Muhterem Okurlar, Trkler, his ve fikir corafyamzn temsil kabiliyeti yksek ezgileridir.

Szleri kimilerine gre basittir; ama samimi ama derunidir. Trk, Trkn adm att her yerdedir. nk ismi ile msemma trk, Trk en iyi anlatan musikidir. Bir bakarsnz Azerbaycanl, Kerkkldr bir bakarsnz Rumelili, Kafkasldr Elimizi ayamz yanmzda nasl tayorsak dilimiz olan trkleri de yle tarz. Ezgilerimiz ii olup gurbete, asker olup cepheye, yaralanp hastaneye, crm ileyip dama, sevdalanp dile derler. Trkler damadmzn taks, gelinimizin yzgrmldr. Ksaca onlar bizim hayat ve hayal hikyemizdirler. Her hlimize denk den bir ataszmz olduu gibi her hlimize denk den bir trkmz de vardr. Bu anlamda trklerin doum yerleri vardr ama belli bir yurtlar yoktur. Kar m yam u Harputun bana trksne kulak kabartmak iin Elazl, en olasn rgp dumann gitmez trksne elik etmek iin de Nevehirli olmak kayt ve art yoktur. Ve duygu derinlii salayan airlerimize de yle airlerimizin iirlerini okurken Osmaniyeli, Kahramanmaral, Yozgatl olduklarn dnmeye ne gerek, nemli olan tesirleri! Adnan Binyazar, Mehmet zbek ve Fatih Ksaparmakla yaplan rportajlarn her okurumuzun dikkatini ekeceine ve bizleri trklerimize daha bir perinleyeceine inanyoruz. Yazarlarmzn isimleri, isimlerinin armlar buraya smayacandan ilkin dergimizin Bu sayda blmne bakmanz sonra da hibir yazy atlamadan tmn okumanz rica ediyoruz. Her bir yazarmzn, trklerimize bir baka pencere aarak bizleri bazen arndrp ferahlandrdn bazen hznn kylarnda btn trklere el uzattrdn greceksiniz. En evveli de bedeli binlerce kez denmi hatrlamann, anlamann, inanmann kolayln sezeceksiniz. 43. saymzn konusu ev, sokak, mahalle. Kendi muhitimizde bulumak dileiyle Allaha emanet olunuz. Bizim Klliye

NAZIM PAYAM

Trk terbiyemiz, paylalamayan, uyumsuzluu meclisine kabul etmez, haz verdiine, kendini yoklama, hatralar dinleme frsat da verir. Bir insandan bir yrenin fotorafn ekebiliyor ve bunu en azndan genelin bir ksmna aktarabiliyorsa trk vardr.
3

uphi Saati ile dergimizin dosya konusunu konuuyoruz; isabetli, diyor trkye ve ekliyor: mrm Kerkke adadm, fakat bir Kerkk trks kadar etkili olamadm. Bu sz, bana Aytmatovun Beyaz Gemisindeki Mmin Dedenin azndan aktarlan bir hikyeyi hatrlatt: Gemi zamanlarn birinde, bir han baka bir han tutsak alm. Bu han tutsana: -Eer istersen benim klem olarak yanmda kalr, uzun zaman yaayabilirsin. stemezsen, en byk arzunu yerine getirir, sonra da seni ldrrm. demi. Tutsak Han dnp cevap vermi: -Kle olarak yaamak istemiyorum, beni ldr daha iyi. Ancak ldrmeden nce, benim vatanmdan herhangi bir oban buraya getirtmeni istiyorum. -Ne yapacaksn o oban? - lmeden nce ondan bir trk dinlemek istiyorum. lk anda serin bir esinti tad hissi ile sesi-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

