BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.

TRKYE BORAT YATAKLARI Jeolojik Konumu, Ekonomik nemi ve Bor Politikas Cahit HELVACI Dokuz Eyll niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 35100 Bornova-ZMR (e-mail: cahit.helvaci@deu.edu.tr) ZET Doada az bulunan ve duraysz elementlerden birisi olan bor, yerkabuunda ortalama 10 ppmden az olarak bulunmaktadr. Bor elementinin yerkabuundaki genel dalm ok az olmasna karn, belli ortamlardaki bor konsantrasyonlarnn ok fazla orandaki art, ekonomik bor yataklarnn oluumunu sonular. Trkiyenin bilinen borat yataklar, Tersiyerde balayan ve Kuvaternerin balangcna kadar devam eden volkanik aktivitelerin yer ald dnemlerde, Miyosen glsel (lakstrin) ortamlarda depolanmtr. Trkiye borat yataklarnn tm, volkanik aktivite ile ilgili yataklar olarak snflandrlr. Bigadi ve Sultanayr (Balkesir), Kestelek (Bursa), Emet (Ktahya) ve Krka (Eskiehir) borat yataklar, Miyosen volkanizmas srasnda playa-gl tortullar iinde birikmitir. Bor mineralleri, aklta, kumta, kilta, eyil, marn, kireta ve tf ardalanmal istifte; amurta, kilta, eyil ve tfler iinde olumutur. Miyosen volkanosedimenter tortullar iinde yer alan Trkiye borat yataklarnn geometrisi, genel olarak tortullar iinde merceksel yaplar sunmasna karn, ska tortullarla ardalanmalar, ince bantlar ve yanal olarak kamalanmalar gsterirler. Trkiyedeki tm yataklarda, bor ieren birimlerden nce ve sonra yaygn olarak kireta kelimi gereklemitir. Trkiye borat yataklar, dnyann en byk ve yksek tenrl (srasyla % 30, 29 ve 25 B2O3) kolemanit, leksit ve boraks (tinkal) yataklar olup, dnya ihtiyacnn byk bir kesimini uzun yllar karlayacak boyuttadr. Yaygn bir kalsiyum borat olan kolemanitin, Krka dndaki tm borat yataklarnda egemen mineral olmasna karn, Trkiye borat yataklarnn ayrntl mineralojileri nemli derecede farkllklar gstermektedirler. leksit (sodyum-kalsiyum borat) ve boraks (sodyum borat) nemli borat mineralleridir. Boraks yalnzca Krkada gzlenmektedir. Trkiyedeki bor yataklar rezerv ve tenr bakmndan tm dnyada rakipsizdir. Tm dnya lkeleri ok yaygn kullanm olan leksit ve kolemanit mineralleri bakmndan Trkiyeye bamldr.

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Endstride ise boratlar, borik asit ieren veya temin eden herhangi bir bileik olarak tanmlanrlar. ok sayda mineral borik asit ierir, fakat tm dnyada ekonomik olarak bilinen nemli mineral vardr: boraks, leksit ve kolemanit. Bu mineral, dnya borat ihtiyacnn yaklak % 90n karlayan bata Trkiye ve Amerika Birleik Devletleri olmak zere ok snrl saydaki lkelerde retilmektedir. Bor ve bor rnlerinin katma deerleri ok yksektir. Kullanm alanlar bakmndan stratejik neme sahiptirler. rnein, Ortadou iin petrol ne ise Trkiye iinde bor ayn nitelik ve nemdedir. Trkiye borat retiminde nder lke olabilmek amacyla son yllarda ABD ile rekabet etmede byk admlar atmtr. Bor ve borat mineralleri, bugnn modern endstrisinde geni kullanm alanlar bulmaktadr. Ekonomik ve ticari boyuttaki leksit ve kolemanitin byk bir kesimi Bigadi ve Emet blgelerinden ve bunlara ek olarak boraks, Krkadaki byk boyuttaki yataktan retilmektedir. Boratlar, olaan olarak borik asit veya B2O3 ierii ile tanmlanr ve satlrlar ve en nemli istatistiksel veriler B2O3 ton olarak listelenirler. Endstride satlan rnlerden en nemlisi boraks pentahidrat veya borik asit olup pazarlanan en nemli rndr. Trkiye, dnyann en byk boraks, leksit ve kolemanit yataklarna sahiptir. Tm dnya lkeleri, kolemanit retimi ynnden tamamen, leksit retimi ynnden ise ksmen Trkiyeye bamldr. Bor madenlerinin retimi ve pazarlanmas, ham veya yar maml rnlerin yerine mutlaka u rnlere doru ynlendirilmeli ve bu ama iin gerekli yatrmlar acilen yaplmaldr. Gnmzde ok deiik sanayi dalnda kullanm alan bulan bor rnleri, teknolojinin geliimine paralel olarak orantl art gstermektedir. Trkiye bor retimini elinde bulunduran Etibank A.., ekonomik ve siyasal basklardan ve etkilerden korunmak iin bamsz ve zerk bir yapya acilen kavuturulmaldr. Bylece daha etkin retim ve yaplanma iine girebilecek ve rekabet gcn artracaktr. Anahtar Kelimeler: Bor Mineralleri, Trkiye borat yataklar, Boratlar TURKISH BORATE DEPOSITS Geological setting, Economic Importance and Boron Policy The boron, which is one of infrequent and unstable elements, is found less than 10 pmm in the earth crust. Although the minor distribution of the boron element in the crust, increasing contentration of boron in the specific environments results in economical borate deposits. The known borate deposits of the Turkey were deposited in the lacustrine environment during Miocene when the volcanic activity occurred since Tertiary to Quaternary. All of the Turkish
5

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 borate deposits are classified as volcanic related deposits. The borate deposits in Bigadi, Sultanayr (Balkesir), Kestelek (Bursa), Emet (Ktahya) and Krka (Eskiehir) were deposited in the playa-lake sediments during Miocene volcanism. The borate minerals are formed within the sequence consisting of conglomerate, sandstone, claystone, shale, marl, limestone and tuff intercalation. However, the geometry of the deposits within the volcano-sedimentary sequence is usually lenticular in shape, they may display intercalation with sediments as fine beds and laterally continuous wedges. The limestone sedimentation extensively occurred before and after boratebearing units in the Turkish borate deposits. The Turkish borate deposits contain largest reserve and grade (30, 29 and 25 % B2O3, respectively) in colemanite, ulexite and borax (tincal), which can largely meet worlds need for many years. Although colemanite, calcium borate mineral, is dominant in whole borate deposits of Turkey except that of Krka, detailed mineralogy of the deposits exhibit considerable differences. Ulexite (sodium-calcium borate) and borax (sodium borate) are economically important minerals. Borax is only found in the Krka deposit. The countries all over the world is dependent upon Turkey with respect to colemanite and ulexite reserves which are widely used in the industry. The borate in industry is defined as compounds having or producing boric acid. Many of the minerals contain boric acid but three of them are economic: borax, colemanite and ulexite. About 90 % of the worlds need to borate minerals are produced in Turkey and USA, and other countries have limited production. Boron and their products are of high added value and have strategic importance with respect to field of use. In recent years, Turkey has improvements to be a leader and to compete with USA in the world production. Boron and borate minerals are largely used in todays industry. The economic and commercial reserves of ulexite and colemanite are largely produced from Bigadi and Emet, additionally borax from the large deposits of Krka. Borates are typically defined and sold in terms of boric acid or B2O3 content. The statistical data regarding boron content are listed as tons of B2O3. The most important commercial matter in industry is borax pentahydrite or boric acid for marketing. Turkey has largest borax, ulexite and colemanite reserves in the world. All the countries are dependent upon colemanite and ulexite reserves of Turkey. Boron production and marketing policy should be directed to the end products instead of raw materials and necessary investments

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 must urgently be made. The boron products are increasingly used in different industrial fields due to the technological developments. The ET BOR A.., which holds the boron production in Turkey, must be configured as independent to resolve the economic and political constraints. Therefore, the ET BOR A.. will commit the effective production to increase the strength of competetion. Keywords: Boron Minerals, The Turkish borate deposits , Borates GR Bor elementinin, yerkabuunda ender bulunan ve dzensiz bir ekilde dalm olan elementlerden biri olmasna karn, baz snrl alanlarda ekonomik lde olabilen birikimleri mevcuttur. Borat mineralleri, eitli ortamlarda ve farkl koullarda olumaktadr. Ekonomik olarak en nemli yataklar, orojenik kuaklardaki Tersiyer volkanik aktiviteleriyle ok yakndan ilgilidir. Sz konusu yataklar, yaknsayan levha kenarlarna yakn blgelerde yer almaktadr. Belirtilen bu blgeler andezitik-riyolitik volkanizma, kurak veya yar kurak iklimler ve denizel olmayan evaporit ortamlar ile karakterize edilmektedirler. Trkiye, ABD, Gney Amerika ve dier birok ekonomik borat yataklarnn tm volkanik aktivite ile birlikte bulunan denizel olmayan evaporitlerdir. Neojen volkanosedimenter tortullar iinde yer alan Trkiye borat yataklarnn geometrisi, genel olarak tortullar iinde merceksel yaplar sunmasna karn ska tortullarla ardalanmalar, ince bantlar ve yanal olarak kamalanmalar gsterirler. Borat yataklarnda ekonomik deeri yksek olan kolemanit, leksit ve boraks gibi bor mineralleri baskn olmasna karn, bu minerallere elik eden dier bor ve bor olmayan mineraller de mevcuttur. Daha az ekonomik ve daha dk oranda bulunan bu mineraller, yataklarn tenrlerini olumlu ve olumsuz ynde etkileyebilirler. Ayrca bor minerallerinin, ortamn pH, scaklk ve kimyasal artlara bal olarak birbirlerine ksa bir zaman iinde dnmleri, belirli bir mineral iin yaplan iletmelerde ve daha sonra srasyla stoklama ve pazarlamada zgn sorunlar ortaya koyabilirler. Bat Anadoluda geni yaylm gsteren Neojen havzalar, deiik boyutlarda ok farkl endstriyel hammaddeler kapsar, rnein linyit, bitml eyl, uranyum ve borat yataklar iermektedir. Genellikle karasal (alvyonel ve glsel) tortullar ve volkanik kayalar ieren Bat Anadoludaki Neojen havzalarnn byk blm, ok nemli boyutlarda ekonomik kaynaklar iermektedir. Ancak gnmze dek ekonomik varl henz kefedilmemi havzalar bulunabilir.

