuturularak srekli bakmnn salanamamas, karayolu altyapsnn temel sorunlar olarak grlmektedir. Bunun yansra, karayollarnda artan yk tamalar ve standart st yklemeler mevcut yapy ar bir ypranmaya maruz brakmaya devam etmektedir. Buna ramen, yurt genelinde kurulmas ngrlen arlk kontrol istasyonlarnn yapm dnem ierisinde gerekletirilememitir. 1522. VII. Plan dneminde Devlet ve l Yollarnda yol yapmlar ile kapasite artrc
yatrmlara arlk verilmi, yol styaps yenileme ve iyiletirilmesinde ise istenen gelime salanamamtr. 1995 yl sonunda 50.684 km olan asfalt kaplamal yol uzunluunun 2000 yl sonunda 54.938 km'ye ykselmesi beklenmektedir. Beton asfalt yol uzunluu ise 1999 sonu itibaryla 5.872 kmye ulamtr. Beton asfalt yapmndaki yetersizlik, karayollar bakm-onarm giderlerinin olmas gerekenin ok zerinde gereklemesine neden olmakta, mevcut imkanlar iinde yeterli kaynan ayrlmas mmkn olmamaktadr. 1523. Dnem iinde, 1995 ylnda BaladzIsparta-(Antalya-Manavgat) Ayrm yolu, 1996 ylnda Bursa-Yalova blnm yolu ve (Manavgat-Alanya) Ayrm-Akseki yolu iyiletirme almalar ve 1999 ylnda da Ankara-PolatlSivrihisar ve Bolu Da Geii blnm yol yapm almalar tamamlanmtr. Blnm yol olarak yapm srdrlen Dou Karadeniz Sahil Yolu Projesinin daha erken bitirilmesini salamak amacyla Piraziz-Espiye (Giresun Geii hari), Bolaman-Perembe ve AraklHopa kesimleri d kredili olarak ihale edilmitir. 1524. 319.218 km uzunluundaki kyyollar ann 61.920 km'si asfalt, 1.236 km'si beton yol, 143.455 km'si stabilize yol olup, geriye kalan 112.607 km'si toprak yol olarak hizmet vermektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1525. Karayollarnda yolcu ve ykn ekonomik ve gvenli tanmasn salamak, evreye verilen zarar en aza indirecek nlemleri gelitirmek, altyapy trafiin gerektirdii geometrik ve fiziki standartlara ulatrmak temel amatr. 1526. Karayolu ile yolcu ve yk tamacln mesleki yeterlilik kouluna balayarak, tamacln esaslarn belirleyecek olan Karayolu Tama Kanunu gerekli mevzuat ve
161
kurumsal dzenlemeler konulacaktr.
ile
uygulamaya
tarafndan gerekletirilmesinde uygulanabilecek finansman modelleri gelitirilecektir. 1533. VIII. Plan dneminde, tamamlanma aamasndaki otoyol ve balant yollarndan kalan 75 km'nin tamamlanmasyla birlikte, VII. Plan dneminde ihale edilen otoyol ve balant yollarnn belirli bir ncelik ierisinde ele alnarak 535 km'sinin tamamlanmas salanacak, bylece, Plan dneminde toplam 484 km otoyol ve 126 km balant yolu trafie alm olacaktr. 1534. Mevcut otoyollarn kullanmnda gvenliin ve verimliliin artrlmas iin bilgi teknolojilerindeki gelimelerden yararlanlacak, gei cretlerinin belirlenmesinde, her kesimde otoyolun kullanm esnekliini belirleyen aratrmalara dayanan, kullanc tercihlerini rasyonel trafik dalmlarna gre ynlendiren bir yaklam gelitirilecektir. 1535. Plan dneminde, asfalt kaplamal yol oran devlet yollarnn tamamn, il yollarnn da yzde 90n kapsamak zere artrlrken, ar tat trafiine uygun beton asfalt yol uzunluu, dnem sonunda 8.200 kmye ulatrlacaktr. Devlet ve il yollarnda tamamlanacak yatrmlarla, yaklak 1.000 km yolda geometrik standartlarn iyiletirilmesi salanacaktr. 1536. Antalya-Alanya (135 km), BozykBilecik-Mekece (85 km), Bornova-TurgutluSalihli (100 km), Bursa-Karacabey-Balkesir (153 km), Afyon ehir Geii (19 km), KnalTekirda (56 km) ile Dou Karadeniz Sahil Yolu kapsamnda Samsun ehir Geii (12 km), Samsun-nye (82 km), arba-Arakl (68 km), Trabzon ehir Geii (7 km), Araklayeli (60 km) ve Hopa-Kemalpaa-Sarp (19 km) projeleri bitirilecektir. 1537. Ky yollarnda grup kyyolu yapmna devam edilecektir. Birinci derecede
1527. Karayolu tamaclnn kurumsallamas, yolcu ve ykn gvence altnda tanmas salanacak, yk tamaclnda ada koullara uygun sigorta sistemi gelitirilecektir. 1528. Karayollarnda trafik gvenliini azaltan ve dier tama sistemleri ile haksz rekabetin olumasna neden olan ar yklemeler nlenecektir. 1529. Tamaclkta rgtlenme zendirilecek, meslek rgtlerinin niversite ibirlii ile sektrde ulusal ve uluslararas kurallara hakim, gncel bilgi ile donanm uzman kadrolarn yetitirilmesine katk salamas iin gerekli altyap oluturulacaktr. 1530. Uluslararas ikili ve ok tarafl ilikilerin karayolu ulatrmas sektrnn geleceini ynlendirecek nemli kararlarn alnaca platformlar olmas nedeniyle, sektrn gelecekteki ihtiyalar hedeflenerek, bu platformlarda aktif olunmasn salayacak bilgi birikimini ve katlmn srekliliini oluturmak zere kurumsal altyap glendirilecektir. 1531. Karayolu altyaps, trafiin gerektirdii kesimlerde otoyol ve blnm yol sistemi ile gelitirilecek, byk ehir geilerinin bir program erevesinde evre yollarna dntrlmesine nem verilecek, ana gzergahlardaki kuzey-gney balantlar iyiletirilecek, karayolu a zerinde trafik kazalarnn younlat kara noktalarn giderilmesi almalar ncelikle ele alnarak Plan dnemi iinde tamamlanacaktr 1532. Otoyol projeleri, alternatif tama trlerini dikkate alan kapsaml teknik, ekonomik ve mali fizibilite etdlerine dayandrlacak, otoyol yapm ve iletiminin zel sektr
162
ncelikli kyyollarnn yeniden tespiti ve ncelik srasna gre standartlarnn iyiletirilmesi salanacaktr. Her nitenin (ky ve kye bal mahalle, mezra, kom, klak vb. resmi hviyet kazanm yerleim birimleri) birinci derece ncelikli bir kyyolu olacak ekilde projeli yol yapmna balanacaktr. 1538. Plan dneminde 20.000 km asfalt, 40.000 km stabilize ve 2.000 km beton kyyolu yapm gerekletirilecektir. 1539. Karayollarnda bakm ve onarm hizmetlerinin ihaleli yrtlebilmesi iin gerekli yasal dzenlemeler yaplarak, bakm hizmetlerini nitelikli olarak yerine getirebilecek zel sektrn rgtlenmesini zendirecek bir yaklam gelitirilecektir. 1540. Karayollarnda tat kullanclarnn ekonomik maliyetleri dsal (sosyal) maliyetler de dikkate alnarak, ara trlerine gre yeniden belirlenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1541. Karayollar Tama Kanunu gerekli mevzuat ve kurumsal dzenlemeleri ile uygulamaya geirilecektir. 1542. Kyyollarnn bakm, onarm ve kar mcadelesi almalarnn, bu hizmetlerden faydalanan kylerin katlm ile veya kurduklar kooperatif, birlik ve dier organizasyonlar tarafndan yaplmasn salayacak dzenlemeler gerekletirilecektir. 1543. Karayollar Genel Mdrlnn kurulu ve grevleri ile ilgili yasada bakm hizmetlerinin zel sektre yaptrlmasn uygulanabilir hale getirecek gerekli deiiklikler ile denetimi glendirecek yapsal dzenlemeler gerekletirilecektir.
6. BORU HATTI ULATIRMASI a) Mevcut Durum 1544. Boru hatt yatrmlarnn, enerji planlamas ile ilikilendirilerek programlanmas bugne kadar salanamamtr. Boru hatt yatrmlarnn Trkiye genel enerji dengesi iindeki yerini uzun vadeli olarak belirleyecek kapsaml bir almaya dayandrlmas nemini korumaktadr. 1545. Doal gaz kullanmnn konut ve ticari sektrlerde salkl bir ekilde yaygnlatrlmasna ynelik yeralt depolama yatrmlar konusunda ilerleme kaydedilememitir. 1546. Doal gaz kullanmnn lke apnda yaygnlatrlmasna ynelik yatrmlara devam edilmitir. Bu kapsamda, Dou Anadolu, Samsun-Ankara, Karacabey-zmir, ananakkale Doal Gaz letim Hatlar almalar srdrlmtr. Ege letim Hatt Projesinin ilk aamas olan Bursa-an Doal Gaz letim Hatt 1996 ylnda tamamlanarak iletmeye alnm olup, Karacabey-zmir Doal Gaz letim Hatt projesinin 1998 ylnda ihalesi yaplmtr. 1547. Doal gaz arz kaynaklarnn eitlendirilmesi politikas erevesinde 1996 ylnda ran ile imzalanan doal gaz szlemesi kapsamnda, 10 milyar m gaz ithali iin ana iletim hatlarnn yapmna balan-mtr. Ayrca, Rusyadan salanacak 16 milyar m doal gazn Karadenizden geirilerek Samsun zerinden Ankaraya ulatrlmas konusunda 1997 ylnda alm-satm anlamas yaplmtr. Bu kapsamda yaplan almalar dorultusunda Samsun-Ankara Doal Gaz letim Hatt projesinin yapmna balanmtr. Ayrca, Trkmen doal gaznn ithali ile ilgili szleme 1999 ylnda imzalanm ve dier lkelerden
163
de doal gaz temini konusunda ikili grmeler srdrlmtr. 1548. 1995 ylnda 5,6 milyar m3, doal gaz boru hatlaryla tanmtr. 2000 ylnda 10,5 milyar m3 olarak programlanm olan doal gaz boru hatt tamaclnn, 2005 ylnda 43,7 milyar m3e ulamas beklenmektedir. 1549. Boru hatlaryla yurtii ham petrol tamacl 1995 ylnda 3.020 milyon tonkm gereklemitir. 2005 ylnda 3.073 milyon ton-km ham petroln boru hatlaryla tanaca beklenmektedir. 1550. Birlemi Milletlerin 1990 ylnda Irak`a uygulad ambargo nedeniyle 1996 ylna kadar transit ham petrol boru hatlarndan tama yaplamamtr. 1996 ylnda IrakTrkiye Ham Petrol Boru Hattndan kstl olarak ham petrol sevkiyatnn balamasyla, 2000 ylnda 22.358 milyon ton-km olarak programlanan transit ham petrol tamaclnn, 2005 ylnda, Bak-Tiflis-Ceyhan Ana hra Boru Hatt projesinin iletmeye alnmasyla birlikte 39.215 milyon ton-km`ye ulamas ngrlmektedir. 1551. Austos 1990 tarihinde Krfez Kriziyle kapatlan Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt, Irak ile Birlemi Milletler arasnda yaplan anlama sonucunda 1996 ylnda geici olarak ksmen hizmete almtr. Ancak, bu hattaki petrol tamacl faaliyeti asgari dzeyde bulunmakta ve bu durumun sektrde arl gittike artan doal gaz boru hatt yatrmlarnn finansmanna olumsuz etkisi devam etmektedir. 1552. zmit Rafinerisinden petrol rnlerini Marmara Blgesine tamak amacyla projelendirilen 127 km uzunluundaki zmit (PRA)-stanbul (HARAMDERE) Akaryakt Boru Hatt Tesisi projesi tamamlanamamtr.
1553. VII. Plan dneminde yaanan nemli bir gelime, Kasm 1999 ylnda yaplan AGT zirvesinde, Bak-Tiflis-Ceyhan Ana hra Boru Hatt projesinin gereklemesine ynelik Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan tarafndan imzalanan hkmetleraras anlamadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1554. lkemizi dnyann nemli enerji datm merkezlerinden birisi haline getirecek uluslararas ham petrol ve doal gaz boru hatt yatrmlarna nem verilecektir. 1555. Hazar havzasndaki, Kazakistan, Trkmenistan ve Azerbaycanda retilen ham petrol boru hatt ile Akdenize, buradan da dnya pazarlarna ulatracak Bak-TiflisCeyhan Ana hra Boru Hatt projesinin VIII. Plan dneminde tamamlanmasna ncelik verilecektir. 1556. Yrrlkteki anlamalarla doal gaz arznn 2005 ylnda 43,7 milyar me ulamas beklenmektedir. Doal gaz kullanmnn lke dzeyinde yaygnlatrlmasna ynelik olarak doal gaz datm ebekesi iletici irketleri kurulmasn kolaylatrc dzenlemeler yaplacaktr. 1557. Doal gaz kullanmnn yurt apnda yaygnlatrlmas politikas erevesinde; ran`dan satn alnacak 10 milyar m doal gaz tketim noktalarna iletecek Dou Anadolu Doal Gaz Ana letim Hatt, Doal Gaz Gney letim Hatt ve Konya-zmir Doal Gaz letim Hatt projeleri ile 16 milyar m Rus doal gaznn Karadenizden geerek Samsun zerinden Ankaraya ulamn salayan Samsun-Ankara Doal Gaz letim Hatt projesinin yapm Plan dneminde gerekletirilecektir. Kredi grmeleri srdrlmekte olan Karacabey-zmir Doal Gaz letim Hatt Projesinin 2001 ylnda bitirilmesi beklenmektedir.
164
TABLO: 31- Ulatrma Sektr ehirleraras Yolcu Tamalarnda Gelimeler

ALT SEKTR YURT Karayolu Demiryolu Denizyolu (1) Havayolu (1) TOPLAM YURTDII Denizyolu (1) Havayolu (1) 1995 1999 2000 Gerekleme Gerekleme Tahmin 155.202 3.661 61 2.692 161.616 100 8.140 2005 Tahmin (Milyon yolcu-km) Yllk Ortalama Art (%) VII. Plan Dnemi VIII. Plan Dnemi 5,3 3,7 -3,9 8,9 5,4 1,9 8,7 6,0 2,6 4,7 10,0 6,1 3,4 8,0
189.882 201.300 270.000 4.233 4.400 5.000 34 50 63 3.371 4.126 6.645 197.520 209.876 281.708 103 10.532 110 12.379 130 18.207
(1) Yalnz kamu tamalardr.
TABLO: 32- Ulatrma Sektr ehirleraras Yk Tamalarnda Gelimeler

(Milyon ton-km) Yllk Ortalama Art (%) 2005 VII. Plan VIII. Plan Tahmin Dnemi Dnemi 212.000 7,6 5,5 10.000 -0,1 3,9 9.700 2,3 2,9 543 19 3.073 43.745 235.316 400 560.000 1.692 439 39.215 7,5 3,5 -1,7 13,6 6,7 8,9 1,0 3,2 9,4 10,0 0,0 2,1 33,0 5,3 2,7 1,9 8,0 6,3 11,9
ALT SEKTR Karayolu Demiryolu Denizyolu (1) Havayolu Yolcu Beraberi (2a) Kargo + Posta + F.Bagaj (2b) Boruhatt Hampetrol D.Gaz (milyon Nm kp) (3) TOPLAM YURTDII Demiryolu Denizyolu (1) Havayolu Yolcu Beraberi (2a) Kargo + Posta + F.Bagaj (2b) Boruhatt Ham Petrol (Transit)
1995 1999 Gerekleme Gerekleme 112.515 155.254 8.288 8.160 7.500 8.200 235 16 3.020 5.560 131.558 228 484.935 984 207 0 275 18 2.780 8.702 174.669 286 485.000 979 306 26.494
2000 Tahmin 162.000 8.250 8.400 337 19 2.773 10.500 181.760 350 510.000 1.150 324 22.358
(1) Denizyoluyla yaplan tamalarn tmn kapsamaktadr. (2a) Yalnz kamu tarafndan yaplan tamalardr. (2b) Yolcu arl ve bagaj (20 kg/yolcu'ya kadar) dahil tanan yktr (Toplama dahil edilmemitir). (3) Rusya Federasyonu-Trkiye DGBH ile yaplan doal gaz tamalardr ( Toplama dahil deildir).
165
1558. Yeni doal gaz boru hatt, datm ebekeleri ve balant hatt yatrmlar, doal gazn Trkiye genel enerji dengesi iindeki yerini uzun vadede belirleyecek kapsaml bir almaya dayandrlacaktr 1559. Yeni doal gaz boru hatt yatrmlar ncelikle arz kaynaklarnn eitlendirilmesi istikametinde ele alnacak olup, sanayinin kullanm potansiyelinin ve evre sorunlarnn fazla olduu yerler ile nfusun youn olduu blgelerin ihtiyacnn karlanmasna ynelik olarak programlanacak ve arz istikrarnn salanmas iin doal gaz depolama yatrmlarna ncelik verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1560. Rafineri rnlerinin gvenli ve ekonomik bir ekilde tanmas amacyla mevcut rn boru hatt sisteminin etkin kullanmna ynelik dzenlemelere ncelik verilecektir. 1561. 3378 sayl yetki kanunu ile doal gaz faaliyetlerinde getirilen kstlamalar kaldrlarak, doal gaz piyasasnn serbesletirilmesi salanacaktr. 1562. Doal gaz kullanmnn lke apnda yaygnlamasn salamak amacyla doal gaz sektrnn yeniden yaplandrlmas ve bu erevede zel gaz datm irketlerinin oluumuna imkan verecek hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. XI. TURZM VE TANITMA 1. TURZM a) Mevcut Durum 1563. Trkiye 1980li yllarn ikinci yarsndan balayarak, hzl bir hamle ile dnyaca tannan ve bilinen bir tatil ve gezi lkesi durumuna gelmitir. 1995-1998 yllarn kapsayan dnemde Trk turizminin uluslararas turizm
geliri iindeki pay yzde 1,4ten yzde 1,6ya; yabanc turist says 7,7 milyon kiiden, 9,7 milyon kiiye ykselmitir. 1995-1998 dneminde lkemizde turist saysnn yzde 26,2, turizm gelirlerinin ise yzde 45 artt grlmektedir. Turist says ve dviz gelirlerindeki bu artla Trkiye, dnyada en ok turist kabul eden lke sralamasnda 12nci, gelirlerde ise 8inci sraya ykselmitir. 1998 ylnda lkemize gelen turist says 9,7 milyon kii, turizm geliri ise 7,2 milyar dolar olarak gereklemitir. 1999 ylnda yaanan deprem felaketi ve konjonktrel nedenlerle lkemize 7,5 milyon turist gelmi ve turizm gelirleri bir nceki yla gre yzde 27,8 orannda bir azalma ile 5,2 milyar dolar olarak gereklemitir. 2000 ylnda lkemize gelen turist saysnn 9 milyon kiiye, turizm gelirinin ise 7,2 milyar dolara ykselecei tahmin edilmektedir. 1564. 1999 sonu itibaryla Turizm Bakanlndan belgeli yatak kapasitesi 312 bindir. Belediye belgeli otellerdeki 354 bin yataklk kapasitenin yan sra ikincil konutlar ve yatrm aamasndaki 254 bin yatakla birlikte lkemizdeki toplam yatak kapasitesinin bir milyonun zerinde olduu tahmin edilmektedir. 2000 ylnda Turizm Bakanlndan belgeli yatak saysnn 350 bine, belediye belgeli yatak saysnn ise 360 bine ulaaca tahmin edilmektedir. Sektrde 4030 seyahat acentas faaliyet gstermektedir. 1565. lkemizde son yllarda yatak kapasitesindeki hzl arta ve kaydedilen nemli gelimelere ramen, tantm ve pazarlama konusunda bir reform ihtiyac mevcuttur. 1566. Yatay ve dikey entegrasyonlarla ar lde byyen baz yabanc tur operatrlerinin fiyat ve koullar tek tarafl belirlemelerine sektrde son yllarda sklkla rastlanmaktadr. Bu durum lkemiz turizmi iin olumsuz sonular dourmaktadr.
166
1567. Turizm asndan nemli merkezlerdeki ulam altyapsnn, ncelikle de hava alanlarnn gelitirilmesi konusu nemini korumaktadr. 1568. Turizm eitiminde henz mesleki belgelendirme sistemine geilememi olmas hizmet kalitesini etkilemektedir. 1569. Turistik yerleim alanlarnda nemli bir sorun olarak ortaya kan evre kirlenmesi ve altyap eksikliklerinin giderilmesi iin balatlan, Akdeniz-Ege Turizm Altyaps ve Ky Ynetimi (ATAK) Projesinin uygulanmasnda, yeni bir finans modelinin yaratlamay nedeniyle fazla bir mesafe alnamamtr. 1570. Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Park Kanunu yrrle girmitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1571. Turizm lkemiz iin d pazarlarda rekabetgc en yksek sektrlerden birisidir. ncelikle turizm sektrnn direncini artrc nlemler alnarak; kriz dnemlerinde ayakta kalabilen, kendi kaynan yaratabilen ve zdenetim yapabilen salkl bir yapya kavuturulmas salanacaktr. 1572. Deien tketici tercihlerini dikkate alarak gelitirilecek yeni alanlarla turizm mevsiminin yln tamamna ve turizmin, potansiyeli olan ancak bugne kadar yeterince ele alnmam blgelere yaylmasna ynelik tedbirler alnacaktr. 1573. Sektrle ilgili tm yatrmlarn doal, tarihsel ve sosyal evreyi kollayc, koruyucu ve gelitirici bir yaklam iinde olmasna azami zen gsterilecektir. 1574. Dnya turizm gelirlerinden alnan pay artrlacaktr. 2005 ylnda turizm gelirlerinin 11,6 milyar dolara ulamas beklenmektedir.
1575. Trkiyeye gelecek turist ve ziyareti saysnn VIII. Plan dnemi sonunda 13,6 milyon kiiye, yurtdna kacak vatanda saysnn ise 8,5 milyon kiiye ulaaca tahmin edilmektedir. 1576. Turizm Bakanlndan belgeli konaklama tesisleri ve belediye belgeli yatak kapasitesinin VIII. Plan dnemi sonunda 751 bin olmas, ina halindeki ve proje aamasndaki tesislerin tamamlanmasnn yan sra kamu kamplar ve ikinci konutlardaki turizme alan yataklarla birlikte, toplam yatak kapasitesinin 1,2 milyona ulamas beklenmektedir. 1577. Mevcut kapasiteler kullanlncaya kadar turizm teviklerinde arlk ncelikle, pazarlama alanna, hava ulatrmasna ve toplam kalite iyiletirilmesine verilecektir. 1578. Turizm hareketlerinin younlat blgelerde yerel ynetimlerin ve halkn turizm ile ilgili kararlara katlmas salanacaktr. 1579. Kullanan der-Kirleten der ilkesi uyarnca kamu eliyle yaplacak fiziki altyapnn finansmanna kullanclarn katlm salanacaktr. 1580. Akdeniz-Ege Turizm Altyaps ve Ky Ynetimi (ATAK) Projesi kapsamna girebilecek projelerin yrtlmesinde, idari ve mali sorunlarn zmlenmesi ve Hazine garantisine gerek duyulmayacak bir model erevesinde proje uygulamasnn hzlandrlmas salanacaktr. 1581. Talep yapsndaki yeni eilimlere bal olarak sektrde kk lekli iletmelerin gelimesine ncelik verilecek ve bunlarn KOB statsnde deerlendirilmeleri salanacaktr. 1582. Turizm eitimi ve kalitesinde standardizasyonu, verimlilik ve i kalitesinin gelihttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
167
mesini ve istihdam iin gerekli beceri dzeylerininin belirlenmesini salayacak belgelendirme sistemi getirilecektir. 1583. Turizme ynelik arazi kullanm planlarn yapma, yaptrma, onama srecini yeniden tanmlayan, yetkileri belirleyen ve etkin bir denetim sistemi getiren bir yasal dzenleme yaplacaktr. 1584. Turizm sektrnn uzun vadeli ve salkl gelimesini salamak amacna ynelik dinamik ve stratejik Turizm Sektr Ana Plan (TUSAP) uygulamaya geirilecektir. 1585. ABnin tek pazar uygulamasnn beraberinde getirecei muhtemel talep azalmas ve dier konjonktrel dalgalanmalara kar sektrn gcn artrmak zere, d Pazarlarda optimum talep dalm yaratlacaktr. 1586. Turizmin mevsimlik ve corafi dalmn iyiletirmek ve d pazarlarda deien tketici tercihleri de dikkate alnarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacyla golf, k, da, termal, salk, yat, kongre turizmi ve ekoturizm ile ilgili ynlendirme faaliyetleri srdrlecektir. 1587. Ekolojik ynden ar duyarl Milli Park alanlarnda srdrlebilir turizm geliimi iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr.
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1588. Turizm Bakanlnn sosyal, kltrel ve teknolojik deiikliklere hzla ayak uydurabilmesini salamak zere Turizm Bakanl Tekilat ve Grevlerine likin Kanun Tasars almalar tamamlanacaktr. 1589. Seyahat acentalarn bir meslek disiplini iine almak ve zdenetim yapabilen bir yapya kavuturmak zere, Trkiye Seyahat Acentalar ve Seyahat Acentalar Birlii Yasas gnn koullarna uygun hale getirilecektir. 1590. Uluslararas pazarda rekabet gcne sahip bir yap oluturmak amacyla Turistik Otelciler ve Turizm letmecileri Birlii Kanunu almalar tamamlanacaktr. 1591. Deniz turizmi ile ilgili faaliyetlerin egdm ve salkl bir yapya kavuturulmas iin Deniz Turizmi Birlii Kanun Tasars almalar tamamlanacaktr. 1592. Turist rehberlii mesleine mensup olanlarn mesleki etkinliklerini artrmak ve bir meslek disiplini altnda rgtlenmelerini salamak zere Trkiye Turist Rehberleri Birlii ve Turist Rehber Odalar Kanunu Tasars almalar tamamlanacaktr.
TABLO: 33- Turizm Sektrndeki Gelimeler

1995 Yurda Gelen Yabanc Says (Bin kii) Yurt Dna kan Vatanda Says (Bin kii) Turizm Geliri (Milyon $) Turizm Gideri (Milyon $) 7.727 3.981 4.957 911 1999 (1) 7.484 4.756 5.203 1.471 2000 (2) 9.000 5.000 7.200 1.850 2005 (2) 13.600 8.500 11.627 3.690
Yllk Ortalama Art (%)

VII. Plan Dnemi 3,1 4,7 7,8 15,2 VIII. Plan Dnemi 8,6 11,2 10,1 14,8
(1) Gerekleme Tahmini (2) Tahmin
168
1593. Mahalli kaynaklarn daha verimli kullanlmas, meslek yeleri arasnda ibirlii ve zdenetimin salanmas amacyla Pansiyon letmeleri ve Trkiye Pansiyon letmecileri Birlii Kanunu Tasars almalar tamamlanacaktr.
turistik ilikilerin gelitirilmesi abalarna tm kamu ve zel kesim kurulular ile meslek ve sivil toplum rgtlerinin bir koordinasyon iinde katlm salanacaktr. 1600. Vatandalarmzn lke deerleri ve tantma eleri konusunda yaygn eitim sistemi ierisinde eitilmeleri salanarak yurtiinde ve yurtdnda fahri tantma elileri haline gelmeleri temin edilecektir. 1601. Yurtdndaki vatandalarmzn bulunduklar lkelerde Trkiyenin tantlmas asndan yararl olmalar salanacaktr. 1602. Trkiyenin tantmnda teknolojik imkanlardan ok ynl olarak yararlanlacaktr. 1603. Tantma etkinliklerinin belirli bir ama dorultusunda yaplabilmesi ve etkin bir koordinasyon ve verimlilik ierisinde uygulanabilmesini salamak iin; ilgili kamu kurumlar ile zel kurulu, meslek odalar, dernek ve vakflardan oluan bir Kurulun yaplanmasna gidilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1604. Babakanla bal Tantma Fonu Kurulu yeniden yaplandrlarak; tantma ile ilgili kamu, zel kurulu, meslek odalar ve vakflardan oluacak bir kurul haline getirilecektir. XII. KENTSEL VE KIRSAL ALTYAPI 1. YERLEME VE EHRLEME a) Mevcut Durum 1605. 1995-2000 yllar arasnda ehirleme hznn, yllk ortalama olarak yzde 4,7 seviyesinde gerekleecei tahmin edilmektedir. 1995 ylnda 34,4 milyon olduu tahmin edilen kentsel nfusun, 2000 yl sonunda 43,3 milyona ulaarak toplam nfuhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
1594. Yat Turizmi Ynetmelii yeniden dzenlenecektir.

2. TANITMA a) Mevcut Durum 1595. lke tantmnda kii, topluluk ve kurulularn belli bir tutum ve davrana ynlendirilememi olmas, sektrde kaynak ve insan gc israfna yol amaktadr. 1596. Arlkl olarak kamu kurum ve kurulular tarafndan yrtlen tantm faaliyetlerinde yeterli etkinlik salanamamaktadr. 1597. zellikle d tantmda kamu ve zel kesimin ortak bir plan ve program dahilinde koordineli bir ekilde faaliyet gstermeleri temin edilememitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1598. Tantma faaliyetlerinin sreklilik ierisinde; yurt iinde vatandalar milli ilke ve hedefler dorultusunda btnletiren, serbest, doru ve ift ynl bilgi dolamn salayan; yurt dnda ise Trkiyenin, kltrel birikimini, tarihi zenginliklerini, dnya kamuoyuna anlatarak yanl ve olumsuz imajlar ortadan kaldran ve btn bunlar bir koordinasyon iinde gelitirerek lkemizin tantmyla birlikte bu faaliyetten ekonomik fayday da salayacak bir ereveye kavuturulmas temel amatr. 1599. Trkiye hakknda olumlu bilinlenme ve bilgilendirmenin temini iin uluslararas siyasi, kltrel, ekonomik, ticari ve
169
sun yzde 66,4n oluturmas beklenmektedir. 1606. 1995 ylnda 254 olan kentsel yerleme birimlerinin 2000 ylnda 309a ulaaca, bu yerleme birimlerindeki nfus artnn yaklak 8,9 milyon olaca tahmin edilmektedir. 1607. 1950lerde hzlanmaya balayan kentleme olgusu, byk kentlerde ylmalara neden olmu, dengeli bir kentsel dalm oluamamtr. Bu durum, nemli sosyal ve ekonomik yap deiiklii sorunlarna ve hzla artan kentsel yatrm ihtiyalarna yol amtr. 1608. lkemizdeki kentleme sreci, gelimi lkelerden farkl olarak byk lde kent yoksulluunun kr yoksulluuna tercih edildii bir g olgusu olarak ekillenmitir. 2000 yl sonunda, yzde 23' stanbul'da olmak zere kentsel nfusun yzde 44'nn, nfusu bir milyonu aan kentlerde yer almas beklenmektedir. 1609. stihdam, altyap ve toplumsal hizmet imkanlarnn yetersizlii ve bireylerin byk lekte bilgi, beceri ve ekonomik alanlardaki snrll, kentsel yrelerde kurallarn ve deer yarglarnn anmasna yol amaktadr. 1610. Fiziki planlama balamnda btncl bir yaklam salanamam, ksmi yaklamlar ise ou kez gerektii lde uygulamaya aktarlamamtr. 1611. 1999 yl sonu itibaryla 11.839 hektar byklnde 5.425 tesis kapasiteli 48 adet organize sanayi blgesinin altyaps tamamlanarak sanayicinin hizmetine sunulmutur. Doluluk orannn yzde 62 olduu ve 3.383 tesisin retime getii toplam 48 adet blgede, 270.800 kiinin istihdamna imkan salanmtr.
b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1612. VIII. Plan dneminde ehirleme hznn, yllk ortalama yzde 4,75 orannda gerekleecei tahmin edilmektedir. 2000 ylnda 43,3 milyon olduu tahmin edilen kentsel nfusun, 2005 yl sonunda 54,7 milyona ulaarak toplam nfusun yzde 78'ini oluturmas beklenmektedir. 1613. 2005 ylnda kentsel yerleme birimlerinin 345e ulaaca, bu yerleme birimlerindeki nfus artnn yaklak 11,4 milyon olmas beklenmektedir. 1614. Hzl kentleme ve sosyal deimenin yaanmaya devam edecei Plan dneminde, kltrel yozlamaya ve deer yarglarndaki anmaya frsat vermemek amacyla milli kltrn temel belirleyicilii erevesinde kent ve kentlilik kltrnn oluturulmasna dnk almalar yaplacaktr. 1615. Uluslararas dzeyde yeterli altyapya sahip ticari ve mali merkezler oluturulacaktr. 1616. Kentsel altyap gelitirilecek, kentlerin karakteristik kltr dokular ve turistik zellikleri korunacaktr. 1617. Uygulama birimlerinin nitelikli elemanlarla tehizi desteklenecek, denetim mekanizmalarnn yeniden yaplandrlmas ve glendirilmesi salanacaktr. 1618. Kentlerimizdeki sosyal ve teknik altyap yatrmlarn gerekletiren kurum ve kurulular arasnda egdm salanacaktr. 1619. Kamu tasarrufunda bulunan alanlarn tespiti ve planlanmas ilemlerine hz kazandrlacaktr.
170
TABLO: 34- Kentsel Nfus Gelimeleri