Trknn ya yamz; yata, yatamz; ars, armz; ezgisi, ezgimiz; dili, dilimiz; daha nolsun!
ne kulak verdiimiz trk, sarp sarmaladka, mevzusuna yzlerce kitaptan daha tesirli muhabbet alamaz m bize! Dana, emesine, ovasna, glne, gzeline trk yaktmz topran tasas almaz m bizi! Gesi Balar, anakkale iinde aynal ar, Seferberlik ve Yemen trklerini dinlediimizde, Akma Tuna akma ben bir dertliyimi mrldadmzda kan akmz deiiyorsa trklerin omuzlayp getirdii olaylar, olaylarn ardnda brakt sessizlik hl iimizde demektir. Bir topran trks varsa oras vatan olmutur, dersem ok mu iri konumu olurum? Trkye meylimiz, yalnzca tarih zemininde kalanlar ses anahtaryla amasndan, olaylarn acsn, sancsn stmze sindirmesinden mi? Hayr. Her a yaama biimimiz, dnyay alglaymz, yunmu ykanm dilimiz onun sesiyle yanklanr. unca zamandr evlatlarmza hayat mirasn trkyle devirmi, trkyle devretmiizdir. Babamn trks, anamn, daymn, aamn trks demekteki kastmz onlarn yaama servenlerine iaretimizdir. Bizi anlamak, bizden bir haber almak isteyen trkmze kulak versin. Hayatmz oluturan notalar trkmzn icras iindedir. Trk terbiyemiz, paylalamayan, uyumsuzluu meclisine kabul etmez, haz verdiine, kendini yoklama, hatralar dinleme frsat da verir. Bir insandan bir yrenin fotorafn ekebiliyor ve bunu en azndan genelin bir ksmna aktarabiliyorsa trk vardr. Radyolarn trk saatlerinde analarmzn, ablalarmzn bundan sonraki benim bahtma demesi, Ali Akban Kerem et Mkerrem, bir trk syle ricas, Bayram Bilge Tokelin Nida Tfeki ldnde Trkler Nidasz Kald diye hayflanmas, Bedri Rahmi Eybolunun trk dinlediinde airliinden utanmas bu paylamdan. Ne yasak ne teknoloji ne de modernlik bizi trkden koparr. Vazgeemeyiz trkden. oklarmz, gbek kordonuyla baland trknn depretirmesiyle sesini grletirir ve bir anda hareketlenir. Kii sevdalysa, sevdaya adaysa Akn odu cierimi Yaka geldi yaka gider Garip bam bu sevday eke geldi eke gider syleyiine nasl duyarsz kalsn! Terennm edilen ile hayat ritmini abucak kaynatran trk, yaanlann kalp pnarlarndan beslenir. Sosyal strabmz, i ekilerimizi, ylgnlmz, yiidi kuru soana muhta edeni, amza a katan zalim felei, rpnan Karadenizi, yre dokunmann aknln en berrak yzyle ifa eden trklerdir. "Bu trk bana syleniyor", "bu trk beni anlatyor", sahiplenmesiyle onaylanr trklerimiz. Gereimize iman onun ruh hlimizi sarsmasyla tazeleriz. Trk, yalan sylemez. Trkye yalan biz syletiriz. Onun yalan insanmzn gereinden kopmas veya gereini gizlemesidir. nand gibi yaamayanlar, yaadna inanr, uyduruk yaantsndan saman alevi gibi uyduruk trkler karr. Sonras herkesi herkese unutturan, insan scaklndan yoksun, slay da gurbeti de bolua iten renksiz, kokusuz, dipsiz mekanik szler Bo sz arlndandr ki haslarmz Karacaolan, Emrah, Erefolu, Kerem Dede, Dervi Himmet benzeri ustalarn bestelenmi gftelerini duygu sofralarnda eksik etmez, kendince dokunan sesimize bunlarn lsyle ilmek atarlar. Tanpnar, Yunus Emreyi anlatrken paradan btne yolculuumuzu u cmlelerle aar: Biz sevdiimiz nispette yalnzzdr. Yalnzlmz nispetinde kinatla birleir, kucaklarz. Divan airinin gazelini saraydan bey konana, ky odasna ekip trkletiren, nice halk ozannn varsan, ilahisini, komasn saray mensubunu imrendirecek gnle sevk eden, sonra iine gmlen bu yalnzlmzn sesidir. Sesimizin tt trk, sultana da obana da ayn kederi, ayn sevinci yaatr. Trknn ya yamz; yata, yatamz; ars, armz; ezgisi, ezgimiz; dili, dilimiz; daha nolsun!

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

ADNAN BNYAZAR
ile halk kltr zerine

aydnlanma, toplumlarn, kendi kltrlerini, tarihlerini, dillerini ortaya koyma srecini balatmtr. Bizim, Cumhuriyetle balattmz kltrel araylarn temelinde bu yatyor.

TANER NAMLI
Takdim
Adnan Binyazar, 7 Mart 1934 tarihinde Diyarbakrda dodu. Ancak 14 yanda balayabildii ilkrenimi eitli illerde srdrd. Dicle Ky Enstitsne girerek eitimini Gazi Eitim Enstitsnde srdrd. Trkiyenin eitli retmen okullarnda, Hacettepe niversitesi, Gazi Eitim Enstits, Devlet Konservatuar, Basn Yayn Yksek Okulu gibi birok eitim kurumunda ve Trk Tarih Kurumunda, Kltr Bakanlnda, Trk Dil Kurumunda grev yapt. 1978 ylnda Kltr Bakanl Tantma ve Yaymlar Dairesi Bakanlna getirildi. 1981 ylnda Berlin Eitim Senatosu'nun ars zerine Berlin'e gitti, bu dnemde ncila zhan'la birlikte alt ciltlik Trke/Dil ve Okuma Kitab'n (1.-2.) yazd. Adnan Binyazar, Masaln Yitiren Dev adl anromannda yoksulluk iinde geen ocukluk dnemini, Orhan Kemal Roman Armaan'n kazanan lmn Glgesi Yok adl kitabnda bir sevda yks anlatt. Eserlerinden bazlar; At Toplumu, Ay Bazen Mavidir, Ayna, Dede Korkut, Duygularn Anakaras, Halk Anlatlar, Kan Tural, Masaln Yitiren Dev , On Be Trk Masal, Ozanlar/Yazarlar/Kitaplar, lmn Glgesi Yok, airin Kedisi, Toplum ve Edebiyat, Yazma retimi Yazma Sanat, Toplum ve Edebiyat, Kltr ve Eitim Sorunlar, Yazmak Sanat (Emin zdemir'le), Cumhuriyet'in 50 Ylnda Atatrk Yolunda 40 Yl, k Veysel, Yazn ve Bilim Dilimiz, (Metin ztekin'le), Yazl Anlatm Bilgileri (Emin zdemir'le), Trk Dilinde 25 nl Eser, Dedem Korkut/Vier attrkische Nomadensagan (Trke-Almanca), Yaral Mahmuttur.

Halk anlatlarnn zenginlii hakknda dncelerinizi almak istiyorum. Halk anlatlarn grkemli ve etkileyici klan nedir? Bu duyarll nereden alyorlar? rnein okuma yazmas olmayan bir adam nasl olur da bu kadar etkileyici eyler anlatabiliyor diye soruyoruz bazen kendimize. Onlar syleten nedir? Halklar dnsel ve duygusal etkileimi anlatyla srdrrler. Dnn ki, evli bir kyde bile sevgi vardr, nefret vardr, kin vardr, dmanlk vardr... Bu duygular kendiliinden domaz, halklarn yzlerce, binlerce yllk duygu birikimlerinin sonucudur. Kimi halklar be yz, kimileri binlerce szckle anlaabilirler, ama ortada bir anlama vardr; anlamann olduu her yerde anlatmsal bir gelime de sz konusudur. Clive Bell, Uygarlk adl yaptnda, uygarln nice gelimi lkede yozlatn, ama en ilkel toplumun yaaynda izlerini srdrebileceini savunur. Halk anlatlarnn etkileyicilii, anlatlann herkese kolayca anlalmasndan doar. rnein, bir roman herkesin tam anlamas olanakszdr. Halk ykleri ise nerdeyse anlama abas gerektirmeyecek denli yalndr. nk yzyllarca, anlatla anlatla artk dilsel ze, yalnla