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Dnya borat rezervinn %70ine yakn bir blm bu havzalarda bulunmaktadr (Helvac, 1983; Helvac ve Alonso, 2000; Helvac ve Orti, 1998). Dier taraftan, Elbistan dnda kalan Trkiye linyit rezervinin %80i, bitml eyl ve uranyum rezervinin tmne yakn bir blm, yine Bat Anadoluda yer alr. Bu ynleriyle sz edilen havzalarn Dnya leinde ekonomik nemleri bulunmaktadr. Tortul ve volkanik kaya topluluklar ieren bu havzalar, genellikle byme faylar tarafndan snrlandrlmlardr. Neojen tortul dolgusu, egemen olarak krntl ve karbonatl olabilen alvyonel ve glsel kaya bileenlerinden yapldr (ekil 1). Bu yazda, Bat Anadoluda yer alan baz bor havzalar tantlacak ve bu havzalarn stratigrafik konumu, mineralojik zellikleri ve oluum modeli konusuna bir yaklam yaplacaktr. Dier taraftan, bor ve bor rnlerinin Trkiye iin nemi ve Trkiyenin bor politikas tartlacaktr. BOR ELEMENTNN JEOKMYASAL DAVRANII, YATAKLARIN DAILIMI VE SINIFLANDIRILMASI Atom arl ok kk (10.811) olan bor elementi, metalik ve metalik olmayan (ametal) zelliklere sahiptir. Doada en az bulunan ve en duraysz elementlerden birisi olan bor, yerkabuundaki ortalama miktarnn 10 ppmden az olduu ngrlmtr. Buna karn bor, her trl jeolojik ortamda oluan minerallerde bulunur. Bor elementinin ift ynl zellii, olaan saylmayan ender bileiklerin olumasna neden olur. deerli bor (B3+) yksek iyonik potansiyelinden (i=13.0) dolay doada serbest olarak bulunmaz. Bor, ounlukla turmalin minerali iinde ve birok plutonik ve metamorfik kayalarn bileiminde gzlenir (Rankama ve Sahama, 1950; Goldschmidt, 1954; Grew ve Anovitz, 1996). Bunun yannda tortul kayalarda, zellikle krnt halindeki turmalinlerin bileiminde ve iz element olarak illitik killerin iinde bulunur. Denizel killi tortullar, denizel olmayan tortullardan bal olarak daha fazla bor ierirler (Landergren, 1945). Tortullarn bileimindeki bor ile kelme ortamndaki suyun tuzluluu arasnda sk ilikilerin varl tartlmtr. Denizel tortullar iin birok yazarlar tarafndan nerilen ortalama deerler, 110-120 ppm B arasndadr (Goldschmidt, 1954). Buna karn baz yazarlara gre deniz suyunda nemsenmeyecek oranda (4-6 ppm B) bor vardr (Sverdrup, Johnson ve Fleming, 1942). Gl ve scak su kaynaklarnda bor konsantrasyonu geni oranda deiir. Anlan deiimlerin ou volkanik aktivite ile ilikilidir. Denizel olmayan evaporit yataklarnda bor minerallerinin maksimum konsantrasyonlara ulat saptanmtr. Buna karn karasal kkenli krntl tortullar bor bileenleri ynnden olduka fakirdir. Borlarn byk blm, sulu borat minerallerinin egemen olduu yataklarda genellikle volkanizmann etkili
8

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 olduu kurak blgelerdeki kapal havzalarda oluurlar. Bor mineralleri karasal veya denizel tortullama ortamlarnda, doal bor zeltisi kapsayan sularn buharlamas sonucu kelirler. Bor elementinin yerkabuundaki jeokimyasal dalm ve devirsel davran ile ilgili sorunlar, Goldschmidt, Landergren, Harder ve Watanabe gibi birok deiik aratrc tarafndan tartlmtr. Dier elementlere oranla yerkabuunda ok az miktarda var olan borun devirsellii ve konsantrasyonu ok iyi olarak saptanmtr (ekil 2). Bor mineralleri, eser miktarlarda dnyann birok yerinde gzlenir. te yandan, ekonomik boyuttaki bor yataklarna Trkiye (Bat Anadolu), ABD (Kaliforniya), Sovyetler Birlii, Kanada, Arjantin, ili, Bolivya, Peru, Tibet, in, Hindistan, ran, Suriye, Yeni Zelanda, Yeni Gine, talya, Japonya, Almanya ve Britanya adalarnda rastlanmtr. Bor elementinin yerkabuundaki dalm ok az olmasna karn, belli alanlardaki bor konsantrasyonunun ok fazla olmas ve olaanst art ekonomik bor yataklarnn oluumunu sonular. ABD, Gney Amerika, Trkiye ve dier ekonomik anlamdaki bor yataklar, volkanik aktivitelerin etkin olduu ac ve tatl su koullarnda olumulardr. Deniz suyunda bal olarak yksek oranda gzlenen bor elementi, denizel evaporitlerde yersel olarak bor minerallerini oluturmulardr. Bu tr oluuma rnek olarak, Permiyen yal Stassfurt ve ekonomik olmayan Yorkshire yataklar gsterilebilir (Borchert ve Muir, 1964). Granitler evresindeki skarn zonlarndaki kontak metasomatik borat yataklar Rusya ve Trki Cumhuriyetlerinde byk ekonomik deerlere sahiptir (London ve di., 1996; Aleksandrov, 1985). Buna karn Skye adasndaki (skoya) benzer ekilli borat yataklar ekonomik deildir (Tilley 1951).

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

ekil 1. A) Bat Anadolu Neojen havzalar ve bor yataklarnn bulunduu blgeler. B) Bigadi, Sultanayr, Kestelek, Emet ve Krka blgelerinin Neojene ait stratigrafik kesitleri ve boratl birimleri.
10

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Gney Amerika ve Japonyadaki termal sular ile Tuscanydeki (talya) volkanik blgelerin youn volkanik gazlar nemli miktarda bor ierirler (Donato, 1951). Bor yataklar eitli ortamlarda ve koullarda olumasna karn, ekonomik bakmdan en nemli yataklar, Tersiyerde gelien karasal evaporit ortamlar (kapal havzalar) ile, kurak veya yar kurak iklim koullarnda ve orojenik kuaklar boyunca gelien, andezitik-riyolitik magma ile temsil edilen geni yaylml gen volkanitler ile yakndan ilikilidir.

ekil 2. Bor elementinin devirsellii ve konsantrasyonu. Borun kayalardaki bulunuu, Goldshimidt, Landergren ve Hardera gredir (Watanabe, 1964den alnmtr). 1. Borun kayalardaki ortalama ierii (g/t); 2. Borun ekzojenik konsantrasyonu (%); 3. Borun endojenik konsantrasyonu (%); Ss-sasolit; Ux-leksit; Cl-kolemanit; Pd-pandermit; Ke-kernit; n-inderit; Bc;borasit; Sz-szaibelyit; L-ludvigit; K-kotoit; J-jimboit [Mn3(BO3)2]; Dt-datolit; Ax-aksinit; Tturmalin; Br-braunit. Dnyada bilinen nemli bor yataklar iin birok yazar eitli jenetik snflamalar nermilerdir (Meixner, 1953; Shabynin, 1957; Watanabe, 1964; Aristarain ve Hurlbut, 1972). En son snflama Aristarain ve Hurlbut (1972) tarafndan yaplmtr. Anlan yazarlar, borat yataklarnn balca farkl ortamla ilikili olduklarn ne srmlerdir: A. Derinlik kayalar ile ilikili yataklar, B. Volkanik etkinliklerle ilikili yataklar,

11

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 C. Denizel tortullarla ilikili yataklar. A ve B trndeki yataklar ekonomik bakmdan en nemli olanlardr. rnein, Rusya ve Trki Cumhuriyetlerinde A tipinde, Trkiye ve Amerikada (Kaliforniya) B tipindeki yataklar nemlidir. Trkiyedeki tm bor yataklar volkanik etkinliklerle ilikisi olduundan B tipinde toplanrlar. Gmlm, diyajeneze uram veya az ya da orta derecede deiim gsteren eski playa veya gl yataklar (Emet, Krka, Bigadi, Kestelek vs., Trkiye; Kaliforniya, ABD; And Dalar, Arjantin) en nemli ekonomik yataklardr. Bor minerallerinin bileimsel ve yapsal zellikleri yataktan yataa byk oranda deiir. Buna karn bor mineralleri genellikle Ca, Ca-Na, Na, Mg ve Sr boratlar olarak grlrler. Denizel olmayan birok ekonomik bor yataklarnn ana bileenleri Ca ve Na boratlardr. BATI ANADOLU NEOJEN NCES TEMEL KAYALARI Bat Anadoluda yer alan Neojen ncesi temel kayalar, genel olarak metamorfik ve metamorfik olmayanlar eklinde iki grup altnda toplanr. Metamorfik temel kayalar balca Menderes, Kazda ve Erigz masifine ait kaya bileenlerini kapsar. Menderes ve Erigz masifleri, egemen olarak alttan ste doru, gzl gnays, rt istleri ve mermer bileenlerinden yapldr. Kazda masifi balca metadnit, metagabro, piroksenit, paragnays ve mermerlerden oluur. Menderes masifinin temel kayalar genellikle Doanbey-Grdes-Ktahya izgisinin gneyinde ok geni bir yaylm gsterir. Bu izginin kuzeyinde kalan alanlarda metamorfik olmayan Neojen ncesi temel kayalar yer alr. Metamorfik olmayan temel kayalar, egemen olarak Mesozoyik yal ofiyolit, fili ve platform karbonat kayalarndan oluur. Mesozoyik temel kayalar olduka karmak bir i yap zellii gsterir ve zmir-Ankara zonu birimleri ile temsil edilirler. Bu kaya topluluklar, Menderes masifi zerinde ounlukla bindirmeli olarak bulunur. Kaya (1981 b), blgedeki Mesozoyik kayalarn olaslkla Paleosende Bat Anadoluyu etkileyen K-G ynl sktrma kuvvetlerine bal olarak, Menderes masifi zerine itilmi olabileceini belirtir. Bat Anadolu Neojen havzalar, metamorfik ve metamorfik olmayan temel kayalar zerinde almtr. Neojen tortul dolgusuna ait krntl bileenler, bu temel kayalarndan tremitir. Dier taraftan Neojen havzalarnn gidileri, yaylmlar, tortul istiflerin kalnl ve geometrisi, Neojen ncesi temelin tektonik yapsyla denetlenmi olmaldr (Ylmaz ve di., 2000).