Yllk Ortalama Art Hz (Yzde) 1995 2000 (1) 2005 (1) 1995-2000 2000-2005 60.500 65.300 70.222 1,53 1,46 34.447 43.352 54.703 4,70 4,75 56,9 254 66,4 309 78,0 345
2. KONUT a) Mevcut Durum
Toplam Nfus (Bin Kii) Kent Nfusu (Bin Kii) Kent Nfusunun Toplam Nfus indeki Pay (Yzde) Kent Says Kaynak: DPT (1) Tahmin.
1620. Yerel giriimciliin harekete geirilmesi ve istihdam asndan nem tayan organize sanayi blgelerinin yurt sathna yaygnlatrlmasna zen gsterilecek, sanayilemenin kentsel gelimeleri olumlu etkilemesi amacyla, orta byklkteki kentlerde alt yaps hazrlanm sanayi blgeleri gelitirilecektir. 1621. Organize sanayi blgelerinde, orta byklkteki sanayi iin arsalar retilecektir. 1622. Orta ve byk lekli sanayinin entegre edilecei leri Teknoloji Organize Sanayi Blgeleri ile Teknokentler oluturulacaktr. 1623. Organize sanayi blgelerinde atklarn geri kazanlmas ve evreye zararlarnn giderilmesi iin kurulacak tesisler desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1624. Fiziki planlamay bir btn iinde kavrayacak mevzuat gelitirilecektir. 1625. Fiziki planlama alannda faaliyette bulunan yatrmc kurum ve kurulular arasnda, egdmn salanmasna ilikin esas ve usullerin belirlenmesi ynnde almalar yaplacaktr. 1626. 4562 sayl Organize Sanayi Blgeleri Kanununun ileyiini dzenlemeye ynelik gerekli mevzuat almas yaplacaktr.
1627. 2000 yl itibaryla Trkiyede toplam 14,8 milyon civarnda konut mevcut olup, bunun 10,2 milyonunun 20.000 ve daha fazla nfuslu yerleim yerlerinde yer ald tahmin edilmektedir.
1628. Planl dnemde devam eden nfus art, g ve ehirleme hzna bal olarak ortaya kan arpk ehirlemenin en byk gstergesi olan konut sorunu, ekonomik ve sosyal politikalar asndan nemini devam ettirmektedir. 1629. VII. Plan dneminde ina edilen konut saysnn 1,3 milyon civarnda olduu tahmin edilmekte olup, bu dnem iin ihtiya olarak belirlenen 2.540.000 rakamnn ok altnda kalnmtr. Aradaki farkn kaak yaplama ve gecekondu ile kapand tahmin edilmektedir. Toplu Konut daresi (TOK) kaynaklarndan 1995-1999 dneminde kredilendirilen konutlardan 185.379u tamamlanmtr. Bu, ina edilen konut saysnn yzde 14ne karlk gelmektedir. 1630. VII. Plan dneminde toplam sabit sermaye yatrmlar iinde konut sektrnn cari fiyatlarla pay, 1995te yzde 37,3 seviyesinde iken, 2000 ylnda yzde 31,1 olarak ngrlmtr. Toplam kamu sabit sermaye yatrmlar iinde konut sektrnn cari fiyatlarla pay, 1995te yzde 1,4 iken, 2000 ylnda yzde 2,1; toplam zel kesim sabit sermaye yatrmlar iinde konut sektrnn cari fiyatlarla pay 1995te yzde 45,1 iken, 2000 ylnda yzde 43,0 olarak ngrlmtr. 1631. 1990l yllarn bandan itibaren TOK tarafndan balatlan 43.131 konutun
171
2000 ylnda tamamlanaca tahmin edilmektedir. TOK kaynaklar bugne kadar daha ok konut finansmanna tahsis edilmi olup, kaynaklarn altyapl arsa retimine ynlendirilmesi ihtiyac devam etmektedir. 1632. Konut ihtiyacnn karlanamamas, an ruhsatsz yaplama ile kapatlmasna yol amaktadr. 1984 ylndan bu yana bina saym yaplmamasndan kaynaklanan veri eksiklii dolaysyla yap ve kaak yap stoku hakkndaki bilgiler snrl kalmaktadr. 1633. Kaak yap stokunun yaklak 2 milyon civarnda olduu tahmin edilen byk kente ilave olarak tm lkedeki bu tr yaplama kentlerin yap ve evre kalitesini bozmakta, denetimsiz yap stoku zellikle sel, deprem, yangn gibi felaketler karsnda alnmas gereken nlemleri zorlatrmaktadr. 1634. 1999 ylnda yaanan Marmara ve Bolu-Dzce depremleri ok byk can ve mal kaybna yol amtr. Her iki deprem sonucunda, 18.373 vatandamz hayatn kaybetmi, 48.901 vatandamz yaralanmtr. 93.010 konut, 15.165 iyeri ykk veya ar hasarldr. 104.440 konut, 16.120 iyeri orta derecede, 113.283 konut, 14.656 iyeri ise hafif derecede hasar grmtr. 1635. 595 sayl Yap Denetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararname 10 Nisan 2000 tarihinde yrrle girmitir. 1636. Marmara ve Bolu-Dzce depremlerinden sonra gndeme gelen d kredi imkanlar ile birlikte, konut ve altyap yapm almalar balatlmtr. Hak sahiplii almalar sonucunda 42.761 kalc konutun yaplmas gerekmekle birlikte, rakamlar henz kesinlememitir. Ayrca, evini yapana yardm program ile 5.867 kiiye 2 milyar lira, 9.729 kiiye ise hak sahiplii karl 6 milyar lira yardm yaplmas programlanmaktadr.
Bayndrlk ve skan Bakanl projeleri ve zel sektr hibeleri ile birlikte toplam 41.813 prefabrike konutun yapm programlanm, bunlarn 2000 Mays ay itibaryla 39.693 tamamlanm, 38.431i afetzedelere teslim edilmitir. 2.120 prefabrike konutun yapm devam etmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1637. VIII. Plan dneminde, nfusu 20.000 ve st olan yerleme yerlerinde demografik gelimelerden doacak yeni konut ihtiyac 2.714.000 adet olacaktr. Yenileme ve afet konutlar olarak birikmi ihtiya dahil, her yl 72.200 olmak zere, be ylda toplam 361.000 konutun yaplmas gerekmektedir. Bu durumda, Plan dneminde kentleme ve nfus art ile yenileme ve afetten kaynaklanan toplam konut ihtiyac 3.075.000 adettir. 1638. Konut retimini ve sahipliini tevik etmek ve alt gelir gruplarnn konut sorununu zmek amacyla alternatifli finansman modelleri gelitirilecektir. 1639. Kentsel alanlarda bilimsel esaslara dayal planlara gre, arsa sunumu ve dzenli yaplamay salayacak yntemler ile etkin denetim ve ynetim biim ve aralar gelitirilecektir. 1640. Kentlerdeki barnma sorununa salkl bir zm getirilmesi amacyla kamu kaynaklar altyaps hazr arsa retimine ynlendirilecektir. 1641. Kaak yaplamay ve gecekondu yapmn nleyici tedbirler alnacaktr. 1642. Yap retiminde kullanlan inaat malzemelerinin standartlara uygunluu retim aamasnda etkin olarak denetlenecektir. Konut yapm srecinde kalite kontrol yntemi gelitirilecek ve uygulamas yaygnlatrlacaktr.
172
TABLO: 35- Konut htiyac

Yllar 2001 2002 2003 2004 2005 Toplam Yllk Kent Nfusu Art (1) (Kii) 2.100.000 2.200.000 2.221.000 2.358.000 2.545.000 Kentlerde Demografik Konut htiyac 496.400 521.300 527.500 561.400 607.400 2.714.000 Yenileme ve Afet Konutu htiyac 72.200 72.200 72.200 72.200 72.200 361.000 (Adet) Kentlerde Toplam Konut htiyac 568.600 593.500 599.700 633.600 679.600 3.075.000
Kaynak: DPT. (1) Nfusu 20.000 ve st yerlemeler.
1643. Konut inaatlarnn eitli aamalarnda kaliteli retim yapabilmek amacyla nitelikli eleman yetitirilmesi iin yaygn eitim imkanlar gelitirilecektir. 1644. Konut retiminde yap ve evre kalitesi artrlacak, tarihi, doal dokunun, sosyal ve kltrel deerlerin korunaca, salkl, gvenli, kaliteli ve ekonomik konut ve evrelerinin oluturulabilecei yap ve evre standartlar gelitirilecektir. 1645. Konut ve kentlemeye ilikin, corafi bilgi sistemlerine dayal bir veri taban oluturulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1646. Konut arz ve talebine yeterli kaynak salamak zere sermaye piyasas iinde faaliyet gsterecek konut kredisi aabilecek kurumlar oluturulacak ve bankalar sistemi bu amala yeniden dzenlenecektir. 1647. 3194 sayl mar Kanunu, gecekondulamay caydrc ve nleyici tedbirleri etkin olarak ierecek ekilde yeniden dzenlenecektir. mar planlama ve uygulamasnda sorumluluk, denetim ve meyyide kriter ve sreleri AB standartlar ile uyumlu hale getirilecektir.
1648. Kentleme ve sorunlar ile ilgili olarak yerel ynetimler esas sorumlu olmakla birlikte, merkezi ynetimde gerekli kurumsal ve hukuki altyapnn hazrlanmas, denetim mekanizmalarnn kurulmas ynnde dzenlemeler yaplacak, bu amala ehirleme ve konuttan sorumlu bir bakanlk kurulacaktr. 1649. Kat Mlkiyeti Kanunu site ynetimini de iine alacak ekilde yeniden dzenlenecektir. 3. MESUYU, KANALZASYON, ARITMA SSTEMLER VE KATI ATIK YNETM A) mesuyu, Kanalizasyon ve Artma Sistemleri a) Mevcut Durum 1650. Sosyal ve ekonomik gelime ile birlikte yaam standartlarnn ykselmesi, kii bana ime ve kullanma suyu ihtiyacn da artrmaktadr. 1651. Hzl nfus art ve kyden kente g plansz yaplamaya yol amakta, alt yap tesislerinin yapmn zorlatrmakta ve maliyetlerini artrmaktadr.
173
1652. Kurulular arasnda koordinasyon salanamad iin su kaynaklarndan verimli bir ekilde yararlanlamamaktadr. Temel ilevi ime suyu ve kanalizasyon tesisi yapm olmayan kurulularn alt yap yatrmlar yapmas maliyetleri ykseltmektedir. 1653. Yasal olmayan su tketimi, tesislere verilen zararlar, kanalizasyon ebeke balantlarnda ve dearjlarndaki tekniine uygun olmayan uygulamalar ime suyu ve kanalizasyon tesislerinin etkin kullanmna engel olmaktadr 1654. Belediyelerde teknik personel saysnn yetersizlii, alt yap tesislerinin iletilmesinde, bakm, onarm ve yenileme almalarnn srdrlmesinde aksaklklara yol amaktadr. 1655. Baz belediyelerin su sat fiyatlarn dk dzeyde tutmalar nedeniyle su satndan elde ettikleri gelirlerin yeni yatrmlar iin yetersiz kalmas ve genel bteden alt yapya ayrlan payn giderek azalmas bu belediyelerin d kredi taleplerini artrmtr. D piyasalardan temin edilen finansman, alet ve ekipman i piyasaya gre daha pahal olmakta ve d kredili projelerin maliyetleri ykselmektedir. 1656. 1995-2000 dnemi su kaa oran Trkiye genelinde yzde 40 dzeyinden yzde 32 dzeyine ekilmitir. 1657. 1995-2000 dneminde ller Bankas Genel Mdrlnce 918 ime suyu, 35 kanalizasyon projesi tamamlanmtr. DS Genel Mdrlnn 10 adet ime suyu projesi ve YD Modeli ile gerekletirilen 1 projeden toplam 1.785 hm3 ime suyu salanmtr. Manavgat me Suyu Projesi ile yurtdna su sat ve KKTCye su temini mmkn olmaktadr. 1658. Kii bana tketilebilir su rezervinin 1000 m3 altnda olan lkelerde nemli
su sorunlaryla karlalaca dikkate alndnda, Trkiye su zengini bir lke olarak deerlendirilmemektedir. TABLO: 36- Kentsel Nfus Byklkleri (Ekim 1997)
Toplam Nfus (Milyon) Belediye Nfusu (Milyon) Nfus Art Hz (Yzde) Belediye Nfus Art Hz (Yzde) Ky Nfusu Art Hz (Yzde) Belediye Nfusunun Toplam Nfusa Oran (Yzde) Ky Nfusunun Toplam Nfusa Oran (Yzde) Kii Bana Yllk Tketilebilir Su Rezervi (m3) Kaynak: DE. 62,81 48,84 1,55 2,92 -0,73 78,72 22,28 1.042
TABLO: 37- Belediyelerin me Suyu ve Kanalizasyon Altyaps

1995 2000(1) me Suyu, Kanalizasyon ve Artma Tesisi Toplam Belediye Says (Adet) 2.802 3.227 me Suyu ebekesi Olan Belediye Says (Adet) 1.695 2.359 me Suyu Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) 126 143 Kanalizasyon ebekesi Olan Belediye Says (Adet) 279 314 Atk Su Artma Tesisi Olan Belediye Says (Adet) 115 129 Toplam Temin Edilen me Suyu Yzey Suyu (hm3) 1.274 1.759 Yer Alt Suyu (hm3) 1.936 2.533 Bykehir Belediyeleri Ortalama Kaak Oran (yzde) 47 37(2) Btn Belediyeler Ortalama Kaak Oran (yzde) 40 32(2) Kaynak: DE Elektrik, Gaz ve Su statistikleri (1) Tahmin. (2) 1997 yl.
b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1659. Yeterli ve salkl ime suyu salanmas iin eksik olan atk su altyapsnn tamamlanmas esastr.
174
1660. Yeralt ve yerst su kaynaklarnn kirlenmeden nce korunmas salanacak ve atk sularn artldktan sonra tarm ve sanayide kullanlmas zendirilecektir. 1661. Etkili su kullanm, altyap tesislerinin ve su kaynaklarnn korunmas konusunda toplum bilinlendirilecek ve su israfn nleyici eitim programlarnn yazl, szl ve grsel basnda yer almas salanacaktr. 1662. me suyu hizmetlerinden yararlananlarn bu hizmetleri kesintisiz, yeterli ve kaliteli bir biimde, bedeli denmek kouluyla salayabilmeleri gvence altna alnacak, tketicinin korunmasna zen gsterilecektir. 1663. Altyap sektrnde grev yapan kurulular arasnda etkin koordinasyon salanacaktr. 1664. Altyap tesislerinde yerleim koullarna uygun teknolojinin aratrlmas ve kullanmna zen gsterilecek, malzeme ve ekipman ihtiyacnn ncelikle i piyasadan temini salanacaktr. 1665. Belediyeler, doal afetlerde altyap ebekelerinde meydana gelecek hasarlara kar ksa srede ime suyu temini ve atklarn bertaraf iin eylem planlar gelitirecektir. 1666. Taknlar nlemede ncelik derelerin slahna verilecektir. mar planlarnda doal dere yataklarnda yaplamaya msaade edilmeyecektir. 1667. Kaak su kullanmnn nlenmesi iin etkin denetim yaplacak, ebeke kaaklarnn azaltlmas amacyla haritalar kartlacak, byk ehirlerde Veri Toplama ve Gzetimli Denetim Sistemine geilmesi salanacaktr.
1668. Modern iletmecilik esaslarna uygun tarife sistemi uygulanmas salanacaktr. 1669. Kentlemenin ve ykselen yaam kalitesinin artmasna paralel olarak kentsel altyap yatrmlarna ayrlan kaynak artrlacak, mevcut ve yapm devam eden tesislere eldeki kaynaklarn rasyonel dalmn salamak iin yeni yatrmlarda Yap-let veya YD modellerinin uygulamaya geirilmesi tevik edilecektir. 1670. Su ve kanalizasyon iletmelerinin zelletirilmeleri tevik edilecek ve belediyelerin denetleme mekanizmas haline getirilmesi salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1671. Su kaynaklarnn gelitirilmesi, kullanlmas ve korunmas ile ilgili hukuki bir dzenleme yaplacaktr. 1672. Su ve atk su standartlar AB standartlarna gre yeniden belirlenecektir. 1673. 167 sayl Yeralt Sular Yasas, yeralt sularnn korunmas iin kaak kullanmlara kar caydrc hkmler ierecek ekilde gncelletirilecektir. 1674. ller Bankas Genel Mdrl yeniden yaplandrlacaktr. 1675. Nfusu 100 bini aan belediyelerde su ve kanalizasyon idarelerinin kurulmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr. 1676. zelletirme, Yap-let ve YD modellerinin yerel ynetimlerde uygulanmasn yaygnlatrmak amacyla gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 1677. Doal afet riski tayan yerleim yerlerine yaplacak altyap yatrmlarnn prohttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
175
jelendirilmesinde ve inasnda deprem ynetmeliine uyulmas iin gerekli mevzuat deiiklikleri yaplacaktr. B) Kat Atk Ynetimi a) Mevcut Durum 1678. Ekonomik ve teknolojik gelime, nfus art, hzl kentleme ve doal kaynaklarn tketimi kat atk miktarnn giderek artmasna yol amaktadr. 1679. lkemizde kii bana gnde yaklak 0,7-1,0 kg orannda evsel atk retildii tahmin edilmektedir. Ancak, projelerde kullanlan kat atk miktar ve niteliine ilikin verilerin eksik ve hatal oluu, kat atklarn ynetiminde, zellikle de geri kazanm ve bertaraf konularnda, yanl tercihlere ve uygulamalara yol amaktadr. 1680. Kat atk ynetiminde ulusal dzeyde uygulamaya ynelik bir politika oluturulamamtr. Bu durum belediyelerin pahal ve yanl teknoloji seimlerine neden olmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1681. Evsel nitelikli kat atklarn bertarafnda, yatrm ve iletme maliyetleri gz nne alnarak en uygun yntem tercih edilecektir. 1682. Evsel nitelikli kat atklar iindeki tekrar kullanm deeri olan maddelerin ekonomiye kazandrlmasnda kaynanda ayrtrma yntemi uygulanacak ve hane halk bilgilendirilecektir. 1683. Evsel nitelikli kat atk ynetiminde kaynakta ayrtrma, toplama, tama ve geri kazanm ve bertaraf safhalar teknik ve mali ynden bir btn olarak deerlendirilecektir.
1684. Bykehir belediyelerinde, kat atk ynetimi hizmetinin tek elden planlanmas ve uygulanmas salanacaktr. 1685. evre Temizlik Vergisi hizmetin gerek maliyeti ile uygun olarak tespit edilecek ve verginin tahsil edilmesinde gerekli titizlik gsterilecektir. 1686. ller Bankas Genel Mdrlnn kat atk projelerinde verdii hizmete ynelik mali destek artrlacaktr. 1687. Tbbi ve tehlikeli atklar ile kullanlm ya, ara lastii, pil gibi zel atklarn gvenli artlarda toplanmas, tanmas, bertaraf ve denetlenmesi salanacaktr. 1688. Hangi amala olursa olsun, her trl atk ve artn yurtiine girii engellenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1689. Kat atk ynetimi ile ilgili mevzuat yeniden dzenlenecektir. 1690. Bykehir belediyelerinde, kat atk ynetimi hizmetinin tek elden planlanmas ve uygulanmasn salamak zere Bykehir Belediyesi yasasnda gerekli deiiklik yaplacaktr. 1691. evre Temizlik Vergisinin hizmetin gerek maliyetine uygun olarak belirlenmesi hususunda gerekli yasal dzenleme yaplacaktr. 1692. Tbbi, tehlikeli ve zel atklarla ilgili mevzuat, bu atklarn gvenli artlarda toplanmas, tanmas, bertaraf ve denetlenmesini salamak amacyla yeniden dzenlenecektir.
176
4. KENT ULAIM a) Mevcut Durum 1693. 1999 ylnda kii bana kentii motorlu tat yolculuk retim katsays ortalama 0,7 olarak alndnda, gnde yaklak 29 milyon kentii yolculuk yapld tahmin edilmektedir. 1694. Kentii ulamda arazi kullanm ve ulam planlar uyumunun salanmamas, teknik lt ve standartlarn oluturulmamas hizmet dzeyinin ykseltilmesini engellemektedir. 1695. Trafik kazalarnn sebep olduu can ve mal kaybnn boyutlar gz nne alnarak, kentii ulamda gvenlik konusunda etkili, yaygn, srekli ve younlatrlm bir eitim program uygulanmasna ihtiya bulunmaktadr. 1696. Kentii ulama dnk yetki, sorumluluk, rgtlenme, finansman ve mevzuatla ilgili sorunlar byyerek devam etmekte olup, ulusal standartlar ve politikalar yeterince gelitirilememitir. 1697. Byk lekli kentii ulam yatrmlarnn etkin olarak deerlendirilmesi ve denetlenmesi yaplamamaktadr. 1698. Kentsel gelimelerin toplu tama sistemleri ile btnletirilememesi zel ara kullanmn artrmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1699. Kentii ulama dnk yetki, sorumluluk, rgtlenme ve mevzuatla ilgili sorunlar giderilecektir. 1700. Kentii ulamda kentin planl gelimesine uygun bir yapnn gerekletirilmesi salanacaktr.
1701. Kentii ulam projelerinin gerekletirilmesine ynelik finansman modelleri gelitirilecektir. 1702. Kentii ulamda gvenlii salamak zere yaygn eitim programlar gelitirilecektir. 1703. Toplu tama hizmetlerinin eriilebilirlii ve kalitesi ykseltilecektir. 1704. Belli bykln zerindeki kentlerde ulam ve trafik planlar hazrlanacaktr. 1705. Kentsel ulam altyapsnda, hizmet dzeyi dikkate alnarak, uygulanacak ilke ve standartlar bilimsel ltlere gre belirlenecektir. 1706. Rayl sistem projeleri ncelikle nfusu 1 milyonun zerindeki kentlerdeki yksek yolculuk taleplerinin olduu hatlarda yaplacaktr. 1707. Kentsel ulam hizmetleri, engellilerin de durumu dikkate alnarak dzenlenecektir. 1708. Otobs iletmelerinin planlama ve iletmecilii gelitirilecek; zel toplu tamaclk ve servis aralarnn denetim eksiklii giderilecek; ara-toplu tama trlerinin rasyonel kullanm salanacaktr. 1709. Yayalara ve bisiklet kullanclarna sunulan hizmet iyiletirilecektir. 1710. Kentii rayl sistemlerin planlanmas, projelendirilmesi, yapm ve iletilmesi, finansmannn salanmas konularnda yntem ve ilemlerdeki belirsizlikler giderilecek, yetki ve sorumluluklar ile teknik lt ve standartlar tanmlanacaktr. 1711. TCDD tarafndan iletilen banliy hatlarnn kentii ulamla entegrasyonu salanacak ve hizmet kalitesi ykseltilecektir.
177
1712. Kentii ulamda deniz tamaclndan daha etkin faydalanmak zere gerekli tedbirler alnacaktr. 1713. Transit trafiin yerleim alan dna karlmasna ve/veya olumsuz etkilerinin azaltlmasna ynelik nlemler alnacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1714. Kentii ulama dnk yetki, sorumluluk ve rgtlenmeye ilikin yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1715. Kentlerin zellikleri ve nfus byklklerine gre kapsam ve yntemleri asndan farkllaan ulam ve trafik planlarnn hazrlanmas iin gereken yasal dzenleme gerekletirilecektir. 1716. zel toplu tama ve servis aralar iletmeciliinin alma usul ve esaslar ile denetimlerine ilikin yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1717. Otopark ynetmelii, yol boyu park yerleri ve toplu park yerlerini de dikkate alarak yeniden dzenlenecektir. 1718. Taksi iletmecilii kentii ulam engellemeyecek ekilde yeniden dzenlenecektir. 1719. Kentii rayl sistemlerin planlanmas, projelendirilmesi, yapm ve iletilmesi, finansmannn salanmas konularnda yntem ve ilemlerdeki belirsizlikleri gidermek zere,
yetki ve sorumluluklar ile teknik lt ve standartlar tanmlayan yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1720. TCDD tarafndan iletilen banliy hatlarnn yerel ynetimler tarafndan iletilmesiyle ilgili dzenlemeler yaplacaktr. 1721. Kentsel karayollarnn standart ve teknik tasarm ilkelerini belirlemek zere gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. 5. NAAT, MHENDSLKMMARLIK, TEKNK MAVRLK VE MTEAHHTLK HZMETLER a) Mevcut Durum naat 1722. naat sektrnn GSMH iindeki pay 1999 ylnda yzde 5,6 olmutur. 1723. Bina inaatlarnda 1997 ylna gre yap ruhsat ve yap kullanma izinleri metrekare olarak 1998 ylnda srasyla yzde 6,9 ve 7,6, 1999 ylnda ise bir nceki yla gre yzde 24,2 ve yzde 14,9 gerilemitir. 1724. 1999 ylnda meydana gelen depremlerin ortaya kard acil ihtiyac karlamak zere Dnya Bankas kredisi kullanlarak yaplacak deprem konutlarnn 2000 ylnn ikinci yarsndan itibaren inaat sektrne nemli bir canllk getirmesi beklenmektedir.
TABLO: 38- Bina naatlarnda Yap Ruhsat ve Yap Kullanma zinleri

(Bin m2) 1995 80.960 36.521 Gerekleme 1996 1997 1998 75.341 74.376 71.137 40.599 44.066 40.710 1999 56.351 34.625 96/95 -6,9 11,2 Yzde Deiim 97/96 98/97 -6,1 -6,9 6,8 -7,6 99/98 -24,2 -14,9
Yap Ruhsat Yap Kullanma zni Kaynak: DE
178
1725. Sektrde rn ve hizmet arznn uluslararas standartlara uyumu, ithal girdilerin eit ve miktar olarak art ve ihracattaki gelimeler sonucu giderek artmaktadr. Ayrca, kamu ihalelerinde TSE belgeli rnlerin kullanmna ek olarak TS-ISO 9000 belgeli kurulularn aranmas bu uyumu hzlandran nemli bir dier faktr olmaktadr. 1726. DE Hanehalk gc Anketi 1999 yl Nisan ay verilerine gre istihdamn yzde 5,4'n oluturan 1,2 milyon kii inaat sektrnde istihdam edilmektedir. 1727. alanlarn nitelii, yaplan iyiletirme almalarna ramen yeni teknolojiler ve sektrde meydana gelen gelimeler karsnda yetersiz kalmaktadr. Mhendislik-Mimarlk, Teknik Mavirlik ve Mteahhitlik Hizmetleri 1728. 1999 ylnda lkemizde meydana gelen deprem felaketinin ac sonular yer seimi ve yapda denetimin nemini bir defa daha gstermitir. 1729. Yer seimi doal afetlerde gvenli ve ekonomik yapnn ilk ve ok nemli admn oluturmaktadr. Ancak, deprem bata olmak zere karlalan doal afetler sonunda ortaya kan olumsuz sonular bu konudaki yasalarn etkin bir ekilde uygulanamadn gstermektedir. 1730. 1999 ylnda yaplan almalar sonucu depremin ortaya kard ihtiyalar da kapsayacak biimde hazrlanan yap denetimi ile ilgili 595 sayl Kanun Hkmnde Kararname 10 Nisan 2000 tarihinde yrrle girmitir. Sz konusu KHK mhendislikmimarlk ve teknik mavirlik hizmetlerinin yetkin bir yap iinde sunulmas iin gerekli dzenlemeleri ngrmektedir. Ayrca, 27 Aralk 1999 tarihinde yaymlanan 587 sayl
Kanun Hkmnde Kararname ile deprem afeti sonucu bina malikleri veya intifa hakk sahiplerinin binalarn kullanlamaz duruma gelmesi veya hasar grmesi nedeniyle urayacaklar maddi zararlarn karlanmas amacyla zorunlu deprem sigortas yaptrmalarna ilikin usul ve esaslar belirlenmitir. Devlet hale Yasas zerinde almalar ise srdrlmekte olup, almalarn 2000 yl iinde sonulandrlmas beklenmektedir. 1731. Sektrde, mhendislik-mimarlk ve teknik mavirlik hizmetlerinin verilmesinde pazarn globallemesi, kullanlan teknolojilerin gelimesi ve esnek alma ynteminin yaygnlk kazanmasna paralel olarak ortaya kan rekabet koullarn karlamak zere rgtlenme yaplarnn ve kullanlan teknolojilerin iyiletirilmesi, hizmetin eitlendirilmesi ve bunun iin ileri standartlara sahip yabanc kurulularla gerek yurtii ve gerekse yurtd faaliyetlerde ibirliinin artrlmas ynndeki abalar srdrlmektedir. 1732. Mteahhitlik hizmetlerinde ise daralan i piyasa artlarna karlk yurtd mteahhitlik hizmetlerinde bir nceki yla gre 1999 ylnda taahht edilen ilerde yzde 13 art salanmtr. 1972 ylndan 1999 yl sonuna kadar d mteahhitlik hizmetlerinde stlenilen ilerin toplam deeri yaklak 47 milyar dolar olmutur. Toplam 39 lkede verilen yurtd mteahhitlik hizmetlerinde halen yaklak 50.000 kii istihdam edilmektedir. Uluslararas mteahhitlik hizmetleri piyasasnn 2000 yl itibaryla toplam hacminin yaklak 200 milyar dolar olduu tahmin edilmektedir. Trkiye bu pazarda yaklak yzde 2 payla onuncu srada yer almaktadr. 1733. Sektrde, uluslararas standartlara ve AB mevzuatna uyum salanmas, yurtd mteahhitlik ve teknik mavirlik hizmetlerinin yurtiindeki kalite ve etkinlii ve dnya Pazarlarndaki paynn artrlmas amalanmaktadr.
179
TABLO: 39- Yurtd Mteahhitlerin stlendikleri Tutarlar (1)