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

Gemiimiz, kiiliimizin yap talaryla rlmtr. Yaamak, gemile yaadmz an arasnda kurduumuz duygu kprsyle anlam kazanyor. Trk bunu gerekletirir.
ulamtr. Kolay anlalrlk duyarlk etkileimini salamada da etkindir. Okuma yazmas yoktur, ama konumas vardr. Halk anlatlarnn ou da konuma rndr, i sesin yazya dnmemi anlatmdr. Kiinin duygu derinliine varmas ise, onun yaratc gcyle ilgilidir. Bu g ok kiide vardr. Yaratcln sanatsallk kazanmas, kiinin kendini o ie vermesiyle ilgilidir. Yaratm sreciyle beslenmi halk birikimleri ylesine etkilidir ki, ortaokul renimini bile tamamlayamam bir Yaar Kemalden dnya apnda bir romanc karr. Duygu geliimi herkeste vardr. Sanatsalla ancak duygunun ynlendirilmesiyle varlyor. Byle bir alan salanamad srece, halkn birikimleri olduu yerde durur. Ona evrensellik kazandrmak sanatnn iidir. Halk kltrnn sizin hayatnzdaki yerini nasl yorumluyorsunuz? Halk kltr bende dinlemeyle balad. ocuktum. yk anlatanlar can kulayla dinlerdim. Bizde, nerdeyse imdi lmekte olan bir gelenek vard. Ablalar kardelerine, bykler kklere masallar anlatrlard. Erkekler, askerde ya da i yaamnda edindikleri deneyimleri, ibret alnacak yklerle besleyerek evde anlatrlard. nsann gitgide birbirinden koptuu bir dnyada, ne yazk ki korkun bir kltrel ilikisizlie doru srkleniyoruz. Ben, halk kltryle beslenmemin izlerini yazarlmn her aamasnda grebildiimi sanyorum. Halk, kendine ait kltr rnleri yaratmay brakm mdr, yoksa bu sreklilik dipten bir aknt olarak devam ediyor mu? Bu soruya bal olarak halk anlatlarnn modernizmle olan ilikisini de deerlendirebilir misiniz? Halklar, yaadka, kltrel rnler de var olacaktr. Ama retilen, doal olarak bin yl ncekine benzemeyecektir. Hayat, yaadmz ortam kendimize gre biimleme srecidir. On bin yl sonra ne bu dalar byle kalacak ne ovalar ne sular... Sizin deyiminizle, aknty durduracak bir g yok. Ama aknt, akacak yer bulabilecek mi? Ben bir gn, insanln- eer kendisi bir teknik adama dntrlmezse- iinde bunalmaya balad bu teknik dnyay ykmak iin kendini baka glerle donataca kansndaym. Avrupa sanat gkten inmedi. yi bir aratrma yaplrsa, en ada sanat saylan Picassonun bile halk birikimlerinin kayna olan geleneksel rnlerden yararland grlecektir. Bu vesileyle unu da syleyeyim, aydnlanma, toplumlarn, kendi kltrlerini, tarihlerini, dillerini ortaya koyma srecini balatmtr. Bizim, Cumhuriyetle balattmz kltrel araylarn temelinde bu yatyor. O gnden bugne, yazn, bilim ve eviri dilimizdeki gelimeleri gz nne getirirsek, nereden nereye geldiimiz daha iyi anlalacaktr. Sz, halk anlatlarnn belki de en etkileyici olanna getirmek istiyorum. Trk deyince hangi armlar oluuyor zihninizde? Trkler ne anlatr size? Sorunun ieriinde de grld gibi, trk arm youn bir sanat daldr; ezgiyi, i dzeni, anlam iinde barndrr. Trk, toplumlarn sevincinin de zntsnn de eletirisinin de rndr. Anlamsal yapnn btn zelliklerini znde tar. Trk anlamldr, ama anlatmaz, duyumsatr. Ben kimi trkleri dinlerken bir anda btn gemiimin orta yerinde buluyorum kendimi. Gemiimiz, kiiliimizin yap talaryla rlmtr. Yaamak, gemile yaadmz an arasnda kurduumuz duygu kprsyle anlam kazanyor. Trk bunu gerekletirir. Biri yle bir bir mrldanversin, ya da TVde, radyoda duyuverelim; Ara ver dalar dalar ara ver, benim bu selamm gtr yra ver

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

dizesi neler duyumsatmaz bize... Trklerin edeb deeri hakknda neler dnyorsunuz? Halk anlatlar ya da trkler bizi sanatsallklaryla, edebiyat deeriyle etkiler. Trk kimi zaman bizi edebiyatn doruklarna karr. rnein, sradanm grnen, arambay sel ald Bir yr sevdim el ald Keke sevmez olaydm Elim koynumda kald dizelerindeki yalnlk, youn, anlam, i dzen hangi iirde vardr! Ya da, Yenice yollar bklr gider Zlf al gerdana dklr gider Yiidin bana bir hl gelirse mr arkasndan sklr gider dizelerinde geen zlfn al gerdana dklmesi, mrn arkasndan sklp gitmesi imgeleri edebiyat sanatnn en gzel rneklerinden deil midir? Halk kltr aratrmalarnn yeterli derecede ve nitelikte yapldn dnyor musunuz? Dnmyorum. Halk dnmeyen hkmetlerin, halkn birikimlerine nem verip aratrma enstitleri kuracana inanmyorum. Bu i, devlete bal retimsiz dairelerle ya da birtakm derneklerle yrtld srece bir sonuca varlacana inanmyorum. Erzurum niversitesinde Halk Bilimi Blm vard. ok ksa srede bu alana ynelik ok nemli aratrmalar yaplp yaymlanmtr. Ben, bu konuda zerk olan kurumlamalar savunuyorum. Yalnzca Trk Dil Kurumu ile Trk Tarih Kurumu yle idi, onlar da Kenan Evren dneminde devlet dairesine dntrlmtr. Bu yzden, bu kurumlarda nemli aratrmalar yaplacana, imdi, kim kime yaknsa, onun uydurma almalarn basmakla yetiniyor. Sohbetiniz iin teekkr ediyorum efendim