12

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 BATI ANADOLU NEOJEN HAVZALARI VE TORTUL FASYESLER Bat Anadoluda yer alan KD-GB, K-G ve KKD-GGD gidili Neojen havzalar egemen olarak Miyosen; D-B gidili havzalar ise st Miyosen ve daha gen tortullar ile doldurulmutur. Bu havzalar batdan douya birbirine kout dizilim gsterirler (ekil 1). Neojen havzalarnn snrlar ounlukla byme faylar ile snrlandrlm, tortul dolgu kalnl ve yaylm bu faylarla denetlenmitir. Bat Anadoludaki Neojen tortul dolgusu, lagn nitelikli denizel, alvyonal ve glsel olmak zere ana tortul fasiyesinden oluur. Denizel Miyosen, GB ve KB Anadolu da yer alr. GB Anadoludaki denizel Miyosen tortullar Denizli gneyinde yaylm gsterir. Kaya (1981 b) Mula-Denizli dorultulu tektonik izginin kuzeyinde karasal, gneyinde denizel tortullar ieren Neojen havzalarnn gelitiini vurgular. Denizli gneyinde Tavas-Kale-Yeniehir yresindeki denizel tortullar altta molas fasiyesinde kaba ve ince taneli krntl kayalardan, stte karbonatl tortullardan oluur (Gken, 1979; Nebert, 1961). Gken (1979), Nebert (1961), Erentz ve ztemur (1964), Lutting ve Steffens (1976), Benda ve di. (1977), Becker ve Platen (1970) ve Altnl (1955), paleontoloji verilerine dayanarak, Denizli yresindeki krntl birimlere Akitaniyen; karbonatl birimlere ise Burdigaliyen yan verirler. KB Anadoludaki denizel Miyosen, Kazda masifinin gneyinde Burhaniye ve Ayvalk evresinde yeralr (nci, 1983). Egemen olarak ince taneli krntl ve karbonatl tortullardan oluur. GB Anadoludaki denizel Miyosenden kaba krntl tortullarn olmay ve ar volkanik katklarn yer almasyla ayrtedilir (Ylmaz ve di., 2000). Bat Anadoludaki alvyonel fasiyesler, altta alvyonel yelpaze, stte akarsu kkenli tortullardan oluur. Alvyonel yelpaze tortullar ounlukla, yakn evredeki temelden tremi blokta, kaba taneli aklta ve kaln katmanl kumtalarndan oluur. Akarsu tortullarndan kaba taneli, dzensiz i yaps ve ok ksa aralklarda yanal deiimli olmas ile ayrlr. Kaynak ilerisinde akarsu tortullar ile egemenleir. Bunlar genel olarak kanal dolgusu aklta, apraz katmanl kumta ve amurtalarndan oluur. Bat Anadoludaki glsel tortullar egemen olarak alttan ste doru aklta, kumta, amurta, kilta, kireta ile volkaniklastik ve piroklastik bileenlerden oluur. Egemen kaya bileenleri amurta, kilta, kireta ve volkanitlerdir. nce taneli tortullarda, varva benzeri dzgn
13

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 laminalanma ve bitml eyl ara dzeyleri olaandr. Farkl Neojen havzalarnda yeralan glsel kiretalar ou yerde tatl-su alglerini ve gastropodlar bol miktarda ierir. Glsel birimler genellikle alvyonel tortullar zerine uyumsuz olarak gelir (Helvac ve di., 1987; Helvac ve Yamurlu, 1995). TRKYE BORAT YATAKLARININ DAILIMI VE JEOLOJK KONUMU Trkiye'nin bilinen borat yataklarnn tm Bat Anadolu'da yeralmaktadr. Gnmze dek saptanm olan borat yataklar, Marmara Denizinin gneyinde, dou-bat dorultusunda yaklak 300 km'lik ve kuzey-gney dorultusunda ise 150 km'lik bir alan iinde Bigadi, Sultanayr, Kestelek, Emet ve Krka blgelerinde bulunmaktadr (ekil 1). Borat yataklarn oluturan playa gllerindeki tortullarn litolojisi, birbirlerinden azok farkllklar gstermesine karn, genellikle aklta, kumta, tf, tfit, kilta, marn ve kiretalarndan oluur. Borat yataklarnn olutuu dzeylerin alt ve st kesimleri kireta ve kiltalar ile snrlanrlar. Borat ieren havzalardaki tortullar, yatay ve dey fasiyes deiimlerine bal olarak ak bir devirsellik gsterirler (ekil 1 ve 3). Borat yataklarn oluturan playa gllerinin evresinde volkanik faaliyetler ok yaygn olup, genellikle kalkalkalen karekterli ve asitten bazie kadar deien volkanitlerin yansra, tortullarla ardalanmal olarak bulunan piroklastik kayalar gzlenir. Tm borat blgelerinde volkanik kayalarn bulunmas, borat oluumu iin volkanizmann gerekli olduunu ve bor getiriminin orta ve asidik volkanik kayalara bal olduunu ortaya koyar. Dier taraftan borat havzalarndaki tortullarn byk bir blmnn volkanik kayalardan tremi gereler iermesi bu varsaym destekler ynde deerlendirilebilir. (Helvac, 1983; Helvac ve Orti, 1998; Floyd ve di., 1998; Helvac ve Alonso, 2000) (izelge 1 ve 2). Bor yataklarnn zellikleri genel olarak aadaki gibi zetlenebilir; Trkiye bor yataklar Miyosen yal playa-gl ortamlarnda olumutur. Yataklarn tmnde bor elementinin kkeni volkanik aktivite ve hidrotermal sistemlerdir. Yataklarda bor mineralleri; amurta, kilta, eyil, tf ve ince bantl kiretalar gibi tortul kayalar iinde gelimitir. Bor yataklar, tortul kayalar iinde merceksel yaplar sunar.

14

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Bor yataklarnda bor minerallerinden nce ve sonra yaygn olarak kireta ve kilta kelimi gereklemitir. Bor yataklarnda, bor keliminden nceki evrede deiik boyutlarda kmr yataklar gelimitir. Yataklarda bor minerallerinin kelim istifi Ca-boratlar ile balar ve srasyla Ca-Na ve Na-boratlar olarak devam eder. Trkiye, dnyada ekonomik (Na-borat) olarak en ok kullanlan boraks, lesit (Na-Ca borat) ve kolemanit (Ca-borat) yataklarna sahiptir. Trkiye Dnya bor rezervlerinin %70ine sahiptir.

Bor yataklarnn Bat Anadoludaki dalm aadaki gibidir; Bigadi kolemanit ve leksit yataklar (Balkesir) Sultanayr pandermit yata (Balkesir) Kestelek kolemanit ve probertit yata (Bursa) Emet kolemanit yata (Ktahya) Krka boraks yata (Eskiehir)

Bigadi borat yataklar Neojen yal playa gl tortullarndan yapl KD-GB uzanml bir havza iinde iki farkl zonda yeralrlar. Blgedeki volkano-sedimanter istif, alttan ste doru taban volkanitleri, taban kireta, alt tf, alt borat, st tf, st borat ve olivinli bazalt birimlerinden oluur. Blgedeki Neojen istifi, Paleozoyik ve Mesozoyik yal temel karma zerine uyumsuzlukla oturur (Helvac ve Alaca 1984; Helvac, 1995). Alt ve st borat yataklar, kurak iklim koullarnda, yerel volkanizmayla balantl olan hidrotermal zeltiler ve scak su kaynaklar ile beslenen sahalarda gelimi, ayrk veya birbirleriyle balantl olabilen playa gllerinde olumulardr. Yataklar tf, tfit, kil, marn ve kiretalar ile arakatkldr (ekil 1). Sultanayr (Susurluk), Trkiye'nin bilinen en eski borat yatadr. Sultanayrdaki Neojen istifi 750 metreyi bulan tortullar ierir. Bu istifin alt kesimindeki pandermit, kolemanit ve jips oluuklar; linyitli bir seviyenin, stne gelen kireta, marn ve volkanik tflerin iinde bulunurlar; istifin st kesimini, tf, marn ve kireta ardalanmas oluturur (Helvac, 1994; Orti ve di., 1998) (ekil 1). Bu yataklar 1954 ylnda rezervin bittii gerekesiyle kapatlmtr. Fakat bu blgede daha yaygn yataklarn bulunacan kantlayan verilerin bilinmesi, bu blgelerin yeniden nem kazanacan kantlamaktadr (Helvac, 1994).