lke Ad Azerbaycan B.A.E. Beyaz Rusya Bosna-Hersek Etiyopya Filipinler Gana Grcistan Kazakistan Libya Meksika Msr Moldova zbekistan Pakistan Romanya Rusya Federasyonu S.Arabistan Tacikistan Trkmenistan Ukrayna rdn Dier Toplam 1997 48,05 18,00 1,17 40,65 4,86 10,00 22,93 654,88 248,21 2,63 11,51 71,52 236,58 15,50 350,97 217,33 2,30 44,42 29,14 5,76 2036,41 (Milyon $) 1998 1972-1998 6,60 284,35 32,00 65,30 344,42 7,54 7,54 40,65 4,86 10,00 75,37 127,20 1398,44 9435,11 2,63 86,04 17,70 18,49 53,00 686,54 498,90 1198,48 64,27 440,72 6125,94 49,60 3403,60 2,30 39,90 620,40 290,35 30,91 242,92 0,08 2230,93 1304,87 26828,39
meslekii eitime arlk verilecek, renim ve eitim ihtiyalara uygun olarak yeniden yaplandrlacak ve mesleki belgelendirme sisteminin ilerlii salanacaktr. 1736. Uygulama eksikliinden dolay yeterli denetimin olmay yaplarn deprem gvenliini azaltmaktadr. Uygulamaya giren Yap Denetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin ilgili ynetmelikleri hazrlanarak ve ilikili yasalarda gerekli dzenlemeler yaplarak tam olarak uygulanmas salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1737. Doal olaylarn felakete dnmesini nlemeye ve bylece insanlarn daha gvenli, dzenli ve salkl bir evrede yaamalarna ekonomik ltler iinde olanak salamay amalayan yer seimi ve denetimi konusunda mevcut mevzuat gzden geirilecek ve tek bir yasal at altnda toplanmas salanacaktr. 1738. 595 sayl Yap Denetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararnameye ait Yap Denetimi Uygulama Ynetmelii uygulamaya girecektir. 1739. 595 sayl KHKda belirtilen, etkin ve verimli bir yap denetimi iin gerekli nitelikte ve mesleinde deneyimli mhendis ve mimar ihtiyacn karlamaya dnk mevzuat almalar sonulandrlacaktr. 1740. Trk ihale mevzuatnda ilgili AB standartlarna ve Dnya Ticaret rgt mevzuatna uyum salanacaktr. 1741. 3194 sayl mar Kanunu ve ilgili ynetmeliklerinde yeni bir yap kontrol sistemi ve afetlere kar yap dayanklln salayacak teknik nlemleri iermek zere revizyon almalar tamamlanacaktr.
Kaynak: TMB Trk Mteahhitler Birlii, UMB Uluslararas Mteahhitler Birlii. (1) ye Firmalarn Trkiye Mteahhitler Birliine bildirdikleri deerlerdir.
b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1734. Bu ama ve ilkeler erevesinde sektrn balca politikalar; ilgili mevzuat yapsnn gzden geirilmesi, mevzuattaki mevcut dankln giderilmesi, AB mevzuat ile farkllklarn ortadan kaldrlmas, sektrn rekabetgcnn ve verimliliinin artrlmas, hizmet retiminde kalitenin uluslararas standartlara uygun duruma getirilmesi olacaktr. 1735. Sektrn ara insangc ihtiyacn karlamak iin yaplan mesleki ve teknik eitim almalar desteklenecektir. Bu amala
180
1742. naat, mhendislik ve mteahhitlik sektrlerine ait bir bilgi bankas ve naat Mteahhitleri Odas kurulacaktr. 6. HARTA, TAPU KADASTRO, CORAF BLG SSTEMLER VE UZAKTAN ALGILAMA SSTEMLER a) Mevcut Durum 1743. 1/5.000 lekli standart topografik harita yapmnn lke dzeyinde yzde 90 tamamlanmtr. Ancak; harita kullancs kurum, kurulu ve kiilerin harita taleplerinin beklenen lde karlanabilmesi iin amalanan dzeyde saysal sisteme geilememitir. lke yzey a nc derece sklatrma almalar Harita Genel Komutanl ve Tapu Kadastro Genel Mdrlnn ortak almalaryla sonulandrlmtr. ller Bankas Genel Mdrlnce yaplmakta olan belediyelerin 1/1.000 lekli harita yapm ilerinde nemli bir sorun bulunmamaktadr. 1744. Tapu hizmetlerinde de otomasyona geilemediinden, ilemler yava yrmektedir. Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn merkez ve tara birimlerince dier kamu kurum ve kurulular ile zel ve tzel kiilere verilen hizmetlerde zaman ve nitelik olarak yetersizlikler grlmektedir. Tapu ilemlerinin bilgisayar ortamnda yaplmasna balanm, pilot blge olarak seilen ankaya ilesinde olumlu sonular alnmtr. Uygulamaya, 1001 tapu sicil mdrlnn 602sinde devam edilmektedir. 1745. Kadastro yapmnda nemli darboazlar ve yetersizlikler grlmekte, ilk yllarda yaplan kadastro paftalar, bugnk ihtiyalar karlamaktan nitelik olarak uzak bulunmaktadr. Bilirkii oluturulmasnda ve zellik arzeden baz blgelerde alacak eleman temininde karlalan glkler ile arazi yzey ekilleri ve bitki rts kadastro
yapmn olumsuz etkilemektedir. Kadastro yapmnda sistemli bir ekilde otomasyona geilebilmesi iin Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi (TAKBS) Projesinin balatlmas almalar srmektedir. 1746. 1999 sonu itibaryla, ehir kadastrosunda gerekleme oran alan baznda yzde 99,97dir. Halen 127si merkez ile olmak zere toplam 794 ilenin kadastrosu tamamlanm olup, 2 merkez ile ile 150 ilede almalar srdrlmektedir. Kadastrosu biten ky says 24.416 olup, yaplan ky kadastrosu almalarnda tespit edilen hedeflere gre alan baznda yzde 82,3 orannda gerekleme olmutur. 1747. Kullanm alan giderek artan ve snrsz uygulamalar olan Corafi Bilgi Sistemi Teknolojisi (CBS), lkemizde de zel ya da resmi birok kuruluta deiik amalara ynelik olarak etkin bir biimde kullanlmaktadr. CBSnin salad olanaklar nedeniyle bir ok kurum ve kurulu hzla bu konudaki alt yapy oluturmu, yakn bir gemie kadar geleneksel yntemlerle srdrdkleri almalarda CBS donanm ve yazlmlarndan yararlanmaya balamlardr. Ancak bu konuda yaplan tm almalar birbirinden bamsz bir organizasyon yaps ierisinde srdrlmekte, mevcut donanm, yazlm, personel temini ve eitimi, bunlar iin gerekli finans kayna, faaliyeti srdren kurumlarn kendi olanaklar ile salanmaya allmaktadr. Bunun sonucunda bu teknolojiyi benimseyen ve kullanan kurumlar uygulamada baz sorunlarla karlamaktadr. 1748. Dnyada yaanan teknolojik gelimelere paralel olarak, lkemizde de kamu kurum ve kurulular ile zel sektrde, uzaktan alglama yntemlerine ilikin uygulamalar hzla artmaktadr. Harita Genel Komutanlnda uzaktan alglama verilerinin toporafik harita retiminde kullanlmasna devam edilhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
181
mektedir. zellikle 1997 ylnda gerekletirilen Modernizasyon Projesi kapsamnda temin edilen saysal fotogrametri aletleri ve grnt ileme sistemleri ile bu alandaki olanak ve yetenekler daha st seviyelere karlmtr. eitli niversitelerde de yer istasyonlar kurulmas konusunda sistem almalar yaplmaktadr. Bu almalarla uydulardan istenilen zaman ve formatta veri salanabilecektir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1749. Gncelliini koruyan; Hazineye ait gayrimenkullerin belirlenmesi, gayrimenkullere dayal vergi, resim ve har gelirlerinin tespiti ve tahsili, belediyelerce oluturulmaya allan arazi ve kent bilgi sistemleri ile gayrimenkule dayal bilgilerin yarg hizmetlerinde kullanlmak zere adli birimlere zamannda ve gvenilir bir ekilde iletilmesi, arazi toplulatrmas gibi nemli konularda yrtlmek istenen politikalarn gerekletirilmesi, bu hizmetleri yrtmekle grevli kamu kurulularnda harita, tapu ve kadastro bilgi sisteminin oluturulmas ile mmkn olacaktr. 1750. Ulusal saysal corafi bilgi ve harita retim-deiim standartlar hazrlanacak, saysal harita retimleri ve corafi bilgi sistemlerinin devamllnn salanmas maksadyla bilgisayar yazlm, donanm ve alar gelien teknolojilere uygun hale getirilecektir. Deprem yaratabilecek zelliklerdeki diri faylar karada ve denizde ayrntl olarak haritalanacaktr. 1751. Mevcut jeodezik kontrol alarnda modern teknikler kullanlarak gncel uygulamalar gerekletirilecek, btn fotogrametrik retimlerin, saysal sistemlerle gerekletirilmesi ve rnlerinin vektr ve raster harita retimleri ile corafi bilgi sistemlerine altlk oluturmas salanacaktr. Plan dneminde Harita, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl-
nce 4.000 km2 1/1.000 lekli harita yaplmas hedeflenmitir. 1752. Analog formdaki hava fotoraflarnn saysal ortama aktarlmas ynnde almalarla beraber foto-ariv veri tabannn kurulmas, yksek ayrma gl uydu grntleri ile harita retim ve revizyonu almalar yaygnlatrlarak srdrlecektir. 1753. Tapu hizmetlerinin ada, dzenli ve daha ksa sre ierisinde karlanmasn salamak amacyla, tm tapu sicil mdrlklerinde bilgisayar ve dier teknolojik donanmlardan daha youn bir ekilde yararlanlarak tapu ilemlerinin bilgisayar ortamna aktarlmasna ve iletiim ann tamamlanmasna allacaktr. 1754. Tesis kadastrosunun tamamlanmas ve kadastro paftalarnn saysallatrlmasna allacaktr. Trkiyenin byk bir ksmnn kadastrosu tamamlanmtr. Ancak bir ok alanda, kadastro paftalar lke koordinat sisteminde oluturulmadndan kenarlatrma sorunlar yaanmakta, dolaysyla hem sorunlarn boyutu bilinememekte, hem de tescil d alanlarn belirlenmesinde byk problemlerle karlalmaktadr. Bu sebeple, kadastro paftalar lke koordinat sisteminde saysal hale getirilecek ve tapu kayt bilgileriyle beraber bilgisayar ortamna aktarlmaya allacaktr. 1755. Ulusal uzaktan alglama ann kadastral amalar dorultusunda ve bte imkanlar erevesinde sklatrlmasna allacak, kadastro yapm, dnm ve benzeri amal jeodezik nokta tesis, l ve hesaplar gerekletirilecektir. 1756. Ayrca, lkemizde retilen bilgileri bilgisayar ortamnda kullanma sunarak, eitli sahalardaki planlama, uygulama, izleme ve denetleme faaliyetlerinin temel girdisini tekil edecek olan Trkiye Ulusal Corafi Bilgi Sishttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
182
teminin (TUCBS) oluturulmasyla, bir ok alann yansra harita, tapu ve kadastro hizmetlerinde de bilginin kolay ve hzl ulalabilir, gncelletirilebilir olmas salanacaktr. 1757. Corafi Bilgi Sistemlerinin lke apnda oluturulmas ve yaygnlatrlmas amac ile, kamu kurulularna bal tm merkez, blge ve tara tekilatlarnn, niversitelerin ve zel kesimin koordineli bir iblm erevesinde almas salanacak, mevcut veriler ve kullanc ihtiyalar doru bir ekilde belirlenerek bu bilgilerin Ulusal Corafi Bilgi Sistemiyle entegrasyonu gerekletirilecektir. 1758. lke temel jeodezik alarnn iyiletirilmesi ve yaatlmas amacyla veya be yllk srelerle revizyon lmleri gerekletirilerek jeodezik veri taban kurulmas, deprem riskinin yksek olduu blgelerde, gerilim parametrelerinin belirlenmesi ve tektonik mekanizmann daha belirgin olarak ortaya karlmas maksadyla Uzaktan Alglama (UA) almalarnn gerekletirilmesi ve bu blgelerde, mevcut haritalarn retilmesi aamasnda yararlanlan yatay kontrol (nirengi) a noktalarnda uzaktan alglama almalar kapsamnda yinelemeli l ve hesaplamalarn yaplmasna allacaktr. 1759. niversite, kamu kurum ve kurulular ile zel kesim ibirlii salanarak, uzaktan alglama teknolojilerini kullanabilecek personel eitimine nem verilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1760. Gncelliini yitirmi tapulama ve kadastro paftalarnn yenilenmesi ile tespit d Hazine arazilerinin yzlm ve snrlarnn kadastro paftalarna ilenmesi konularnda gerekli yasal dzenleme yaplacaktr. 1761. Tapu ve Kadastro Genel Mdrlnn idari tekilat yapsn yeniden dzenleme almalarna devam edilecektir.
1762. Harita, tapu ve kadastro hizmetlerinde zel kesim teknik imkanlarndan yeterli seviyede faydalanlmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 7. KIRSAL ALTYAPI a) Mevcut Durum 1763. Krsal altyapnn oluturulmas kapsamnda; toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik tarmsal altyapnn yaygnlatrlmas, kaynaklarn ynetimi ve etkin kullanmna dair almalarn yaplmas nemini korumaktadr. 1764. Bu erevede; 2000 yl sonu itibaryla toplam kamu sulamalarnn 3,7 milyon hektara ulamas ve halk sulamalar ile birlikte, ekonomik olarak sulanabilir 8,5 milyon hektar alann 4,7 milyon hektarnn sulanabilir hale gelmesi beklenmektedir. 1765. Sulama yatrmlarnda ulalan seviye nedeniyle, VI. Plan dneminin ikinci yarsnda nem kazanan; kamu eliyle yrtlen hizmetlere sulama tesislerinden faydalananlarn katlmnn salanmasna ynelik almalara, VII. Plan dneminde de devam edilmitir. Bu kapsamda, DS tarafndan ina edilen sulama tesislerinin iletme ve bakm hizmetlerinin faydalananlarn oluturduklar rgtlere devri, VII. Plan dneminde hzlandrlm ve 1999 yl sonu itibaryla toplam 1.530 bin hektar alanda devir gerekletirilmitir. Ayn srete, tesislerin iletme ve bakm sorumluluunu devralan rgtlerin hizmetlerini ideal llerde gerekletirebilmeleri iin Genel Mdrlk bnyesinde yer alan ilgili birimlerin desteklerini srdrmeleri, rgtlerin gcn aan makina-ekipman ve eitim gibi konularda yardmc olmalar, sulamalarn izlenme ve deerlendirilmesi almalarna arlk verilmesi gerei nem arzetmitir. Bu konuda ortaya kan ihtiyalarn
183
karlanmasna ynelik olarak gelitirilen proje, Dnya Bankasndan salanan finansman destei ile uygulamaya geirilmitir. Szkonusu proje kapsamnda 1999 yl sonu itibaryla; Devlet Su leri sulamalarndaki su kullanc rgtlerin yzde 84ne karlk gelen 234 adedi ile projeye katlm ve krediden yararlanma szlemesi yaplm olup, bunlardan 155 adedi projeden yararlanmtr. 1766. Sulanan alanlarda verim art salamaya ynelik faaliyetler kapsamnda arazi toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetleri yatrmlarna ncelik verilerek, 1999 yl sonu itibaryla 277 bin hektar toplulatrmal olmak zere toplam 944 bin hektar alanda hizmet gerekletirilmitir. Ancak toplulatrma hizmetlerinin lke genelinde hzlandrlarak, kapsaml bir uygulama program dahilinde etkin, uyumlu ve dier tarmsal altyap yatrmlar ile koordineli yrtlmesi ihtiyac devam etmektedir. zellikle, GAP blgesinde yaplan ve yaplacak sulama yatrmlarnn gerektirdii toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerinin koordinasyonunun salanmas ve yeterli kaynak tahsisi nem tamaktadr. 1767. 1999 yl sonu itibaryla sulama, enerji, imesuyu ve takn koruma amal 196 adet baraj ve hidroelektrik santral ina edilmitir. Bunlarn 146 adedi sulama ve sulama amac ieren ok amal baraj niteliinde olup, 16 adedi VII. Plann ilk drt ylnda gerekletirilmitir. 1768. 1999 yl sonu itibaryla, hedeflenen 1,8 milyon hektarlk Gneydou Anadolu Projesi sulama alannn; 212 bin hektar sulamaya alm, 153 bin hektarlk ksm ihaleli olmak zere toplam 754 bin hektar Yatrm Programna alnm ve 819 bin hektarlk ksm ise henz Yatrm Programna dahil edilmemitir.
1769. Snrl olan toprak ve su kaynaklarnn tahsis, kullanm ve ynetimine ynelik yeterli mevzuatn bulunmay doal ve ekonomik kaynaklarn israfna yol amaktadr. 1770. Yatrm Programnda yer alan proje paketinin ve bekleyen proje stounun bykl gznne alndnda, mevcut yatrm imkanlar ile tarmsal altyap ihtiyacnn lke genelinde arzulanan dzeyde ve srede karlanmas mmkn grlmemektedir. Bu durum; bte imkanlar erevesinde yatrm srdrlen projeleri ekonomik olmaktan karmakta, projelerden beklenen faydann zamannda teminini ve Plan hedeflerini olumsuz etkilemektedir. 1771. Toprak potansiyelinin tespitine ynelik olarak yaplan etd almalar n inceleme dzeyinde yaplmtr. Ancak bu almalarn, detayl toprak etdlerinin yaplmas ile buna dayal arazi kullanm planlarnn hazrlanmasna ihtiya duyulmaktadr. 1772. Arazi kullanm planlarnn bulunmay, tarm alanlarnn tarm d kullanmndaki art, mevcut arazilerin miras ve sat yoluyla blnmesi nedenleriyle bir yandan tarm alanlarnda azalma ve verim dkl yaanrken, dier yandan yasal dzenlemeye ihtiya duyulan arazi toplulatrma hizmetleri yeterince gerekletirilememektedir. 1773. Tarmsal altyap hizmetlerinde, DS tarafndan gerekletirilen yatrmlarn geri denmesinde izlenen yntemin aksaklklar ve Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan gerekletirilen hizmetlerde geri deme uygulamasnn olmamas, kaynaklarn rasyonel kullanmn engellemektedir. 1774. Krsal yerlemelerde 35.014 adet ky ve 40.617 adet bals olmak zere toplam 75.631 yerleim nitesinde 14,1milyon kii yaamaktadr.
184
1775. Kylerin nemli bir ksmnn yksek, eimli, engebeli sahalarda kurulmu olmalar gelimelerini engellemektedir. 1776. Krsal alanda kadastral almalar tamamlanamamtr. 1777. Krsal alanda bulunan ky ve kyalt yerlemelerinin tamamna elektrik ve yol hizmeti gtrlmtr. Bu yerlemelerin yzde 75inde yeterli ve salkl, yzde 11inde salkl, ancak yetersiz ime suyu bulunurken, yzde 14nde salkl ime suyu bulunmamaktadr. Salkl ime suyu bulunan krsal yerlemelerin yzde 43nde ebekeli datm sistemi kurulmutur. Kylerin yzde 7,5inde kanalizasyon sistemi bulunmaktadr. 1778. Yatrm projelerinin uygulanmas sonucu yerleri kamulatrlan aileler ile gmen ve ger ailelerden, arazi kayna bulunamad iin programa alnamam 5.349 aile iskan edilememitir. Bunlardan 1.063 krsal, 306s kentsel olmak zere toplam 1.369 ailenin acilen iskan gerekmektedir. 1779. Tarmsal amal kooperatifleri teknik ve mali ynden destekleme almalar srdrlm, ancak krsal kesimin sosyal ve ekonomik adan glendirilmesinde yeterli gelime salanamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1780. Tarmsal politikalar dorultusunda dengeli, srdrlebilir ve evreyle uyumlu tarmsal kalknmann salanmasna ynelik tarmsal altyapnn, katlmc bir yaklamla gelitirilmesi temel amatr. 1781. VIII. Plan dneminde toplam 475 bin hektar alanda yeni sulama ebekesi kurulmas ve sulanan alanlardan azami faydann salanabilmesi iin arazi gelitirme faaliyetlerine nem verilerek, 310 bin hektar alanda
tarla ii gelitirme hizmetlerinin gerekletirilmesi ngrlmektedir. TABLO:40- Kamu Kesiminde Toprak ve Su Kaynaklar Alannda Gelimeler
(Hektar) Tarla i Gelitirme Hizmetleri 802.623 20.732 944.089 36.500 157.234 980.589 310.000 1.290.589
VI.Plan Sonu Kmlatif 1995 (Ara Yl) 1999 Sonu Kmlatif 2000 (1) VII.Plan Dnemi VII.Plan Sonu Kmlatif VIII.Plan Dnemi Tahmini VIII.Plan Sonu Kmlatif (1) Program
Sulama 3.134.438 100.828 3.643.145 64.040 471.919 3.707.185 475.000 4.182.185
1782. Gerekli teknik ve kurumsal yapnn oluturulmas ve gelien teknolojilerin kullanlmasyla, toprak potansiyelinin tespiti amacyla yaplan etd almalarnn, temel toprak etdleri baznda yaplmasna ve buna dayal arazi kullanm planlarnn hazrlanmasna balanlacaktr. 1783. Tarm alanlarnn paralanmas, zellikle sulu tarm alanlarnn tarm d kullanm, ilemeli tarma uygun olmayan alanlarda tarm yaplmas nlenecek ve arazi toplulatrma hizmetleri hzlandrlacaktr. 1784. Tarmsal altyap yatrmlarnn gerekletirilmesinde ve ynetiminde faydalananlarn fikirsel, fiziksel ve mali katlmlar salanarak yeni yatrmlara kaynak yaratlacak ve mevcut altyapnn etkin kullanm temin edilecektir. Bylece kamunun bu alandaki yk azaltlacaktr. 1785. Kamu eliyle ina edilen sulama tesislerinin faydalananlarn oluturduklar rgtlere devri yaygnlatrlrken, bu rgthttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
185
lerin kurumsallamas ve katlmc sulama ynetiminin srdrlebilirlii salanacaktr. 1786. Gneydou Anadolu Projesi kapsamnda, yatrm sren ve yatrm programnda ihalesiz olarak yer alan sulama projeleri; genel kamu yatrm dengeleriyle uyumlu bir ekilde uluslararas kredi temini ile hzlandrlarak, ksa dnemde tarmsal retime katk salamas temin edilecektir. Sulama yatrmlarnn, zellikle kredi temini ile yrtlecek olanlarn, gerektirdii toplulatrma ve tarla ii gelitirme hizmetlerini gerekletiren kurulular arasndaki koordinasyon etkinletirilecek ve gerekli kaynak ak temin edilecektir. 1787. Yeterli ve salkl ime suyu olmayan kyler ime suyuna kavuturulacak, krsal kanalizasyon ebekeleri evre sal asndan risk tayan yreler ile turistik yrelerde yaygnlatrlacaktr. 1788. Kamulatrmalardan etkilenen aileler ile gmen ve ger ailelerin iskan almalarna hz kazandrlacaktr. 1789. Yerleimleri elverisiz kyleri kendi hudutlar iinde uygun bir yere tamak ve paralanm kyleri birletirmek amacyla imar planl altyaps hazrlanm cazibe merkezleri oluturulacaktr. 1790. Orman kylerinin kalkndrlmas amacyla ayni ve nakdi destek salanarak retkenlikleri artrlacak, sosyal ve ekonomik refah seviyeleri iyiletirilecektir. 1791. Krsal kesimin ekonomik ynden glendirilmesi iin kooperatif organizasyonlar altnda tekilatlanmas salanacak ve kooperatifler teknik ve mali ynden desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1792. lkemizdeki nfus artna, kentlemeye ve kalknmaya paralel olarak suya olan
talep byk oranda artmaktadr. Su kaynaklarnn snrl oluu ve bu kaynaklarn yer ve zaman olarak lke dzeyinde eit dalmamas nedeniyle su kaynaklar ynetimi olduka karmak hale gelmitir. zellikle yerst su kaynaklarnn tahsis ve kullanmna ynelik bir mevzuatn olmay, doal ve ekonomik kaynaklarn israfna yol amaktadr. Bu nedenle; yerst sularnn tahsisi, korunmas, sektrel ve sektrler aras kullanmnn planlanmas gibi tm hukuki boluklar dolduracak ereve nitelikte Su Yasas karlacaktr. 1793. Topraklarn tahsisi, korunmas (erozyon, paralanma, kirlenme, oraklama, ama d kullanmna kar), snflandrlmas, sektrel ve sektrler aras kullanm ve retim iin planlanmas gibi konularda tm aksaklklar dzeltecek ve boluklar kapsayacak ereve nitelikte Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu karlacaktr. 1794. Arazi toplulatrma hizmetlerinin lke genelinde tek bir esas dahilinde, etkin ve eitlik ilkesine uygun olarak gerekletirilmesini ve zellikle GAP blgesinde sulama yatrmlar ile koordineli yrtlmesini temin edecek, Arazi Toplulatrma Kanunu karlacaktr. Bu Yasann, Arazi Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu ile btnl salanacaktr. 1795. Tarmsal altyap hizmetlerinin gerekletirilmesinde faydalananlarn her aamada katlmn salayacak, yatrmlara kaynak yaratlmasna imkan verecek ve sulama yatrmlarnda geri demenin gncelletirilmesini, iletme-bakm-onarm giderlerinin tespit ve tahsilatyla ilgili aksaklklarn giderilmesini temin edecek ekilde Devlet Su leri Genel Mdrlnn 6200 sayl ve Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn 3202 sayl Tekilat Kanunlarnda dzenleme yaplacaktr. Katlmc sulama ynetiminin gelitirilmesi ve srdrlebilmesi amacyla, Su Kullanc Birlikleri Kanunu karlacaktr. Bu kapsamda, katlmc yaklahttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
186
ma ters den 2032 sayl Kanun yrrlkten kaldrlacaktr. 1796. Tarmsal altyap faaliyetlerinin daha etkin yrtlmesini salamak iin, halen Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde yrtlen sulama, toprak muhafaza, arazi toplulatrma, tarla ii gelitirme ve drenaj hizmetlerini gerekletirmek zere yeni bir Genel Mdrlk oluturulacaktr. Mahalli dareler Kanun Tasarsnn, bu kurumsal dzenleme ile uyumu temin edilecektir. 1797. Krsal alanda dank yerlemelerin dzenlenmesini; gmenlerin, gerlerin ve yerleri kamulatrlanlarn yerletirilmesini salamak iin 2510 sayl skan Kanununda gerekli deiiklikler yaplacaktr. 1798. Krsal kesimde gerekletirilen ime suyu, kanalizasyon ve ok maksatl sosyal tesislerin iletme, bakm ve onarm hizmetlerinin kullanclar tarafndan yrtlmesi iin gerekli kanuni dzenlemeler yaplacaktr. XIII. EVRE a) Mevcut Durum 1799. evre sorunlarn zmek amacyla mevzuatta ve kurumsal yapnn oluturulmasnda ilerlemeler kaydedilmi, Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrlanmtr. Temiz bir evreye ynelik toplumsal duyarllk artmaktadr. 1800. Bu olumlu gelimelere ramen, evre ynetim sistemleri istenilen etkinlik dzeyine getirilememitir. Hzl kentleme, bata ky alanlar ve denizler olmak zere doal kaynaklar zerindeki basklar, atklarn miktarn ve dier evre sorunlarn artrmtr. 1801. Eitim, kararlara katlm sreleri ve yerelleme konularndaki eksiklikler, doal
kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve evre sorunlarnn zmnde nemli engeller oluturmaktadr. 1802. Srdrlebilir kalknma yaklam dorultusunda, insan sal ve doal dengeyi koruyarak ekonomik kalknmaya imkan verecek, doal kaynaklarn ynetimini salayacak, gelecek kuaklara daha salkl bir doal, fiziki ve sosyal evre brakacak ynde arzulanan nitelikte bir gelime kaydedilememitir. Ayrca, evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonu salanamam, bu konuda ekonomik aralardan yeterince faydalanlamamtr. 1803. evre Bakanl ile dier ilgili bakanlklar ve yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklarnn yeniden dzenlenmesine ilikin ihtiya devam etmektedir. evre ve kalknma politikalar arasnda uyum salanmas ilkesi dorultusunda etkili ve egdm iinde alan bir evre denetim sistemi kurulmas konusunda mesafe kaydedilememitir. 1804. evre ve kalknma ile ilgili veri ve bilgi eriim sistemleri, evre izleme ve lm altyaps, evre envanterleri, istatistikler ve standartlar konularnda yeterli gelime salanamamtr. 1805. evresel Etki Deerlendirme (ED) Ynetmeliinin uygulama srecinde istenen baar elde edilememitir. 1806. 1996 ylnda Birlemi Milletler Biyolojik eitlilik ereve Szlemesine, 1998 ylnda da zellikle Afrikada Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz lkelerde lleme ile Mcadele iin Birlemi Milletler Szlemesine taraf olunmutur. Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesine taraf olunmas konusunda almalar devam etmektedir.
187
1807. evre sorunlarnn zm iin uygulanan politikalar ve alnan kararlarn, AB normlar ve uluslararas standartlarla uyumlu hale getirilmesi almalarna devam edilmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1808. nsan saln, ekolojik dengeyi, kltrel, tarihi ve estetik deerleri korumak suretiyle ekonomik ve sosyal gelimeyi salamak esastr. 1809. UEP kapsamnda belirlenen ncelikli faaliyetler gzden geirilerek uygulanmas iin balca ilgi gruplar arasnda egdm salanacak; evre sorunlarnn zmyle dorudan ve dolayl ilgisi olan kurum ve kurulular arasnda iblm ve ibirlii salanmasna ynelik mekanizmalar gelitirilecek; evre sorunlarna ynelik zmlerde toplumsal uzlama ve katlma nem verilecektir. 1810. UEP gncelletirilecek ve yasal bir ereveye kavuturulacaktr. UEP uygulamalarnn da salkl bir ekilde izlenmesi amacyla srdrlebilir kalknma gstergeleri gelitirilecektir. 1811. evresel ynetim kapasitesi gelitirilecek, evre ynetim aralarnn kullanm etkin hale getirilecektir. 1812. evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalarla entegrasyonunda ekonomik aralardan yararlanlacaktr. 1813. Uzun dnemde evre sorunlarnn zm iin uygulanan politikalar ve stratejilerin lke gerekleri de dikkate alnarak AB normlar ve uluslararas standartlara paralel olmas salanacaktr. 1814. evre ve kalknma ile ilgili veri ve bilgi eriim sistemleri oluturulacak, evre izleme ve lm altyaps gelitirilecek, evre
envanterleri, istatistikler ve standartlara ynelik ihtiya duyulan dzenlemeler gerekletirilecektir. 1815. Doal kaynaklarn srdrlebilir kullanm tevik edilecek; evresel riskler en aza indirilecektir. Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm amacyla hazrlklar tamamlanan Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan yrrle konacaktr. Korunan alanlar iin ynetim planlar ve uygulamasna ynelik eylem planlar hazrlanacaktr. 1816. lleme ve erozyonla etkili mcadele amacyla, ormancl, tarm, hayvancl, yerlemeyi, sanayii, su kaynaklaryla ilgili faaliyetleri, alternatif geim kaynaklarn ve krsal altyapnn gelitirilmesini entegre olarak ele alan, Ulusal lleme Eylem Plan hazrlanacaktr. 1817. Kamu kurulular bata olmak zere, btn sektrlerde evreye duyarlln artrlmas ve kirliliin nlenmesi iin gerekli almalar srdrlecektir. 1818. Hava kirliliinin nlenmesi konusunda tm sektrlerde emisyon faktrleri belirlenerek emisyon envanterleri karlacaktr. 1819. Sanayi politikalarnn belirlenmesinde ve yeni sanayi yatrmlarnda evre dostu teknolojilere ncelik salanacak, yerel imalatlar evre dostu teknolojiler konusunda bilgilendirilecek ve tevik edilecektir. 1820. ED srecinin daha etkin klnmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr. 1821. Biyoteknolojik uygulamalardan kaynaklanabilecek olas biyogvenlik risklerinin en aza indirilmesi iin btncl bir yaklamla yasal, kurumsal ve uygulamaya ilikin dzenlemeler yaplacaktr.
188
1822. Kresel iklim sisteminin korunmas kapsamnda lkemizin zerine den sorumluluklar erevesinde; artan nfusun gereksinimleri temel alnarak ortak fakat farkllatrlm ykmllkler ilkesi dorultusunda klim Deiiklii ereve Szlemesi (DS) srecine katlmak zere almalar srdrlecektir. 1823. Ulatrma, enerji, sanayi ve konutlardan kaynaklanan sera gaz emisyonlarn kontrol etmek ve azaltmak amacyla enerji verimliliinin artrlmas ve tasarruf salanmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr.
c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1824. 2872 sayl evre Kanunu ve evre Bakanlnn Kuruluu ve Grevleri Hakknda 443 sayl KHKda gnn ihtiyalarn karlayacak ekilde dzenlemeler yaplacaktr. 1825. Biyogvenlik Yasas kartlacak; Ulusal Biyogvenlik Kurulu oluturulacaktr. 1826. Doal kaynaklarn srdrlebilir kullanmn temin etmek zere gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. Bu balamda, 6831 sayl Orman Kanunu, 3194 sayl mar Kanunu, 3621 sayl Ky Kanunu, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 2634 sayl Turizmi Tevik Kanununda ve evreyle ilgili ynetmeliklerde gerekli dzenlemeler yaplacaktr.
189
DOKUZUNCU BLM
KAMU HZMETLERNDE ETKNLN ARTIRILMASI
I. KAMU YNETMNN YLETRLMES VE YENDEN YAPILANDIRILMASI a) Mevcut Durum 1827. Kamu ynetiminde insan kaynaklarn, ynetsel ilkeleri ve ileyii de iine alan btncl, kkl ve kalc bir deiim ihtiyac devam etmektedir. Bu erevede, kamu kurulularnn amalarnda, grevlerinde, grevlerin blmnde, tekilat yapsnda, personel sisteminde, kaynaklarnda ve bunlarn kullanl biiminde, halkla ilikiler sisteminde mevcut aksaklklar ve eksiklikleri gidermek ncelikli gndem konusunu oluturmaktadr. 1828. Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler, toplumsal ihtiyalarn yannda bu ihtiyalar karlamak zere kurulmu bulunan kamu ynetiminin merkezi ve yerel dzeydeki rgtlenmesi ve ileyiinde de deiimi zorunlu klmaktadr. 1829. Merkezi ynetimin grevlerindeki oransal art, sistemin bir ok noktada tkanmasna ve ileme bozukluklarna yol amakta; grevlerin merkez, tara ve yerel ynetimler arasnda ll dalm yeterince salkl biimde gerekletirilememektedir. 1830. Halka dnk bir ynetim anlaynn yerletirilmesi ve devletin tekilat yapsnn fonksiyonel hale getirilmesi nemini muhafaza etmekte, kamu kurum ve kurulularnda grev, yetki ve sorumluluk dengesinin iyi kurulamam olmas rgtsel etkililii zayflatmaktadr. 1831. Kamu kesiminde cret adaletsizlii temelde, asl cret ile ek demeler arasndaki orann giderek asl cret aleyhine deimesi, ok sayda deme trnn ortaya km olmas ve cret unsurlarnn tamamnn vergi matrahna dahil olmamas gibi hususlardan kaynaklanmaktadr. Benzer nitelikteki deme unsurlarnn farkl ad ve ekillerde denmesi, cret sisteminin karmak bir yapya dnmehttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
190
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Dokuzuncu Blm
sine ve deme unsurlar arasndaki balantlarn kaybolmasna sebep olmutur. Mali ve sosyal hak ve yardmlarn tek ve ortak bir kanunda yer almam olmas, Devlet Memurlar Kanunu ve tekilat kanunlarnda cretle ilgili dzenlemelere yer verilmesi ve belirli snf ve statler iin zaman zaman yaplan zel dzenlemeler cret rejimindeki karmakln daha da artmasna sebep olmaktadr. 1832. Mevcut yap, kamu kurumlarnn deien koullara uyum salamasn zorlatrmaktadr. Kamu hizmetleri halkn ihtiyalarn ve beklentilerini yeterince karlayamamakta, kamu kurumlarndaki verimsizlik ve israf kamu kurumlarna olan gveni sarsmaktadr. dari usul ve ilemlerin karmakl ve saysnn ok olmas kamu kurumlarnn etkin almasn engellerken, zel sektrn ve vatandan kamu hizmetlerinden yararlanmasn gletirmektedir. 1833. Kamu sektrnde grev alanlar, kurulularn organizasyonlar, kamu yneticilerinin ve alanlarn yetki ve sorumluluklar ile i kontrol mekanizmalar kanun ve ynetmeliklerle dzenlenmitir. Bu nedenle kamu yneticilerinin eylem alan ve takdir hakk snrl kalmaktadr. Kamu yneticilerinin eylem alan, grev ve yetkilerinin ak bir ekilde belirlenememesi, kamu grevlilerinin inisiyatif kullanmalarnda eksikliklere yol amaktadr. 1834. Baz kamu kurum ve kurulularnn hizmet sunarken, hizmetten yararlanmann bedeli olarak aldklar meblan bir ksmn kendi vakflarna ba olarak almalar, kamu gelirlerinde azalma meydana getirmekte, bu durum hizmet bedeli konusunda karkla ve vatandalar arasnda honutsuzlua yol amaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar
1835. Demokratik, laik, sosyal, hukuk devleti ilkeleri erevesinde demokratik devlet ynetimini, sosyal adaleti, deiim ve geliimi gzeten bir kamu ynetimi yapsnn ve ileyiinin oluturulmas; kamu ynetimine, ihtiyalara gre esnek ve hzl bir ileyi yaps ile kaliteli mal ve hizmet sunumu anlaynn ve buna ilikin etkin yntemlerin yerletirilmesi temel amalardr. 1836. Kamu hizmetlerinin sunumunda vatandan memnuniyeti esas alnmak suretiyle, hizmet kalitesine ve sonulara odaklanarak, kamu ynetiminin etkinliini ve halk nezdinde gvenilirliini gelitirmek esas olacaktr. 1837. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmasnda verimlilik, etkinlik ve tutumluluun dolaysyla da performansn artrlmas; kamu kurum ve kurulularnda grev ve tekilat yaplar arasnda uyum salanmas, gerekli say ve nitelikte personel istihdam, personelin bilimsel ve teknolojik gelimeler nda eitiminin salanmas, alanlarnn performansn etkin bir ekilde len bir sisteme kavuturulmas, yetki devri ve esneklikle beraber hesap verme sorumluluunun ve ynetsel saydamln glendirilmesi; kamu yneticilerinin ve alanlarnn politika ve strateji oluturma kapasitesinin gelitirilmesi ve kamu hizmetlerinin sunumunda kalite anlaynn ve bu amaca ynelik ynetsel yntemlerin yerletirilmesi temel ilkeler olacaktr. 1838. Personel rejimi konusunda, norm kadrolara ve objektif seme kriterlerine dayal bir istihdam politikasnn izlenmesi, kariyer ve liyakatin esas alnmas, mevcut ok sayda deme kalemini ieren karmak cret sisteminden vazgeilerek, ortak ve eit ie eit cret ilkesine dayal bir sisteme geilmesi, sendikal haklarn gelitirilmesi esas alnacaktr.
191
1839. Tm kamu kurulularnn norm kadrolar tespit edilerek, kadro veya pozisyon ihdaslar buna gre yaplacaktr. Tara tekilat bulunan kurulularn, il veya blge tekilatlarndaki kadrolar da bu kstaslara gre tespit edilerek, kadrolarn belirli blgelerde ylmas nlenecek, yaplan hizmetlere gre kadrolar ihdas edilecektir. Kurum farkll gzetilmeksizin btn kadro ve pozisyonlarn Kanunla ihdas edilmesi salanarak, nceden belirlenen norm kadro says, olaanst bir hizmet genilemesi olmadan artrlmayacaktr. Bu balamda, 190 sayl Genel Kadro ve Usul Hakkndaki Kanun Hkmnde Kararname gzden geirilerek, yukarda belirtilen kstaslara uygun ekilde yeniden dzenlenmesi salanacaktr. 1840. Anayasann 128. Maddesinde yer alan memurlar ve dier kamu grevlileri ifadesine aklk getirilerek, bu maddenin yeniden dzenlenmesi ve cret sisteminin bu dzenlemeye gre yeniden oluturulmas; memur, kamu grevlisi ve ii tanmna aklk getirilmesi, kamu kurum ve kurulular arasndaki cret dengesizliinin giderilmesi salanacaktr. 1841. Tara ynetiminin 5442 sayl l daresi Kanununda yer alan il sistemine ve yetki genilii ilkesine gre rgtlenmesi salanarak, hizmet gerekleri bakmndan zorunluluk tayanlar dndaki blge tekilatlar kaldrlacak, kalacak olanlarla il ynetimleri arasndaki sorunlar giderecek planlama ve egdm mekanizmalar oluturulacaktr. 1842. Yurtd tekilatlar yeniden dzenlenerek, ilevi kalmam birimler kaldrlacak, kalan birimlerdeki gereksiz kadrolar iptal edilecektir. Yurtd tekilatlarnda grevlendirilecek personelin seiminde, snav uygulamasn da ierebilecek genel nitelikli standartlar gelitirilerek, bu standartlarn tespitinde yabanc
dil bilgisi, mesleki yeterlik, temsil yetenei gibi niteliklerin belirleyici olmas salanacaktr. 1843. Aratrma-Planlama-Koordinasyon birimlerinin yeniden dzenlenerek glendirilmeleri, yetki ve grevlerini hukuki dzenlemeler dorultusunda etkin ekilde yerine getirebilmeleri, grev alanlaryla ilgili ynetimi gelitirme, plan ve program hazrlklarnda dikkate alnacak dnemsel faaliyet raporlar hazrlamalar; gerekli aratrmalar yapabilecek, gelecee dnk program ve proje oluturabilecek, analitik yntemler yardmyla ynetimi ve sistemleri gelitirebilecek, teknik kapasitesi yksek personel ve teknoloji donanml birimler eklinde rgtlenmeleri salanacaktr. 1844. Kurum ierisinde dzenli ve sratli bilgi ak ile ilemlerde basitliin salanabilmesi ve kurumlarda krtasiyecilii nleme, evrak, dosyalama ve ariv sorunlarna kkl zmler getirmek amacyla her kurumda Elektronik Bilgi ynetimine nem verilecektir. 1845. Nitelikli kamu hizmeti sunumu iin, performans ynetimi, toplam kalite ynetimi gibi eitli ada ynetim tekniklerinden tm kamu kurumlarnda yararlanlmas, bylece kamu ynetiminin, yeni yaklamlardan da faydalanarak Toplam Ynetim Kalitesinin artrlmas salanacaktr. 1846. Kamu grevlilerinin kurmu olduklar vakflarn kamu hizmetinin sunumunda devreye girmesinin nne geilecektir. Kamu kurumlarnca veya personelince kurulmu olan personel vakflar incelenerek vakf nitelii tamayan, kurumun hizmet srecinde yer alan ve bu yolla kaynak aktarlan vakflar tasfiye edilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1847. Babakanln, bakanlklar arasnda ibirlii ve egdm tam anlamyla yrtebilhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
192
mesi, icrac bir bakanlk stat ve grnmnden uzaklamasnn salanmas ve devlet bakan saysnn azaltlmas amacyla Babakanlk Tekilatna Dair 3056 sayl Kanunda ve Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakkndaki 3046 sayl Kanunda dzenleme yaplacaktr. 1848. Bakanlar Kurulunun i yknn azaltlmas amacyla, Bakanlar Kurulunda grlp karara balanacak konularn hukuki erevesi, bir yasa ile belirlenecektir. 1849. Yurttalarn bilgi edinme, hak arama usul ve esaslar ile idarenin tazmin sorumluluu ve yasalardaki ynetsel ilemlerde grev, yetki, zamanam, zamanamnn kesilmesi gibi boluklarn doldurulmas hususlarnn dzenlenmesi amacyla genel nitelikli dari Usul Kanunu ve dari Bavuru Kanunu karlacaktr. 1850. Kamu ynetimi-vatanda ilikilerinde karlalan uyumazlklarn etkin ve hzl bir ekilde zm amacyla, halkn ikayetleriyle ilgili konularda, ynetimi denetleyen ama ynetime bal olmayan bir Kamu Denetisi (ombudsman) sistemi kurulacaktr. Bu erevede, gerekli altyapnn oluturulmasna ve sistemin istisnasz tm idari ilem ve eylemleri kapsamasna nem verilecektir. 1851. Kamu personel rejimi reformunun gerekletirilebilmesi iin, 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu, 926 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Personel Kanunu, 2802 sayl Hakimler ve Savclar Kanunu, 2914 sayl niversite retim yeleri ve Yardmclar Kanunu ve Kamu ktisadi Teebbslerine likin 233 ve 399 sayl Kanun Hkmnde Kararnamelerde ve dier tekilat kanunlarnda yer alan mali ve sosyal hak ve yardmlar ayklanacak, tm kamu kurum ve kurulularnn cret rejiminin ve istihdamla ilgili dier hususlarn tek ve ortak bir kanunda yer almas salanacaktr.
1852. Devletin genel idare esaslarna gre yrtmekte olduu asli ve srekli hizmetlerini gren memurlar ile dier kamu grevlileri arasndaki ayrmn tam olarak yaplabilmesi amacyla memurlar ve dier kamu grevlileri ak ve net olarak tanmlanacaktr. 1853. Memurlarn rgtlenme hakkndan etkin bir ekilde yararlanabilmeleri iin gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1854. Yerinden ynetim ilkesi dikkate alnarak, merkezi ynetim tarafndan salanmakta olan baz hizmetlerin il zel idarelerinden balamak zere yerel ynetimlerin ve tara birimlerinin yetki ve sorumluluuna braklabilmesi amacyla yasal dzenleme yaplacaktr. II. ADALET HZMETLERNDE ETKNLK a) Mevcut Durum 1855. Yargya ayrlan kamu kaynaklarnn yetersizlii, yarglama srecinin yava ilemesi, hukuk kurallarnn oluturulmasnda ada gelimelerin yeterince takip edilememesi, hukuk eitiminde istenilen standarda ulalamamas, iyi yetimi insan gcnn yarg hizmetine daha fazla katlmasn ve muhafaza edilmesini salayc dzenlemelerin yetersiz kalmas ve teknik altyap eksikliklerinin giderilememi olmas, yargnn etkin bir ekilde ilemesini byk lde aksatmaktadr. 1856. lk derece mahkemeleri ile Yargtay arasnda st mahkemeler (istinaf mahkemeleri) bulunmadndan, Yargtayda maddi olgular yeniden deerlendirilmekte ve itihat oluturma grevi tam olarak yerine getirilememektedir.
193
1857. Adli Tp Kurumunun ada gelimelere uygun bir tekilat yapsna kavuamam olmas, adli tp hizmetlerinin etkin bir ekilde yrtlmesine engel tekil etmektedir. 1858. Ceza infaz sorunlar byk boyutlara ulamtr. Tutuklu ve hkmllerin sahip olduu asgari haklarn yasa ile dzenlenmemi olmas, ceza yerine geen dier infaz yntemlerinin yokluu, ceza infaz kurumlar ve tutukevlerinin gvenlii alannda yaanan ift ballk ve kou sistemi byk sorunlara yol amaktadr. Ceza infaz sisteminin btnyle yeniden ele alnmas gereksinimi duyulmaktadr. 1859. Adalet hizmetlerinde istihdam edilen yardmc personelin gerekli hukuki yeterlilie sahip olmamas, adalet hizmetlerinin ileyiinde aksaklklara sebep olmaktadr. 1860. Avukatlk stajnn yrtlmesinde yetersizlik ve verimsizlik gzlenmektedir. 1861. Madur haklarnn korumasz kalmas, ada gelimelere uygun deildir. Ayrca, haksz yere tutuklananlara tazminat verilirken, yarglamann yenilenmesi yoluyla beraat ettirilenlere tazminat verilmemesi, hakkaniyete uygun bulunmamaktadr. 1862. Kiinin cezasn ekerek topluma olan borcunu demi olmasna karn, eitli ceza mahkumiyetlerine balanan hak mahrumiyetleri ve sabka kaytlar mahkumu topluma yeniden kazandrma anlay ile badamamaktadr. 1863. ekimesiz yargya tabi olan ilerde ayr bir yarglama usulnn bulunmamas, mahkemelerin i ykn artrmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar
1864. Adalet hizmetlerinde adil, gerek adalete ulama yolunda hzl ve etkin sonu almay salamak zere kkl dzenlemeler yaplacaktr. Yarg ile ilgili dzenlemeler yaplrken, kiilere salanan yasal gvenceler zedelenmeden gerek adalete ulamak, temel hedef olarak gz nnde bulundurulacaktr. Hukuk devleti ilkesi btn kurallaryla hayata geirilecektir. 1865. Hukuk kurallarnn sosyal korumann yan sra, sosyal dzenin iyiletirilmesi ve gelitirilmesinin de bir arac olmas salanacaktr. 1866. Yrrlkteki kanunlarn, zellikle yargya ilikin temel kanunlarn, ada gelimelere uygun bir ekilde yeniden gzden geirilmesine devam edilecektir. 1867. Yarg kararlarna gerek anlamda uyulmas salanacak, yarglamann hak aramay tevik eden, hakkn arayan tatmin eden ve haksz olduunu bilerek uyumazlk karanlar caydran bir nitelie kavuturulmas salanacaktr. 1868. dari yarglama usulnn, idari yargnn kendisine zg kurum ve kurallaryla yrtlmesi esas olacaktr. 1869. Yarg grevini yapan hakimlerin yeterli hukuk formasyonuna sahip olmalar gerektiinden, yarg kurumlarnda hakimlerin hukuk fakltesi mezunu olmalarn salama ynnde almalar yaplacaktr. 1870. nfaz hizmetlerinde ada gelimeler izlenerek, hkmlnn topluma kazandrlmas ve infazn etkinletirilmesi zerinde durulacak ve bu amala ceza infaz sistemi yeniden dzenlenecektir. Ceza infaz kurumlar ve tutukevlerinde, kou sisteminden oda sistemine geilecektir.
194
1871. Sabka kaytlarnn hak mahrumiyeti dourmas engellenecek, kamu haklarndan kstlln ancak hakim kararyla olmas salanacaktr. 1872. Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler nedeniyle ortaya kan, kiilik haklarnn ihlal edilmesi gibi sorunlar, hukukun temel ilkelerine uygun olarak zme kavuturulacaktr. 1873. VIII. Plan dneminde adalet hizmetlerine ayrlan kaynaklar artrlacaktr. 1874. Yarg sisteminin modern ara ve gereler ile takviyesi salanacak ve adalet hizmetlerinde, tpta ve teknolojide meydana gelen deimelerden azami lde yararlanlacaktr. Bilim ve teknolojide meydana gelen deiikliklerle uyumlu olarak, adalet hizmetlerinin sunumunda kalite artrlacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1875. lk derece adliye mahkemeleri ile Yargtay arasnda st mahkemelerin kurulmasn salamak amacyla yasal dzenleme yaplacaktr. 1876. Adli Tp Kurumunun an gelimelerine uygun olarak yeniden yaplandrlmasn salamak zere, 14.4.1982 tarih ve 2659 sayl Adli Tp Kurumu Kanununda deiiklikler yaplacaktr. 1877. 8.4.1924 tarih ve 469 sayl Mahakimi eriyenin lgasna ve Mahakim Tekilatna Ait Ahkam Muaddil Kanun yrrlkten kaldrlp yeni bir yasal dzenleme yaplarak; mahkemelerin kuruluu, mlki sisteme paralel olmaktan karlacak; adliye tekilatnn, il merkezleri ile belirli bir nfus younluuna ulam ilelerde kurulmas esas getirilecektir.
1878. Yeni bir nfaz Kanunu Tasars hazrlanarak, tutuklu ve hkmllerin asgari haklar belirlenecek, alternatif ceza infaz yntemleri getirilecektir. 1879. Ceza infaz kurumlar ve tutukevlerinin i ve d gvenliinin yalnzca Adalet Bakanl tarafndan salanmas amacyla yasal dzenleme almas yaplacaktr. 1880. Madur haklarn koruyacak yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1881. Savclk Tekilat ve kolluun ada lkeler dzeyinde yaplandrlmas ve etkinletirilmesi, bu kurumlarn bilimsel ve teknolojik gelimelerden istifade etmelerine olanak verecek ekilde glendirilmesi salanacaktr. 1882. ekimesiz yarg iin ayr bir Kanun Tasars hazrlanacaktr. III. GVENLK HZMETLERNDE ETKNLK a) Mevcut Durum 1883. Terr faaliyetlerinin gc krlarak toplumda bar ve huzurun geni lde tesisi bir yandan devlet gcnn stnln kantlam dier yandan da toplumun ve kiilerin devlete olan inan ve gvenlerini artrmtr. Bunun sonucunda toplumda iyimserlik ve ona bal olarak da ekonomik ve sosyal hayatta hissedilir bir canllk gerekletirilmitir. Tesis edilen bu ortamn kesintisiz bir ekilde devam iin ilgili kurulularn etkin bir alma ortam iinde hizmet grmelerini salayacak olan teknoloji arlkl yatrm projelerinin uygulanmasna, ilgili personelin eitim ve yetitirilmesine ncelik verilmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar
195
1884. Tekilatlanma, personel, grev ve yetkiler ile personel politikalar konular da dahil olmak zere, ABye girmenin, kresellemenin ve d dnya ile entegrasyonun ve yeni koullarnn gerektirecei bir yaplanmann salanmas amacyla gvenlik hizmeti gren kurulularda geni kapsaml bir yeniden yaplanmaya gidilecektir. 1885. Gvenlik gleri, zaman ve mekan itibaryla her zaman ve her yeri kontrol ederek su ilenmesini nleyebilecek ve/veya ilenen sulara el koyarak sank ve delillerini en ksa zamanda yarg organna teslim edebilecek bir hareket kabiliyetine kavuturulmal ve en son teknolojik imkanlarla donatlmaldr. 1886. Su ilenmesini nleyici olduu kadar su ileyenlerden gerek grlenleri zaman ierisinde izleyici nitelikli etkin, hzl ve gvenilir sonular veren ve bu sonular analiz eden bir istihbarat sistemi kurulmaldr. 1887. Sanktan delile ulamay amalayan sistem yerine delilden sana ulama amal ada bir sisteme geilmelidir. 1888. Her branta alacak btn personelin, grevde en iyi sonularn alnmasn salayacak ekilde etkin bir ihtisaslama dzeyine ulamas salanmaldr. Teknoloji youn bir alma ve tekilatlanma benimsenip personel art en aza indirilerek ksa zamanda daha verimli ve doru sonular ortaya koyan bir alma dzeni oluturulmaldr. 1889. Gvenlik tesislerinde alternatif konulandrma sistemleri (temelli inaat, sklp taklabilir prefabrik inaat, mobil karavan) dikkate alnarak konulandrmann maliyeti azaltlacak, arsalarn rasyonel kullanm salanarak hizmette etkinlik artrlacaktr.
1890. Gvenlik glerinde halen mekana bal alma dzeni olan karakol sisteminin gerekli yerlerde mobil hale getirilmesi almalar yaygnlatrlacaktr. 1891. Personelin bilgisini srekli gncelletirerek kendisini yenilemesi amacyla; hizmetii eitim, hizmet srasnda eitim ve zel eitim programlar psikolojik ve sosyal ierikli olarak btn personeli kapsayacak ekilde ve niversitelerin ilgili blmleri ile de ibirlii yaplarak devaml olarak uygulanacaktr. 1892. Emniyet Genel Mdrlnn kriminal laboratuvarlarnn hizmet kapasitelerinin blgelerindeki krsal alan olaylarnn ihtiyalarn da karlamaya yeterli dzeyde tutulmasna devam edilecek ve yeni sistemlerin uygulanmas konusunda niversitelerle geni kapsaml ve uzun vadeli ortak eitim ve aratrma projeleri uygulanacaktr. 1893. zel olarak korunmalar ekonomik, sosyal, siyasi ve askeri adan nem tayan kamu ve zel sektr tesislerinin koruma projeleri, gvenlik hizmeti gren kurulularla ibirlii iinde inaat ve montaj projeleri ile birlikte projelendirilecektir. 1894. Uyuturucu madde kullanm, zararl madde bamll, ocuk sularnn art gibi nemli konularda Emniyet Genel Mdrlnce medya araclyla toplumun aydnlatlmas ve bilinlendirilmesine zen gsterilecektir. 1895. Krsal alanda ve ehirlerde emniyet ve asayi hizmetlerinin etkin bir ekilde yrtlmesi konusundaki sorunlar mlki idare amirlerinin koordinasyonu ile zlecektir. 1896. Halkla ilikiler konusu, toplumla devaml ve yapc bir diyalou salayacak etkinlik ve sreklilikle uygulanacak, effaflk
196
ie dnk olduu kadar ie dnk olarak da gerekletirilecektir. 1897. Kurumlara ait acil yardm irtibat telefonlarnn, mlki idare amirlerinin gzetim ve ynetiminde ilgili kurulularn da katk salayp grev stlenecei, ok ynl, ortak amal ve salk hizmetleri ve itfaiye ile de irtibatlandrlm merkezi bir 123 Alo mdat sistemine dntrlmesi salanacaktr. 1898. Polis Akademisinin akademik eitim yannda, terfi edecek personele ve hizmet branlar itibaryla (istihbarat, narkotik, asayi gibi) ihtisas eitimi veren, mevzuat hazrlklarna ve nemli kararlara k tutacak aratrmalar yapan, Trkiyede ve dnyada gvenlik ve asayile ilgili istatistik bilgilerini toplayp deerlendirerek bunlardan hizmete ynelik sonular karan, gerektiinde zel aratrma projeleri yrten ok ynl ve ok kademeli bir akademik yapya kavuturulmas salanacaktr. 1899. lgili btn kurulularn devaml katlmnn salanaca ortak bir alma ile, dnyada geni lde geerli sistemlerle uyumlu olarak Trkiye su ve sulu istatistikleri sistemi kurulacak ve Trkiyede eitli yrelere, mevsimlere, aylara, konulara, sulara ve sulu tiplerine gre bir Asayi Atlas hazrlanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1900. Gvenlik hizmeti gren kurulularn hizmet amac ve personel kullanma ilkeleri ile badamayan tebligat gibi grevleri ayklanarak kurulularn grevleri arasndan karlacaktr. 1901. Emniyet Genel Mdrlnde Emniyet Hizmetleri Snfnn, Genel Mdrlkte hizmet gren btn personeli kapsayacak ekilde yeniden tanmlanmas salanacaktr.
IV. MAHALL DARELER a) Mevcut Durum 1902. 1996-1999 yllar arasnda il says 79dan 81'e; ile says 847'den 850'ye; belediye says da 2.802den 3.227'ye ulamtr. Ayn dnemde belediye snrlar iinde yaayan nfusun toplam nfusa orannn yzde 76,4den yzde 79,5e ulaaca tahmin edilmektedir. 1903. darenin btnl ve yerinden ynetim ilkesi erevesinde merkezi idare ile mahalli idareler arasnda hizmet ve kaynak dengesi yeterince kurulamam ve koordinasyon eksiklii giderilememitir. Mahalli idareler grev, yetki, sorumluluk ve kaynak asndan glendirilememitir. 1904. Mahalli idarelere Genel Bte vergi gelirlerinden ayrlan kaynaklarn toplam tutarnn GSMHya orannn 1996 ylnda yzde 1,54den 2000 ylnda yzde 1,93e ykselmesi beklenmektedir. 1905. Belediye ve il zel idare gelirlerinin GSMH iindeki paynn 1996 ylnda yzde 3,17den 2000 ylnda yzde 4,18e; harcamalarnn paynn ise yzde 3,25den yzde 4,35e ykselecei tahmin edilmektedir. 1906. Nfus artna paralel olarak kentsel hizmet talebindeki arta ramen, yerel ynetimlerin, zellikle de belediyelerin, kaynaklar yeterince artrlamamtr. Bu durum, belediyeleri, yatrm projelerinin finansmannda d kredi kullanmaya yneltmitir. 1907. Belediyelerin d bor stoku 1999 yl itibaryla 2.026 milyon dolar olup, belediyeler toplam harcamalarnn yzde 25,64n d borla finanse etmilerdir. 1908. Hzl kentleme ve ar merkezilemi bir idari yapnn yol at sorunlar, yerel
197
ynetimlerin gelitirilmesi ve glendirilmesi ihtiyacn ortaya karmtr. 1909. Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda, grev, yetki, sorumluluk ve kaynak paylamn etkili ekilde gerekletirmek amacyla bu idareler arasnda grev blm ve hizmet ilikilerinin esaslarnn belirlenmesine ilikin hukuki dzenleme yaplamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1910. 2005 ylnda belediye snrlar iinde yaayan nfusun toplam nfusa orannn yzde 87,2ye, bykehir belediyelerindeki nfusun toplam belediyeli nfus iindeki orannn yzde 40,1e ulaaca tahmin edilmektedir. 1911. Hizmet retiminde etkinliin artrlmas ve kaynaklarn aklc kullanm amacyla kamu hizmetlerinin yerinden karlanmas esastr. 1912. Merkezi idare ile mahalli idareler, niter yap iinde idarenin btnl ilkesine uygun olarak, i blm ve koordinasyona dayal bir yapya kavuturulacak; bu idareler arasnda grev, yetki, sorumluluk ve kaynak paylam ile mahalli idarelerin tekilat, mali ve personel yaps yeniden dzenlenecektir. 1913. Merkezi idare, yerel hizmetlerle ilgili politika ve standartlar belirleyecek ve etkin bir denetleme salayacaktr. 1914. Halkn ortak yerel ihtiyalarn karlayacak kamu hizmetlerinin mahalli idarelerce yrtlmesi salanarak bu hizmetlere etkinlik, verimlilik ve hz kazandrlacaktr. 1915. Mahalli idareler grevlerinin gerektirdii gelir yapsna kavuturulacak; gelir kaynaklarnn, yerel kamu hizmetlerinin yrtlmesine ve mali planlamaya olanak verecek
ekilde dzenli ve srekli olmas salanacak, merkezi idareye bamll azaltlacaktr. 1916. Mahalli idareler, kanunlarla kendilerine verilen grevleri ncelikle yerine getirerek, kanunlarn yasaklamad veya baka idarelere vermedii yerel nitelikli kamu grevlerinin yerine getirilmesinde yetkili klnacaktr. 1917. Hizmet btnl, hizmet alanlar ve teknolojik nedenlerle merkezi idarece yrtlmesi gereken hizmetlerin, yetki genilii esasna gre, tara tekilatlar tarafndan yrtlmesi salanacaktr. 1918. l zel daresi, ilin hizmet ihtiyalarn ve kaynaklarn planlayan, il iindeki mahalli idare birimleriyle balants olan, bu birimler arasnda ibirlii ve koordinasyonu salayarak kamu hizmetlerinin dzenli olarak yrtlmesini amalayan bir yapya kavuturulacak ve bu grevleri ile dzeyinde rgtleyen le Yerel Ynetimi Modeli oluturulacaktr. 1919. Kaynak israfna yol aarak verimlilii olumsuz etkileyen kk lekli ve ok sayda birimden oluan mahalli idare sistemi slah edilecektir. 1920. l, ile ve belediye kurulmas iin kriterler, yerlemelerin ekonomik potansiyeli, nfus yaps, tarihi, corafi ve kltrel zellikleri dikkate alnarak belirlenecektir. 1921. Tek tip belediye modelinden vazgeilerek belde, ile, il ve turistik yre belediyeleri iin birbirinden farkl kurulu, gelir, grev ve alma esaslar oluturulacaktr. 1922. Kaynak ve grev paylam ynnden Bykehir Belediyesi modeli yeniden deerlendirilecektir.
198
1923. Mahalle muhtarlklarnn, gelien yerleim dzeni iinde ilevi artrlacak, dnml olarak belediye meclislerine ye olmalar salanacaktr. 1924. Mahalli idare birlikleri, idari ve mali yaplar glendirilerek verimli hizmet retme zelliine kavuturulacaktr. 1925. Yerel ynetim irketlerinin hizmet gtrecei alanlar snrlandrlarak, tekilatlar ve denetimleri hakknda genel ilkeler belirlenecektir. 1926. Mahalli idare meclisleri kamu alanlar dahil geni temsilin saland nitelikli, fonksiyonel ve aktif bir yapya kavuturulacaktr. 1927. Mahalli idarelerde, insan gc planlamas erevesinde, ihtiyalarna uygun nitelikli personel istihdamn temin etmek zere norm kadro almalar yaplacaktr. 1928. mar ve yap kullanm konusunda merkezi ve mahalli idarelerin grev, yetki ve sorumluluklar ak ve uygulanabilir olacak ynde yeniden dzenlenecektir. 1929. Mahalli idarelerin maliyet etkili hizmet retmeleri, bu hizmetlerin maliyetler esas alnacak ekilde ve insani ihtiyalar iin zorunlu hizmet miktar da gz nnde tutularak, fiyatlandrlmas salanacaktr. Hizmetlerden yararlananlarn hizmetin bedelini demesi temin edilecektir. 1930. Yerel ynetimlere Genel Bte vergi gelirleri tahsilat toplamndan ayrlan paylar artrlacak, alt ve st snrlar merkezi idarece tespit edilmek kaydyla yerel vergi ve harlarn oran ve miktarlarnn belirlenmesinde yerel meclisler yetkili klnacaktr.
1931. Mahalli idarelerin imar ve altyap faaliyetlerinin finansmannda kullanlmak zere merkezi ve yerel ynetimlerin eitli faaliyetleri sonucu oluan kentsel rantlarn vergilendirilmesi salanacaktr. 1932. Yerel hizmetlere ilikin teknolojiler zerinde almak ve en uygun teknoloji tiplerini belirlemek zere Ar-Ge faaliyetleri desteklenecektir. 1933. Yerel ynetimlerde halkn srekli bilgilendirilmesi sreci oluturulacak, kamu belgeleri rahatlkla ulalabilir hale getirilerek, nemli yerel projelerde halkn grlerine bavurulacaktr. 1934. Yerel ynetimlerde birlikleri ve irketleri de kapsayacak ekilde etkin denetim salanacaktr. 1935. Yerel ynetimlerin zel kesim tarafndan yrtlen hizmetleri etkin bir ekilde denetlenecektir. 1936. Kreselleme srecinden en ok yarar salamak ve bu sreci ulusal karlar yararna deerlendirmek amacyla idarenin btnl erevesinde merkezi ve yerel ynetimler yeniden yaplandrlrken; yksek yatrm gereksinmesi nedeniyle nemli bir pazar oluturan yerel ynetimlerin dnya irketleri karsnda pazarlk gc, merkezi ynetim destei salanarak artrlacaktr. 1937. Yerel ynetimler, d kaynakl kredi, hibe ve teknik yardmlar merkezi idarece belirlenecek usul ve esaslar erevesinde kullanacaklardr. 1938. Yerel ynetimlerin acil durum ynetim kapasiteleri gelitirilecek ve gnll kurulularla ibirlii iinde hareket etmeleri salanacaktr.
199
1939. Yerel ynetimlerin hizmet planlamas, projelendirmesi ve uygulamas aamalarnda, engelliler, yallar, ocuklar ve genler gibi toplum kesimlerinin ihtiyalarn gz nne alan yaklamlar gelitirilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1940. Merkezi idare ile mahalli idareler, niter yap iinde idarenin btnl ilkesine uygun olarak, i blm ve koordinasyona dayal bir yapya kavuturulacak; merkezi ve mahalli idareler arasnda grev, yetki, sorumluluk ve kaynak paylam ile mahalli idarelerin tekilat, mali ve personel yaps yeniden dzenlenecektir. 1941. Mahalli idarelerin dzenli gelir kaynaklarna sahip olmas iin gerekli yasal dzenlemeler yaplacaktr. 1942. l zel daresi ve le Yerel Ynetim Modeline ynelik yasal dzenleme yaplacaktr. 1943. l, ile ve belediye kurulmasna ilikin kriterler yasal bir dzenleme ile belirlenecektir. 1944. Belediye ve Bykehir Belediyesi modeli yeniden dzenlenecektir. 1945. Yerel ynetim birlikleri ve irketlerine ynelik yasal ereve yeniden belirlenecektir. 1946. Kentsel rantlarn vergilendirilmesine ynelik yasal dzenleme yaplacaktr. 1947. Yerel ynetimlerin ve irketlerinin proje karl d kredi kullanm usul ve esaslar yasal bir dzenleme ile belirlenecektir. 1948. Yerel yatrmlarn projelendirilmesi, finansman ile i ve d kredi kullanm, teknoloji seimi, insan kaynaklar ynetimi konu-
larnda yerel ynetimlere nclk etmek ve merkezi-yerel ynetimler arasnda kaynak akn ynetmek zere ller Bankas Genel Mdrl gerek bir yerel ynetim ortakl olarak yeniden rgtlenecek; yatrmlarn finansmannda kulland kaynaklar grevlerine paralel olarak artrlacaktr. 1949. Yerel ynetimlerde, halkn planlama, uygulama ve denetim srelerine katlmn salayc dzenlemeler yaplacaktr. 1950. Mevcut afet mevzuatnda yerel ynetimlerin grev ve sorumluluklar yeniden belirlenecektir. 1951. Ulusal dzeyde geerli Yangndan Korunma Ynetmelii hazrlanacaktr. V. KAMU YATIRIMLARININ PLANLANMASI VE UYGULANMASINDA ETKNLK a) Mevcut Durum 1952. Kamu Yatrm Programnn temel sorunu, Programn snrl kamu kaynaklarna gre ok sayda ve ncelikleri iyi belirlenememi projelerden olumasdr. Bu durum, ncelikli projelere uygun zamanda yeterli kaynak tahsis edilememesine, projelerin yapm srelerinin uzamasna, maliyetlerinin artmasna ve elde edilecek faydalarnn gecikmesine neden olmaktadr. Dier taraftan, yeterince ett edilmeden hazrlanan baz projeler zamannda tamamlansa dahi ngrlen faydalar salayamamaktadr. 1953. Kamu yatrm stokunun daha etkin bir yapya kavuturulmas amacyla, proje fikirlerinin gelitirilmesi, yaplabilirlik ettlerinin hazrlanmas, projelerin analizi, seimi ve uygulanmas konusunda kurumlar ve birimleraras grev, yetki ve sorumluluklar tanmlayan, btn taraflarca benimsenen bir Proje Dngs Ynetimi yaklamnn gelitihttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
200
rilmesi gerekmektedir. Bunu salayabilmek iin kamu kurulularnn proje gelitirme, hazrlama ve etkin bir ekilde uygulama kapasitelerinin gelitirilmesine ihtiya vardr. 1954. Yatrm programna alnan projelere yaplabilirlik raporlarnda ngrlen termin planna uygun denek tahsis edilememektedir. Buna bal olarak, modern proje ynetimi anlay yerleememekte ve proje yneticilerinin grev, yetki ve sorumluluklar doru olarak tanmlanamamaktadr. Bu durum projelerde maliyet artna ve termininde gecikmelere neden olmaktadr. 1955. Kamu Yatrm Program Hazrlama Esaslar Genelgesinde belirtilen nceliklere ve hususlara kamu kurulularnca yeterince riayet edilmedii gzlenmektedir. Ayrca, yl iindeki ek denek uygulamalaryla program disiplini ve sektrel dengeler bozulmaktadr. 1956. Uygulamann yeterince izlenip deerlendirilememesi, proje aksaklklarnn zamannda ve etkin bir ekilde tespit edilip giderilmesini ve projeler aras egdm engellemektedir. Dier taraftan kurulularca tamamlanm projelerin deerlendirilmesine ilikin bir gelenek oluturulamamtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1957. Temel ama, kamu yatrmlarnn planlanmas ve uygulanmasnda etkinlik salamak suretiyle, projelerin ekonomik bymeye ve buna bal olarak toplumsal refaha salayaca katknn en yksek dzeye karlmasdr. 1958. Bu amaca ynelik olarak byk lekli kamu yatrm projeleriyle ilgili karar alma srecinde, VIII. Plan hedef ve stratejileri erevesinde, genel olarak Fayda-Maliyet Analizi yaklam esas alnacaktr.
1959. Yatrm projelerinin proje gelitirilmesi, hazrlanmas, analizi, seimi ve finansman temini ile uygulama ve tamamlanma sonras izleme-deerlendirme aamalarn kapsayan kurumsallam etkin bir proje ynetimi oluturulacaktr. 1960. Yaplabilirlik ettleri uluslararas standartlara uygun, karar almada gerekli bilgileri ierecek ekilde hazrlanacaktr. 1961. evresel Etki Deerlendirme (ED) raporlarnn niteliinin ykseltilmesi ve yaplabilirlik etd ekinde yer almas salanacaktr. 1962. Afet ve benzeri istisnai haller dnda uygun yaplabilirlik raporu hazrlanmadan ve ED olumluluk belgesi alnmadan projelerin Yatrm Programlarna teklif edilmemesi esas alnacaktr. 1963. Yatrm Programnda yer alan projelerde DPT uygun gr alnmadan d kredi ilemleri balatlmayacaktr. 1964. Mevcut proje stoku gzden geirilerek daha rasyonel ve yrtlebilir bir hale getirilecektir. Bu kapsamda, yarm kalm yatrmlara ve kk desteklerle hizmete sokulabilecek yatrmlara ve ksa srede bitirilebilecek olan yatrmlara ncelik verilmesi salanarak, yatrmlarn hzlandrlmas temin edilecektir. 1965. Proje baznda ek denek kullanm snrl tutulacak, kurulular ylba denekleri erevesinde yllk i programlarn hazrlayacaklardr. 1966. Kamu kurulularnn yatrm projeleri ile ilgili birimleri glendirilecektir. Proje uygulamasnn yrtlmesinden dorudan sorumlu kii (proje yneticisi) ve ekip net bir ekilde belirlenecek, yetki ve sorumluluklar
201
ortaya konulacak ve hedefe dnk bir ekilde performans denetimleri gerekletirilecektir. 1967. Deien artlarn ve darboazlarn zamannda anlalmas ve hzla tedbir alnabilmesi iin, gerek proje dzeyinde gerekse ulusal dzeyde etkin bir izleme ve deerlendirme sisteminin kurulmas salanacaktr. 1968. Projelerin, tamamlanmalarn takiben veya tamamlanp iletmeye alndktan bir sre sonra yeniden deerlendirilmesi salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1969. Proje planlama ve uygulama srecini ynlendirmek zere bir Proje Dngs Ynetmelii karlacaktr. VI. SVL TOPLUM ORGANZASYONLARI a) Mevcut Durum 1970. lkelerin kalknma abalarnda kamu ve zel sektrn yannda nc bir sektr olarak Sivil Toplum Organizasyonlarnn (STO) rol ve nemi artmakta, ulusal ve uluslar aras kaynaklarn harekete geirilmesinde, katlmcln artrlmasnda STOlarn faaliyetleri giderek yaygnlamaktadr. 1971. Uluslararas yardmlar salayan kurulular, yardmlarn kullanlmasnda STO nitelii tayan oluumlar vastasyla projelerin yrtlmesini talep etmektedirler. 1972. zellikle uluslar aras balarn ve teknik yardm salayanlarn, yardmlarn belirli artlara balamalar, idari kontrol salama ve ynlendirme gayretleri STOlarn inisiyatif kullanmalarn etkileyebilmektedir. Bu durum, lke karlarnn gzetilmesi ve milli politikalarn gsterdii hedefler dorultusunda faaliyette bulunmalarnn salanma-
s asndan STOlarn demokratik bir ekilde yaplanmalarn, idari ve mali adan effaf olmalarn gerektirmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1973. Demokrasinin gelitirilmesi, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknma srecine toplumun tm kesimlerinin etkin katlmnn salanmas esastr. 1974. Ulusal ve uluslararas kaynaklarn harekete geirilerek kalknma abalarnn glendirilmesi amacyla, STOlarn milli politika hedefleri istikametinde faaliyet gstermeleri salanacaktr. 1975. STOlarn, kaynak ynetimi, hizmet retimi, gelir oluturma, sorumluluk stlenme, sorun zme gibi ie ve da dnk kapasiteleri glendirilecektir. 1976. STOlarn idari ve mali yapsndaki zayflklarn giderilmesinde, teknik imkanszlklarnn almasnda, gelecekle ilgili ngr kapasitelerinin gelitirilmesinde merkezi idare yol gsterici ve ynlendirici bir rol stlenecektir. 1977. Eitim, salk, sosyal hizmetler, spor gibi sosyal ierikli projelerde STOlarn mahalli idareler ve zel sektr ile ibirlii iinde faaliyet gstermeleri salanacaktr. 1978. STOlarn katk yaptklar kesimlere, kendi yelerine ve devlete ynelik olarak demokratik, effaf ve sorumlu bir erevede faaliyetlerini srdrmesi salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1979. Sivil Toplum Organizasyonlaryla ilgili gerekli yasal dzenleme almalar yaplacaktr. VII. DOAL AFETLER
202
a) Mevcut Durum 1980. Adana-Ceyhan Depremi, Bat Karadeniz Sel Felaketi, Marmara ve Bolu-Dzce depremleri sonucunda yaanan kentleme ve yaplama sorunlar, doal afetlere ynelik planlama srecinin bir sistem btn iinde tasarlanmasna ve ilgili mevzuatn yeniden dzenlenmesine olan ihtiyac artrmtr. 1981. 1939 Erzincan depreminden sonraki elli yl iinde gerekleen depremler, 1967 Adapazar ve 1970 Gediz depremleri dnda, byk lde krsal alanlar etkilemitir. Bu dnemde deprem ve dier afet sorunlarna gereken nem verilmemi, deprem zararlarn azaltmaya ynelik almalar gerektii gibi gerekletirilememi ve almalar afet sonras meydana gelen zararlarn giderilmesi ile snrl kalmtr. Ancak, son on yl iinde gerekleen 1992 Erzincan, 1995 Dinar, 1998 Ceyhan ve zellikle 1999 Marmara ve Bolu-Dzce depremleri, dorudan doruya kentlere ve sanayi blgelerine zarar veren ve lke ekonomisini nemli lde olumsuz etkileyen depremler olmutur. Son on ylda meydana gelen kent depremleri, sel felaketi ve afetler deerlendirildiinde, gerek depremlerde, gerek sel ve heyelan gibi afetlerde yaplarn, gelimi lkelerde grlenin ok zerinde byk hasara urad ve bu hasarn nemli can ve mal kaybna sebep olduu gzlenmektedir. Bu ar hasarn balca nedenleri arasnda mhendislik ve inaat kusurlar, denetim yetersizlii ve bilin eksiklii saylabilir. 1982. zellikle imar planlamas, yer seimi ve zemin mhendislii konular ile st yap tasarm ve yapmnda projeli yaplarda dahi nemli yanllklar yaplmakta, mhendislerin projelerde afet olasln gzard etmelerine yaygn olarak rastlanmaktadr.
1983. Zaman zaman karlan imar aff yasalar, arpk yaplamaya ve afete dayankl olmayan yerleimlere yol amaktadr. 1984. Marmara Depremi sonucunda 7269 sayl Afetler Kanununda baz dzenlemeler yaplm olmakla birlikte, afet ncesi, afet an ve afet sonras yaplmas gerekenlere ilikin planlama-uygulama-denetim btnln salayacak, kamu sorumluluunu bozulan teknik ve sosyal altyap ile snrlandracak ilave yasal dzenlemelere ihtiya bulunmaktadr. 1985. Mevzuatta yap denetim mekanizmalar bulunmasna ramen bu mekanizmalar gerektii gibi iletilmemektedir. nceleme ve onay ilemlerini gerekletiren yetkililerin teknik niteliklerinin yetersizliinin yan sra, yaptklar iin ve aldklar sorumluluun bilincinde olmamalar, nemli bir sorun olmaktadr. Yirmi be yldr yrrlkte olan bir afet ynetmelii bulunmasna ramen, bu ynetmelik denetim sisteminin yetersizlii ve uygulayclarn bilinsizlii nedeniyle tam olarak uygulanamamaktadr. 1986. Yerleimlerin ve yaplarn afete kar gvenli olmas gerektii konusunda kamuoyunda etkili bir talebin ortaya konulamamas, yapmclarn genellikle kurallara uymamasna ve doal afetlerin zararlarnn bymesine yol amaktadr. 1987. Doal olaylarn afet haline gelmemesi ve afet zararlarnn azaltlmas amacyla, afetlere kar hazrlkl olunmasn; afet srasnda hzl ve etkili kurtarma, ilk yardm, geici barndrma almalar ile afet sonrasnda doru ve salkl yeniden yaplanma almalar yaplmasn, tm bu almalarda kaynaklarn iyi ynlendirilmesi ve rasyonel biimde kullanlmasn salayacak etkili ve salkl ileyen geni kapsaml bir afet ynetim sistemi oluturulamam bunun yerine, afet sonrasnda
203
yara sarmak yaklam benimsenmitir. Bu durumun doal sonucu olarak, afetlerde can ve mal kaybnn yan sra, ekonomik, toplumsal ve psikolojik zararlarn azaltlmas salanamamaktadr. 1988. Yurttalar afete hazrlkl olma dorultusunda, grevlerini, olanaklarn ve haklarn gerektii gibi bilmemekte, tm sorunlarn zmlenmesini devletten beklemektedirler. Yaplarnn afetlere kar gvenli olabileceini, bunu yapmcdan istemee haklar olduunu, kusurlu yaplar iin sorumlulardan hesap sorabileceklerini bilmemekte ya da bunlar fazla nemsememektedirler. Benzer biimde, yaplarnn gvenlii konusunu aratrmann, gerekli nlemleri almann, gerekiyorsa yaplarn afetlere kar sigorta ettirmenin kendi devleri olduunu bilmemekte, afet sonucu tm zararlarnn devlet tarafndan karlanmasn beklemektedirler. Ayrca afet srasnda nasl davranlmas, neler yaplmas gerektii konusunda da yeterli eitim verilmemekte, yaplan eitli yanllklar, can ve mal kaybnn bymesine yol amaktadr. 1989. Afetler konusunda merkezi koordinasyonu etkin hale getirmek zere Trkiye Acil Durum Ynetim Kurumu (TAYK) kurulmutur. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 1990. Alnacak etkili nlemlerle afet zararlarnn en aza indirilmesine ynelik sosyal, hukuki, kurumsal ve teknik yapnn oluturulmas esastr. Bu yapnn oluturulmasnda koordinasyonun tek elden salanmas temel ilkedir. 1991. Srekli ve sistemli eitim abalar ile deprem ve dier afetlere kar nlem alnarak, bu afetlerin birlikte yaanabilen olaan birer doa olay olarak alglanmas salanacaktr. Halk eitimi almalar, toplumsal
etik kurallarn da kapsayacak biimde srdrlecektir. 1992. Mevcut ve yeni yaplacak olan tm alt ve st yaplarn yeterli afet gvenliine kavuturulmas iin gerekli almalar tamamlanacaktr. 1993. Afet sonrasnda kullanlan ve verimli sonular vermeyen byk miktardaki kaynaklarn kk bir blm afet ncesinde bilinli ve planl bir biimde kullanlarak afet zararlarnn azaltlmas iin gerekli tedbirler alnacaktr. 1994. Afetlere dayankl yap tasarm uzmanlk gerektirdiinden mhendislik lisans programlarnda deprem ve dier afetlerle ilgili konulara daha fazla arlk verilmesi salanacaktr. Ayrca, mhendisin sorumluluk duygusunu gelitiren ve meslek etii kavramlarn yerletiren programlara yer verilecektir. Teknik adan yeterli bulunan niversitelerde Deprem Mhendislii yksek lisans programlar oluturulacak, mevcutlar gelitirilecektir. Mhendislerin uygulamadaki eksikliklerini azaltmaya ynelik almalar balatlacaktr. 1995. Yap stounun byk bir blm yeterli deprem gvenlii tamadndan, deprem tehlikesinin yksek olduu yerlerden balayan bir ncelik sras iinde, bu yaplarn deprem dayanm bakmndan sistematik bir biimde deerlendirilmeleri ve glendirilmeleri salanacaktr. 1996. Mevcut yaplarn deprem gvenlii bakmndan deerlendirilmesi ve glendirilmesi iin yetkin mhendislerin grev yapaca Yap Deerlendirme Merkezleri oluturulmas desteklenecektir. 1997. Alan kullanm ve imar planlarnn ilke ve yntemlerinin afete duyarl nitelie kavuturulmas amacyla, ilgili mevzuat gzhttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
204
den geirilecek ve bunlarn dnsz uygulanmas iin etkin mekanizmalar gelitirilecektir. Kurallara aykr uygulama yapanlarn sorumluluklar ve bunlara uygulanacak yaptrmlar yeniden dzenlenecektir. 1998. Afet srasnda ve ncesinde; afet zararlarnn azaltlmas amacyla hzl, etkili ve kapsaml bir kurtarma ve ilk yardm almasn kapsayan, afet sonrasnda afetin neden olduu ekonomik, toplumsal ve psikolojik hasarlarn giderilmesine ynelik ilevlerin yerine getirilmesini salayan ve mevcut hukuki ve kurumsal yap ile uyumlu, Ulusal Olaanst Hal Plan almalarn da ieren bir afet ynetim sistemi oluturulacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 1999. Trkiye Acil Durum Ynetim Kurumuna ilerlik kazandrmak amacyla mevzuatta gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 2000. Mhendislerin grev, yetki ve sorumluluklarn dzenleyen Mhendislik ve Mimarlk Yasas ile meslek odalarnn grev ve yetkilerini belirleyen Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Yasas yeniden dzenlenerek Yetkin Mhendislik kavram getirilecektir. 2001. mar Yasas, salkl bir yap denetim sistemi getirecek ve kurallara aykr uygulama yapanlarn sorumluluklarn ve bunlara uygulanacak yaptrmlar da ierecek biimde yeniden dzenlenecektir. 2002. Belediyeler Kanunu ile Byk ehir Belediyeleri Kanunu, salkl bir yap denetim sistemi getirecek ve yerel ynetimlerin doal afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi ve zararlarnn azaltlmas konusundaki grev yetki ve sorumluluklarn dzenleyecek biimde yeniden ele alnacaktr.
2003. Afet Ynetmeliinin depremle ilgili koullarnn bilinli ve eksiksiz olarak uygulanmas, bundan sonra yaplacak yaplarn depreme dayankl olmasn salamak iin yeterli grlmektedir. Dier afetlerle ilgili mevzuat da yeterli bir dzeye getirilecek ve uygulanmalar salanacaktr. 2004. Medeni Kanun, Borlar Kanunu ve Ticaret Kanununun ilgili maddeleri, yapda denetim, sorumluluk ve sigorta konular bakmndan gzden geirilerek bu amaca ynelik yasal dzenlemeler yaplacaktr. 2005. Konutu hasar gren herkesi hak sahibi yaparak devleti doal sigorta durumuna getiren Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun deitirilerek bu uygulamann kapsam sigortalamann mmkn olmad koullar ile snrlandrlacak ve kamunun sorumluluk alan daraltlacaktr. 2006. Dier lkelerdeki kurulular ve uluslararas kurulularla da ibirlii yapabilecek bir ulusal afet bilgi sistemi oluturulacaktr. 2007. Afet srasnda aksamadan hizmet verebilecek bir ulusal afet haberleme sistemi oluturulacaktr. VIII. TRAFK VE CAN GVENL a) Mevcut Durum 2008. Karayollarnda trafik gvenlii; altyap, tat, src, yaya ve denetim hizmetleri arasndaki gerekli dengenin kurulmas ile salanabilmektedir. lkemizde, tamacln byk oranda, yolcu-km ve ton-km bana kaza ve kayp oran yksek olan karayolu ile gerekletirilmesi, her yl, nemli boyutlarda can ve mal kayb ile kar karya kalmamza neden olmaktadr.
205