YEN TRKLER SYLE

Dalardan akp gelen, Yrekten kopup gelen, Sevda semlarnda Dalga dalga ykselen Yeni trkler syle. Vefsz yr stne, Nazl nigr stne, Bamda dnp duran Efkr efkr stne Yeni trkler syle. Muhabbetle sslenen, Can evime seslenen, Her seher ter taze mitlerle beslenen Yeni trkler syle. Kurul gnl kkne, Yrn dnsn akna, Yank yrekler iin Haydi Allah akna Yeni trkler syle. Gz yandan szlen, Ezgilere dizilen, Her esrr sazmn Bir telinde zlen Yeni trkler syle.

BESTAM YAZGAN

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

HM KUUMUZ
Yine duman alm Palandkeni Kerem et Mkerrem bir trk syle Trkler barmda bir gl dikeni Kerem et Mkerrem bir trk syle

Ykseklerde ten hma kuumuz Issz gecelerde can yoldamz Sen sylerken ge deer bamz Kerem et Mkerrem bir trk syle imiz yok bizim hasetle, kinle Gam, kasavet dat gr nefesinle Yce endamnla yiit sesinle Kerem et Mkerrem bir trk syle Dada gmze bir velvele sal Ruhu cotur, rk akl yele sal Birbirine girsin gerekle masal Kerem et Mkerrem bir trk syle Bir ehir bilirim ta kehribar Erkei Krolu, kzlar Nigr Ey ahin bakl, edas kibar Kerem et Mkerrem bir trk syle

Bir ehir bilirim ini yokutur ifte minaresi nak naktr Almaz yollar borandr ktr Kerem et Mkerrem bir trk syle Sen susarsan gmz yas alr Pasinleri duman alr, pus alr Trklerle uzun yollar ksalr Kerem et Mkerrem bir trk syle Erenler yolda Mehmet armar Bize maveradan haberler tar O sylerken bize susmak yarar Kerem et Mkerrem bir trk syle Kar erisin yaylalara glsn Yamalarda mor meneve alsn Ric et Rciye o da koulsun Kerem et Mkerrem bir trk syle

AL AKBA

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

TRKLER NDA'SIZ KALDI

Nida Tfeki'nin Aziz Hatrasna

amln bana bir inece duman Grdke alard gz Nida'nn Ziya'nn acs yreinde da Nasl dayanrd z Nida'nn Baba oldu trklerin merdine Ac ekti bir srmeli derdine ikayet gelmedi bir gn virdine lkbahard k, yaz Nida'nn Bir gn Krehir'de, bir gn Banaz'da Adm adm gezdi baharda, yazda Bizi tmedi karda, ayazda Yandka byd kz Nida'nn Trkler Nida'sz onulmaz hasta Halaylar zgndr, bozlaklar yasta Ankara'da, Kayseri'de, Sivas'ta Hrmetle edilir sz Nida'nn Yeni Kalem ile yaz yazard Asl Akda'lyd, gurbet gezerdi Trkleri duruundan sezerdi Grnce rd yz Nida'nn Bir mr adad samaha, bara Sadamz yayd drt bir diyara Trkler uruna dt nra ra oldu yand saz Nida'nn Bu ses nerden gelir, kimdir, bilinmez Alr gider bizi gayri gelinmez Yz asr gese de yine silinmez Bozok Yaylasndan izi Nida'nn

BAYRAM BLGE TOKEL

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

NMIK AIKGZ*

mparatorluun drt bir yanndan ve hatta imparatorluk dndan gelen her ses, bu kahvehanelerde yank bulmu ve topluma mal olmutur. Yreden gelen sz ve ses, medeniyetin merkezinden yaylmann getirdii cazibe ile tarada daha derin bir etki brakarak sreklilik kazanmtr.
10

rkler, tabiatlar icab yereldirler; corafyasyla, insanyla, ezgisiyle, ritmiyle yreyi yanstrlar fakat iledikleri konu, yakaladklar tema ve yansttklar duygu evrenseldir. Onlar srekli hle getiren de, bu bydr. Yani, yerel otantizmle evrensel duygu ve insani zellikleri sergilemeleri Kitle iletiim aralarnn olmad, mesafelerin insafsz ve sadece kervanlarn vicdanna terk edildii zamanlarda, trkler yrelerinin snrlarn aamamlardr. Her trknn l, kendi yresinde yanklanm, yksek dalar ve uzak mesafe engellerine arpmtr. Tekkeler, zaviyeler ve derghlarda sylenen ilahiler, ezgiler ve semahlar bu snrlar zorlamlarsa fakat onlar da cemaat snrn pek aamamlardr. Trklerin mesafe snrn zorlamalar, bugn beenmediimiz kahvehaneler vastasyla gereklemitir. 16. yzyln ortasna kadar, sosyalleme mekn olarak sadece cami ve tekke ve derghlarn bulunduu sosyal yapda, ortak mzik, din ve tasavvufi merkezli gelimitir. Din d mzik, bireysel ve en ok da ortak sosyal alan olarak dn veya benzeri trenlerde bir
*Prof. Dr., Mula niv. Fen-Edebiyat Fakltesi