15

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Kestelek blgesindeki Neojen tortullar Paleozoyik ve Mesozoyik yal bir temel karma zerine uyumsuz olarak oturur (ekil 1). Tabanda konglomera ve kumta ile balayan keller, linyit dzeyleri ieren kil, marn, kireta, tf ve aglomera ile devam eder. Daha sonra ortamn tektonik durayllk kazand dnemde kelen boratl zondaki, marn, kireta, tf ve borat yataklar olumutur (ekil 3). Bu dnemde volkanik faaliyet artm ve tortullarla birlikte kelen tf ve aglomeralarn yansra, andezitik ve riyolitik bileimli volkanitler gelimitir. Bu dnemden sonra blgedeki istif, gevek imentolu konglomera, kumta ve kireta ardalanmas ile tamamlanr (zpeker, 1969 ; Helvac, 1994). Emet blgesindeki Neojen istifi, Paleozoyik yal mermer, mikaist, kalkist ve kloritist gibi metamorfik kayalar zerine uyumsuzlukla gelir (ekil 1). Helvac'ya (1977) gre, bu blgedeki istif alttan ste doru aadaki birimlerden oluur. (a) aklta ve kumta (b) marn ve tf mercekleri ieren ince katmanl alt kireta, (c) orta ve asidik volkanitler, tf ve aglomeralar, (d) kmr ve jips bantlar ieren aklta, kumta, kilta, marn ve kiretandan oluan krmz birim, (e) borat yataklarn ieren kilta, tf, tfit ve marn, (f) kilta, marn ve rt mercekleri ieren st kireta, (g) bazalt (ekil 1 ve 3) (Helvac ve Firman, 1976; Helvac ve Orti, 1998). Krka borat yataklarndaki Neojen volkano-sedimanter istifi, Mesozoyik yal ofiyolit karma ile Paleozoyik yal metamorfik karma zerine uyumsuz olarak oturan fosilli Eosen kiretalar ile balar (ekil 1). Dier kesimlerde temeldeki karmak zerine dorudan doruya Miyosen tortullar gelir. Bu blgedeki Neojen istifi, Eosen fosilli kiretalar zerine gelen tfler ve volkanikler ile balar, ste doru alt kireta, marn ve tf, kilta - borat zonu, st kilta, tf, marn ve ince kmr bantlar ile rt dzeyleri ieren st kireta ve bazalt birimlerini kapsar (nan, 1972; Helvac, 1977; Sunder, 1980).

16

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

ekil 3. Emet (A) ve Kestelek (B) ak ocak iletmelerinin ayrntl stratigrafik kesitleri. Litofasiyeslerin, kaya birimlerinin, karbonat-borat depolanma devirsellii ve ikincil kolemanitin leksiti ornatmasnn ayrntlar gsterilmitir (Helvac ve Orti, 1998den alnmtr).

17

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 izelge 1. Be ana borat sahas ile ilikili volkanik birimlerin B, Sr, Li ve As analizleri, kaya tipleri ve yalar (Helvac ve Alonso, 2000den alnmtr). STRATGRAF K DZEYLER st cevherin 100 m zerinde alt cevherin 100 m altnda cevherin 450 m altnda cevher zonu iinde cevherin 500 m zerinde cevher zonu iinde cevherin 150 m altnda cevherin 200 m zerinde cevherin 250 m altnda 127 85 77 67 96 490 2370 125 38 22 134 240 653 10 7 <5 14 600 331 16 <2 64 <2 >200 0 ANALZLER (ppm) B Sr Li As 267 83 715 494 34 19 45 34 KAYA TP (STRECKEISEN, 1976) TRAKT RYOLT RYOLTK TF TRAKANDEZTK TF TRAKT K-Ar YAI (my) (yalandrlan mineral) 18.3 . 2 (feldispat) 19.0 . 2 (biyotit) 20.0 . 5 (feldispat) 17.4 . 3 (hornblend) 15.4 . 2 (feldispat)

RNEK ADI BGAD

B-6 B-2
SULTANAYIR

S-1
KESTELEK

KE-1
EMET

E-9 E-1 E-3

KIRKA

ALKAL TRAKTK TF 16.8 . 2 (biyotit) RYOLT TRAKT RYOLT 19.0 . 2 (biyotit) 16.1 . 2 (feldispat) 18.5 . 2 (biyotit)

K-1 K-2

18

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 izelge 2. Bat Anadolu (Trkiye) borat blgelerinden alnm tf ve tfl kayalarn kimyasal analizleri (Helvac ve di., 1993ten alnmtr).

rnek No. B1 B2 B3 B4 B5 E1 E2 K1 K2 KES1 ST1 ST6 ST7

SiO2 15.11 70.60 68.95 51.35 67.40 62.50 56.93 35.37 61.00 55.00 73.00 73.50 73.50

Al2O3 0.57 12.35 10.85 11.60 10.65 12.55 13.85 6.27 14.45 16.90 11.60 11.50 11.60

TiO2 0.08 0.12 0.51 0.22 0.09 0.46 0.06 0.05 0.66 0.54 0.04 0.03 0.03

FeO 0.14 0.50 0.14 0.71 0.28 1.45 0.28 0.22 0.14 0.22

Fe2O3 0.27 1.02 0.56 3.22 1.26 0.83 0.12 1.47 3.13 2.33 0.70 0.65 0.63

MnO 0.04 0.10 0.01 0.05 0.01 0.03 0.03 0.04 0.09 0.02 0.05 0.05 0.04

MgO 13.26 0.31 1.00 8.80 0.96 4.97 1.94 1.36 2.92 3.23 1.16 0.32 0.22

CaO 35.25 1.14 3.92 2.66 3.36 1.55 8.12 28.18 1.96 4.90 1.30 1.20 1.30

Na2O 0.05 0.24 0.16 0.74 0.28 0.30 0.13 0.31 1.04 3.57 2.35 2.50 2.30

K2O 0.10 12.00 1.26 7.35 3.73 9.75 10.48 1.45 13.61 2.90 4.75 4.45 4.65

Kzdrma Toplam Kayb 34.82 99.69 0.80 12.43 13.43 12.65 5.12 7.77 25.35 10.76 10.47 5.20 5.30 5.30 100.18 99.79 100.13 100.67 99.51 99.71 100.07 99.76 100.08 100.15 99.50 99.57

B = Bigadi, ST = Sultanayr, E = Emet, K = Krka, KES = Kestelek

19

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Borat yataklar, Tersiyer balangcndan Kuvaterner'e kadar devam eden volkanik aktivitelerin yerald blgelerde, kta-ii playa-gl tortullar iinde olumulardr. Borat yataklarnn litolojisi birbirlerinden farkllklar gstermelerine karn, genellikle aklta, kumta kilta, tf, tfit, marn ve kireta ile arakatmanldr (ekil 1 ve 3). Borat yataklarndaki tortullar genellikle ak bir devirsellik gsteren, kurak veya yar kurak iklim koullarnda, bamsz ya da birbirleriyle eitli balantlar olan havzalarda depolanmlardr. Riyolitik, dasitik, trakitik, andezitik ve bazaltik bileimlere sahip volkanik kayalar ve bunlarn krntl gereleri (piroklastikler) sz konusu glsel tortullarla ara katmanlanmlardr. Tm borat blgelerinde volkanik kayalarn bulunmas, baskn olarak orta ve asidik, bor getirimi ve borat oluumu iin volkanik etkinliin gerekli olduunu aklar. Borat havzalarndaki tortullarn byk bir blm volkanik gereten tremitir (izelge 1, 2). Bat Anadolu bor yataklar, Tersiyer banda tm Bat Anadoluyu etkileyen byme faylar ve grabenleme ile volkanik ve sismik ynden aktif sahalarda gelimi daaras kapal havzalardaki ayrk veya birbirleriyle bantl olabilen playa-gllerinde olumulardr. Bor yataklar ayrntl incelendiinde, katmanlarn tabaka eimleri genellikle yataydan 20oye kadar deiir. Yataklar kuzeybat-gneydou ve kuzeydou-gneybat uzanml gravite faylar tarafndan ornatlmlardr. Egemen olan fay tipi, eimleri 30oden deye kadar deien normal faylardr. Bu faylar, ou kez bor dzeylerinin paralanmasna ve zamanla fay zonlarnda cevherlerin ayrmasna neden olmulardr. Baz yataklarda ise tortullar belirgin kvrmlanma gsterirler. Bu kvrmlanmalar, tortullarla birlikte borlar da etkilemi olup, ou yerde borlarn paralanmasna, sucuk ve yersel kk boyutlu yaplar sunmasna neden olmulardr (ekil 3). BOR YATAKLARININ MNERALOJS Trkiye'deki borat yataklar, evaporitlere benzer koullarda olumalarna karn, minerolojik olarak tipik evaporit minerallerini simgeleyen trona, halit vb. gibi mineraller iermezler. ok yaygn bir kalsiyum borat olan kolemanit, Krka dndaki tm borat yataklarnda egemen mineraldir. Dier taraftan borat yataklarnn ayrntl mineralojisi nemli derecede farkllklar gsterir. Tm yataklardaki boratlarn, karbonatl tortullarn kelmesini izlemesinden ve kalsiyumlu evaporitlerin ilk nce olumasndan dolay, tm havzalardaki ilk kelen bor mineralleri Caboratlardr. kelimin ilerlemesi ve buharlamann hzla devam etmesiyle, Na-Ca boratlar
20

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 kelmeye balar (ekil 4). Bor yataklarn oluturan en nemli minerallerin 11B deerleri (boraks, leksit ve kolemanit), bu mineralleri oluturan zeltilerin pHndan ziyade bunlarn mineralojilerine baldr. 11B deerlerine gre, boraks, leksit ve kolemanit minerallerinin her nn de zeltiden ilksel olarak kelebilecei, kolemanitin leksite gre daha dk, boraksn ise leksite gre daha yksek pH deerlerinde keldii tespit edilmitir. Ortamn ve Na konsantrasyonunun uygun olduu baz yataklarda, zeltiler Na-Ca borat alanndan Na borat alanna, Krka rnei gibi dier yataklarda ise tersine dnerek tekrar Ca-borat kelimine neden olurlar (ekil 5). Buna gre Trkiye'deki Krka yata dndaki tm yataklar eksikli bir borat istifi sunarlar. Krka yata, ender rastlanan ve borat minerallerinin kelimini eksiksiz yanstan bir rnek oluturmaktadr. Bu noktadan hareket ederek, borat yataklar Helvac (1983) tarafndan: ikiye ayrlmtr: Ca-borat yataklar (Emet, Bigadi, Kestelek, Sultanayr), Na-borat yata (Krka) (ekil 6). Havzalarda kelim srasnda, genel olarak fasiyes deiimleri gzlenir ve kalsiyum borat fasiyesi (kolemanit) havza kenarn, kalsiyum-sodyum borat fasiyesi havza iini ve sodyum borat fasiyesi havza ortasn temsil ederler (ekil 6).

pH ekil 4. 11B = - 4 %o deerli zeltiden kelen bor minerallerinin izotop bileimlerinin pHa bal olarak deiimi. deiik eri, zelti ile farkl bor mineralleri arasndaki farkl izotop ayrmlama faktrlerini yanstr (Palmer ve Helvac, 1997den alnmtr).