2009. Plan dneminde, artan tat saysnn da etkisiyle meydana gelen kaza saysnda art grlmektedir. 1995 ylnda 5,7 milyon civarnda olan trafie kaytl ara says, 1999 yl sonunda 8,8 milyon araca, kaza says ise 280 binden, 456 bin kazaya ykselmitir. Trafik kazalar sonucu hayatn kaybedenlerin says 6 bin kiiden 5.400 kiiye dm, yaralananlarn saysnda ise art gzlenmitir. Bu dnemde de trafik kazalar sonucunda ortaya kan can ve mal kayplarnn yansra ekonomik kayplar nemini korumutur. 2010. Tamaclk alt sistemleri arasnda lke gereksinimlerine uygun dengelerin kurulmas, karayollarndaki trafik sorununu azaltacak nemli bir etmen olarak grlmektedir. 2011. Karayollarnda trafik gvenliinin artrlmas amacyla, 2918 Sayl Karayollar Trafik Kanunu yeniden dzenlenerek; eitli kurulularn sorumluluu altnda yrtlen trafik hizmetlerinde koordinasyonun salanmasna ynelik olarak, bakanlar ve kurulular dzeyinde kurullar oluturulmu, Emniyet Genel Mdrlnn trafik denetimi ile ilgili birimleri yeniden yaplandrlm, src ve yayalarn eitimi, cezalarn etkili olmasnn salanmas ve caydrcln artrlmas ve ilkyardm hizmetleri konularnda temel kararlar alnmtr. 2012. Dnya Bankas finansman ile yrtlen Karayollarnda Trafik Gvenlii (KTG) projesi kapsamnda, trafik kazalarnn youn olduu 4.200 km'lik gzergahta, denetim hizmetlerinin gelimi teknik yntemlerle etkinletirilmesi, ilkyardm istasyonlarnn kurulmas, yurt genelinde src kurslarnn denetim altna alnmas, yaya eitiminin okul dzeyinden balatlarak gelitirilmesi, kamuoyunu trafik konusunda bilinlendirmeye ynelik kampanyalarn hazrlanmas ve benzeri konularda almalar balatlmtr.
2013. Artan karayolu tat park ve trafik kazalarna karlk, karayolu altyapsnn gvenli trafik akn salayacak blnm yollarla gelitirilememesi ve srekli bakmnn salanamamas karayolu altyapsnn temel sorunlar olarak grlmektedir. Bunun yan sra, karayollarnda artan yk tamalar ve standart st yklemeler mevcut yapy ar bir ypranmaya maruz brakmaya devam etmekte, ar yk altnda abuk bozulan yollar trafik gvenliini de olumsuz etkilemektedir. 2014. Karayollarnda trafik gvenliini artrmak ve tatlarn evre zerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amacyla, gelimi yntemlerle teknik kontrollerinin yaplmasn salayacak ara muayene istasyonlarnn kurulmas iin gerekli kurumsal altyap dnem ierisinde oluturulamamtr. 2015. Trafik kazalarnda yaralananlarn tedavi giderlerinin Trafik Sigortasndan karlanmasn temin amacyla Salk Bakanlnca hazrlanan Trafik Hizmetleri Dner Sermaye letmesi Ynetmelii yrrle girmitir. 2016. Okul ncesi ve ilkretim dzeyindeki rencilere trafik bilgisi vermek ve kurallara uyma alkanl kazandrmak amac ile ocuk Eitim Parklar Ynetmelii yaymlanm, Src Kurslar Ynetmeliinde gerekli dzenlemeler yaplmtr. 2017. 1997-1998 retim ylndan itibaren ilkretim okullarnn 6nc ve 8inci snflarnda trafik ve ilk yardm dersi zorunlu hale getirilmi, bu uygulamann orta retimi de kapsayacak ekilde gelitirilmesi ynnde almalar balatlmtr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 2018. Ulatrma alt sektrleri arasnda, lke gereksinimlerine uygun dengeler kurularak, tamalarn her trnde ncelikle can
206
ve mal gvenliinin gzetilmesi ve buna ynelik yasal ve kurumsal altyapnn oluturulmas, kamuoyunun trafik konusunda bilinlenmesinin ve katlmnn salanmas temel amatr. 2019. Karayolu tamaclnn kurumsallamas, yolcu ve ykn gvence altnda tanmas salanacaktr. Karayolu ile yolcu ve yk tamacln mesleki yeterlilik kouluna balayarak, tamaclnn esaslarn belirleyecek olan Karayolu Tama Kanunu gerekli mevzuat ve kurumsal dzenlemeleri ile uygulamaya konulacaktr. 2020. Karayolu altyaps, trafiin gerektirdii kesimlerde otoyol ve blnm yol sistemi ile gelitirilecek, byk ehir geilerinin evre yollarna dntrlmesine nem verilecek, karayolu a zerinde trafik kazalarnn younlat kara noktalarn giderilmesi almalar ncelikle ele alnarak Plan dnemi iinde tamamlanacaktr. 2021. Byk ehirlerde Ulam Ana Planlar yaplarak, kentii ulamn toplu tama arlkl olmasna nem verilecek, konut alanlarndan geen transit trafiin kent dna karlmas veya olumsuz etkilerinin azaltlmasna ynelik nlemler alnacaktr. 2022. Yrrlkteki Karayollar Trafik Kanunu ile oluturulan il trafik komisyonlar ile 3030 sayl bykehir belediyelerinin grev ve yetkilerini tanmlayan yasa kapsamnda kurulan Ulatrma Koordinasyon Merkezlerinin (UKOME) uygulamada rten grev ve yetkileri, ilgili yasalarda yaplacak dzenlemelerle akla kavuturulacaktr. 2023. Karayollarnda trafik gvenlii konusunda hazrlanacak kampanyalar ve hedef programlara kamuoyunun ve sivil toplum rgtlerinin desteinin artrlmas, zel kesimin trafik gvenlii ile ilgili projelere
katlmnn zendirilmesi ve bu uygulamann yaygnlatrlmas salanacaktr. 2024. Trafik sularna verilen cezalarn uygulanabilir, caydrc ve kamu vicdann tatmin edici ekilde dzenlenmesi, denetim hizmetlerinin, teknik donanml aralarla seyir halindeki trafik zerinde etkin olarak yaplmas salanacaktr. Trafii denetlemekle grevli polis ve jandarmann eitimi gelitirilerek, bu grevde uzmanlamalarna nem verilecektir. 2025. Karayolu altyapsnn tasarm, yapm ve bakmnda grevli teknik personelin trafik mhendislii konusunda da eitilmesi salanacak ve altyap projeleri, trafik gvenlii uygulamalar ile bir btn olarak ele alnacaktr. 2026. Trafik kaza analizleri yaplarak, kazalarn gerek nedenleri bilimsel yntemlerle saptanacaktr. 2027. Her trl eitim olanaklar kullanlarak ve okul ncesinden balayarak, tm vatandalarn trafik konusunda eitimi salanacaktr. 2028. ncelikle ticari aralardan balamak zere, giderek tm tatlarda hz snrlayc donanm zorunlu hale getirilecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 2029. Gnn koullarna uygun bir ara muayene sistemi gelitirilecek, hizmetin teknik donanml birimlerde ve yurt genelinde yaygn bir yaplanma ile verilmesi konusunda gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. 2030. Trafik kazalarnda acil mdahale ve kurtarma hizmetlerinin ada yntemlerle ve etkin bir ekilde yaplabilmesi iin,
207
sivil toplum rgtleri ile yerel ynetimlerin de katlabilecei uygun bir kurumsal yapnn oluturulmas konusunda gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 2031. Trafik gvenlii ile ilgili aratrmalar ve kaza analizlerini yapmak ve uygun zm-
leri reterek ilgili kurululara danmanlk hizmeti vermek zere niversitelerin de katlmnn salanaca bir yaplanmaya gidilecektir.
208
ONUNCU BLM
EKONOMDE ETKNLN ARTIRILMASI
I. REKABET HUKUKU VE POLTKALARI a) Mevcut Durum 2032. Piyasa mekanizmasnn iktisadi kaynaklarn dalmn mmkn olan en yksek toplumsal refaha ulaacak biimde yapmas, nemli lde piyasalarda rekabet koullarnn varlna baldr. Bu anlayla, 4054 sayl Rekabetin Korunmas Hakknda Kanun 13.12.1994 tarihinde yaymlanarak yrrle girmitir. 2033. Rekabet Kurumunun oluturulmas ve konuya ilikin ikincil mevzuat VII. Plan dneminde oluturulmutur. 2034. Kanunda, istisna getirilmeksizin tm mal ve hizmet piyasalarndaki teebbs veya teebbs birliklerinin rekabeti snrlayc ilemleri kapsanmaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 2035. Rekabet politikalarnn amac, mal ve hizmet piyasalarndaki rekabeti engelleyici, bozucu veya kstlayc anlama, karar ve uygulamalar ve piyasaya hakim olan teebbslerin bu hakimiyetlerini ktye kullanmalarn nlemek, bunun iin gerekli dzenleme ve denetlemeleri yaparak rekabetin korunmasn salamaktr. 2036. Piyasalarn rekabet yapsn belirleyen en nemli unsurlardan birisi rekabet mevzuat olmakla beraber, toplumda bir rekabet kltr anlaynn yerlemesi de gerekmektedir. Bu nedenle, VIII. Plan dneminde bir taraftan Rekabet Kanununun etkin bir biimde uygulanmasna devam edilirken, dier taraftan da rekabet kltrnn oluturulmasn teminen toplumun rekabet kurallar konusunda bilgilendirilmesine allacaktr. 2037. Rekabet politikalar araclyla piyasalarda etkinlii artrabilmek iin; firmalarn rekabeti bozan davranlarn dzenleyen Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunun yan sra, piyasalarn ileyiini etkileyen dier unsurlarda yaplacak idari ve yasal dzenlemeler kapsamnda rekabet politikalar gz nnde bulundurulacaktr.
209
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Onuncu Blm
2038. 4054 sayl Kanuna aykr hkmler tayan yrrlkteki mevzuatta gerekli dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Bu amala, Rekabet Kanunu ile atan hkmler tespit edilerek, gerekli deiiklikler yaplacaktr. Bununla beraber, rekabet mevzuatnn AB mevzuat ile uyumlu hale getirilmesi almalar srdrlecektir. 2039. Rekabet Kurulu kararlarnn yargsal denetimini yapmak zere Dantayda, rekabet politikalar konusunda uzmanlam mstakil bir dairenin kurulmas ynnde almalar yaplacaktr. 2040. Rekabet Kurulunun karar alma srecinde, ekonomik etkinliin artrlabilmesi iin zellikle irket birleme ve devralmalar, gnmzdeki hzl kreselleme hareketleri neticesinde dnya ticaretinde yaanan gelimeler paralelinde, piyasalarn uluslararas nitelik kazanmas gz nnde bulundurularak deerlendirilecektir. 2041. zelletirme uygulamalarnda rekabetin salanmasna zen gsterilecektir. Rekabetin salanmas iin zelletirilecek kurulularn mlkiyetinin devri aamasnda pazar iin rekabet kurallarnn, mlkiyetinin devri sonrasnda da iletmelerin faaliyet gsterecekleri piyasada pazar ii rekabet kurallarnn tesis edilmesi gerekmektedir. Bununla beraber, kamu iletmeciliinin devam ettii sektrlerde rekabet ortamn salamak amacyla bu sektrlerde yeni firmalarn kamu iletmeleriyle eit koullarda faaliyet gstermesine imkan verecek dzenlemeler yaplacaktr. Rekabete alamayan doal tekel niteliindeki sektrlerde ise zelletirme yaplmadan nce bu sektrleri dzenleyici kural ve kurumlar oluturulacaktr. 2042. Kamunun iktisadi hayat etkileyen faaliyetlerinden biri olan kamu ihaleleri alanndaki mevzuat gzden geirilerek, rekabetin
tam olarak gereklemesini salayacak deiiklikler yaplacaktr. Kamu ihalelerinde rekabet ortamn bozmaya ynelik, yarmaclar arasnda yaplacak yatay anlamalar veya yarmaclarn hakim durumlarn ktye kullanmaya ynelik davranlar etkin bir biimde izlenecek ve soruturulacaktr. 2043. VIII. Plan dneminde devlet yardmlar mevzuatnn oluturulmasnda rekabet politikalar zenle gzetilecektir. 2044. Toplumun rekabet konusunda bilgilendirilmesi amacyla eitici yaynlar ve programlar, grsel ve iitsel medya aralar ve yazl basn vastasyla sunulacaktr. Ayrca, niversitelerin ilgili programlarnda rekabet hukuku ve politikalarnn etkili bir biimde ilenmesi salanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 2045. Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunla elien dier mevzuatta gerekli dzenlemelerin yaplmas amacyla, yrrlkteki mevzuatta mal ve hizmet piyasalarnda rekabet kurallarnn ileyiine engel olan hkmler Rekabet Kurumu tarafndan tespit edilecek ve gerekli deiiklikler yaplacaktr. 2046. Rekabetin Korunmas Hakknda Kanunun uygulanmasnda, Rekabet Kurulu kararlarnn yargsal denetimindeki etkinlii artrmak amacyla Dantayda ayr bir daire kurulacaktr. II. FKR HAKLARIN KORUNMASI a) Mevcut Durum 2047. Yasal ve kurumsal adan byk lde tamamlanm olmakla birlikte, kavramsal olarak hem eser hem de bulu sahiplerinin haklarn ieren fikri haklar sisteminin, srekli olarak deien ve gelien ulusal ve uluslararas koullar erevesinde gncelletirilmesine ihtiya duyulmaktadr. Fikri haklar
210
alannda eitime nem ve ncelik verilmemektedir. Dier taraftan, bu alanda toplumsal bilincin tam olarak olumamas sistem ierisinde fikri hak kayplarna ve haksz uygulamalara neden olmaktadr. Bunlarn sonucunda, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmann itici gc olan bireysel yaratclk yeni ve zgn eserlere, yeniliklere ve bululara ynlendirilememekte, lke potansiyeli yeterince deerlendirilememektedir. 2048. Dnyada son dnemde zellikle bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan hzl gelimeler ile artan uluslararas ilikiler, fikri haklarn korunmas asndan da yenilik ve deiikliklere neden olmutur. 2049. Eser sahibinin haklar ve komu haklar alannda, yukarda bahsi geen gelimelere uyum salanmas amacyla VII. Plan dneminde balatlm olan yasal dzenleme almalar son aamaya getirilmi, 1995 ylnda 4110 sayl Kanunla baz maddeleri deitirilmi bulunan 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda deiiklik ngren Kanun Tasars TBMMye sevk edilmitir. Bununla birlikte, bu alanda kurumsal altyapnn yetersizliinden ve uygulamadan kaynaklanan baz sorunlarn devam ettii gzlenmektedir. 2050. 1999 ylnda yrrle giren Fikir ve Sanat Eseri Sahipleri ile Komu Hak Sahipleri Meslek Birlikleri ve Federasyonlar Hakknda Tzk hkmleri erevesinde; musiki eserleri, icrac sanatlar ve ilim ve edebiyat eserleri sahiplerine ynelik yeni meslek birlii kurulmu, daha nce kurulmu olan meslek birliklerinin yeni yapya uygun dnm almalar da srdrlmtr. 2051. VII. Plan dneminde her trl tayc ortama kaydedilmi sreli olmayan yaynlarda bandrol kullanlmas zorunluluu getirilmi olmakla birlikte, uygulamada glkler yaanmaktadr.
2052. Snai haklar alannda ise, yasal ve kurumsal altyap VII. Plan dneminde byk lde tamamlanm ve uygulamaya konulmutur. Bu dnemde, Trk Patent Enstits kurulmu, patent ve faydal modeller, markalar, endstriyel tasarmlar ve corafi iaretlerin korunmas iin gerekli yasal dzenlemeler gerekletirilmitir. la retim usullerine ve rnlerine patent ile salanan koruma, Trkiye-AT Ortaklk Konseyi Karar ile uyumlu olacak ekilde 1 Ocak 1999 tarihinde balatlmtr. Ayrca, entegre devre topografyalarnn korunmasna ilikin mevzuat almalar son aamaya getirilmitir. 2053. Snai haklara ilikin mevzuatta kurulmas ngrlen ihtisas mahkemelerinin kuruluuyla ilgili almalarda henz bir sonuca varlamamtr. 2054. Snai haklar altyapsnn nemli bir unsuru olan patent ve marka vekillii sistemi oluturulmu, ancak patent ve marka vekillerine ait bir birlik henz kurulamamtr. 2055. Snai haklara ilikin uluslararas anlamalara katlm salanm; 1996 ylnda Patent birlii Anlamasna, Strazburg Anlamasna, Nis ve Viyana Anlamalarna taraf olunmutur. Ayrca; 1998 ylnda Budapete Anlamas ve Lokarno Anlamasna, 1999 ylnda Madrid Anlamasna likin Protokole taraf olunmu, Avrupa Patent Szlemesine katlm ise 2000 yl banda onaylanmtr. Marka Kanunlarnn Harmonizasyonu Antlamas ve Lahey Anlamasna katlm almalar ise srdrlmektedir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 2056. lke koullarn ve ihtiyalarn gzeten, uluslararas standartlarla uyumlu fikri haklar sisteminin btn kurum ve kurallaryla oluturulmas ve srdrlmesi salanacak; bu erevede, yeni teknolojiler ve
211
hzla gelien alanlarda lke potansiyelini deerlendirecek dzenlemeler yaplacaktr. 2057. Fikri haklar sisteminin temel ilevlerini yerine getiren ilgili kamu kurumlar ve sivil toplum rgtlerinin etkin bir egdm ierisinde almalar gerekletirilecektir. 2058. Fikri haklarn korunmas konusunda her kademede eitim ve bilgilendirmeye ncelik verilerek, toplumsal bilin ve kltrn oluturulmas salanacak, zellikle ocuklara ve genlere ynelik programlar dzenlenecektir. 2059. Fikri haklar alannda orta ve uzun dnemde eitimci, yarg eleman, gzetim ve denetim eleman ihtiyacn karlamak iin dzenlemeler yaplacaktr. 2060. Fikri haklar sistemi iinde, bilgiye kolay ve dorudan ulamay salayacak veri tabanlar oluturulacaktr. 2061. Fikri haklarn korunmas ve desteklenmesi, sanayileme, d ticaret ve bilim ve teknoloji politikalar ile birlikte deerlendirilerek, szkonusu politikalar fikri haklar politikas ile egdm ve ibirlii ierisinde planlanacak ve uygulanacaktr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 2062. Eser ve komu hak sahiplerinin haklarnn daha etkin korunmas amacyla Kltr Bakanlnn ilgili birimi yeniden yaplandrlacaktr. 2063. Snai hak sahiplerinin haklarnn daha etkin korunmasn ve yeni ortaya kan snai hak trlerinde uzmanlamay salamak zere Trk Patent Enstitsnn kurumsal altyaps yeniden dzenlenecektir. 2064. Fikri haklar alannda karlalan anlamazlklarn zmnde grev alacak
ihtisas mahkemelerinin kurulmas salanacaktr. 2065. Patent ve marka vekillerinin bir birlik altnda rgtlenmelerini salayacak ve uluslararas standartlarda mesleki etik kurallarn belirleyecek bir yasal dzenleme gerekletirilecektir. III. KAYITDII EKONOMNN KAYIT ALTINA ALINMASI a) Mevcut Durum 2066. Kaytd ekonomi zellikle vergi, istihdam ve yasad faaliyetler gibi ok sayda alanla ilgilidir. 2067. Trkiyede bir yandan hzla artan nfus ve g, te yandan retim srecinde ortaya kan oluumlar kaytd ekonominin gelimesi iin uygun bir ortam yaratmtr. 2068. Kk iletmelerin yaygnl, izlemeyi ve denetlemeyi zorlatrd iin, bu iletmelerin kaytdnda kolaylkla faaliyet gstermesine imkan vermektedir. 2069. Vergi kayp ve kaa kaytd ekonominin nemli bir unsurudur. Trk vergi sisteminin ierdii istisna ve muafiyetlerin fazlal, yaratt brokrasi, vergi idaresinin yeterince etkinlie kavumam olmas ve vergi denetiminin snrl kalmas kaytd ekonominin oluumunda etkili olmaktadr. 2070. stihdama ynelik yasal ykmllklerin toplam igc maliyeti iinde nemli bir paya sahip olmas kaytd istihdam artrmaktadr. Kaytd ekonomide alanlarn vergi ve sosyal gvenlik ykmllkleri yerine getirilmedii iin devlet kayba uramaktadr. Yabanc kaak ii istihdamndaki art, iilerin sosyal gvenlik konusundaki pazarlk gcnn azalmasna ve kaytd istihdamn artmasna neden olmaktadr.
212
2071. Kaytd ekonominin bir baka boyutu da yasad faaliyetlerdir. lkemizde, 1996 tarihinde yrrle giren 4208 sayl Karaparann Aklanmasnn nlenmesine Dair Kanun, uluslararas gelimeler dorultusunda bu sularla mcadeleyi hedef almaktadr. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 2072. Ekonomik ve sosyal adan olumsuz etkileri olan kaytd ekonominin kayt altna alnabilmesi iin alnacak nlemler ada bir devlet olmann gereidir. Kaytd ekonominin kayt altna alnmas iin kaytd faaliyete yol aan nedenlerin ortadan kaldrlmas temel amatr. 2073. Kaytd ekonominin boyutunun artmas kaytl ekonomide bulunan kesimlerin sisteme bakn olumsuz etkilemekte, haksz rekabet yaratmaktadr. Bu erevede kaytd ekonominin kayt altna alnmas genel ekonomi zerinde olumlu etkiler yaratacaktr. 2074. Ekonomik faaliyetlerin yakndan izlenmesi ve ekonomi politikas aralarnn gereki bir biimde kullanlmas iin ekonomi ile ilgili bilgilerin daha salkl olarak toplanmas gerei bulunmaktadr. Bu erevede kaytd ekonominin istatistiki olarak milli gelir hesaplarna dahil edilebilmesi iin almalar yaplacaktr. 2075. Kaytd ekonominin kayt altna alnmas vergi gelirlerinin artrlmas asndan da nemlidir. Bu erevede belge ve kayt dzeninin salkl ilemesini salamak amacyla gerekli nlemler alnacaktr. 2076. stihdama ynelik yasal ykmllklerin hafifletilmesi toplam igc maliyetini aaya ekerek kaytd istihdam azaltacak ve ekonomide etkinlii artracaktr.
2077. Kaytd ekonomiyle mcadelede, tm kamu kurum ve kurulular arasnda egdm salanmas gerekmektedir. Bilgiler ve kaytlar, inceleme elemanlar tarafndan mutlaka eriilebilir ve kullanlabilir olmal ve bilgi ak salanmaldr. 2078. Toplumsal yozlamaya yol aan yolsuzluk ve su ekonomisi ile mcadele stratejileri paralel ve geiken mahiyette olduu iin birlikte uygulanmaldr. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 2079. Kaytd ekonominin istatistiki olarak milli gelir hesaplarna dahil edilebilmesi iin, eitli kurulular tarafndan derlenen istatistiklerin ulusal ve uluslararas alanda genel kabul grm tanm ve snflamalara uyumunu ve kurumlararas koordinasyonu salayacak ekilde istatistik altyaps gelitirilecektir. 2080. Elektronik ticaretin belge sisteminde yaratabilecei olumsuzluklarn nne geilebilmesi iin, ilgili kurulularn ibirlii ile gerekli dzenlemeler yaplacaktr. 2081. VIII. Plan dneminde vergi, alma hayat, tarm gibi eitli alanlarda yaplmas ngrlen dzenlemelerin gerekletirilmesi kaytd ekonominin kayt altna alnmasn byk lde salayacaktr. IV. VERMLLK VE KALTE KONTROL a) Mevcut Durum 2082. lkemizde verimlilik lme almalarnn, ulusal dzeyde sektrel ve iletme leinde olmak zere, teknik ve bilimsel tanma uygun olarak yrtlmesi, Milli Prodktivite Merkezi (MPM)'nin kuruluuyla birlikte balamtr. 1998 ylndan itibaren verimlilik
213
bilincinin oluturulmas, KOBlerde verimlilik artrc tekniklerin yerletirilmesi ve sz konusu tekniklerin uygulanmasn salayc nitelikte eitim, danmanlk ve aratrma almalarn kapsayan verimlilik artrma proje uygulamalarna giriilmitir. Kalite kavramlar ve uygulamalarnn yansra, zellikle kalite ynetimi konularnda eitim salayan Kalite Derneinin de (KalDer), Ulusal Kalite dlnn geliiminde nemli katklar olmutur. VII. Plan dneminde kamu hizmetleri de dahil her trl mal ve hizmetin retildii alanlarda, zellikle sanayide verimlilik art salamak iin Toplam Kalite Ynetimi gibi verimlilik arttrc tekniklerin tantm ve kullanmnn yaygnlatrlmas abalarnn yansra, kalitenin artmasn tevik edecek ulusal kalite altyapsnn gelitirilmesine ynelik almalar deiik kurulularca deiik platformlarda srdrlmtr. 2083. Amac laboratuvar belgelendirme ve muayene hizmetlerini yrterek yurt ii ve yurt d kurulular akredite etmek ve bu kurulularn belirlenen ulusal ve uluslararas standartlara gre faaliyetlerde bulunmalarn ve bu suretle rn/hizmet, sistem, personel ve laboratuvar belgelerinin ulusal ve uluslararas alanda kabuln salamak olan Trk Akreditasyon Kurumunun (TRKAK) oluturulmasyla ilgili 4457 sayl Kanun 27 Ekim 1999 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. b) Amalar, lkeler ve Politikalar 2084. Artan rekabet ortamnda, mal ve hizmet retiminin iyiletirilmesi ve sonuta baar kazanmann yolu, ncelikle, verimlilik ve kalite dzeyindeki arta bal olacaktr. Verimlilik ilkelerinden hareket etmek, yatrmlarn retken ve istihdam artrc biimde ynlendirilmesinde byk nem tamaktadr. Kresellemenin de etkisiyle Avrupa Birliine
aday lke konumuna gelen lkemizde faaliyet gsteren kamu ve zel kesim iletmeleri, i ve d pazarlarda youn bir rekabet ortamna girecektir. 2085. retici ve tketicilerde kalite ve verimlilik bilincinin yaygnlatrlmas ve yurtdna ynelik olarak mal ve hizmet sunumunda ulusal bir kalite imajnn yaratlmas; deien tketim taleplerinin karlanabilmesi ve dnyadaki eitli pazarlara kolayca girilmesi asndan nem arzetmektedir. 2086. Verimliliin artrlmas ve kalitenin gelitirilmesi ulusal dzeyde, kamu ve zel kesim ile sivil toplum rgtlerinin katlmyla gerekletirilecektir. Bu amala eitim ve bilinlendirme almalar yaygnlatrlacak, her trl mal ve hizmet retiminde faaliyetlerin programlanmasn ve egdmn esas alan toplam kalite ynetimi uygulamalarna nem verilecektir. 2087. Her alandaki mal ve hizmet retiminde verimlilik artn hedefleyen tekniklerin yaygn kullanm iin, deiik kurulularca farkl platformlarda almalar yrtlecektir. Verimlilik art ve rekabet gcne katklar ynyle kalite gvencesi sistem belgelemesi, toplam kalite ynetimi ve AR-GE faaliyetleri devlet yardmlar erevesinde ve uluslararas ykmllklerimize uygun biimde desteklenecektir. c) Hukuki ve Kurumsal Dzenlemeler 2088. Yasal dzenlemesi gerekletirilen Trk Akreditasyon Kurumunun en ksa zamanda hizmet vermeye balamas salanacaktr.
214
UZUN VADEL GELMENN (2001-2023) VE VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ (2001-2005) TEMEL AMALARI VE STRATEJS
I. DNYADA GELMELER
1. Dnyada insan haklar, hukukun stnl ve demokratiklemenin ortak deerler olarak nem kazand gnmzde, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda kresellemenin belirleyicilii giderek artmaktadr. 2. kibinli yllara girerken byk bir ivme kazanan teknolojik gelime, ekonomilerin uluslararaslamas ve piyasa ekonomisinin yaygnlamas sreleri zerinde srkleyici bir etki yaparak ekonomik ve sosyal deimenin temel unsurlarndan biri haline gelmitir. Bilgi ve iletiim teknolojileri, genetik, yeni malzemeler gibi alanlardaki ilerlemelerle, yeni mal ve hizmetlerin kullanma sunulduu hzl bir dnm gereklemektedir. 3. Bilgi ekonomisi olarak tanmlanan bu oluumda, bireylerin farkl tercihlerine hzla yant verebilen teknoloji ve bilgi youn, yksek katma deerli mal ve hizmet retiminin ve zgn tasarmlarn nemi artmaktadr. Farkl lekteki iletmeleri, aratrma-gelitirme birimlerini, uzmanlar, kamu kurulular ve benzeri deiik unsurlar ulusal ve uluslararas elektronik ortamda biraraya getiren bilgi ve retim alar yaygnlamaktadr. Artan rekabet ortamnda byk irketler arasndaki birlemeler hzlanmakta, kk irketler yeni araylara girmektedir. 4. D ticaret, rekabet, fikri haklar ve evre gibi alanlarda yeni norm ve standartlar getirilmekte ve bu alanlarda uluslararas kurulularn etkinlii giderek artmaktadr. Avrupa
215
Uzun Vadeli Gelimenin ve VIII. Plann Temel Amalar ve Stratejisi
Birliinde, zellikle ekonomik politikalarda uluslarst kurumlar giderek belirleyici olmakta, siyasal ve sosyal alanlarda da ortak giriimler younluk kazanmaktadr. 5. Dnyadaki hzl deiime uyum salayabilen ve insann bu yeni ortamn gerektirdii niteliklerle donatabilen, bilgiye eriebilen, bilgiyi retebilen ve kullanabilen lkeler, 21'inci yzylda etkili ve baarl olabilecektir. 6. Oluan yeni ortam, ekonomik ve sosyal alanlarda byk imkanlar yaratmakta, uluslararas ticaretin serbestlemesi ve sermaye hareketlerindeki art lkelerin gelime potansiyellerini glendirmektedir. Ancak kreselleme, zellikle mali alanda belirsizliklere, lkelerarasnda ve lke iinde gelir eitsizliine ve kltrel tekdzelemeye de yol aabilmektedir. 7. Kresellemenin hz kazand bir ortamda, yeterli sosyal gelime salayamayan lkelerde ekonomik gelimenin giderek daha da glemesi beklenmektedir. Bu erevede insan haklar ve demokrasinin gelitirilmesinin ve kurumsallatrlmasnn yansra, eitim ve salk hizmetlerinin yaygnlatrlmas, yoksulluun azaltlmas ve alma koullarnn iyiletirilmesi byk nem tamaktadr. 8. Kreselleme sreciyle birlikte nemi artan hukuki ve kurumsal dzenlemelerin yaplamamas, sosyal yapnn yeterince glendirilememesi ve makroekonomik dengesizlikler lkelerin krizlerden daha ok etkilenmelerine yol amaktadr. 9. Trkiye'nin, kreselleme srecinin ortaya kard olanaklardan en yksek oranda yararlanabilmesi ve olumsuzluklar en dk dzeyde tutabilmesi amacyla, sosyal yapsn glendirmesi, istikrar ortamn salamas, yapsal reformlarn tamamlamas ve
bilgi toplumunun gerektirdii temel dnmleri gerekletirmesi, gelecee hazrlanmasnda ve dnyada daha etkili bir konuma gelmesinde kilit bir rol oynayacaktr. II. TRKYE'NN BRKM VE BALICA SORUN ALANLARI 10. Yirmibirinci yzyl ncesinde demokratik sistem iinde ekonomik ve toplumsal gelime ve dnya ile btnlemede nemli atlmlar yapm bir lke olan Trkiye, 1998 ylnda ulat 206 milyar dolar dzeyindeki milli gelir ile dnyann 22'nci ekonomisi durumundadr. 11. Ancak katedilen nemli mesafeler, Trkiye'nin ekonomik ve sosyal gelimede hedefledii dzeye ulat anlamna gelmemektedir. Makroekonomik istikrarszlk, eitim ve salk hizmetlerinin yeterince gelitirilememesi, ekonomide dk verimlilik, igcnn niteliindeki yetersizlik, isizlik ve tarmdaki atl igc, gelir dalmndaki dengesizlikler, retim, yatrm ve ihracatta geleneksel sektrlerin arl, teknolojinin retimi, kullanm ve yaylmasndaki yetersizlik, bilgi ve iletiim altyapsndaki eksiklik, enerji ve dier altyap hizmetlerindeki aksaklklar ile kamu hizmetlerinde verim dkl ve dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn azl balca sorun alanlarn oluturmaktadr. Yllardr devam eden ekonomik ve sosyal sorunlar toplumsal yapy olumsuz ynde etkilemitir. 12. Bununla birlikte, Avrupa Birlii tam yeliine adayl, kltr birikimi, gen ve dinamik nfusu, ulusal gelime bilinci, giriimcilik birikimi, kurumsallama yolunda ilerlemi piyasa ekonomisi, uluslararas rekabete ak sanayi yaps, Gneydou Anadolu Projesi ile harekete geirilen blge potansiyeli, jeostratejik konumu, ktalararas ulatrma alar, Avrasya petrol ve doal gaznn dnyaya ulatrlmasndaki doal terminal konumu,
216
doal kaynaklar, tarihi ve turistik deerleri, 21'inci yzyla girerken Trkiye'nin gl yanlarn oluturmaktadr. 13. Trkiye orta ve uzun vadede, zengin birikimini ve gl potansiyelini kullanarak mevcut sorunlarn amak ve bilgi toplumuna gei almalarn planl bir ekilde hzlandrmak zorundadr. III. UZUN VADEL GELMENN TEMEL AMALARI VE STRATEJS (2001-2023) 14. Atatrk'n gsterdii ada uygarlk dzeyini ama hedefi dorultusunda, Trkiye gelimesini, daha ileri aamalara ulatrmakta kararldr. Trkiye, 21. yzylda kltr ve uygarln en ileri aamasna ulaarak dnya standardnda reten, gelirini adil paylaan, insan hak ve sorumluluklarn gvenceye alan, hukukun stnln, katlmc demokrasiyi, laiklii, din ve vicdan zgrln en st dzeyde gerekletiren, kresel dzeyde etkili bir dnya devleti olacaktr. Trkiye, mevcut birikimi ile bu hedefleri gerekletirebilecek gce sahiptir. 15. Cumhuriyetin 100'nc yldnmne rastlayan 2023 ylna kadar uzanan uzun vadeli ama ve stratejiler ile VIII. Plan, dnyada kapsaml ve hzl bir deiimin srd bir dnemde, toplumsal dnmlerin ynlendirilmesi bakmndan nemli bir ilev stlenecektir. Amalanan dnmn daha uyumlu biimde ve etkin kaynak kullanmyla, Trkiye'nin ihtiyalarn karlayacak ekilde gerekletirilmesinde Planlarn nemli bir katks olacaktr. 16. Trkiye'nin Avrupa Birliine tam yelik sreci iinde olmas, uluslararas norm ve standartlara uyum ve bilgi toplumunun gerektirdii koullar yerine getirme ynnden nemli bir frsat yaratmaktadr. Bu ere-
vede tam yelik, binlerce yllk tarih ve kltr birikimine sahip olan lkemizin gerek potansiyelini ortaya koymasna ve birikimini dnya ile paylamasna yardmc olacaktr. nemli bir jeostratejik konuma sahip olan lkemiz, bulunduu blgede iktisadi, sosyal, siyasi ve kltrel etkileimi artrarak blge ve dnya bar ve refahna daha byk katk yapabilecektir. 17. Uzun vadeli temel amacmz; temel deerlerimizi ve kimliimizi koruyarak, bilgi toplumuna geiin salanmas ve toplumun yaam kalitesinin ykseltilmesidir. Bu kapsamda, niter yap korunarak devletin yeniden yaplandrlmas, toplumun eitim ve salk dzeyinin ykseltilmesi, gelir dalmnn dzeltilmesi, bilim ve teknoloji yeteneinin glendirilmesi, yeni teknolojilerin gelitirilmesi, altyap hizmetlerinde etkinliin artrlmas ve evrenin korunmas salanarak ekonomik ve sosyal yapda dnmn gerekletirilmesi byk nem arzetmektedir. 18. Trkiye'nin gerekli yapsal dnmleri gerekletirmesi durumunda, 2001-2023 dneminde yllk ortalama yzde 7 dolaynda byme hz salamas ve bymenin yaklak yzde 30'unun toplam faktr verimliliinden kaynaklanmas, bylece 1998 ylnda 3.200 dolar olan kii bana gelirini 2023 ylnda Avrupa Birlii lkeleri dzeyine yaklatrmas beklenmektedir. Trkiyenin, dnem sonunda ulaaca 1,9 trilyon dolar civarnda GSMH dzeyi ile dnyann ilk on ekonomisi arasna girmesi ngrlmektedir. 19. 2023 ylnda tarm, sanayi ve hizmet sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn srasyla yzde 5, 30 ve 65 olmas beklenmektedir. stihdamn yapsndaki temel deiimin tarm ve hizmet sektrlerinde gerekleecei ve dnem sonunda tarmn paynn yzde 10lara gerilemesi ngrlmektedir.
217
20. Uzun dnemde nfus art hznn yavalayarak, ortalama yllk yzde 1,1'e ve 2020 ylndan sonra yzde 1'in altna decei tahmin edilmektedir. Uzun vadede nfusun kendi kendini yenileyebilmesi ve dinamik bir yapya sahip olmas esas olup, nfus art hznn ve dourganlk hznn belirli dzeyde istikrar kazanmas nem arzetmektedir. 1999 ylnda, 0-14, 15-64 ve 65 ve st ya gruplar itibariyle srasyla, yzde 31, 64 ve 5 olan nfus dalmnn, 2023 ylnda yzde 23, 69 ve 8 olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. 21. 1997 yl nfus tespitine gre yzde 60lar dzeyinde olan kentsel nfus paynn, dnem sonunda yzde 90 dzeyine ulamas beklenmektedir. 22. Okullama orannn, 2023 ylnda ilkretimde ve ortaretimde yzde 100, yksekretimde yzde 50 dzeyine ulamas ngrlmektedir. 23. Yoksulluk snrnn altnda bulunan nfusun 2010 ylna kadar nemli lde yoksulluktan kurtarlmas hedeflenmektedir. 24. 2000 ylnda yzde 22 dolaynda gereklemesi beklenen toplam yatrm harcamalarnn GSMH iindeki paynn, tedricen artarak 2023 ylnda yzde 27 civarnda gerekleecei tahmin edilmektedir. 2000 ylnda yzde 30 olan kamu yatrmlarnn toplam yatrmlar iindeki paynn dnem sonunda yaklak yzde 10 dzeyine gerilemesi ngrlmektedir. Kamu yatrmlarnn 2001-2023 dneminde giderek eitim, salk ve teknolojik aratrma alanlarnda younlatrlmas, enerji, ulatrma ve haberleme sektrlerinin yatrm paylarnn 2010 ylna kadar dzey-
lerini korumas ve 2010 ylndan itibaren tedricen drlmesi ngrlmtr. Toplam zel sektr yatrmlar iinde eitim, salk, haberleme ve enerji yatrmlarnn paynn dnem boyunca, zellikle 2010 yl sonrasnda artaca, imalat sanayii yatrmlarnn paynda ise belirgin bir deime olmayaca tahmin edilmektedir. 25. Toplumsal hedeflere ulamada piyasalarn ve devletin birbirlerini tamamlayc rol oynamalar esas olacaktr. Bu erevede, devletin dzenleme, gzetim ve denetleme fonksiyonlar gelitirilecek, yerel ynetimler glendirilecek ve ulusal ncelikler dorultusunda sivil toplum rgtleri desteklenecektir. 26. Milli kltrmzn korunmasna, gelitirilmesine, giderek daha geni kitlelere ulatrlmasna devam edilerek dnya dzeyinde etkileim, tantm ve bilgi ak salanacaktr. 27. lkemiz 21'inci yzylda dnyada stratejik ve ekonomik arl giderek artacak olan Avrasya Blgesinde merkezi bir konumdadr. Bu Blge, Trkiye'nin gerek ekonomik byme potansiyelini ortaya koymas ve nmzdeki dnemde daha etkin bir g oda konumuna gelmesi iin nemli bir frsat sunmaktadr. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti dahil Trk Cumhuriyetleri ile olan yakn tarihi ve kltrel balarmz en byk avantajlarmzdan birisini oluturmaktadr. Bu erevede, Blge lkelerine ynelik yeni giriimlerin yaplmas ve Blgede bugne kadar gerekletirilen ibirliinde yeni aamalara ulalmas nem tamaktadr. 28. Trkiye, Blge gelimesine de katkda bulunacak etkin bir ulam altyapsn en ksa srede gerekletirecektir. Blge lkelerinde retilen ham petrol ve doal gaz dnyaya ulatracak boru hatlar, lkemizin ihtihttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
218
yacn karlamasnn yansra, lkemizi dnyann nemli enerji datm merkezlerinden biri haline getirecektir. 29. Trkiye'nin, jeostratejik konumu, kltrel birikimi ve ekonomik ve sosyal alanda salayaca gelimeler sonucu 2010'larda blgesel bir g olarak etkinliini daha da artrmas, 2020'lerde ise kresel bir g olmas hedeflenmektedir. IV. VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANININ TEMEL AMA, LKE VE POLTKALARI (2001-2005) 30. Toplumsal dnm ngren uzun vadeli gelime stratejisinin ilk be yllk dnemini kapsayacak olan VIII. Planda, toplumun yaam kalitesinin artrlmas, lkemizin dnya haslasndan daha ok pay almas, Avrupa Birlii yelii perspektifinde dnya ile btnlemenin hzlandrlmas, lkemizin dnyada ve blgesinde daha etkin bir g haline gelmesi amalanacaktr. Bu dorultuda Plan; Makroekonomik istikrarn salanmasn, Rekabeti bir ekonomik yapnn gelitirilmesi yoluyla srdrlebilir kalknmay, Teknoloji yeteneinin ykseltilmesini, nsan kaynaklarnn gelitirilmesini, stihdamn artrlmasn, yoksullukla mcadeleyi ve gelir dalmnn iyiletirilmesini, Blgeleraras gelimilik farknn azaltlmasn, Sosyal gvenlik sisteminin yaygnlatrlmasn, Etkin bir kamu ynetimi ve adalet sistemini,
Yolsuzluun nlenmesini, Kltrel ve tarihi deerlerin korunmasn, Enerjinin yeterli dzeyde salanmasn, Dier altyap hizmetlerinin gelitirilmesini ve ekolojik dengenin korunmasn, hedef alacaktr. 31. Bu hedefler dorultusunda; Kamu aklarnn azaltlmasna ve zelletirmenin hzlandrlmasna, Eitim sisteminde gerekli yapsal dnmlerin gerekletirilmesi ve salk hizmetlerinde etkinliin artrlmasna, Yksek katma deerli sanayi ve hizmet sektrlerinin gelitirilmesine, Bilgi ve iletiim alarnn gelitirilmesine, Ar-Ge harcamalarnn artrlmasna, Giriimciliin, kk ve orta lekli iletmelerin desteklenmesine, Rekabeti bir ortamn gelitirilmesine, Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn artrlmasna, Etkin bir tarmsal yapnn oluturulmasna, retken yatrmlarla istihdamn gelitirilmesine, Kaytdln azaltlmasna, Sosyal sigorta hizmetlerinde nimetklfet dengesinin dikkate alnmasna, Blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas amacyla blge kaynak ve imkanlarnn deerlendirilmesine,
219
Altyap hizmetlerinin yeterli dzeyde salanmasna ve enerji talebinin gvenilir ve srekli ekilde ve dk maliyetlerle karlanmasna, Adalet hizmetlerinde ve kamu ynetiminde etkinliin artrlmasna, ncelik verilecektir. 1. AVRUPA BRLNE YELK SREC VE DI EKONOMK LKLER 32. D ekonomik ilikiler politikasnn hedefi, kresel ve blgesel karar srelerinde etkin bir rol oynayabilmektir. Avrupa Birlii, Trkiye'nin kreselleme hareketinde nemli referans noktalarndan birini oluturacaktr. Trkiyenin Avrupa Birliine tam yelik adaylnn onayland Helsinki Zirvesi kararlar dorultusunda, yelik hedefinin gerekletirilmesine ynelik gerekli admlar atlacaktr. Plan dneminde, Kopenhag kriterlerine uyum salanmasna ve Topluluk mktesebatnn benimsenmesine ynelik tedbirler alnacaktr. Bu dorultuda, VIII. Planda ngrlen hedefler ve ilkeler erevesinde Devlet Planlama Tekilat tarafndan hazrlanacak Ulusal Program uygulamaya konulacaktr. Ulusal Programda Topluluk mktesebatna uyum salanmas iin Trk mevzuatnda ihtiya duyulan deiiklikler, yenilikler ve oluturulmas gereken yeni kurumlar ile bu dzenlemelerin gerektirecei finansman ihtiyac belirlenecektir. Programda, Trkiyenin kendi nceliklerinin yan sra Avrupa Birliinin ngrecei katlm nceliklerine ve bu nceliklere ilikin takvime de ayrntl bir ekilde yer verilecektir.
33. Trkiye, kresel ve blgesel dzeyde etkinliini dengeli bir ekilde artrmak amacyla, dier lke ve lke gruplaryla ok tarafl ve ikili ekonomik ilikilerini glendirmeye nem verecektir. Bu amala Trkiye, Karadeniz Ekonomik birlii, Ekonomik birlii Tekilat ve slam Konferans Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi gibi ok tarafl ekonomik ibirlii giriimlerindeki etkinliini, ikili ekonomik ilikileri ile uyumlu bir ekilde artrmaya zen gsterirken, dier blgesel ibirlii giriimleri ve uluslararas kurululardaki imkanlardan da en st dzeyde yararlanacaktr. Trkiye, artan ekonomik ve teknik yardm potansiyelini, etkin bir egdm iinde, bata Trk Cumhuriyetleri olmak zere, dnyada ve blgesindeki kalknma abalarna yardmc olmak amacyla kullanacaktr. 2. MAKROEKONOMK HEDEF, TAHMN VE POLTKALAR 34. Enflasyonun tek haneli dzeye indirilmesi amacyla, srdrlebilir kamu kesimi dengesine ulalncaya kadar mali uyum ve uygun gelirler politikalar srdrlecek ve zelletirme program hzlandrlacaktr. Enflasyonun 2002 yl sonuna kadar drlmesi iin kullanlan kur hedeflemesi politikas, 2003 ylndan itibaren fiyat istikrarn n planda tutan bir para politikasyla ikame edilecektir. Srdrlebilir makroekonomik dengenin gerekletirilmesi amacyla balatlan yapsal uyum politikalarnn, ncelikle tarmsal destekleme, dzenleyici kurumlar ve kamu maliyesinde etkinliin artrlmas alanlarnda olmak zere, Plan dnemi iinde kararllkla yrtlmesi salanacaktr. Bu erevede, Plan dneminde Maastricht kriterlerine ulalmas ngrlmektedir.
220
35. GSMH bymesi, artan lde yatrma ve d talebe dayal olacak, faktr verimliliinin bymeye katks giderek artrlacaktr. Plan dneminde yllk ortalama byme orannn yzde 6,5 dolaynda gerekleecei tahmin edilmektedir. 36. Kamu kaynaklarnn Plan nceliklerine gre tahsisi, kaynaklarn etkin ynetimi ve denetimi, kamusal faaliyet alan iinde yer alan bte ile ilgili btn harcamalarn Bte iine alnmas, saydamln artrlarak harcamalarda mali disiplinin salanmas ve kamu aklarnn sratle drlmesi hedeflenecektir. Plan, Program ve Bte arasndaki ilikiyi glendirerek kamusal karar alma srecinin etkinliini artrmak amacyla, bteler orta vadeli bir perspektifle hazrlanacaktr. Vergi sisteminin basit ve anlalr hale getirilmesi, yeterli ve etkin belge dzeninin ve otokontrol mekanizmalarnn gelitirilmesi, vergi kayp ve kaann azaltlmas ve verginin tabana yaylmasnn salanmas esas olacaktr. Bte ii fonlar tmyle kaldrlacak, bte d fonlardan kurulu amalar dorultusunda almayanlar tasfiye edilecek, fonlara ek mali ykmllkler getirilmeyecek ve yeni fon kurulmayacaktr. 37. Para politikas, enflasyonla mcadele hedefiyle uyumlu bir ekilde yrtlecektir. Mali sistemi glendirmek iin gerekli dzenlemeler yaplacak, mali kurumlar gl bir yapya kavuturulacak, saydamlk salanacak, etkin bir denetim ve gzetim sistemi oluturulacak, uluslararas norm ve standartlar dikkate alnacak, mali araclk etkin hale getirilecektir.
Sermaye piyasas uzun vadeli fon teminine elverili bir yapya kavuturulacak ve piyasann arz ynnden gelimesini salayacak dzenlemelere arlk verilecektir. irketler kesiminde saydamlk salanacak; irket ynetiminde etkinliin artmas ve irketlerin global ortamda rekabet gc kazanabilmeleri iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. Sigortacln yaygnlamas ve nemli lde fon yaratr hale gelmesi salanacak, sektrn ileyiine ve denetlenmesine ynelik yasal dzenlemeler yaplacaktr. 38. hracatta, rekabet gcnn verimlilik ve kalite artyla gelitirilmesi ve dnya ticaretindeki eilimlere paralel yapsal bir dnmle Trkiyenin dnya ticaretinden daha fazla pay almasnn salanmas esas olacaktr. hracatta mal ve pazar eitliliinin gelitirilmesine, dnya pazarlarnda Trk mal imajnn yerlemesine, yksek teknolojili, bilgi youn ve katma deeri yksek mallarn ihracattaki paynn artrlmasna ynelik politikalarn uygulanmasna ve bu kapsamda iletmelerin, bata Ar-Ge faaliyetleri olmak zere, uluslararas ykmllkler erevesinde desteklenmesine zen gsterilecektir. thalatn haksz rekabete yol amamas, lke standartlar ve salk koullarna uygun olmas ve evreye zarar vermemesi iin, uluslararas kurallar erevesinde yaplan dzenlemeler etkin bir ekilde uygulanacaktr. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn, lkemizin retim ve teknoloji kapasitesi ve rekabet gcne katksna nem verilecek, ihracata dnk ve yksek katma deer yaratabilecek projeler zendirilecektir.
221
Dnya Ticaret rgt kapsamnda Hizmet Ticareti Anlamas erevesinde verilecek taahhtler ve Avrupa Birlii ile 2001 yl banda gerekletirilecek olan hizmet ticaretinin serbestletirilmesi sreci dikkate alnarak, hizmetler sektrnn rekabet edebilme koullarnn oluturulmasn salayacak tedbirler alnacaktr. 39. zelletirme yoluyla, devletin dorudan mal ve hizmet retimi yerine asli grevlerinde younlamas ve kaynaklarn etkin bir biimde kullanlmas salanacaktr. zelletirme uygulamalarnda, blok sat yannda halka arz yoluyla sermayenin tabana yaylmasna ve sermaye piyasalarnn derinliinin artrlmasna zen gsterilecektir. zelletirme kapsam dnda kalan kamu kurulularnn verimli almalar salanacak, bu amala kurum yaplar yeniden dzenlenecek, performansa dayal bir ynetim ve iletme anlay gelitirilecektir. 40. Kamu yatrmlarnda, eitim, salk, teknoloji altyaps, enerji, sulama, kentsel altyap yatrmlarna ve ulatrma alt sektrleri arasnda denge salayc yatrmlara, blgesel gelime stratejileri dikkate alnarak ncelik verilecektir. Mevcut proje stoku, teknik, ekonomik ve sosyal yaplabilirlik kriterleri erevesinde gzden geirilerek rasyonel bir yapya kavuturulacaktr. Proje dngs ynetimi, kapsaml ve etkin hale getirilerek kamu projeleri uygulamasnda disiplin artrlacaktr. Altyap hizmetlerinin salanmasnda, kamu yarar ve etkinlik ilkeleri esas alnarak, bir taraftan yeni finansman modelleri gelitirilirken, dier taraftan Yap-let-Devret ve benzeri modellerin uygulamas daha etkin hale getirilecektir.
Kamu yatrmlarnda ilgili kurumlarn ibirlii salanacak, proje baznda katlm mekanizmalar gelitirilecek ve yatrm alanlar konusunda bilginin retimi ve yaygnlatrlmas desteklenecektir. Yatrm politikalar, dnya ile entegrasyonu, bilgi ekonomisini oluturmay ve dorudan yabanc sermayeyi zendirmeyi esas alacaktr. Bu erevede, bilgi ve iletiim teknolojileri bata olmak zere Ar-Ge ve teknolojik gelimeye, evrenin korunmasna, kk ve orta lekli iletmelerin rekabet glerinin artrlmasna, nitelikli igc salanmasna, istihdam yaratlmasna ve blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmasna ynelik faaliyet ve yatrmlar Avrupa Birliine uyum ve dier uluslararas ykmllkler erevesinde desteklenecektir. 3. NSAN KAYNAKLARININ GELTRLMES 41. Nfus art hznda d eiliminin srecei tahmin edilmektedir. Srdrlebilir kalknma hedefi ile uyumlu bir nfus yapsna ulamak amacyla, her ya grubundaki nfusun niteliklerinin gelitirilmesi esas olacaktr. Aile planlamas hizmetlerinin temel salk hizmetleriyle btnletirilerek sunulmas salanacaktr. Nfusa ilikin veri kayt sistemi uygulamaya konulacaktr. 42. Eitim sisteminin temel amac, Atatrk ilke ve inklaplarna bal, dnme, alglama ve problem zme yetenei gelimi, demokratik deerleri benimsemi, yeni fikirlere ak, kiisel sorumluluk duygusuna sahip, milli kltr zmsemi, farkl kltrleri yorumlayabilen, ada uygarla katkda bulunabilen, yksek nitelikli bilgi a insann yetitirmektir. Bu amala, yapsal dnmlerin gerekletirilmesi iin eitim sistemine
222
ayrlan kaynaklar artrlacak ve mfredat programlar gncelletirilecektir. Eitim sisteminin gelitirilmesi, ekonominin nitelikli igc ihtiyacn karlayacak ve uluslararas rekabet gcn artracak ekilde srdrlecektir. Eitim sistemi, herkes iin hayat boyu renme yaklamyla, etkin rehberlik hizmetini ieren, yatay ve dikey geie frsat veren, yetki devrini esas alan, frsat eitliini gzeten, retime dnk eitime arlk veren bir btnlk iinde yeniden dzenlenecektir. Bu kapsamda, ilkretimde balatlm olan yeniden dzenleme almalar ortaretimi, yksek retimi ve yaygn eitimi de kapsayacak ekilde hzlandrlarak srdrlecektir. Eitimin her kademesinde teknolojinin salad imkanlardan en st dzeyde yararlanlacak, uzaktan eitim ve ileri teknolojiyi kullanan yeni eitim yntemleri uygulamaya konulacaktr. Okul ncesi eitimin yaygnlatrlmas almalarna hz verilecektir. Zorunlu temel eitimin 12 yla karlmas iin gerekli hazrlklar yaplacaktr. Eitimin tm kademelerinde, yabanc dille retim yerine, rencilere yabanc dili en iyi ekilde retmek iin gerekli ortam hazrlanacaktr. Orta ve yksek retimde rgn ve yaygn mesleki-teknik eitime ncelik verilecektir. Yksekretim brokratik ve merkeziyeti yapdan kurtarlacak, sistemde rekabeti gelitirici dzenlemeler yaplacak, niversitelerin idari, mali ve bilimsel zerklikleri glendirilecektir. Yksekretime giri sisteminde, rencilerin ilgi ve kabiliyetlerine uygun programlara yerletirilmesine ynelik dzenleme almalar sonulandrlacaktr.
Eitim sistemi ile igc piyasasnn btnlk iinde etkin ve verimli almas amacyla Meslek Standartlar Snav ve Belgelendirme Sistemi oluturulacaktr. Eitimde zel sektrn daha fazla yer almas zendirilecektir. 43. Salk hizmetleri, eitlik ve hakkaniyet iinde, halkn ihtiya ve beklentilerine uygun, ulalabilir, verimli, blgeler ve sosyoekonomik gruplar aras salk dzeyi farkllklarn azaltc, ada yaamn gerekleriyle uyumlu ve hasta haklarna saygl ekilde sunulacaktr. Koruyucu salk hizmetlerine ncelik verilerek temel salk hizmetleriyle birlikte etkin ekilde hizmet verilmesi salanacak ve aile hekimlii uygulamasna geilecektir. Etkin bir hasta sevk sistemi gelitirilecektir. Salk hizmet sunumunun btn kademeleri insangc, altyap, ynetim ve teknoloji bakmndan gelitirilecektir. Salk hizmetlerinin sunumu ve finansman birbirinden ayrlacak ve hastane ynetimlerinin etkinlii artrlacaktr. Herkese salk sigortas kapsamnda salk hizmetlerinden yararlanma, hastane ve hekim seme hakk salanacaktr. Kamu salk hizmet birimlerinin altyap ve insangc kapasitesinden azami lde yararlanlacaktr. 44. Kadnlarn etkinlik alanlarnn geniletilmesi ve eit frsat ve olanaklardan yararlanmalarnn salanmas iin eitim seviyeleri ykseltilecek, kalknma srecine, i hayatna ve karar alma mekanizmalarna daha fazla katlmalarn salayacak dzenlemeler yaplacaktr. 45. Milli ve manevi deerlerin korunmasnda ve gelitirilmesinde temel unsur olan aile her bakmdan glendirilecek,
223
ekonomik ve sosyal yapdaki deiime ve gelimelere uyum salamasna yardmc olacak tedbirler alnacaktr. Gelecein teminat olan ocuklarn beden ve ruh sal dzeylerinin ykseltilmesi ve hayat kalitelerinin iyiletirilmesi iin gerekli nlemler alnacaktr. 46. Genlik kesimine sunulacak hizmetlerde kalite artrlacak, frsat eitlii gzetilecek, kiilik, dnce ve beden ynnden gelimelerini salayacak kltr, sanat ve spor faaliyetleri tevik edilecektir. 47. Serbest zamanlarn deerlendirilmesine ynelik farkl seenekler gelitirilecektir. 48. Spor altyapsnn btn dallar itibariyle lke genelinde dengeli dalm ve etkin kullanm gerekletirilecek, sporcu ve spor kulpleri, federasyonlar, zel kesim ve yerel ynetimlerin sistem iinde daha fazla rol almalar salanacaktr. 4. KLTR VE SANAT 49. Kltr deerlerinin korunmas, zenginletirilmesi ve gelecek nesillere gelitirilerek aktarlmas esastr. Eitimin tm kademelerinde mfredat programlar, Trke'nin daha doru ve gzel kullanmn zendirecek ekilde dzenlenecektir. Trk dili aratrmalarna ncelik verilecek ve Trke'nin bilim dili olarak gelitirilmesine zen gsterilecektir. Trk kltrnn evre kltrler iin cazibe merkezi haline gelmesi salanacak, bu manada Trk Cumhuriyetleri ve topluluklar ile kltrel balarn glendirilmesi almalarna nem verilecektir. Trk dili ve kltrnn btn unsurlarnn tespiti ve tasnifi amacyla, Trke konu-
ulan lke ve topluluklara ynelik aratrmalara nem verilecek, Trkenin btn leheleriyle anlalabilir ve kullanlabilir olmas iin almalar yaplacaktr. Geleneksel Trk sanatlarnn ve folklorunun korunmas, gelitirilmesi ve tantlmas salanacak, tm sanat faaliyetleri desteklenecektir. 5. SOSYAL REFAHIN ARTIRILMASI 50. Gelir dalmnn iyiletirilerek yoksulluun azaltlmas ve refah artndan toplumun tm kesimlerinin adil pay almas temel amatr. Dar gelirli ve yoksul kesimleri ortalama refah seviyesine yaklatrmay ve mutlak yoksulluu gidermeyi amalayan ekonomik ve sosyal politikalar gelitirilecektir. Transfer sistemi, yoksullar ve yoksullama tehlikesiyle kar karya bulunan gruplar lehine gelirin yeniden dalmn salayacak bir yapya kavuturulacaktr. 51. retken yatrmlarn artrlmas yoluyla istihdamn gelitirilmesi hedeflenecektir. stihdam yapsnn tarmd sektrler lehine deitirilmesi, ekonominin ihtiya duyduu igcnn yetitirilmesi, bilgi ann gerekleri dorultusunda niteliinin ykseltilmesi ve igc piyasasnda etkinliin artrlmas salanacaktr. Beyin gn nlemek amacyla, nitelikli igcnn yurtiinde istihdamn salayc tedbirler alnacaktr. Bata genler, kadnlar ve zrller iin olmak zere isizlii nleyici tedbirler alnacaktr.
224
Kk ve orta lekli iletmeler desteklenerek istihdam yaratma potansiyellerinden yararlanlacaktr. 52. Ekonomik byme ile ada alma ve yaama koullar arasndaki ba glendirilecektir. alma hayatnda, igc piyasasna esneklik kazandrlacak, katlmc sosyal diyalog mekanizmalar oluturulacak, Uluslararas alma rgt ve Avrupa Birliinin norm ve standartlar dikkate alnacaktr. Esas cret/yan deme orannn esas cret arlkl olarak dzenlenmesine ynelik politikalar srdrlecek, cret-verimlilik ilikisinin glendirilmesi salanacaktr. 53. Sosyal gvenlik sisteminin nfusun tamamn kapsayacak ekilde yaygnlatrlmas hedeflenecektir. Sosyal sigorta kapsamndaki aktif sigortal nfus artrlacak, kaytd istihdam etkin bir denetimle azaltlacaktr. Sigorta hizmetleri nimet-klfet dengesi iinde, kurumlarn akteryal yaplar dikkate alnarak karlanacak ve prim karl olmayan ek ykmllkler getirilmeyecektir. sizlik sigortas programnn etkin bir ekilde uygulanmas ve oluacak kaynaklarn fon ynetimi ilkeleri erevesinde deerlendirilmesi salanacaktr. Sosyal sigorta kurumlar arasnda norm ve standart birlii salanacak, uzun ve ksa vadeli sigorta programlar birbirinden ayrlarak yeniden yaplandrlacaktr. Tamamlayc bireysel emeklilik sigorta programlar, kaytd almay azaltacak ve zorunlu sigortallk sistemini destekleyecek ekilde uygulamaya konulacaktr. Ayrca,
zel salk ve emeklilik sigortalar desteklenecektir. Yoksulluun azaltlmas ve muhta durumda olan kii ve gruplara etkin sosyal korunma salanmas amacyla sosyal hizmet ve yardm sistemi yeniden yaplandrlacaktr. Bu erevede, sosyal hizmet ve yardm salayan kamu kurum ve kurulular ile yerel ynetimler ve gnll kurulular arasnda ibirlii salanacaktr. 54. Tketicinin korunmas mevzuat Avrupa Birlii mevzuat ile uyumlu hale getirilecek, tketicilerin korunmasna ynelik rgtlenmeler desteklenecektir. 55. Yurtdndaki vatandalarmzn kltrel deerlerini koruyarak bulunduklar toplumlara uyumu ve katlmlar salanacak, ulusal ve uluslararas dzeydeki giriimcilikleri desteklenecek ve gerekli danmanlk hizmeti verilecektir. 6. SINALEME 56. Snailemede, da dnk bir yap iinde rekabet gcnn artrlmas amalanacaktr. Sanayi; teknoloji reten, Ar-Ge'ye nem veren, evre normlarna uygun retim yapan, tketici saln ve tercihlerini gzeten, yerel kaynaklar harekete geiren, nitelikli igc kullanan, ada iletmecilik anlayn uygulayan, zgn tasarm ve marka yaratabilen bir yapya kavuturulacaktr. Bilgi ve teknoloji youn nitelik tayan savunma ve havaclk, makina imalat, kimya, elektronik sanayiilerinin gelitirilmesi, sanayide ileri teknoloji kullanmnn yaygnlatrlmas; geleneksel sanayilerin rekabet gcnn artrlarak ihracata dnk bir yap kazandrlmas hedeflenecektir.
225
Devlet, uluslararas kurallar erevesinde sanayii destekleyici, piyasay dzenleme ve gzetim roln srdrecek; baz stratejik alanlar dnda sanayiden tamamen ekilmi olacaktr. Trkiye'nin Avrupa Birlii perspektifi dorultusunda, sanayiin mevzuat uyumu tamamlanacak, sermaye, teknoloji ve ticaret alanlarnda ibirlii imkanlar gelitirilecektir. 57. lkemizin bilinen maden potansiyelinin gelitirilmesine, sanayiin ihtiyac olan hammaddenin ekonomik ve gvenli ekilde temin edilmesine, madenlerin katma deeri yksek rnlere dntrlmesine ve ihracatn artrlmasna nem verilecektir. 58. Kk ve orta lekli iletmelerin rekabet gcnn gelitirilmesi iin, teknoloji dzeyinin ve rn kalitesinin ykseltilmesi, verimliliin artrlmas, bilgiye eriimin kolaylatrlmas, rehberlik ve danmanlk hizmetleri salanmas, finansman kaynak ve aralarnn gelitirilmesi, ana-yan sanayi btnlemesi, ortak pazarlama rgtlerinin yaygnlatrlmas, iletmeler aras ibirlii ve elektronik ticaret imkanlarnn artrlmas desteklenecektir. 7. BLM VE TEKNOLOJ YETENENN GELTRLMES 59. lkemizin rekabet gcn artracak ve bilgi toplumuna dnmn hzlandracak teknolojik gelimeyi salamak temel hedeftir. Bilgi toplumu hedefi dorultusunda bilimsel ve teknolojik gelimeler desteklenecektir. Teknolojik gelime iin gerekli fiziki, beeri ve hukuki altyap gelitirilecek, ulusal yeniliki bulu sistemi glendirilecektir. Ar-Ge'ye ynelik devlet yardmlar artrlacak, teknoparklar desteklenecek ve risk sermayesi uygulamas gelitirilecektir.
Plan dnemi sonunda Ar-Ge faaliyetlerinin GSYH iindeki paynn yzde 1,5e, iktisaden faal on bin kiiye den aratrmac saysnn bir program erevesinde 20ye ulamas hedeflenmektedir. Uygun teknolojinin seimi, gelitirilmesi ve dntrlmesi srecinden giderek teknoloji retim aamasna geilecektir. Ulusal savunma sanayiinin ihtiyalarnn planlanmas ve karlanmasnda lkemizin teknolojik yeteneinden en st dzeyde yararlanlacaktr. Genetik-biyoteknoloji, yeni malzeme teknolojileri, nkleer enerji teknolojisi, uzay bilim ve teknolojisi alanlarnda gelime salanabilmesi iin gerekli almalar yaplacaktr. niversitelerin sosyal alanlardaki aratrmalar dahil bilimsel aratrma faaliyetlerine, yeniliki bululara ve teknolojik gelimeye katklarn artrmaya ynelik destekler zellikle yatrm tahsislerinin artrlmas eklinde srdrlecek, niversite-kamu-zel kesim ortak Ar-Ge giriimleri zendirilecektir. 60. Uluslararas teknik ibirlii faaliyetleri, lke ncelikleri dikkate alnarak planlanacak, koordine edilecek ve ynlendirilecektir. 8. BLG VE LETM TEKNOLOJLER 61. Dnyada ekonomik ve toplumsal adan kilit bir nitelik kazanan bilgi ve iletiim teknolojileri alanlarnda hzl bir gelime salanmas amalanacaktr. Bu dorultuda, bilgi ve iletiim teknolojilerinde rekabet gcnn artrlmasna, hukuki ve kurumsal yapnn gelitirilmesine, insangcnn eitimine ve Ar-Ge'ye nem verilecektir. Yazlm sektr desteklenecek, hizmet, ierik ve donanmn gelimesini salayacak koullar hazrlanacaktr.
226
Ulusal bilgi altyaps gelitirilerek bilgiye eriim kolaylatrlacaktr. nternete eriim kapasitesi uluslararas gelimelerin gerektirdii dzeye ykseltilecek, elektronik ticareti gelitirmek ve bilgi gvenliini salamak iin uluslararas kural ve standartlar erevesinde hukuki ve kurumsal dzenlemeler yaplacaktr. Telekomnikasyon hizmet yeteneinin kresel dzeyde gelitirilmesi amalanacaktr. Sektrn dzenlenmesinde, Avrupa Birlii ve Dnya Ticaret rgt ile yaplan anlamalar ve lke taahhtleri dikkate alnarak, kullanclarn makul cretlerle telekomnikasyon hizmetleri ve altyapsndan yararlanmas temin edilecek, saydamlk ve eitlik ilkeleri erevesinde tketici haklar korunacak ve sektrde etkin bir rekabet ortam salanacaktr. 9. TARIMSAL GELME 62. Nfusun dengeli ve yeterli beslenmesini salayan, sosyal ve evresel dengeleri koruyan, gda gvenliini n planda tutan, rekabetgc yksek bir tarmsal yapnn oluturulmas temel amatr. retim faktrlerinin daha etkin kullanlmasn salayarak ve stn nitelikli tohumluk kullanmn yaygnlatrarak verimliliin artrlmasna, iftilerin eitimine, retici rgtlerinin glendirilmesine, Ar-Ge faaliyetlerine, tarmsal iletmelerin rekabet glerinin artrlmasna ve pazarlama alarnn gelitirilmesine nem verilecektir. rn fiyatlarna devlet mdahaleleri yerine retimin piyasa koullarnda talebe uygun olarak ynlendirilmesi salanrken, atl stoklarn nlenmesi ve retici gelir dzeyinin korunmas ve istikrar esas olacaktr. Tarmsal politikalarn belirlenmesinde, Dnya Ticaret rgt Anlamas, Avrupa Topluluu Ortak
Tarm Politikas ve dier uluslararas ykmllkler dikkate alnacaktr. 63. Hayvansal retimin gelitirilmesi amacyla, hayvan slahna, hayvan hastalk ve zararllaryla mcadeleye, meralarn kullanmnn dzenlenmesine, yem bitkileri retiminin artrlmasna ve yaym hizmetlerine arlk verilecektir. 64. Ormanlar, srdrlebilirlik, biyolojik eitlilik ile yaban hayatn koruma ve ok ynl yararlanma ilkeleri dorultusunda ekonomik, sosyal, evresel ve ergonomik kriterler erevesinde ynetilecek, iletilecek, korunacak ve gelitirilecektir. 65. Su rnleri retiminin srdrlebilir ekilde gelitirilmesi iin, i sular ve denizlerde kaynaklar etkin ekilde kullanlacak ve yetitiricilik zendirilecektir. 10. ENERJ 66. Enerji talebinin, gvenilir ve srekli biimde dk maliyetle karlanmas, retimden tketime kadar her aamada enerji kaynaklarnn en rasyonel ekilde deerlendirilmesi, verimli ve tasarruflu kullanlmas esastr. Elektrik enerjisi projelerinin, uzun yatrm sreleri, yksek finansman gerekleri ve sektrn kendine zg retim ve tketim yaps nedeniyle, optimal bir sistem yaklamyla planlanmas ihtiyac devam etmektedir. Bu erevede, mevcut enerji kaynaklarnn ekonomik boyutlarda mmkn olan en st dzeyde kullanlmas, yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi, ithalatta lke ve kaynak asndan eitlendirmeye gidilerek gvenli bir yap oluturulmas hedef alnacaktr. Sektrde kamu ve zel kesimin bir arada faaliyet gsterebilecei yeni bir yaplanmaya
227
gidilerek dzenleyici kurullar oluturulacaktr. zel kesimin optimal sistem planlamas yaklam iinde enerji yatrmlarna yneltilmesine, enerji yatrmlarnda srekliliin salanmasna, rekabete ak bir retim ve datm sisteminin gerekletirilmesine allacaktr. Nkleer enerjinin uzun dnem geliim planlar zerinde nemle durulacaktr. Doal gaz kullanmnn rasyonel bir ekilde yaygnlatrlmas salanacaktr. Elektrik enerjisi maliyetlerinin Avrupa Birlii lkelerinin ortalama dzeyinde tutulmas zerinde nemle durulacaktr. 11. ULATIRMA 67. Ekonomik ve sosyal gelimenin ihtiya duyduu ulatrma hizmetlerinin ekonomik ve gvenli bir ekilde karlanmas, demiryolu ve denizyolu tamaclna nem verilerek ulam trleri arasnda lke gereksinimlerine uygun dengenin salanmas, can ve mal gvenliinin yansra evreye verilen zararn enaza indirilmesi, bilgi ve iletiim teknolojilerinden en st dzeyde yararlanlmas amalanacaktr. Bu erevede, etkin bir sistemin oluturulmasn salamak zere, ulatrma alt sektrlerinin tmn ele alan dinamik bir Ulatrma Ana Plan hazrlanacaktr. Karayolu tamaclnda kurumsallama salanacak, demiryollarnda ekonomik bir iletmeciliin gerektirdii yaplanma oluturulacak ve ulatrma sektrnde dzenleyici ve denetleyici kurum ve mekanizmalar gelitirilecektir. Demiryolu ve liman yatrmlar hzlandrlacak, mevcut havaalanlarnn altyap ve styap eksiklikleri giderilerek hizmet kalitesi ve kapasitesi artrlacaktr. Devlet ve il yollar
styaps tadklar trafie uygun hale getirilecek ve ulatrmada trafik gvenliinin artrlmasna ynelik yatrm ve tedbirlere ncelik verilecektir. Avrupa-Asya ulatrma sistemlerine en uygun ulatrma altyapsyla katlm gerekletirilecek, ulatrma politikalarnda ve mevzuatnda Avrupa Birliine uyum salanacaktr. 12. TURZM VE TANITMA 68. Dnya turizm gelirlerinden alnan payn artrlmas temel hedeftir. Deien tketici tercihlerini dikkate alarak gelitirilecek yeni alanlarla turizm mevsiminin yln tamamna ve turizmin potansiyel blgelere yaylmasna ynelik tedbirler alnacaktr. Sektrle ilgili tm yatrmlar, doal, tarihsel ve sosyal evreyi koruyucu ve gelitirici bir yaklamla ele alnacak, igcnn niteliinin iyiletirilmesine ve turizm iletmelerinde uluslararas standartlara uyuma ncelik verilecektir. 69. Tantma faaliyetlerinin srekli ve koordineli bir ekilde; yurtiinde vatandalar milli ilke ve hedefler erevesinde btnletiren, serbest, doru ve ift ynl bilgi akn salayan; yurtdnda ise Trkiyenin kltrel birikimini, tarihi zenginliklerini dnya kamuoyuna anlatarak, yanl izlenimleri ortadan kaldran bir ereveye kavuturulmas temel amatr. 13. BLGESEL GELME 70. Ekonomik, sosyal ve kltrel ynleri ile bir btn tekil eden gelime srecinde, blgeleraras gelimilik farklarn azaltacak politika uygulamalarna hz kazandrlacaktr. Blgesel gelime politikalarnn oluturulmasnda srdrlebilirlik, blgeleraras
228
btnleme, yaam kalitesi, sosyal ve ekonomik denge, kltrel gelime ve katlm ilkelerine ncelik verilecektir. Blgesel politikalarn Avrupa Birliinin bu alandaki politikalarna uyumuna zen gsterilecektir. Yeni sanayi odaklarnn olumasnda nemli bir ilevi olan Organize Sanayi Blgeleri ve Kk Sanayi Sitelerinin gelitirilmesine paralel olarak, orta lekli iletmelerin yaygnlatrlmas iin rnek Sanayi Siteleri uygulamas balatlacaktr. G, metropoller yerine gelime potansiyeli yksek, hinterland ile ticari, sosyal balar kuvvetli, blgede gelir ve istihdam ynnden arpan etkisi yaratabilecek fonksiyonel blge merkezlerine ynlendirilecek ve bu merkezlerdeki altyap yatrmlarna ncelik verilecektir. Planlarn mekan boyutunun gelitirilmesi iin Yerleme Merkezlerinin Kademelenmesi Aratrmas gncelletirilerek Plan Blgeler oluturulacaktr. Blgesel almalar, Gneydou ve Dou Anadolu, Dou Karadeniz, Marmara ve Dou Akdeniz blgesel gelime planlar bata olmak zere, komu lke potansiyellerini de dikkate alacak ekilde hzlandrlarak srdrlecektir. l Planlama ve Koordinasyon birimleri glendirilecektir. Krsal kalknma projelerinde yerel kaynaklarn harekete geirilmesine ncelik verilecek, projelere sivil toplum rgtlerinin katlm salanacak; retken istihdamn artrlmasna, insangc kaynaklarnn gelitirilmesine, kooperatiflemeye ve tarmd ekonomik faaliyetlerin desteklenmesine devam edilecektir. Krsal alanlarda merkezi nitelik tayan yerleim birimlerinin altyaplar gelitirilecektir.
Orman kyllerinin yerinde kalkndrlmas amacyla, ayni kredi uygulamas yaygnlatrlarak retkenlikleri artrlacak ve refah seviyeleri ykseltilecektir. Metropollerin sorunlar, evre illeri de kapsayacak ekilde, blgesel gelime planlar erevesinde ele alnacaktr. Metropollerin tek merkezli kentsel yaps ok merkezli bir yapya dntrlerek, younluklar dengelenecektir. 14. YERLEME, KENTLEME, KENTSEL VE KIRSAL ALTYAPI 71. Yaam kalitesinin ykseltilmesi amac dorultusunda kentsel ve krsal altyap yeni ve btncl bir yaklamla gelitirilecek, kentlerin karakteristik kltr dokular korunacaktr. Kentsel planlara uygun arsa sunumunu ve dzenli yaplamay salayacak yntemler ile etkin denetim, ynetim biim ve aralar gelitirilecektir. Hzl kentlemenin ve artan nfusun konut ihtiyacnn karlanabilmesi iin konut retimi ve sahiplii tevik edilecektir. Konut retiminde yap ve evre kalitesi artrlacaktr. Kentleme srecinde tarihi, doal, sosyal ve kltrel deerlerin korunmas ve salkl, gvenli, kaliteli, ekonomik konut ve evrelerin oluturulmas amacyla yap ve evre standartlar gelitirilecektir. Konut ve kentlemeye ilikin corafi bilgi sistemlerine dayal veri taban oluturulacaktr. 72. naat, mhendislik, mimarlk, mavirlik ve mteahhitlik hizmetlerinin ulusal ve uluslararas kalite standartlarna ve Avrupa Birlii mevzuatna uyumlu bir yapya kavuturulmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. Yurtd mteahhitlik hizmetlerinin zendirilmesine devam edilecektir.
229
73. Tarmsal altyap yatrmlarnn her aamasna yatrmdan faydalananlarn katlm gerekletirilerek, mevcut altyapnn ve kaynaklarn etkin kullanm salanacaktr. 15. EVRE 74. Ekonomik ve sosyal gelimeyi gerekletirirken insan saln, ekolojik dengeyi, tarihi ve estetik deerleri korumak esastr. evre alannda ncelikli faaliyetler belirlenecek, uygulamada ilgi gruplar arasnda egdm salanacak ve sorunlarn zmnde toplumsal uzlamaya nem verilecektir. Orta ve uzun dnemde evre sorunlarnn zm iin uygulanacak politikalar ve gelitirilecek stratejilerin, lke gerekleri de dikkate alnarak, Avrupa Birlii normlar ve uluslararas standartlara paralel olmas salanacaktr. evresel ynetim kapasitesi ve ynetim aralar etkin hale getirilecektir. 16. DOAL AFETLER 75. Afet zararlarnn enaza indirilmesine ynelik sosyal, hukuksal, kurumsal ve teknik yapnn oluturulmas esastr. Marmara ve Bolu-Dzce depremlerinin olumsuz etkilerinin giderilmesi iin; kalc konutlar, kent altyaps, yollar, eitim, salk, haberleme ve dier altyap tesisleri ile kamu hizmetlerine ynelik binalarn yapm ve onarmlar hzla tamamlanacaktr. Toplumun her kesiminin afetleri doru olarak alglamas ve bilinlendirilmesi amacyla srekli ve sistemli eitim salanacaktr. Ayrca konu ile ilgili mesleki eitime gereken nem verilecektir.
Merkezi ve yerel ynetim, zel sektr ve sivil toplum rgtleri arasnda uzmanlam dengeli bir grev dalmn ve etkili koordinasyonu salayacak bir afet ynetim sistemi gelitirilecektir. lke genelinde btnletirilmi afet haritalar hazrlanarak afet duyarl imar planlar yaplacaktr. Etkili bir yap denetim sistemi oluturulacaktr. 17. KAMU HZMETLERNDE ETKNLN ARTIRILMASI 76. Kamu ynetiminin yeniden yaplandrlmasnda; kamu hizmetlerinin yeniden deerlendirilmesi, grev ve tekilat arasnda dengenin salanmas, hizmet etkinliinin artrlmas, kamu hizmetlerinde vatandan taleplerini esas alan kaliteli mal ve hizmet sunumu, gerekli say ve nitelikte personelin istihdam, katlmclk ve halka dnk bir ynetim anlaynn yerletirilmesi esas olacaktr. Kamu ynetiminde performansn artrlmas, yetki, iblm ve sorumluluklarn ak bir ekilde tanmlanmas, yetki devri ve esneklikle birlikte hesap verme sorumluluunun ve ynetsel saydamln glendirilmesi, kamu ynetici ve alanlarnn niteliklerinin gelitirilmesi ve kamu hizmetlerinin sunumunda bilgi ve iletiim teknolojilerinden yaygn bir ekilde yararlanlmas salanacaktr. Norm kadrolara ve objektif seme kriterlerine dayal bir istihdam politikas izlenecek, kariyer ve liyakat esas alnacak ve eit ie eit cret ilkesine dayal bir sisteme geilecektir. Merkezi idare ile mahalli idareler, niter yap iinde, ynetimin btnl ilkesine uygun i blm ve koordinasyona dayal bir yapya kavuturulacaktr. Mahalli idare hizmethttp://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf
230
lerinin etkinlii artrlacak ve salam gelir kaynaklarna kavumas salanacaktr. 77. Yarglamann ileyii ve unsurlarnda kaliteyi artrc ve ada ltlere uyumu salayc abalar srdrlecek, yarg srecini hzlandrc dzenlemeler yaplrken, kiilere salanan yasal gvencelerin zedelenmemesine zen gsterilecektir. Trk hukuk mevzuatnn uluslararas normlara ve ada gelimelere uyumlu hale getirilmesi iin yaplan almalar srdrlecektir. 78. Gvenlik hizmetlerinde nleyici ve izleyici zabta hizmetlerinin uyumlu bir ekilde gelitirilmesi, istihbarat ve kriminal hizmetlerinin glendirilmesi salanacaktr. Gvenlik kuvvetlerinde halkla ilikilerin, hizmeti iyiletirici, hzlandrc ve effafl salayc ynde gelitirilmesi srdrlecektir. Gvenlik hizmetlerinde etkinlii artrabilmek ve gerek nleyici gerekse izleyici zabta hizmetlerinde baarl olabilmek iin, bu grevi yapan kurulularca personelden tasarruf salayc teknoloji youn yatrmlara arlk verilecektir.
79. Avrupa Birliine yelik hedefi dorultusunda, Avrupa Birliinin mktesebatnn stlenilmesi ve uygulanmasna ynelik idari kapasitenin gelitirilmesi salanacaktr. 18. EKONOMDE ETKNLN ARTIRILMASI 80. Ekonomik ve sosyal maliyeti olduka yksek olan yolsuzlua kar yrtlecek mcadele erevesinde, kamu ynetimi ve adalet sistemi iyiletirilecek, rekabeti piyasa yaps gelitirilecektir. 81. Tekel niteliindeki sektrlerde dzenleyici kurumlar oluturularak, zelletirme ve sektre girite rekabetin salanmasna zen gsterilecektir. Rekabet Kanununa ek olarak, ticaret ve yatrmlarla ilgili mevzuatta yaplacak dzenlemelerle rekabeti bozucu, engelleyici veya kstlayc davranlar nlenecektir. 82. Uluslararas standartlarla uyumlu fikri haklar sistemi, btn kurum ve kurallaryla oluturulacak, fikri haklarn korunmas konusunda eitim ve bilgilendirmeye ncelik verilerek, bu alanda toplumsal bilincin gelitirilmesi salanacaktr.
231
232
DZN
(Rakamlar, VIII. Be Yllk Kalknma Plannn paragraf numaralarn gstermektedir.)
Acil
Destek Program 482 salk hizmetleri 732, 738 Ak deniz balkl 1352, 1359 Adalet hizmetleri 193, 1855-1882 Adli tp 1857, 1876 Afet 545, 919, 1301, 1637, 1648, 1741, 1750, 1962, 1980-2007 Aalandrma 1369, 1374 Aile btesi 825 korunmas 818 planlamas 638, 646, 648, 651 Aksiyon Plan 482 Aktif igc politikalar 928 sigortal 982-984, 992 Akteryal denge 986, 987 Altyap 7, 11, 95, 104, 154, 162, 167, 192, 245, 247, 252, 258, 291, 477, 486, 563, 616, 1124, 1140-1562, 1605-1798, 2008, 2013, 2020, 2025 yatrmlar 247, 291, 477, 563, 618, 1669, 1677 Amenajman 1371, 1381 Ankara Anlamas 317, 318 Aratrma, eitim ve referans hastaneleri 737 Arazi kullanm planlar 1771, 1772, 1782 Kullanm ve Toprak Koruma Kanunu 1793 Toplulatrma Kanunu 1794 toplulatrma ve tarla ii gelitirme 1766 Ar-Ge 8, 145-147, 177, 189, 257, 266, 291, 500, 596, 1126, 1135, 1138, 1140, 1170, 1184, 1190-1193, 1195, 1197, 1200, 1205, 1207, 1210, 1213, 1219, 1220, 1244, 1316, 1353, 1932, 2087 Arclk 1344 Asya krizi 14, 24, 25, 32, 40 A retimi 743 Atk su 1659, 1660, 1772 Avclk 1352
Bak-Ceyhan Boru Hatt 382, 391, 1550, 1553, 1555 Balk barnaklar 1355 Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu 69, 230 Bankalar 63-68, 229, 231 Kanunu 69 Bebek lmleri 643 Belediye 1905-1907, 1910, 1920, 1921, 1943, 1944 Bilgi altyaps 1257 ekonomisi 4, 609, 1217 gvenlii 1253, 1256, 1263 iletiim teknolojileri 1-7, 192, 1229, 1234, 1242, 1246, 1247, 1258 teknolojileri 257, 589, 597, 625, 1126, 1142, 1230, 1231, 1244 toplumu 4-7, 19, 161, 165, 194, 254, 257, 597, 764, 1199 Bilim 1190, 1192, 1202, 1207, 1208, 1209, 1212 Bilim ve teknoloji 162, 596, 675, 794, 1190, 1207, 1208, 1828, 1874, 2061 Bingl-Mu Krsal Kalknma Projesi 570, 571 Bireysel emeklilik sigorta programlar 1003, 1008 Birikimli Oy Sistemi 234 Birinci basamak salk hizmeti 713, 727, 732
Ba-Kur 983-987, 1005
Avrupa Birlii 10, 20, 34, 69, 83, 87, 113, 125, 141, 165, 169, 182, 184, 195, 266, 271, 283, 316-376, 460, 462, 463, 616, 671, 1122, 1123, 1271, 1585 Katlm ncesi Mali Yardmlar 348, 359 Mali birlii 340-349, 359 Mktesebat 335-337, 339, 353, 356, 368, 369 Trkiye iin Katlm ncesi Strateji 330 Yeniletirilmi Akdeniz Politikas 341, 342 Yerleme ve Hizmet Sunumu Serbestisi 358, 370 Avrupa Para Birlii 220, Avrupa Yatrm Bankas 341, 342, 345, 348 Azerbaycan 403, 382 Aznlk hissesi 234
233
Cardiff Zirvesi 326 Cari harcamalar 31, 45, 46 ilemler a 37, 310 ilemler dengesi 37 Cazibe merkezleri 1789 Ceza infaz hizmetleri 1858, 1870, 1879 Corafi Bilgi Sistemi 527, 530, 1747, 1756, 1757
hayat veri taban 971, 960 mevzuat 959, 963, 978 ereve Tarm Kanunu 1302 evre 162, 189, 1799-1826 Denetim Sistemi 1803 koruma 1373 ynetim sistemleri 1800 evresel
Birincil enerji 617, 1385, 1409, 1412 Biyogvenlik 1825, 1821 Biyolojik eitlilik 1368, 1370, 1379 l 1374 Biyoteknoloji 4, 1126, 1207, 1214, 1227, 1821 Borlanma 42, 49, 70, 213, 243, 287, 288, 316 Boru hatt ulatrmas 1544, 1548, 1554 Blge ekonomileri 470-473 ii g 480, 481 planlamas 485, 493, 496, 506, 509-546 Blgeleraras gelimilik farklar 185, 477, 496, 509, 548, 561, 916 g 479 Blgesel dengesizlik 462, 548 gelime 467-469, 477, 483 Gelime Fonu 462 gelime politikalar 464, 491, 492 gelime projeleri 485, 486, 509-546 Gini Katsays 892 planlar 509-546 Bte a 47-49 birincil dengesi 287, finansman 49 Byk renci Projesi 383, 390 Bykehir belediyesi 487, 1910, 1922, 1944 Byme 20, 21, 24, 169, 288, 289, 292, 302
alma
D-8 397, 420 - 424 Dahilde leme Rejimi 270, 280 Damzlk ithalat 1334, 1342 Demir-elik 1118, 1128, 1152 Demiryolu altyaps 1466, 1476 dzenleyici kurum 1477 tatlar 1155 ulatrmas 1464, 1467 yeniden yaplanma 1468, 1477, 1478 yk ve yolcu tamalar 1465 Demokrasi 1, 17, 161, 362, 1973 Denizcilik eitimi 1491 uluslararas ilikiler 1487, 1490, 1492, 1493 Denizyolu ticaret filosu 1481, 1482, 1483, 1485, 1486 ulatrmas 1479 Deprem 25, 30, 153, 154, 249, 287, 315, 345, 476, 532, 545, 588, 598, 616, 1011, 1015, 1116, 1117, 1633, 1634, 1677, 1724, 1728-1730, 1736, 1751, 1758, 1980-2007 Derecelendirme 226 Ders Geme ve Kredi Sistemi 667 Destekleme
234
Etki Deerlendirme 1961, 1962, 1805, 1820 ynetim kapasitesi 1811 ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas 43 raklk eitimi 670 izgi film 883 ocuk gzlemevi 849 haklar szlemesi 829, 839, 848 slahevi 837, 843 iilii 834 kabul merkezi 849 Kolluu 837 mahkemesi 836, 837, 843, 849 nfus 828 sal 830, 832 tutukevi 836, 837, 843 yuvas 835 ocuklarn sua itilmesi 837 topluma yeniden kazandrlmas 837 ok Amal Toplum Merkezleri 520 lleme 1374
almlar 56, 1163 Fiyat stikrar Fonu 56 Devlet borlanma senetleri 70-72 il yolu yapmlar 1522, 1523, 1531, 1535, 1536 yardmlar 256, 260, 262, 263, 495, 552, 1131, 1170, 2043, 2087 Disponibilite 222 D bor 41, 49, 308, 314, 1907 Ekonomik likiler Kurulu 442 talep 20, 24, 25 tasarruf 31 ticaret a 36, 37 yardm 446 Doal Afet 1374, 1665, 1677, 1729, 1980-2007 kaynaklar 159, 168, 405, 611, 634, 641, 1124, 1294, 1678, 1800-1802, 1815, 1826 Doalgaz arz 1547, 1556, 1559 sektr 1091, 1092, 1104, 1405, 1406, 1423, 1424, 1428, 1430 Dorudan gelir destei 1274 yabanc sermaye izinleri 39, 435 yabanc sermaye yatrmlar 3, 4, 11, 257, 282, 283, 285, 286, 291, 311, 435, 1215 Dou Akdeniz Blgesi Gelime Projesi 394, 485, 531, 544 Dou Anadolu Blgesel Gelime Projesi 485, 522524, 539 Dou Karadeniz Blgesel Gelime Projesi 485, 525-529, 540-542 Douta hayatta kalma midi 96, 592, 599, 632 Dokuma-giyim 1118, 1148 Dviz kurlar 58, 221 tevdiat hesaplar 65 DS 1657 Dnya Ticaret rgt 266, 425, 614, 1280, 1740 ticareti 32, 264
Eitim 5, 17, 100-106, 110, 111, 127, 133, 147,