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

Semai kahveleri, snf, dil ve kltr farklarnn yaanmad bir merkez olma zellii de tar ve bu zellii ile geni Osmanl corafyasnn mzik sentezinin yapld meknlardr. Toplumsal kendiliindenlik diyebileceimiz bir geni kabul skalasnda, imparatorluun btn dilleri ve btn mzikleri icra edilmitir.

gelime alan bulmutur. Tabii, bir de tezkire yazar Latifnin 1546 ylnda syledii gibi, Karacaolan trkleri rlayan halk airlerinin dillerinde ve sazlarnda 1555 ylnda ilk kahvehanenin stanbulda almasyla, Trk toplumu, meyhaneye alternatif olarak yeni bir sosyalleme meknna kavumutur. Meyhanelerin yasak olmas sebebiyle, hzl bir yaylma imkn bulan kahvehaneler, zaman zaman siyasi otoritenin basklaryla karlasalar da, maer vicdanda ok abuk yer etmitir. lki Tahtakalede alan kahvehaneler, phesiz derme atma idi fakat stanbulun dier semtlerine yayldka, konforu artan ve kullanm amac genileyen kahvehaneler, sadece kahve iilen yerler olmaktan km, bir sosyalleme mekn olarak gnlk hayatn bir paras durumuna gelmilerdir. Bazen meyhanelerde bazen konaklarda ve konak bahelerinde bazen de eribe (alkolsz iecek) dkknlarnda bir araya gelen okur yazarlar, buralarda edeb kltrn gelimesine de katkda bulunmulardr. Mesela, bugn Sarahane ile Fatih arasnda kalan blgede, Bykkaraman Caddesi varm ve bu caddede Sbt mahlasl bir airin eribe dkkn bulunmaktaym. airler, genellikle bu dkknda bir araya gelir, yeni syledikleri gazellerini okuyup tartrlarm. Bunu, 16. yzyldan kalma, uar mecma, gazel kn Karamanda Sbt dkkn beyitinden reniyoruz. Kahvehaneler, stanbul halkna yeni bir sosyalleme imkn salarken, mutlaka airlerin de urak yerleri olmu, meyhane ve eribe dkknlarna alternatif olarak bir fonksiyon ifa etmitir ki, bugne kadar devam edegelen bir kurum olmulardr. lk zamanlar divan airlerinin de bir araya geldii anlalan kahvehanelere, 18. ve 19. yzyllarda, halk airlerinin de uramaya baladklarn gryoruz. Bylece, bu meknlar, iirde iki gele-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

11

Semai kahveleri, mziin ve elbette ki trklerin toplumsallamasnda, en gl damar olarak, sosyal genetiimizde ok nemli bir yer tutmutur.
nein kesitii nokta olma zellii tamaya balamlardr. Birisi aydn geleneine (kalem airleri), dieri de halk gelenei ve irfanna dayanan iir (meydan airleri) anlay, bu meknlarda, ortak dil ve slup gelitirmeye balamlardr. Gazellerin dz iir olarak deil de, ezgili okunmas, buralarda, mzik geleneinin de yaylmasna vesile olduu grlr. br taraftan, halk iiri geleneinin de saz eliinde icra edilmesi, kahvehanelerin, ayn zamanda birer mzik mahfili olmasn dourmutur. stanbulun bir medeniyet merkezi ve sembol olmasnn yaratt cazibe, Anadolu ve Balkanlarda yaayan halk airlerini merkeze ekmi ve geni corafyann iir ve mzik kltr, kahvehanelerde harmanlanmtr. Semai kahveleri adyla anlacak olan bu kahvehaneler, szn ve sesin biriktii, yeniden ilendii ve tekrar topluma yayld merkez olma zellii kazanmlardr. mparatorluun drt bir yanndan ve hatta imparatorluk dndan gelen her ses, bu kahvehanelerde yank bulmu ve topluma mal olmutur. Yreden gelen sz ve ses, medeniyetin merkezinden yaylmann getirdii cazibe ile tarada daha derin bir etki brakarak sreklilik kazanmtr. Bununla, Her trk stanbula uramtr. demiyoruz; stanbula urayan ve yeniden ekillenerek taraya yaylan ey, mzik kltrdr. Bundan da en ok nasibini alan gelenek trk geleneidir. Bu gelenek ve bu zihniyet hl devam etmekte, radyonun devreye girmesiyle stanbul ile ortak merkez olma zellii kazanan Ankara, resm tavryla mzik yaratclnda, hibir zaman stanbula alternatif olamamtr. Arabeskten pop mzie kadar yeni tr mziin merkezi, hl stanbuldur. Bunda, semai kahvelerinin byk bir rol vardr. nk semai kahveleri, mziin ve elbette ki trklerin toplumsallamasnda, en gl damar olarak, sosyal genetiimizde ok nemli bir yer tutmutur. Osman Cemal Kaygl, stanbulda Semai Kahveleri ve Meydan irleri adl kk almasn, daha da geni bir ekilde yazabilmi ve buralarda yaanan tartmalar, yeniden ekillenmeleri yazarak bugne daha da ok bilgi aktarabilmi olsayd, belki gelenek yeniden ina edilirken ok daha salam temellere dayanabilecek, belki de ticari amal gazinolarn mzii yozlama gibi bir olumsuz devreyi hi yaamayacaktk. Semai kahveleri, snf, dil ve kltr farklarnn yaanmad bir merkez olma zellii de tar ve bu zellii ile geni Osmanl corafyasnn mzik sentezinin yapld meknlardr. Toplumsal kendiliindenlik diyebileceimiz bir geni kabul skalasnda, imparatorluun btn dilleri ve btn mzikleri icra edilmitir. Balkanlardan rana, Krmdan Kuzey Afrikaya kadar tm corafyann mzik sesi, semai kahvelerinde yer bulabilmitir. Baka kltrlerle etkileime girerek daha da zenginleen ve dourganlk zellii daha da artan mzik gelenei, ritm ve ahenk olarak da zenginlemitir. Rumca bir ezginini yan sra bir levendin getirdii Cezayir trks; bir Azeri mugamyla bir zeybek havas, semai kahvelerinde beraberce icra edilerek birbirlerini etkilemilerdir. Bylece, buralarda, imparatorluun ses snrlar belirlenmitir. Btn bu tespitlerden sonra unu syleyebiliriz: Devletin buyurma yerine imkn salama ilkesiyle oluan semai kahveleri, sivil bir oluum olma zellii ile toplumsal bir rahatlama alan hline gelmitir. Mzikoloji asndan ise semai kahveleri, yresel mzik kltrnn yeniden ilenip zenginletirildii meknlar olmulardr. Bu ileme ve zenginlemeden sonra, medeniyet merkezinin ykledii cazibe ile bata trkler olmak zere, popler mzik, taraya daha etkili bir ekilde yaylarak ses ve duygu ortakl olumasna katkda bulunmutur. Bu yzden semai kahvelerine trklerin merkez ss demek mmkndr.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