21

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Trkiye'deki yataklarda gzlenen borat mineralleri, balca Ca, Na-Ca, Na ve Mg- boratlardr. Krka, Emet ve Bigadi'te ender olarak Sr-borat (tnellit) bulunmaktadr. (Baysal, 1972; Helvac 1984, 1994, 1995; Helvac ve Alaca 1984). Bunun yansra Emet yresinde Ca-As-boratlarn varl bilinmektedir (Helvac, 1984; Helvac ve Orti, 1998). Genel anlamda tm boratlar iinde kolemanit, leksit ve boraks, balca ekonomik olan bor mineralleridir (izelge 3). Tm yataklarda boratlarla birlikte deiik oranlarda borat olmayan mineraller gzlenmektedir. Borat mineralleri, genellikle kalsit, dolomit, anhidrit, jips, slestin, realgar ve orpiment ile birlikte bulunmaktadr. Kalsit, kuvars, rt ve jips btn yataklarda yaygndr. Tm yataklarda montmorillonit ve illit yaygn kil mineralleridir (Helvac, 1983; Helvac ve di., 1993) (izelge 4). Bigadi borat yataklarnda her iki borat zonunda da kolemanit ve leksit egemendir, fakat dier bor mineralleri olan havlit, probertit ve hidroborasit alt borat zonunda; inyoit, meyerhofferit, pandermit, terit, hidroborasit, havlit ve tnellit ise, st borat zonunda bulunmaktadr. Nodler ekilli kolemanit ve leksit mineralleri her iki zonda da baskn olarak bulunurlar. Kolemanit ve leksit nodlleri, her iki borat zonunda da, sediment-su aradzeyi altnda peklememi sedimentler iinde olaslkla dorudan doruya zeltilerden olumu olup, sedimentlerin peklemesi srasnda bymelerine devam etmilerdir. Kolemanit ve leksitin sonraki jenerasyonlar, boluklarda, damarlarda ve erken olumu nodllerin kenarlarnda lifsi ekillerde bulunur. Kalsit, anhidrit, jips, hylandit, montmorillonit ve klorit elik eden dier minerallerdir (Helvac ve Alaca, 1984; Helvac ve di., 1993; Helvac, 1995) (izelge 3 ve 4).

22

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

ekil 5. Borat havzalarndaki bor minerallerinin dalmnn leksiz olarak temsili ekilde bulunuu. A) leksit-kolemanit, Bigadi; B) Kolemanit, leksit ve probertit, Kestelek; C) Kolemanit (ve leksit), Emet; D) Kolemanit, leksit ve boraks, Krka.

ekil 6. Tam ve eksik bor kelimine gre borat yataklarnn snflan ve havzalardaki mineral fasiyeslerinin dalm.

23

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

izelge 3. Trkiyedeki be ana borat yatanda bulunan bor mineralleri.

TRKYE BOR YATAKLARI MNERAL nyoit Meyerhofferit Ca-boratlar FORML BGAD Ca2B6O11.13H2O Ca2B6O11.7H2O SULTANAYIR KESTELEK EMET KIRKA

Ca/Naboratlar Na-boratlar

Kolemanit Terit Pandermit leksit Probertit Boraks Tinkalkonit Kernit

Ca2B6O11.5H2O Ca4B10O19.20H2O Ca4B10O19.7H2O NaCaB5O9.8H2O NaCaB5O9.5H2O Na2B4O7.10H2O Na2B4O7.5H2O Na2B4O7.4H2O

+ + + + + + + -

+ + -

+ + + -

+ + + -

+ + + + + + + +

Dier borlar

(Mg) (Mg) (Mg) (Mg) (Mg) (Sr) (Sr) (As) (As) (Si) (Si)

Hidroborasit nderborit nderit Kurnakovit Rivadavit Tnellit Viit-A Terrujit Kahnit Havlit Bakerit

CaMgB6O11.6H2O CaMgB6O11.11H2O Mg2B6O11.15H2O Mg2B6O11.15H2O Na6MgB24O40.22H2 O SrB6O10.4H2O Sr4B22O37.7H2O Ca4MgAs2B12O28.20 H2O Ca2BAsO6.2H2O Ca4Si2B10O23.5H2O Ca8B10Si6O35.5H2O

+ + + + -

+ +

+ -

+ + + + + -

+ + + + + -

24

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 Kestelek yataklarnda egemen olarak kolemanit, leksit ve probertit mineralleri ile ender olarak hidroborasit bulunur. Bor minerallerine kalsit, kuvars, zeolit ve montmorillonit grubu mineralleri elik ederler (Helvac, 1983, 1994). Sultanayr yataklarnda egemen mineral pandermittir. Ender olarak kolemanit, havlit ve bakerit bulunur. Bu yatakta bor minerallerine elik eden ve bol oranda bulunan jips minerali gzlenir (Helvac ,1985, 1994) (izelge 3 ve 4). Emet blgesindeki borat dzeyinde, kolemanit deiik ekillerde egemen bileen olarak yeralr (ekil 3). Dier boratlar meyerhofferit, leksit, probertit, tnellit, terjit, kahnit, hidroborasit ve viit-A'y kapsar. Kalsit, jips, slestin, elementer kkrt, realgar ve orpiment borat olmayan ana minerallerdir. Montmorillonit ve illit kantlanan killerdir (Helvac, 1977, 1984; Helvac ve Orti, 1998; olak ve di., 2000) (izelge 3 ve 4). Eksiksiz istifin grld Krka borat yatanda, boraks, kernit, tinkalkonit, leksit, inyoit, meyerhofferit, kolemanit, pandermit, inderborit, hidroborasit, kurnakovit, inderit ve tnellitten oluan bor minerallerine, saponit, illit, kaolinit, dolomit, kalsit, magnezit, stronsiyonit, jips, globerit ve kalsedondan oluan gang mineralleri elik ederler. (nan, 1972; Helvac, 1983; Sunder, 1980) (izelge 3 ve 4). BORAT OLMAYAN MNERALLER Yataklarn borat zonlarnda, boratlarla birlikte bulunan borat olmayan mineral gzlenmektedir (izelge 4). Genellikle, borat mineralleri kalsit, dolomit, anhidrit, jips, slestin, realgar ve orpiment ile birlikte bulunmaktadr. Belirtilen son iki mineralle slestin, tabii kkrt ve jips Krka yatanda grlmemektedir. Buna karn bu mineraller btn Emet yataklarnda bol olarak bulunmaktadr. Kalsit, kuvars ve rt btn yataklarda yaygndr. Jips ve kalsit, dier tm borat yataklarnda bulunan borat olmayan yaygn minerallerdir. Anhidrit, yalnzca Bigadi yataklarnda gzlenmitir. Btn yataklarda montmorillonit ve illit gibi kil mineralleri yaygn olup, Emet yataklarnda slfit ve kkrt mineralleri daha baskn olarak bulunmaktadr (olak ve di., 2000). Borlarla ardalanan tf ve tfce zengin kayalar, boratlar ile jenetik ilikisi olan zeolit, K-feldispat ve opal-CT gibi otijenik silikat minerallerince zengindirler. Karasal kapal havzalarda, otijenik boron ieren K-feldispatlarn bulunuu, evaporitlerin zellikle de bor minerallerinin varln
25

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1 ortaya koyan en nemli belirtetir. Otijenik silikatlarn oluumu ve parajenetik topluluu iin pH deerleri en az 8den balayp 10 deerini gemelidir. Borat havzalarnda bor minerallerinin kelebilmesi iin pHn 9dan balayp daha yksek alkalinitiye devam etmesi gerekir (Helvac ve di., 1993). KELME VE DYAJENEZ SIRASINDAK BOR MNERALLERNN DNMLER VE AYRIMALARI Trkiyedeki bor yataklarnn tmnde birok deiik bor ve dier minerallerin bulunmasna ramen baskn olan ve yataktan yataa deien bir veya iki bor minerali mevcuttur. Yataklar ayrntl incelendiinde Kestelek yatanda kolemanit ve probertit, Sultanayr yatanda pandermit, Bigadi yataklarnda kolemanit ve leksit, Emet yataklarnda kolemanit ve Krka yatanda ise boraks mineralinin baskn olduu grlr. Tm bu yataklarda ekonomik olarak retilen cevherler de yukarda sz edilen mineralleri iermektedir (ekil 7) (izelge 3)..Jeolojik ve mineralojik veriler, yataklardaki orjinal mineraloji ve kimyasal dalmn, ikincil alterasyon ve diyajenez tarafndan yeniden yaplanmasnda en nemli etmen olduklarn vurgular. Boluklar dolduran diyajenetik zekilli bor mineralleri, otijenik bor ieren K-feldispatlar, zeolitler (klinoptilolit ve hylandit) ve kloritler bu prosesler iin en iyi rnekleridir. Volkanik tflerin cams matriksinin byk bir kesimi, diyajenez srasnda otijenik K-feldispat, zeolitler ve kil minerallerine dnmlerdir. Yataklarn belli dzeylerinde bor minerallerinden herhangi birisi baskn olmasna karn, hibir zaman yzde yz safla eriecek dzeylerde deillerdir ve ou kez bu baskn minerale bor ve bor olmayan mineraller elik ederler. Yataklarn ilk oluumlarndan sonra, diyajenez safhasnda yataklarn stndeki rt kalnlna, tektonik olaylara ve yer alt sularna bal olarak birtakm mineral dnmleri meydana gelebilir. Her ne kadar Trkiyedeki yataklarn hibiri byk apta bir deimeye uramamasna karn, belli oranlarda mineral dnmleri gzlenmitir (izelge 5 ve 6).