150, 162, 177, 178, 186, 247, 291,
302, 303, 500, 653, 655-659, 661-666, 668, 669 finansman 684, 698 Ekonomik birlii Tekilat 397, 403-408 Sosyal Konsey 135, 945, 975 Ekosistem 1368, 1383 Eksik istihdam 922 Elektrik datm kayp ve kaaklar 1407, 1415, 1434 enerjisi 618, 1398, 1399, 1413, 1414 santrallar kurulu gc 1413, 1414, 1433 sektr 89, 90 sektrnde dzenleme 1426, 1439 sektrnde planlama 1391, 1392, 1419, 1422 sektrnde yeniden yaplanma 1389, 1396, 1400, 1401, 1417, 1422, 1425, 1427, 1439 Elektronik 1137, 1153 ticaret 276, 1070, 1080, 1084, 1238, 1251, 1254-1256, 1263, 1264 Emekli Sand 983-986, 998, 1005 Emeklilik ya 139, 601, 987 Emniyet hizmetleri 1885, 1890, 1892, 1896, 1898, 1901 Endstriyel tasarmlar 1131, 2052 Enerji 55, 89, 167, 177, 178, 190, 241, 247, 255, 291, 302, 303, 391, 405, 463, 487, 511, 513, 514, 617, 618, 1103, 1111, 1207, 1214, 1385, 1386, 1416 evre 1386, 1387, 1423, 1436 ormanlar 1376 talep projeksiyonu 1399, 1426, 1429 tasarrufu 1386, 1387, 1408, 1435 tketimi 89, 617, 618, 1385-1388, 1390, 1409, 1411, 1412, 1429, 1431 yatrmlar 1393, 1395, 1438 Enflasyon 24, 76, 79, 80, 183, 195, 197, 288, 289, 314 Enstit 654 Entegre devre topografyalar 2052 Entegre zararl ynetimi 1318 Ergonomi 1378, 1384 Eser sahibinin haklar 2049-2051, 2062 Esnaf 1037, 1038, 1040-1044, 1046-1048 Etkinlik 131, 162, 183, 202, 206, 222, 252, 581, 923, 928, 932, 936, 1836, 1837, 1914, 1957, 2037, 2040, 2069, 2076
235
EUROMED 342 Eximbank 381, 433, 1131 kredileri 267
Faiz 31, 48, 58,59 70, 77