12

FIRAT KIZILTU
saca Halk Trkleri bal altnda toplanan, Halk musikisi numuneleri, uzmanlar tarafndan snflandrlrken u balklar altnda toplanr: trk (Trk-Trk tarznda), varsa, semai, koma, nutuk, ilah, semah, talama, krk hava, ( Azerbaycanda ikeste), zeybek, bayat, mani, hoyrat, gerayl, maya, karlama, divan ( zellikle Urfa divan ve Kerkk divan) ve ilh. Halk sazlar eliinde alnp okunan, hatta oynanan halk trkleri, mill makamlarmz ve usullerimizle llerek bestelenmi, hece vezniyle sylenmi, besteleri anonim, gftelerinin pek az bilinen airlerin iirlerinden meydana gelmitir. Bu rnlerin hemen tamam, younlatrlp zetlenmi hikye ve romandr. Bu, aratrlmam ve stnde durulmam bir konudur. Bizde roman yok diye geitirilen ve edeb yoksunluk gibi grlen ve gsterilen dnce tamamen yanltr. Halk trklerimizi yaratanlar, efsanelerimizden balayarak, destanlarmz, tarihimizi, sosyal hayatmz, hem de zamann ok ilerisinde bir tutumla, saz eliinde, (kopuz, eng, r, kl, yatugan, nefesli alglar ) dile getirmilerdir. Halk iirinin yedili, sekizli, on birli, on drtl hece lleriyle okunan bu trklerin gfteleri, edebiyat tarihimizin en sekin rnekleridir. Divan Lgtit-Trkte, Kagarl Mahmudun paralar hlinde kaydettii Alper Tunga Sagusunun (at) kopuz eliinde, bestesiyle okunduundan eminim. Zamanmzn deyiiyle bu sagu, destani bir trkdr. Rumeli trkleri, halk musikimizin, dolaysyla

halk iirimizin, kesinlikle yksek tabaka tarafndan sylenmi rnleridir. Kekelerimiz ve tavancalarmz da bu gruba girer ki, bunlar batnn oratoryo ve kantatlar ile mukayese etmek hi de yanl olmaz. Yine de kaynad cotu dalarn ta Akttm gzmden kan ile ya Alnca ihaneyi semenler ba Arpalkt bize Urumelleri imdi mesken oldu servi kyleri Garp Ocaklar airleri veya r airleri olarak da nitelendirilen, Osmanl donanmasndaki leventlerin r eliinde syledikleri trkler/iirler bilhassa 16 ve 17. yzyllarn en gzel edeb rnekleridir aslnda. Bunlarn ne yazk ki, nameleri kaybolmutur. Armutlu ve Kul Mehmed en tannm denizci airlerimizdir. Fuat Kprl, Kul Mehmedi Saz iri olarak ilemitir. Siyah ebrleri duruben atma Gamzen oklarn ka atma Sana gnl verdim beni alatma Benim gzm nru gnlm srru. ttr verdiim tut benim szm Severim demee tutmad yzm Ah efendim benim a iki gzm Benim gzm nru gnlm srru

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

13

Bu iir, eski namesi bilinmediinden, Lemi Atl tarafndan nefis bir uak ark olarak bestelenmitir. Kayk Kul Mustafann Gen Osman iiri, trk olarak yediden yetmie her Trkn bildii, sevdii, dinledii bir trkdr. Makam bakmndan da ok orijinaldir. iirin tamam edebiyat antolojilerinde yer alr. IV. Sultan Muradn Badat seferinin -hadi bat tabiriyle syleyelim- epopesidir. Edebiyatmz etkilemesi asndan en gzel rneklerden biridir. Sultan Murad eydr ben de greyim Nasl bir yiitmi ben de bileyim Vezirlik isterse tu vereyim ehitlere serdr oldu Gen Osman Halk trkleri, Trkeyi, en az iki bin yldr gnmze tayan en nemli kaynaktr. Hatta gnmzde az kullanlan Trke kelimeler bile trklerimizde hayatiyetlerini srdrmektedir. Mehmet zbek dostumuzun, henz gremediim Halk Trkleri ile ilgili szl, bu konuda ihmal edilmi byk bir boluu dolduracaktr. Kendisini yrekten kutlarm. Trklerimizin gftelerinin trleri, ayn zamanda halk edebiyat edeb trleri olarak deerlendirilmektedir. Hatta klasik iirimize ve Trk musikisine bile baz terimler isim olmutur. Mesel, sema, divan, kalender, mstezat. Yeni Trk edebiyat akm dneminde, Ziya Gkalp, Trkln Destann halk iiri tarznda yazmtr. Dolaysyla halk Trklerinin sz varln rnek almtr. ocuktum ufacktm Top oynadm acktm Yerde buldum bir erik Kapt bir alageyik Geyik kat ormana Bindim bir akdoana Doan yolu ard Kafdandan ard Bu dnemin en gl airlerinden Rza Tevfik, klasik edebiyat ve Fransz edebiyatn ok iyi bilmesine ramen, iirlerini halk edebiyat neesiyle sylemitir. Belki de halk trklerinin edebiyatmzdaki tesiri konusunun en gzel numunelerini Rza Tevfik vermitir.