26

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

izelge 4. Bat Anadolu borat yataklarnda borlarla ardalanan tflerin ve tfl kayalarn mineral bileimleri (Helvac ve di., 1993den alnmtr). rnek B1 B2 B3 B3a B3a B4 B5 E1 E1 E2 K1 K2 K2a K2a KES1 KES1a KES2 ST1 ST6 ST7 Mineralojik bileimi cc, dol, sm, qtz hs, qtz, Kf Cl
Kf, qtz, cc, sm, ill

Kf, sm, ill Hs, biot, sm, Kf cl, heul, qtz Kf, qtz, ill, sm, mc, hs Kf, sm, ill Kf, ill, sm, hs cc, qtz, hs, sm, ab, ill Kf, an, qtz, sm, ill, er Kf, sm, cc, ill, qtz, an Kf, sm, ill ol, qtz, biot, d, sm qtz, ol, cl, biot dol, cc, ill, plag, sm, qtz o-CT, Kf, qtz, an, cl qtz, o-CT, cl, hs, Kf, ill o-CT, qtz, hs, Kf, sm, cl

Aklama: B = Bigadi, E = Emet, K = Krka, KES = Kestelek, ST = Sultanayr, cc = kalsit, dol = dolomit, sm = smektit, ill = illit, mc = muskovit, biot = biyotit, qtz = kuvars, Kf = bor ieren Kfeldispat, hs = yksek sanidin, an = anortoklas, ab = albit, ol = oligoklas, plag = plajioklas, cl = klinoptiolit, er = erionit, chab = abazit, ac = analsit, heul = hylandit, o-CT = opal-CT.

Hereyden nce, bnyelerinde daha fazla su ieren mineraller diyajenez srasnda sularnn bir ksmn kaybederek ayn seriden az sulu minerallere dnrler. Bu durum, birok yatakta gzlenir, rnein Krka yatanda borakstan gelien tinkalkonit ve/veya kernit gibi; veya Kestelek ve Bigadi yataklarnda gzlenen leksitten gelien probertitlerdir (izelge 5 ve 6). Ayn durum Ca-boratlar iin de sz konusu olabilir ve birok Amerikan borat yataklarnda gzlenmelerine

27

BA Fen Bil. Enst. Derg. (2003) .5.1

BORAT BLGELER, borat birimleri, yatak isimleri BGAD Alt borat ZELLKLER MNERALOJ1 Baskn boratlar Aksesuar boratlar Dier mineraller CEVHER ZONLARI YATAKLANMA EKL KOLEMANT LTOFASYESLER2 Nodler, bantl-nodler Lifsi-bantl Oluukii kristaller Masiv, brelemi leksit zerinde yerdeitirme (nodler, dzensiz) LEKST LTOFASYESLER2 Nodler, bantl-nodler Dey uzam Laminal Masiv-bantl Tl C U Ca C Tabakal merceksi +++ ++ + ++ Acep U,C I Ca U-C Tabakal merceksi +++ + ++ + ++ +++ ++ + (Kolemanit) leksit Karbonat Kil/varva ++ ++ + S geici ++ ++ ++ + Simav U,C I,M Ca U-C Tabakal merceksi +++ + + ++ +++ Meyerhofferit leksit (Kolemanit) Kil/varva + ++ + S geici st borat Kurtpnar C,U Hw Ca,Ce,Qz C Tabakal merceksi +++ + + ++ Kolemanit +(havlit) Karbonat Kil/varva ++ ++ S geici Ca Ce, Qz tarafndan Kirelik C,U Pr C-U Tabakal merceksi +++ + + ++ +++ + Kolemanit Karbonat Kilta ++ S geici Espey C U,M,Tu,Hb R,S,Ca,Ce,G C Tabakal merceksi +++ ++ Kestelek C U.Pb.Hb Ar,Ca C Tabakal merceksi +++ ++ + Kolemanit Karbonat Kil/varva +++ ++ Derin-s/ Geici + Ar Ca tarafndan EMET KESTELEK

Kolemanit Karbonat Kil/varva ++ ++ + S geici + ?

DEPOLANMA SERLER3 TORTUL YAPILAR nce laminasyon, varva Yumuak tortul kaymalar amurtalar GL ORTAMI
4

Kolemanit Kilta + Geici (playa) ++ ++ Ge C tarafndan

YERDETRME PETROGRAFS U - C tarafndan, makroskobik U - C tarafndan, mikronodller U - C tarafndan, kalntlar I(?)-Ctarafndan,mikropsdomorflar U - Pr tarafndan, makroskobik Dierleri

izelge 5. Borat yataklarnn mineralojik, petrografik ve sedimentolojik zellikleri (Helvac ve Orti, 1998den alnmtr).
(1) Mineraller: C, kolemanit; U, leksit; I, inyoit; M, meyerhofferit; Hw, howlit; Pr, priceit (pandermit); Pb, probertit; Hb, hidroborasit; Tu, tunellit; Ca, Kalsit; Ar, aragonit; Ce, slestin; Q, otijenik silika; R, realgar; O, orpiment; S, doal kkrt; G, jips. (2) Sadece temel litofasiyesler belirtilmitir. (3) ste doru slaan seri. (4) Borat safhasndaki gl ortam. Ksaltmalar: +++, baskn; ++, yaygn; +, ender.

28

29

ekil 7. Trkiyedeki borat yataklarndaki ak iletmelerinden tipik kesitler ve yataklarda gzlenen bor minerallerinin genel zellikleri. (A) Tl yatandaki (Bigadi) kelme evreleri. Fasiyesler: allta tf tabakas; 1, karbonat varvlarnn laminal siyah kiltalar ile ardalanmas; 2, lamilal kireta; 3 nolular kolemanit. eki lek olarak kullanlmtr, Tl (Bigadi) borat yata. (B) Tortullarla ardalanan leksit cevher mercekleri, Kurtpnar (Bigadi) borat yata. (C) Laminal jips (gri renkli) ile ardalanan masiv pandermit bantlar (beyaz renkli), Sultanayr borat yata. (D) Pandermitin ayrmas sonucunda oluan kalsit. rnein orta kesiminde henz kalsite tam olarak dnmemi pandermit yumrusu, Sultanayr borat yata. (E) Kolemanitin ayrmas sonucunda gelien tipik boluklu kalsit oluumu, Kestelek borat yata. (F) Tortullar iinde gelien disk eklindeki kolemanit yumrular, Kestelek borat yata. (G) Sarkaya (Hisarck) borat zonunun kesiti. Kilta ve tf ile ardalanan kolemanit yumrular ok net olarak gzlenmekte ve bor zonu, kilta ve st kireta tarafndan stlenmektedir, Sarkaya (Hisarck-Emet) borat yata. (H) Bor zonunda nsal yap sunan, kilta ile evrelenmi kolemanit nodulu, Killik (Espey-Emet) borat yata. (I) Krka boraks yatandaki ak iletme, Sarkaya (Krka) boraks yata. (J) Dolomitik kiltalar ile ardalanan laminal boraks litofasiyesi, Sarkaya (Krka) boraks yata. karn Trkiyedeki yataklarda bu durum yaygn olarak gzlenmez (Helvac, 1978). Ayrntl almalar, Ca-boratlar ve Na-Ca boratlar arasndaki bu tr dnmlerin son derece snrl dzeyde olduunu gstermitir (Helvac ve Orti, 1998). Yataklarn mineralojik, petrografik ve sedimentolojik zellikleri izelge 5te zetlenmitir. Dier taraftan borat yataklarndaki bor mineralleri ile yan kayalardan olan killer ve tfler arasndaki iyon deiimleri sonucu ilksel minerallerden diyajenez srasnda ikincil mineraller oluabilir. Bu tr oluumlar hemen hemen tm yataklarda gzlenir. Emet ve Bigadi yataklarnda gzlenen hidroborasit mineralinin byk bir kesimi kolemanit ile Mgca zengin killerin reaksiyonlar sonucu olumutur (izelge 6). Emet yataklarnda ender olarak gzlenen vicit-A minerali, kolemanit ile katmanlar aras borca ve Srca zengin zeltilerin reaksiyonlar sonucu olumutur. Yine Emet yataklarnda ender olarak gzlenen kahnit mineralinin, terujitten veya kolemanitten diyajenez srasnda olutuu gzlenir (izelge 6). Emet ve Bigadi yataklarnda gzlenen

30

tnellit minerali iin de benzer oluumlar szkonusudur. zellikle Bigadi yataklarndan ngnevi ve Arkagnevi ocaklarnda yaygn olarak gzlenen tnellit minerali yine diyajenez srasnda katman aras bor ve stronsiyumca zengin sularla zlm kolemanit ve leksitlerden oluabilir (izelge 6). Yukardaki rneklere benzer olarak Bigadi ve Sultanayr yataklarnda gzlenen havlit minerali de diyajenez srasnda kolemanitin evresindeki kil ve tfler ile reaksiyona girmesi sonucu oluabilir (izelge 6). Tm evaporit yataklarnda olduu gibi, boratlar da ok abuk ayrmaya uradklarndan yzeyde gzlenmesi olduka zordur. Yzeyleyen veya herhangi bir ekilde su ve hava ile temasa geen bor mineralleri ok ksa zamanda znrler ve ayrrlar. zellikle suyun ve atmosferik artlarn bulunduu ortamlarda su ile birleen CO2, karbonik asit oluturarak bor minerallerini kolaylkla zer. Ayn ekilde CO2ce zengin yer alt suyu da temasa getii borlar rahatlkla zerek ayrtrr (ekil 7D ve E). Atmosferik etkilerin altnda bulunan yzey veya yzeye yakn yataklar ile faylar ve atlaklarda karbondioksitli sularla temas eden bor mineralleri ayrr ve borik asit ykanarak ortamdan uzaklarken geride ayrma rnlerini brakrlar. Kolemanit ve leksitli dzeylerde borik asit ykanp ortamdan uzaklarken geride ayrma rn olarak ikincil kalsit minerali kalr, bu bor iletmelerinde ekerleme olarak tanmlanr. Bu ayrmalar izelge 6da verilen reaksiyonlarla zetlenebilir. Krka yatanda olduu gibi sodyumlu boratlarn baskn olduu yataklarda, znme, ykanma ve ayrma ok daha hzl geliir. Yzeylenen boraks veya kernit mineralleri birka gn iinde minerallerin yzeylerinden balayarak kimyasal bileimlerindeki molekl suyunu kaybederek (boraksta olduu gibi) ve bnyesine su alarak (kernitte olduu gibi) tinkalkonite dnrler. Bu dnmler de izelge 6da verilmitir. BATI ANADOLU BOR YATAKLARININ OLUUMUNU ETKLEYEN NEML KOULLAR Bat Anadolu bor yataklar, Tersiyer banda tm Bat Anadolu'yu etkileyen byme faylar ve grabenleme ile volkanik ve sismik ynden aktif sahalarda gelimi daaras kapal havzalardaki ayrk veya birbirleriyle bantl olabilen playa-gllerinde olumulardr. (ekil 8). Bor yataklarm oluturan playa-gl ortamlarnn temelini genel