d bte fazlas 48 d kamu kesimi dengesi 42, 316 harcamalar 46, 128, 287, 300, 308, 313 demeleri 42, 46 Faktr gelirleri 43, 44, 895 piyasalar 20 verimlilii 20 Faklte 654 Fayda-Maliyet Analizi 1958 Fert bana GSMH 23, 293 Fikri haklar sistemi 2047, 2048, 2056-2061 Frsat eitlii 491, 662, 676, 695 Folklr 881 Fon ynetimi ilkeleri 1000, 1006 Fonlar 44, 53, 56, 64, 88, 214, 222, 236, 237
Haberleme 177, 178, 241, 291, 391, 1127
Gmrk Birlii 20, 29, 33, 35, 87, 255, 317-319, 320, 321, 322, 329, 341, 375, 425, 616, 1121, 1123, 1124 Gmrklerin Modernizasyonu Projesi 277 Gmhane-Bayburt-Rize Krsal Kalknma Projesi 574 Gneydou Anadolu Projesi 168, 270, 486, 510521, 537, 538 blgesi su rnleri 1354, 1360 Sosyal Eylem Plan 519 sulamalar 1768,1786 Gneydou Avrupa stikrar Pakt 440
G-20 397, 417, 418
Gayri Safi Milli Hasla 20, 22, 23, 31, 36, 37, 4151, 53, 62, 63, 80, 83, 169, 290-294 Gayri Safi Yurt i Hasla 20, 28, 29, 290, 294, 896, 898 Geici igc g 1061 Gelir dalm 15, 122, 125, 128, 142, 162, 185, 497, 608, 609, 889-920, 1009 Gvencesi 908 Gelirler politikas 25, 30, 83, 183, 198, 288 Gemi ina sanayii 1156 Gen mhendislii 4, 1207, 1214 Genletirme 1369, 1371 Genlik 776-785 merkezi 783 Spor Genel Mdrl 785 Genel hayvan saym 1339 Gda gvencesi 919 sal ve gvenlii 744, 757 sanayii 1118, 1147, 1161, 1162 Gini katsays 889 Giriimci Destekleme ve Ynlendirme Merkezleri 520 G 479-481, 502, 503
talep 24, 25, 29
Harita 1743, 1750-1752 Hasta sevk sistemi 731 Hastanelerin idari ve mali zerklii 715 Havayolu ulatrmas 1487, 1498, 1500-1512 yeniden yaplanma 1511, 1512 yolcu tamalar 1498, 1504, 1507, yk tamalar Tablo 32 Hayat boyu renme 676, 693 Hayat sigortas 236 Hayvan gen bankas 1347 hastalklar ve zararllar 1298, 1337, 1349 slah politikalar 1338 Hazine 38, 60 Helsinki Zirvesi 184, 327-329, 331 Hizmetler sektr 25, 26, 28, 129, 131, 170, 290, 472, 921, 923, 1250, 1412 Hoca Ahmet Yesevi 384 Hukuk devleti 1864
erden renenlerin ticareti 235 me suyu 1650, 1652, 1653, 1657, 1659, 1662, 1665, 1767, 1787, 1798 hracat 32-34, 84, 86, 163, 245, 264-268, 275, 282, 299, 306, 427, 430-432, 616, 1115, 1117, 1131 hracatn ithalat karlama oran 306 htisas gmrkleri 1129 htisas mahkemeleri 2053, 2064 kili retim 657 l Envanteri Modellemesi Projesi 498 Gelime Planlar 497, 498 Planlama ve Koordinasyon Birimleri 497
236
la patentleri 2052 leri teknolojiler 1100, 1126 lkretim 173, 653, 655, 680, 689 ller Bankas 1657, 1674 ILO szlemeleri 943 malat sanayii 33, 86, 87, 1113-1117, 1119-1121, 1128, 1140 mar 1647, 1982 nsan haklar 1, 17, 161, 352, 362 nsangc 589, 640, 758, 762, 765, 773, 1126 nsani Gelimilik Endeksi 903 naat 1722-1727 nternet 105, 628, 661, 1235, 1239, 1251, 1253, 1262, 1263 Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt 1550, 1551, skan 1797, 1788 slam Konferans Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi 397-402, 429, 445 stanbul Menkul Kymetler Borsas 74 stee bal sigortal 983 stihdam 129, 131, 143, 144, 170, 198, 245, 257, 292, 482, 502, 503, 557, 563, 579, 586, 603, 604, 609, 895, 898, 921, 924, 928, 931, 933, 935, 939-941, 955, 1114, 1130, 1131, 1140 stinaf mahkemeleri 1856, 1875 sal ve gvenlii 958, 968 Sal ve Gvenlii Kurulu 977 gc 6, 7, 11, 186, 189, 921, 923, 924, 926, 927, 932 katlma oran 926 mobilitesi 915 demeleri 895 piyasas 131, 292, 603, 923, 928, 932, 959, 966 Piyasas Bilgi Danma Kurulu 979, 970 sizlik 130, 598, 925, 929, 931, 935 oran 922, 925, 940 denei 988 sigortas 602, 1000, 1006 sigortas yasas 908 thalat 35, 37, 84, 278, 279, 280, 299, 306
Kabotaj 1487
Japonya Uluslararas birlii Ajans 525 Jeostratejik 21, 165, 181 Jeotermal enerji 1111
Kaak yaplama 1629, 1632, 1633, 1641 Kadastro 1367, 1369, 1745, 1746, 1754, 1755 Kadn 804-816 sal 810 okur-yazarlk oran 804, 806, 814 igcne katlma oran 805 Kalite 144, 161, 182, 491, 528, 545, 580, 640, 683, 724, 725, 764, 1073, 1141, 1147, 1148, 1166, 1169, 1182, 1835, 1836, 1845, 2082, 2084-2087 Kalknmada ncelikli Yreler 547-569 Kamu aklar 24, 42, 77, 80, 196 almlar 1144, 1157 altyap yatrmlar 95 finansman 312-316 gelirleri 43, 1834 harcamalar 29, 45, 46, 141, 201, 203, 207, 289, 313 harcanabilir geliri 297, 300 ihaleleri 2042 ktisadi Teebbsleri 47, 50, 239-242 bor stoku 80, 196 borlanma gerei 42, 316 genel dengesi 20, 47, 53, 288, 313, 314, 316 tasarruflar 31, 305 cret adaleti 954, 955 maliyesi 287 menkul kymetleri 67 personel rejimi 954, 980 sabit sermaye yatrmlar 46, 296, 304 sulamalar 1764 yatrm program 1952, 1954, 1955, 1962, 1963 yatrm reel endeksi 302 yatrmlar 176, 177, 243-254, 302, 477 ynetimi 193, 1827-1854 Kamulatrma 1788, 1797 Kanalizasyon 150, 157, 610, 1653, 1657, 1670, 1675, 1787, 1798 Karadeniz Ekonomik birlii 397, 409-416 Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankas 411, 414 Karapara 75, 2071 Karayolu altyaps 1521, 1531 tama politikalar 1513-1516, 1525, 15271530, 1540
237
ulatrmas 1513, 1522, 1530, 1539, 1542 Yap-let Devret Modeli 1519, 1520, 1532 yasal dzenlemeler 1515, 1516, 1526, 1527, 1541, 1542, 1543 Karkas arlk 1331 Kat mlkiyeti 1649 Katma Deer 25-27, 55, 163, 170, 245, 282, 290, 471, 472, 937, 1113, 1130, 1153 Katma Protokol 318 Kaytd alma 948, 966 ekonomi 2066-2081 istihdam 52, 992, 1003, 2070, 2076 Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu 222 Kaynatrma okullar 689 Kazakistan 403, 382, 384, 385 Kentleme 142, 610, 1607, 1608, 1637, 1645, 1648 Kentsel nfus 1605, 1608, 1612 Kimya 1137 Krgz Cumhuriyeti 403 Krsal altyap 581 kalknma 570-585 kalknma projeleri 1286, 1287 Ksa vadeli avans 60 KKTC 166, 386, 394, 395, 403, 544, 1657 Komu haklar 2049-2051, 2062 Konsolide bte a 47, 48, 49 bte faiz demeleri 46 Konut 1627, 1629-1631, 1634, 1636-1638, 16421645 finansman 1638, 1646 Kooperatif 1791 Kopenhag Kriterleri 184, 352, 353, 362 Zirvesi 323 Korunan alanlar 1364, 1370, 1371 Korunmaya muhta ocuklar 835, 842, 1018 Koruyucu salk 712, 716, 727, 748 KOSGEB 1172, 1181 Ky yolu yapmlar 1524, 1537, 1538, 1542 Kur band 221 politikas 197, 221, 288 sepeti 221
Laiklik 161, 377, 1385
Kk Sanayi Siteleri 501,557, 1166-1168, 1178, 1179 Orta Boy letmeler 256, 257, 269, 462, 466, 501, 552, 933, 1040, 1140, 11691177, 1184, 1186-1188 Kkleri Koruma ube Mdrl 836 Kltr 16, 121, 161, 166, 180, 181, 186, 378, 378, 396, 491, 588, 634, 676, 687, 726, 779, 781, 783, 846, 857-888, 1052, 1055, 1058, 1205, 1598, 1599, 1614, 1616, 1644, 1808, 1973, 2048 Kresel ekonomi 466 rekabet 459 Kreselleme 1-4, 8-19, 184, 189, 194, 350, 456, 457, 586-589, 1050, 1065, 1124, 1463, 1884, 1936, 2040 Ktphane 861
M2 61
Laktasyon 1331 Liman 1479, 1480, 1484, 1488, 1489, 1496 Lksemburg Zirvesi 324, 325
M2Y 61 Maastricht kriterleri 183, 213, 316 Madde bamll 778, 782, 838, 843, 847 Maden arama faaliyetleri 1100, 1102 Kanunu 1095, 1109 Madencilik 1089, 1092, 1094, 1095, 1098, 11071109 Madur haklar 1861, 1880 Mahalli idare 54, 156, 212, 499, 542, 685, 693, 1903, 1904, 1908, 1912, 1914-1916, 1918, 1919, 1924, 1926-1929, 1931, 1940, 1941 Makina imalat 1137 Makroekonomik istikrar 11, 83, 88, 199, 289, 478, 609, 1125 politikalar, 21, 24, 29, 195, 199 program 81-83, 288, 294, 308, 311, 951 Mali piyasalar 13, 20, 57, 70, 72, 222, 224, 225, 228, 229, 231, 235 saydamlk 203, 222, 225, 226, 227, 230 araclk 229 etkinlik 222, 225
238
Sistemi Dzenleme ve Denetleme st Kurulu 225 Maliye politikas 25, 29, 30, 78, 83, 196, 200, 288 Manas 384 Maniplasyon 235 Markalar 2052 Marmara Blge Plan 485, 533, 545 Marmara depremi 345, 476, 532, 1115, 1984 MEDA 343, 347 Medeni kanun 808, 816 Menkul kymetler ihralar 72 Mera slah 566, 1374 ynetimi 566 Merkez Bankas 58-60 Meslek standartlar snav ve belgelendirme sistemi 928, 930, 936 yksek okulu 654, 692 Mesleki danmanlk sistemi 928 Mesleki teknik eitim 655, 691 Metropoller 487, 502, 506, 507 Mevduat 61, 62, 65 bankalar kredileri 62 munzam karlklar 222 sigortas 226 Mikroelektronik teknolojisi 4 Milli deerler 868 Mobil telekomnikasyon 1237, 1251, 1252, Moolistan 385 Muhasebe Standartlar Kurulu 227 Munzam sosyal gvenlik sandklar 990 Mutlak yoksulluk 899, 900, 911 Mhendislik-Mimarlk ve Teknik Mavirlik 1731 Mlkiyetin tabana yaylmas 234 Mteahhitlik hizmetleri 1732 d varlklar 59 i bor kullanm 49 i varlklar 59,60 Nimet-klfet dengesi 995 Nitelikli insangc 760, 765, 773, 1126 igc g 1050, 1061 Norm kadro almalar 953, 980 Norm ve standart birlii 993, 1005 Nfus 171, 172, 1627, 1637 kanunu 636
OECD/DAC 444, 446, 452