Hastaym yalnzm seni yanmda Sanp da bahtiyar lmek isterim. Mahmr u hlyym cm- lebinden Kanp da bahtiyar lmek isterim. Bir olmaz emelin dtm peine Vuruldum hsnnn en gneine Gzel gzlerinin ak ateine Yanp da bahtiyar lmek isterim. Talihin kahr var her hevesimde Boulmu figanlar titrer sesimde O gzel ismini son nefesimde Anp da bahtiyar lmek isterim. Necip Fazl Ksakrek de halk edebiyat ve halk trklerinin et trnak misali ayr dnlmesi mmkn olmayan tarzn benimsemi, bir baka manasyla hece vezninin lleriyle ihtiamn dile getirmitir. Uyan yrim uyan snd yldzlar Gn kar tepeden domak zeredir. Her sabah gnei seyreden kzlar Mahmur gzlerini omak zeredir k Veysel bizim de zamanna yetitiimiz ve radyo veya plaklaryla i ie olduumuz ahane bir rnektir. Cennetmekn iirlerini saz eliinde sylyordu. Sazyla okuduu zaman, trk, antolojilere veya kitaplara yazld zaman halk iiri olarak vasflandrlan bu paralar Trk edebiyatnn prlantalardr. Yine o dnemin lirik ve ok yazan airi Orhan Seyfi Orhon, trk / halk iiri tarznn ok gzel rneklerini vermitir. iirlerinin ou bestelenmitir. Bu besteler, formatlarndan dolay arkdr. Ama gfte bakmndan halk iiridir. Dolays ile de trkdr. Pekl, gl bir balama sanatkr istese trk eklinde alp syleyebilir. Halk hikyelerimizde bir Kervankran hikyesi vardr. Anadolumuzda sekiz tane Yldz trks vardr. Erzurum, Sivas, Akdamadeni, Tokat yresindekiler en gzelleridir. Dildeste kitabmzda bu Yldz trklerinden birini ilemitim. Eflatun Cem Gneyin de bu konuda ok gzel almalar vardr. Trklerimiz ayn zamanda birer senaryodur. Eer aklanrsa, eskilerin deyimiyle erh edilirse, ciltler dolusu mevzu kar karmza. Halk trklerinin her biri bir tez konusudur. Bu adan da deerlendirileceinden eminim.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

14

A. VAHAP AKBA

Bu tercih trklerle, daha dorusu trklerdeki ruhla entelekteller arasna mesafe koyarken baz yeni nesil okumularn da trklere yabanclamasna sebep oldu. Solcu edebiyatlarn trk sevdas, denebilir ki yalnzca trknn kknn halk iinde olmasndan kaynakland. Onlar trky yalnzca bir propaganda arac olarak grdler.
15

ertev Naili Boratav, 1930lu yllarn sonlarnda yaymlad Ein Trklerinin Balca Temleri balkl incelemesinde, halk trkleri etrafnda gerek halk edebiyat gerek halk musikisi bakmndan aratrmalarn epey bir yekn tuttuunu ifade ettikten sonra bu anonim rnlere ait bol malzeme yaymna ve teknik incelemelere mukabil, onlarn mevzular, toplumla ilikileri, sanat ve estetik bakmndan kymetleri, sosyal fonksiyonlar zerine yaplm aratrma ve incelemelerin hi mesabesinde kalmasndan yaknr. Trkler, yalnzca ilm aratrma yapanlarn deil, sanatkr ve sosyologlarn da dikkatini eksin istiyor Boratav. nk ona gre orijinal edebiyatn, iirini, mziini ve genel olarak sanatn arayan bir milletin sanatkrlarnn halk edebiyatndan alacaklar birok dersler vardr. (Folklor ve Edebiyat I, stanbul 1939). Sanatkrn halk edebiyatndan, zellikle trklerden ders almas kayda deer bir tespittir. Peki, geen bunca zaman iinde gerekli dersler alnm mdr? Alndn, en azndan yeterince alndn sylemenin pek mmkn olmadn dnyorum. Boratavn bahsettii dersleri,

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

memleketilik rzgryla kaleme alnm az saydaki eserle ve iirdeki baz ekl abalarla snrl tutmamak kaydyla tabii. Birer istisna olarak daha sonra destan ve trklerden beslenerek anlatm snrlarn belirginletiren Yaar Kemal ve bir bakma trklerin dillendirdiini yeni gr, syleyi ve ekillerle ileyen Cahit Klebi gibi yazarlar, airleri bir kenara brakalm. yle anlalyor ki Cumhuriyetin birinci, ikinci kuak edebiyatlar, bir folklor aratrmacs olan Boratavn beklentilerinden ok halk iirini horlayan, yeni edebiyatta halkla sanat arasnda bir mesafe gzeten Nurullah Atan sekinci grlerine kulak verdiler. Bu tercih trklerle, daha dorusu trklerdeki ruhla entelekteller arasna mesafe koyarken baz yeni nesil okumularn da trklere yabanclamasna sebep oldu. Solcu edebiyatlarn trk sevdas, denebilir ki yalnzca trknn kknn halk iinde olmasndan kaynakland. Onlar trky yalnzca bir propaganda arac olarak grdler. Asla iindeki ruhu grmeye yanamadlar. Yanasalar trkdeki tohumun onlarn dndklerinden farkl kkl bir toplumu, bu toplumun duygu ve dncelerini, ifade zelliklerini tadn greceklerdi. Onun iin onca ky romann yazanlar, kyn ve kylnn derin ve gerek sesi olan trklerden mevzu, dil, anlatm ve benzeri bakmlardan yararlanarak ada eserler karamadlar. Trkdeki ruhu eserlerine tayamadlar. Daha ok klsik musikiye tutkun olan, medeniyetimizin ifadesini en iyi ekilde burada bulduuna inanan Yahya Kemal bile, trklerin bizde