31

olarak Paleozoyik yal metamorfik birimler ile Mesozoyik yal ofiyolitik karmaklar tekil ederler. Bat Anadoludaki Miyosen yal borat yataklar, geni yaylm sunan Klu kalk-alkalin ignimbiritik volkanizmayla birlikte bulunur. gnimbirtik dknt ve yeniden ilenmi pmisli krntl malzemeler, bor yataklarn barndran gl sedimentleri ile yakndan ilikili ve ardalanmaldr. Bu volkanik rnler, genel olarak yksek silika ierikli ve yksek oranda B, As, F, Li ve Pb kapsarlar. Bu kayalardaki ilksel Bun kayna ise, dalma-batma zonundaki altere olmu okyanusal kabuk ve pelajik sedimentlerin dehidrasyonu sonucu ortaya kan litofil elementlerce zengin ergiyiklerdir. Dalma-batma ile ilikili kalk-alkalin magmatizma sonucu B elementi ynnden zenginleen kabukta, uygun tektonik ortam, iklim ve hidrotermal aktiviteye bal olarak yersel borat yataklar gelimitir (Floyd ve di., 1998). Bor yataklarn oluturan playa-glleri, hidrotermal ergiyikler, scak su kaynaklar ve yzey sular ile beslenmilerdir. Bor minerallerinin olutuu kurak veya yar -kurak dnemlerde ok ar buharlamadan dolay su seviyeleri azalarak playalar olumu ve sedimantasyon hz minimum dzeye inmitir. Bor kelimini izleyen dnemlerde, playalardaki su seviyeleri aamal olarak artarak kaln kil, marn ve kireta olumasna neden olmutur. Krka borat yatanda Na; dier yataklarda ise Ca, bor minerallerinin yapsna giren ve playa-gl ortamlarnda egemen olarak younlaan element trleridir. Kimyasal kelim rn olan borat yataklarnda saptanan mineral topluluklarnn, yataklarn gmlme sreci boyunca yksek scaklk ve basn etkisinde kalmadklar gzlenmitir. Ancak ilk oluan minerallerden gmlmeden sonra ikincil mineraller tremilerdir (izelge 5 ve 6). Bu yataklarn oluumunda B2O3 , CaO ve Na2O ana bileen olurken; SrO, MgO, As2O3 ve SiO2 ikinci derecede nemli bileenler olmulardr (izelge 3).

32

izelge 6. Bor minerallerinin kelim ve diyajenez srasndaki dnmleri ve ayrmlar.

33

ekil 8. Bat Anadoludaki Neojen havzalarnda bor ve trona yataklarnn oluumunu gsteren ematik depolanma modeli. TRKYENN BOR MADENLER STRATEJS VE BOR POLTKASI Bilindii gibi ekonomik olarak retilen bor minerallerinden boraks, kolemanit ve leksit olmak zere, dnya bor minerali reservlerinin minimum % 70i lkemizdedir. ok yaygn kullanm alan olan ekonomik bor minerallerinden zellikle kolemanit ve leksit bakmndan tm dnya lkeleri Trkiyedeki mevcut rezervlere % 100 bamldr. nk, Trkiye dnda tm dnyada zaten limitli olan kolemanit ve leksit rezervleri ya tkenmitir, ya da ok limitli rezervlere sahiptir. Bor madenlerimizin iletilmesi (madencilik asndan) corafi, ulam, enerji v.s. ynnden, dier lkelere kyasla (zellikle Latin Amerika ve ABD ile karlatrldnda), son derece elverili ve uygundur. rnein Gney Amerikada minimum 4000 metre ykseklikte, Kuzey Amerikada ise, ya ln ortasnda ya da milli parklarn iinde olmas ok byk iletme zorluklar ve sorunlar oluturmaktadr. Trkiye bor yataklar rezerv, tenr ve iletme bakmndan tm dnyada rakipsizdir. Bor ve bor rnlerinin katma deerleri ok yksektir. Kullanm alanlar bakmndan stratejik neme sahiptir. rnein, Ortadou iin petrol ne ise, Trkiye iin de bor ayn nitelik ve nemdedir.

34

lkemizin sahip olduu bu kadar nemli yeralt kaynan, lke ekonomisine en fazla getiri salayacak ekilde deerlendirebilmemiz iin, bor iletmeciliinin yeniden yaplandrlmas kanlmazdr. Yeniden yaplandrmann temelinde ise, yine ETBOR A.. olmal ve bu kurulu; Pazar payn, rn kalite ve eidini arttracak, Kendi zkaynaklar ile, u rnlere ynelik aratrma ve yatrmlar finanse edebilecek, Pazar artlarna gre hzl kararlar alabilecek, Siyasi otoritenin etkilerinden korunabilecek, Uluslararas irketlerle rekabet edebilecek, Gerektiinde u rnler konusunda, yerli ve yabanc irketlerle ortaklklar kurabilecek, ekilde zerk bir yapya kavuturulmaldr. Burada esas olan, bor madenlerimizin, tek bir kurulu tarafndan iletilmesi ve lkemizdeki tekel durumunun devam ettirilmesidir. Bor yataklarmz ayr ayr zelletirildiinde, bugn feldspat madenlerimizde olduu gibi, i rekabet dolaysyla fiyatlar decek ve u rnlere ynelik yatrmlarn yaplmas da imkansz hale gelecektir, yani, sonu olarak lkemizin en nemli madeni heba edilmi olacaktr.

SONULAR Dnyann en byk bor rezervine sahip olan Trkiye, retim bakmndan ABDden sonra ikinci srada yer almaktadr. Son yllarda Bigadi ve Emet yataklarnda yaplan almalar sonucunda Trkiyenin toplam dnya rezervlerinin %70ine varan rezervlere sahip olduu anlalmtr. Salt Bigadite tespit edilen rezerv, dnya bor rezervinin %30unu oluturmaktadr. Trkiyenin retim dzeyi, ABDnin ulam olduu seviyeye hzla yaklamaktadr. zellikle Krka blgesinden yaplan boraks, Emet ve Bigadi blgelerinden yaplan kolemanit ve leksit retimleri ile, Trkiyenin dnya pazarlarna egemen duruma geleceine kesin gz ile baklabilir. Trkiye, halen balca kolemanit reticisi olup, retimin byk bir kesimi Emet blgesi ile Bigadi ve Kestelek yataklarndan salanmaktadr. lkenin sahip olduu grnr ve olasl bor mineralleri

35

rezervleri retime oranla ok byk olup, en karamsar gzlemciler bile bu rezervlerin birka yzyl sre ile gerekli talepleri karlayabileceine inanmaktadr. Trkiye bor yataklar ile ilgili aadaki jeolojik sonular zetlenebilir. 1. Bat Anadolu'da geni yaylm gsteren Neojen havzalar nemli boyutlarda linyit, bitml eyl, uranyum, borat yataklar ve birok dier endstriyel hammadde iermektedir. Dnya borat rezervinin %70'ine yakn bir blm bu havzalarda bulunmaktadr. Bu nedenle bu havzalarn Dnya leinde jeolojik ve ekonomik nemleri bulunmaktadr. 2. Bat Anadolu'da ekonomik kaynaklar ieren Neojen tortullar, egemen olarak KB, KD ve D-B uzanml byme faylar ile kontrol edilen knt alanlarn, doldurmaktadr. Neojen dolgusu genellikle krntl ve karbonatl olabilen alvyonal ve glsel tortul bileenlerin yan sra krntl ve kristalin volkanitlerden yapldr. 3. Bat Anadolu Neojen havzalarnda yeralan ekonomik boyutlardaki linyit yataklarnn tmne yakn bir blm, alvyonal tortullarn st dzeyinde yeralr. Linyit yataklar alvyonal ortamlarn takn dzl bataklklarnda ve indirgen koullarda olumutur. Bor yataklarnda yaygn olarak eyl ve bitml eyllerin byk blm, alt-orta Miyosen yal glsel tortullar iinde yer alr. 4. Linyit oluumu, kme hznn ok fazla olmad, durayl saylabilecek havzalarda yeterli kalnlk ve bykle erimi olup, nemli iklim koullarn yanstr. Dier bir anlatmla, linyit ieren havzalarda krntl tortul kalnl ile kmr kalnl arasnda ters bir iliki bulunmaktadr. Linyit oluumu ve yataklar, ounlukla bor keliminden nce gereklemitir. 5. Borat yataklar, kurak veya yar kurak koullar altnda gelien playa-gl tortullar iinde gzlenirler. Bor yataklarna, aklta, kumta, kil, marn, kireta, tf ve tfit gibi volkanosedimanter tortullar elik eder. Halit ve trona gibi ok tipik evaporit mineralleri, Bat Anadolu borat yataklarnda gzlenmemektedir.