Okul ncesi eitim 653, 655, 677, 688, 701 Okullama oranlar 173, 655 Okuma yazma oran 652 Olaanst Hal Blgesi 554, 564 Olimpiyat oyunlar 787, 795 Optimum iletme byklkleri 1297 Ordu-Giresun Krsal Kalknma Projesi 573 Organize Sanayi Blgesi 488, 501, 530, 556, 1611, 1620-1623, 1626 Orman aratrmalar 1379 bakm 1374 kyleri 1790 kyls 1376 yangnlar 1377 yollar 1373 Orta vadeli harcama sistemi 202, 289, 313 Ortalama i borlanma vadesi 70 Ortaretim 173, 653, 655, 663, 667 Otomotiv 1154 Otoyol yapmlar 1517-1520, 1531-1534
kayt sistemi 635 Nkleer enerji 1103, 1437
retim eleman 107, 489, 593, 595, 671, 681

retmen 653, 660, 681, 704 rgn eitim 653 rnek Sanayi Siteleri 501 SYM 674 zel emeklilik sigortas 236 harcanabilir gelir 297, 300 idare 1905, 1918, 1942 istihdam brolar 928, 941 kesim tketim harcamalar 25, 29, 298 kesim sabit sermaye yatrmlar 20, 25, 29, 30, 296 tasarruflar 31, 297, 305 yatrm 178, 292, 303 yatrm reel endeksi 303 zelletirme 55, 188, 215, 239, 240-242, 251, 288, 314-316, 621, 1097, 1128, 1401, 1417, 1443, 1454, 1676, 2041 zrl 833, 842, 1021, 1033
Net
Para ve kur politikas 197, 220, 221

Pasif sigortal 983
239
Patent faydal modeller 2052 marka vekillii 2054, 2065 Pazar ii rekabet 2041 Petrol 1091, 1092, 1104, 1151 Plan blgeleri 509-546 Portfy ynetimi 994 Posta hizmetleri 1240, 1261, 1265, Prim sistemi 1321 tahsilat oran 984 Prime esas kazan 984, 987 Proje dngs 1953 Dngs Ynetmelii 1969 stoku 1953, 1964 ynetimi 1953, 1954, 1959 dviz kuru 20 faizler 20, 25, 30, 31, 61, 70, 71, 80, 88, 288, 295, 314 cret artlar 20 Rehabilitasyon hizmetleri 1022 Rehberlik 676, 689 Rekabet hukuku ve politikalar 2032-2046 kltr 2036 Rekabetgc 32, 186, 189, 245, 264, 282, 758, 766, 1125, 1130, 1133, 1134, 1137, 1141, 1154 Reklam Kurulu 1066, 1067, 1074, 1086 Repo ilemleri 73, Resmi rezervler 40 Rezerv para 61 Risk sermayesi 1218 Ynetimi 228 ynetimi aralar 1283 Rusya krizi 24, 30, 32, 34, 38, 40, 67
Reel
Saln korunmas 726 Salk 17, 162, 177, 178, 187 bilgi sistemi 741 eitimi 727, 733 evi 709 hizmeti sunumu 730, 741, 755 insangc 710, 720 meslekleri 754 oca 709, 732
personeli says 761 sigortas 215, 600, 711, 730, 997 ynetimi 735 Salkta eitlik ve hakkaniyet 725 Sanat 877, 881, 882 geleneksel el sanatlar 855 Sanatkar 1037-1043, 1046-1048 Sanayi sektr 25, 26, 28, 88, 131, 147, 168, 170, 178, 189, 261, 290, 321, 392, 472, 474, 596, 616, 663, 668, 703, 923, 1122-1131, 1135, 1137-1147, 1192, 1212, 1221 retimi 25, 35 rnleri 1123,1131 Sanayinin desteklenmesi 1130 Satn alma gc paritesi 23, 461 Savunma sanayii 1132, 1137, 1145, 1195, 1211 Sektrel D Ticaret irketleri Modeli 269 kmeleme 272 Sendikal Haklar 944, 974 Sendikalar 957, 969 Serbest blgeler 273, 555 Serbest Ticaret Anlamas 434 Serbest zamanlar 851-854 Sermaye hareketleri 24, 38, 40 piyasas 31, 74, 232, 233 Piyasas Kanunu 74 stoku 292 Sigortaclk 236 Sr ithalat 1335 Silvikltr 1371 Snai haklar 2052-2055, 2063 Snr ticareti 281 Sistemik risk 230 Sivas-Erzincan Krsal Kalknma Projesi 574 Sivil istihdam 982, 992 toplum kurulular 609, 851, 854 toplum organizasyonlar 1380, 1970-1979 Sokak ocuklar 834, 852 Sokakta alan ocuklar 834 Sondaj Karot Bilgi Bankas 1112 Sosyal diyalog 949, 965, 976 fonlar 44
240
ehir ormancl 1375 ehirleme hz 150, 1605, 1612 irket birleme ve devralmalar 2040
gvenlik 44, 51, 52, 120, 128, 199, 216, 218, 315, 817, 823, 907 gvenlik reformu 52 hizmet 916, 1009, 1015, 1019, 1024, 1026, 1028, 1030, 1032-1034, 1036 Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu 835, 1010 ormanclk 1376 sigorta 982 yardm 907, 1009-1013, 1015, 1017, 1019, 1026, 1028, 1033-1036 Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu 1011 Sosyoekonomik gelimilik endeksi 468, 469 Szlemeli yetitiricilik 1341 Sponsorluk 802 Spor 790, 792, 793, 794, 798, 800-803 SSK 983-987, 1005 Standart d alma 938 Stand-By Anlamas 81, 288 Stok ynetimi 1283, 1322 Su kaa 1656 kaynaklar 1652, 1660, 1661, 1671 Kullanc Birlikleri Kanunu 1795 standartlar 1672 Yasas 1792 Sulanan alan 1764 Suni tohumlama 1333, 1345 Srdrlebilir byme 291 kalknma 159, 464, 579, 640, 1802, 1810 turizm 1573, 1587, 1826
Tahvil ihralar 38 Takasbank 74 Takip ve ynlendirme alt ve st kurullar 784 Tam gn 739, 751 Tantm faaliyetleri 1596, 1598, 1598, 1603 Fonu Kurulu 1604 eleri 1600 Tapu 1744, 1753 Tarm gelirleri 895 politikalar 1278, 1279, 1280, 1281
sat kooperatifleri ve birlikleri 1276, 1292 sektr 27, 28, 84, 170 Tarmda Yeniden Yaplandrma ve Destekleme Kurulu 1276, 1307 Tarmsal aratrma 1288, 1289 girdiler 1317 iletmeler 1270 KT'ler 1291 rn Sigortalar Kanunu 1277, 1306 yaym 1320 Tasarm 1125, 1126, 1142, 1154 Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu 64 mevdutlar 61 Takn 1666 Taocakl Nizamnamesi 1095, 1109 Teknik ibirlii 426 yardm 386, 445, 447, 453 Teknoloji 1-8, 105, 162, 163, 189, 245, 247, 257, 265, 272, 282, 286, 447, 500, 529, 586-589, 634, 679, 739, 770, 933, 1070, 1077, 1124, 1126, 1130, 11351138, 1142, 1145, 1190, 1192, 1203, 1205, 1207-1209, 1211-1216, 1218, 1222, 1227 enstitleri 1138 kapasitesi 282, 596, 1138 Teknolojik gelime 1-8, 586, 634, 641, 939, 1070, 1124, 1199, 1205, 1215, 1246, 1250, 1259, 1678 Teknopark 1138, 1184, 1222 Telekomnikasyon 4, 1231, 1236, 1237, 1243, 1248, 1249, 1251, 1252, 1268 Telif haklar 866 Temel eitim 658, 678, 690 salk 712 Tevik belgeli yatrmlar 495,552 politikalar 257 Ticari banka kredileri 67 bankalar 64, 65 bankalar konsolide bilano bykl 63 TKA 385 Tp fakltelerinin renci kontenjanlar 722, 740 TOBB 441
241
Tohumluk 1309, 1315, 1316 Toplam dourganlk hz 631, 632 Toplam Faktr Verimlilii 169, 291, 302, 304 Toplam krediler 67 Toplam yatrmlar 31, 175, 176, 255 Toplu konut 1629 Toplu pazarlk 947, 950 Toplum merkezi 1014 Toplumsal dnm 164, 168 Toprak muhafaza 1374 Toptan eya fiyatlar 61, 77-79 TPAO 382 Trafik yasal dzenlemeler 2011, 2015, 2016, 2018, 2019, 2022, 2028, 2029 denetim hizmetlerinin etkinletirilmesi 2008, 2011, 2012, 2024 eitimi 2016, 2017, 2023, 2024, 2027 kara noktalar ve kaza analizleri 2012, 2020, 2026, 2031 kazalar 2009, 2013-2015, 2026, 2030 Transfer harcamalar 45, 46 sistemi 912 Transgenik bitkiler 1315, 1329 Turist says 94, 630, 1563, 1575 tketiciler 1085 Turistik yatak kapasitesi 1564, 1576 yre belediyecilii 1921, 1578 Turizm 255, 303, 307, 474, 529, 553, 584, 630, 1498, 1563-1594 eitimi 1568, 1582 gelirleri 94, 299, 307, 630, 1563, 1574 mevzuat 1588-1594 tevikleri 1577 altyap 1569, 1579, 1580, 1567 tketici haklar 1085 eitlendirilmesi 796, 1586 Tuz Kanunu 1095, 1109 Tketici fiyatlar endeksi 52 haklar 1072, 1085 Konseyi 1066 Mahkemeleri 1066, 1074, 1081 Sorunlar Hakem Heyetleri 1066, 1068, 1074, 1088
Ulam 167, 177
Tketicinin bilgilendirilmesi 1071-1073, 1078 eitimi 1072, 1075 Korunmas Hakknda Kanun 1066, 1082 rgtlenmesi 1076 Tketim mallar 35, 1119 Trk Akreditasyon Kurumu 1141 Cumhuriyetleri 166, 377-381, 389, 403, 407, 430, 434, 437, 438, 445, 449 dili 870, 872 kltr 867, 874, 884 Trkiye trkesi 873 Trkmenistan 403, 382 Ttn destekleme almlar 1163
cret
Ulatrma Ana Plan 1440, 1452 evre 1450, 1455 koordinasyon 1442 sektr 91, 92 uluslararas ilikiler 1462 Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan 1799, 1809, 1810 Program 184, 332, 333, 338, 354, 355, 357, 364-367 yenilik sistemi 1202, 1228, Uluslararas Mteahhitler Birlii 380 Para Fonu (IMF) 81, 288 rekabet 2 rezervler 59 tahkim 55 Uyuturucu kullanm ile mcadele 784 Uzaktan Alglama Sistemleri 1381, 1748, 1758, 1759 eitim 679 Uzun Vadeli Gelime Stratejisi 160-181 artlar 32, 77 politikalar 951, 967 cretsiz aile iisi 898, 901, 924, 925 lke tantm 1595, 1598 retici birlikleri 1277, 1304 rn Borsalar Gelitirme Projesi 1319 gvenlii 1087
242
Vakf eserleri 888
Yabanclarn alma izinleri hakknda mevzuat
Vardiya uygulamas 720 Vergi 31, 43, 44, 208-212, 223, 231, 236, 315 d normal gelirler 44 gelirleri 43, 44 yk 909 Veri iletiim alt yaps 1239 Verimlilik 6, 20, 24, 198, 588, 1166, 1176, 1316, 1837, 2082, 2084, 2087
961, 981 Yan sanayi 1124, 1159, 1182 Yap Denetimi 1635 Yaplabilirlik etd 1953, 1954, 1960, 1962 Yapsal deiim projeleri 20 dnm 169 fonlar 462 reformlar 199 Yap-let-Devret 57, 241, 1401, 1404, 1501, 1507, 1519, 1520, 1657, 1669, 1676 Yar zamanl alma 721 Yallar 1022, 1033 Yatak kullanm oran 709 Yatl ilkretim blge okullar 558 Yatrm mallar 1119 politikalar 243-263 tahsisleri 1954 Yatrmlarn desteklenmesi 258, 1130, 1140 Yaygn eitim 653, 670, 693 Yaynclk 1231, 1267, Yazlm 105, 257, 1137, 1153, 1230, 1234, 1242, 1245, Yem retimi 1348 Yeni malzemeler 4, 1207 Yeni sanayi merkezleri 474, 475, 500, 501 Yeni teknolojiler 162, 1104, 1126, 1142, 1154, 2056 Yenilenebilir enerji 1436 Yerel sanayi odaklar 466
Zaman ynetimi 853
Ynetim 1906, 1908, 1913, 1918, 1925, 1930, 1931, 1933-1939, 1942, 1945, 1947-1950 Yerli enerji kaynaklar 1436 Yeil Kart 711, 1016 kuak 1366, 1375 Sertifika 1382 Yeilrmak Havza Geliim Projesi 530, 543 Yetitiricilik 1352, 1359 Yetitirme yurdu 835 Yllk nfus art hz 96, 592, 631, 632 Yoksullama riski 912 Yoksulluun azaltlmas 17, 910, 1024 Yoksulluk 126, 174-178, 185, 608, 889, 920 Yoksullukla mcadele program 608, 889, 917, 918 Yozgat Krsal Kalknma Projesi 570, 572 Yurt d inaat sektrnde alan igc 1050 Yurt dnda Yaayan Trk vatandalar 1049-1052, 1054-1058, 1060-1062, 1064 Vatandalar Danma Kurulu 1053 Vatandalar st Kurulu 1053 vatandalarn sosyo-kltrel sorunlar 1052, 1055, 1058, 1063 Yurt ii ve yurt d tantma 1598, 1600, 1601 Yurtd mteahhitlik irketleri 438 Yurtd yatrmlar 268 Yurtii talep 29, 30, 35, 79 tasarruflar 31, 305 Yksekokul 654 Yksekretim 173 harc 698 kredisi 698 Kurulu 694
Zanaat 877 Zonguldak-Bartn-Karabk Blgesel Gelime projesi 485 Zorunlu sigorta uygulamalar 238
243

Plan 8

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Plan 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI 2001 - 2005

UZUN VADEL STRATEJ VE

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI 2001 - 2005

UZUN VADEL STRATEJ VE

Karar Tarihi: 27.6.2000

IV. KALKINMADA NCELKL YRELERN GELTRLMES ....................... V. KIRSAL KALKINMA ...................................................................................

XIII. EVRE ......................................................................................................... 187

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Birinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, kinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, kinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, nc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 1- Ana Sektrler tibariyle Katma Deer Gelimesi

(1) Gerekleme Tahmini

TABLO: 2- retimde Sektrel Gelimeler

Sektrler Tarm Sanayi Hizmetler Toplam

(1) Gerekleme Tahmini

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 3- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Artlar

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 4- GSMHnn Harcamalar tibariyle Yzde Dalm

(1) Gerekleme tahmini

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 5- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar

TABLO: 6- Sektrel Sabit Sermaye Yatrmlar

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 7- demeler Dengesi

(1) Gerekleme Tahmini

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Drdnc Blm

TABLO: 8- Kamu Kesimi Genel Dengesi

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Beinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Beinci Blm

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Beinci Blm

TABLO: 9- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum almalar

ncelenmesi Devam Edenler

ncelenmesi Balamayanlar 580 250

VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Beinci Blm

TABLO: 10- Trk Mevzuatnn AB Mktesebatna Uyum Durumu (1)