36

6. Bor yataklarn oluturan eski playa gllerinin evresinde deiik dnemlerde etkin olan orta ve asidik karakterli volkanizma, borlarn asl kaynan oluturmaktadr. Trkiye borat yataklarnn tm volkanitlerle birlikte bulunur. 7. Borat yataklarnn bir ksmnn evresinde, gnmzde traverten ve kkrt kelten ve ppm mertebesinde B ieren termal kaynaklar bulunmaktadr. 8. Bat Anadolu'da yeralan linyit, bitml eyl, uranyum ve borat gibi ekonomik kaynaklarn oluumuna yolaan depolanma ortamlar, ekil 8de sunulan modelde topluca gsterilmitir. Buna gre linyit, bitml eyl ve uranyum yataklar, ounlukla kenarlar byme faylar ile snrlandrlm, alvyonal ve glsel tortullar ieren, volkanikliin etkin olmad havzalarda depolanmlardr. Bu havzalarn kenar blmlerindeki flviyal tortullar iinde uranyum ve linyit yataklar oluurken, glsel karakterli i ksmlarda bitml eyl yataklar gelimitir. Volkanizmann ve hidrotermal faaliyetin aktif olduu havzalarda playa tr s glsel koullarda borat yataklar gelimitir. Volkanik faaliyetin yansra, havzay snrlayan faylardan ve krk sistemlerinden ykselen scak sular ve hidrotermal ergiyikler, borlarn asl kaynan oluturmaktadr (ekil 8). te yandan, kurak, yar-kurak iklim koullar ve yaygn gelien evaporasyon, borat birikimine yolaan dier nemli etkenleri oluturmaktadr. Ekonomik ve stratejik sonular ise aadaki gibi zetlenebilir; Trkiye, dnyann en byk boraks, leksit ve kolemanit yataklarna sahiptir.Tm dnya lkeleri, kolemanit cevheri ve retimi ynnden tamamen, leksit cevheri ve retimi ynnden ise ksmen Trkiyeye bamldr.Bor madenlerinin retimi ve pazarlanmas, ham veya yar maml rnlerin yerine mutlaka u rnlere doru ynlendirilmeli ve bu ama iin gerekli yatrmlar acilen yaplmaldr.Gnmzde ok deiik sanayi dallarnda kullanm alan bulan bor rnleri, teknolojinin geliimine paralel olarak art gstermektedir.Trkiye bor yataklarn ve retimini elinde bulunduran Etibank A.., ekonomik ve siyasal basklardan korunmak iin bamsz ve zerk bir yapya acilen kavuturulmaldr.Bylece niversite, Tbitak ve zel sektr ile balant kurarak daha etkin retim ve yaplanma iine girebilecek, ekonomik deeri yksek rnler retebilecek ve rekabet gcn artracaktr.

37

KATKI BELRTME ekillerin zenli bir ekilde iziminde, dzenlenmesinde ve yazm aamasnda emei geen . ARPALIYTe teekkr ederim.

KAYNAKLAR Aleksandrov, S.W., 1985. Geochemistry and mineralogy of tin and boron in skarn deposits. High Heat Production (HHP) Granites, Hydrothermal Circulation and Ore Genesis. The Institution of Mining and Meatllurgy, England, 425-435. Altnl, ., E., 1955. The geology of southern Denizli: Rev., Fac., Sci., niv. stanbul, Seri, B.20 (1-2), 1-47 Aristarain, L., F., ve Hurlburt, C., S. Jnr., 1972. Boron minerals and deposits. Part I-Uses, distribution and economic minerals of boron. Part II-Geological environments and classification of boron deposits: Min. Record, 3, 165-220. Baysal, O., 1972. Tunnellite, a new hydrous strontium borate from the Sarkaya borate deposits in Turkey: Bull., Min., Res., Expl. Inst. Turkey, 79, 22-29. Becker-Platen, J., D., 1970. Lithostratigraphische Untersuchungen im Kanozoikum Sdwest Anatolians (Trkei): Beih. Geol., Ib., 97, 1-244. Benda, L., Maulenkamp., J.,E., Schmidt, R., R., Steffens, P., ve Zachariasse, J., 1977. Biostratigraphic correlation in the Eastern Mediterranean Neogene, 2. Correlation between sporomorph associations and marina microfossils from the Upper Oligocene-Lower Miocene of Turkey: Newsl., Stratigr., 6, 1, 1-22. Borchert, H., ve Muir, R., O., 1964. Salt Deposits. The origin, metamorphism and deformation of evaporites. D. Van Nostrand Company. Ltd., 338 s. olak, M., Helvac, C., and Maggetti, M., 2000. Saponite from the Emet colemanite mines, Ktahya, Turkey. Clays and Clay Minerals, vol. 48, No. 4, 409-423. Donato, G., 1951. Natural steam power plants of Larderello, Mech. Eng., 73, 709-712. Erentz, L., ztemur, C., 1964. Apercu general sur la stratigraphie du Neogene de la Turgule et observations su ses limikes interieure et superieure: Institute Lucas Mallada, C.S.I.C (Espana) Cursilles conferencias, 9, 259-266.

38

Floyd, P., A., Helvac, C., Mittwede, S., K., 1998. Geochemical discrimination of volcanic rocks, associated with borate deposits: an exploration tool? Journal of Geochemical Exploration 60, 185-205. Goldschimidt, V., M.,1954. Geochemistry. Oxford University Press. Oxford. Gken, N., 1979. Denizli-Mula evresi Neojen istifinin stratigrafi ve paleontolojisi: Doentlik tezi, Hacettepe niv., 204 s., ANKARA. Grew, E., S., ve Anovitz, L.,M. ((Editors), 1996. Boron mineralogy, petrology and geochemistry. Mineralogical Society of America. Reviews in Mineralogy. Volume 33, 862s. Helvac, C., 1977. Geology, mineralogy and geochemistry of the borate deposits and associated rocks of the Emet Valley, Turkey: Ph.D. Thesis, University of Nothingham, England. ______1978. A review of the mineralogy of the Turkish borate deposits: Mercian Geol., 6, 257-270. ______1983. Trkiye borat yataklarnn mineralojisi: Jeo., Mh., 17, 37-54. ______1984. Occurrance of rare borate minerals: veatchite-A, tunnellite, terrugite and cahnite in the Emet borate deposits, Turkey: Mineral Deposita, 19, 217-226. ______1994. Mineral assemblages and formation of the Kestelek and Sultanayr borate deposits. Proceedings of 29th International Geological Congress, Kyoto, Part A, 245-264. ______1995. Stratigraphy, mineralogy and genesis of the Bigadi borate deposits, Western Turkey. Economic Geology 90, 1237-1260. Helvac, C., ve Alaca, O., 1984. Bigadi borat yataklarnn jeolojisi ve mineralojisi: T.J.K. 38. Bilimsel ve Teknik Kurultay Bildiri zetleri, 110-111. Helvac ve Alonso, 2000. Borate deposits of Turkey and Argentina; A summary and geological comparison.Turkish Journal of Earth Sciences, 9, 1-27. Helvac, C., Firman, R., J., 1976. Geological setting and mineralogy of Emet borate deposits, Turkey. Applied Earth Sciences. Extract from Transactions/Sections B of the Inst. of Mining and Metallurgy. Vol. 85, p. 141-152. Helvac, C., nci, U., Yamurlu, F., ve Ylmaz, H., 1987. Bat Anadolunun Neojen stratigrafisi ve ekonomik potansiyeli. Akdeniz niversitesi Isparta Mhendislik Fakltesi Dergisi. Say 3, 31-45.

39

Helvac, C., Orti, F., 1998. Sedimantology and diagenesis of Miocene colemanite-ulexite deposits (western Anatolia, Turkey). Journal of Sedimentary Research 68. 10211033. Helvac, C., Stamatakis, M., G., Zagouroglou, C., and Kanaris, J., 1993. Borate minerals and related authigenic silicates in northeastern Mediterranean Late Miocene continental basins. Explor. Mining Geology 2, 171-178. Helvac, C., and Yamurlu, F., 1995. Geological setting and economic potential of lignite and evaporite-bearing Neogene basins of western Anatolia, Turkey. Isr. J. Earth Sci., 44, 91-105. nan, K., 1972. Newborate district, Eskiehir-Krka province Turkey: Trans. Inst. Mining and Metall., 81, B, 163-165. nci, U., 1983. Demirci (Manisa) ve Burhaniye (Balkesir) evresinin jeolojisi ve bitml eyl olanaklar: Doktora tezi, Dokuz Eyll niv., Fen Bil., Enst., 184 s. zmir. Kaya, O., 1981b. Bat Anadolu alta bindirmesi: Ultramafik birimin ve Menderes masifinin jeolojik konumu: Doa Bilim Derg., Atatrk zel says, 15-35. Landergren, S.,1945. Contribution to the geochemistry of boron II. The distirbution of boron in some Swedish sediments and iron ores. The boron cycle in the upper lithosphere. Arkiv. Kim. Mineral. Geo., 19a, No.26, 1. London, D., Morgan, G.B. and Wolf, M.B., 1996. Boron in granitic rocks and their contact aureoles. In Boron: mineralogy, petrology and geochemistry (editors: Grew, E.S. and Anovitz, L.M.), Reviews in Mineralogy, Mineralogical Society of America, 33 299-325. Utting, G., ve Steffens, P., 1976. Explonatory notes for the paleogeographic atlas of Turkey from the Oligocene to Pleistocene: Bundesantalt fr Geowissenchaften und Rohstoffe, 1, 121. Meixner, H., 1953. Mineralogische beobachtungen an colemanit, inyoit, meyerhofferittertschit und ulexitaus neuem Turkischen boratlagerstatten, Heidelb. Beitr. Miner. Petrogr. Vol.3, Germany, p. 445-455. Nebert, K., 1961. Tavas-Kale (Gneybat Anadolu) blgesine ait yeni mahadeler: M.T.A. Derg., 57-64. zpeker, I., 1969. Bat Anadolu borat yataklarnn mukayeseli ve jenetik etd: Doktora Tezi, stanbul Teknik niv., 116 s.

40

Rankama, K., and Sahama, Th., G., 1950. Geochemistry. Univ. Chicago Press. Chicago. Shabynin, L., I., 1957. Distrubution and formation conditions for boron concentration in endogenetic borates of skarn deposits: Izvestiya Akad Nauk S.S.S.R. Ser. Geol. 6370. Suerdrup, H., U., Johnson, M., W., and Fleming, R., H., 1942. The Oceans. Prentice Hall, Inc., New York Sunder, M., S., 1980. Geochemistry of the Sarkaya borate deposits (Krka-Eskiehir). Bulletin of the Geological Society of Turkey 2, 19-34. Tilley, C.E., 1951. The zoned contact-skarns of the Broadford area, Skye: a study of boron-fluorine metasomatism in dolomites. Mineral Mag., 29, 621-667. Watanabe, T., 1964. Geochemical cycle and concentration of boron in the earths crust: V.I. Verdenkii Inst. Geochim and Anal. Chem. U.S.S.R., 2, 167-177. Ylmaz, Y., Gen, S., C., Grer, F., Bozcu, M., Ylmaz, K., Karack, Z., Altunkaynak, S., and Elmas, A., 2000. When did the western Anatolian grabens begin to develop? In: Bozkurt, E., Winchester, J., A., Piper, J., A., D. (Eds.) Tectonic and magmatism in Turkey and surrounding area. Geological Society, London, Special Publications, 173, 131-162.

41