roman ilevi grdn ifade etmiti. Bu zdeletirme, trk-insan ilikisinin diriliiyle, scaklyla aklanabilir ancak. Muhtevalarndaki younluktan ve insan zerindeki tesirinden yola karak, Tanpnar da romanmza trklerimizden hareket edilerek varlabileceini dnr. Be ehirin Konyay anlatan sayfalarnda trklerimizden bahseden gzel bir blm var. Konya Lisesinde alrken, duyduu Anadolu trklerini anlatr. Dinledii trklerin kendisinde uyandrd armlardan, zerinde brakt tesirden bahseder ve Anadolunun romann yazmak isteyenler ona mutlaka bu trklerden gitmelidirler. der (Be ehir, stanbul,1972). Yahya Kemal de Tanpnar da temleriyle evrensel, dil ve syleyileriyle ve tadklar kltrel unsurlarla mahall, mill olan trklerin nasl deerli bir hazine olduunun bilincindedirler. Trk-insan ilikisinin diriliinden, scaklndan sz ettik. Belki edebiyatnn trkden alaca en byk ders bu scakl, dirilii zmseyerek eserine iirmek olacak. Bu ilikiyi ne gzel aklyor Fethi Gemuhluolu. Baka vesilelerle aktarmtm. Buraya da alyorum: (Trklerimizde) nce, yce, ulvi, afif taraflaryla insan var. Hafif, lgn, ehvetli ve avre taraflaryla insan var. Krlan, ksen, kaan, dna kamak istedike kendi iine bzlen, kk ilgiler bekleyen ynleriyle insan var. ( ) Sonra kskanlklar var, takipler var, tecesssler var. Sonra kan gelir. Kan gelir ama trklerde kan kanla yunmazlar da onun pei sra hemen dostluklar, nefsini feda etmeler, vefalar adak olmalar, cismini nezretmeler

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

16

Trk, bir toplumu btn unsurlaryla kabuunun iine alan bir nar gibidir. Kabuu krldnda iinden kanl canl, muhteem bir dnya kar. Edebiyat iin bu dnya, bu dnyann ruhu tkenmez kaynaklardan biridir.
akn eder. Trklerde aklar var. Suretlerde ak var. Siyretlerde ak var. Tabiat ana var. Drt unsur var. Toprak, su, ate ve havaya km namlar. Sonra ilahi nizam var. Dostluk zerine, stanbul, 1978). Trklerdeki bunca zenginlii grebilmek ve gsterebilmek gerekir ncelikle Bu da, edebiyat balamnda, bilinli, birikimli, gayretli aratrmac ve denemecilerin stlenmesi gereken bir grevdir. Ne yazk ki bu konuda da durum i ac deil. iir, hikye ve romanlar yetkin kiilerce tahlil ediliyor da trkler neden edilmiyor? diye sormuumdur hep kendime. Trkleri yalnzca hikyeleriyle deil; dil ve anlatm zellikleriyle, estetik deeriyle, ierdii motiflerle, uyandrd armlarla aklayan yazlar okumay ne kadar istiyorum. Mehmet Kaplann, Yunus Emrenin mehur athiyesindeki Bir sinek bir kartal kaldrd vurdu yere / Yalan deil gerektir bende grdm tozunu msralarndan hareketle yazd yazy hatrlyorum. rencileri tebessm ettiren bu msralarn onlarn gndelik yaantsndan rneklerle yorumlanmasnn nasl ufuk ac bir rol oynadn grdkten sonra benzer yazlarn trklerin ruhuna erimemizde ne kadar etkili olabileciini dnmeye baladm. Yunusun msralarn andran Manda yuva yapm st dalna trksnn yresel kltr, dil, trknn yapl amac gibi kriterler gzetilerek akland bir tebli metni okumutum. Aklamayla balangta absrd grnen olaylar ince bir hicve ve mecaza ar basan geree dnveriyor. rencilik yllarmda, Hma Kuu trksndeki Sen alama kirpiklerin slanr msrandaki anlam inceliini, syleyi gzelliini Fethi gemuhluolu sayesinde grmtm. lm Allahn emri, ayrlk olmasayd ya da Yznde gz izi var, sana kim bakt yrim msralarndaki sadelikle, sanki sradanlkla rtlm muhteem incelii farkedebilecek bilince eriebilmem iin de klavuzlara ihtiyacm olmutu. Bir internet sitesinde Minareden at beni, in aa tut beni trksyle ilgili yorumlar iimi actt. Muhtemelen ou gen olan yorumcular trky tiye alm, abuk sabuk eyler sylemiti. Oysa minareden atmann, aa inip tutmann birer mecaz olduundan yola klsa belki bugn de ska karlatmz insan bir tablo kacak ortaya. Gemuhluolu Trklerde kskanlklar var, takipler var, tecesssler var demiyor muydu? Kskanan, fkelenen, sevgisi fkesine baskn kt iin hemen barveren sevgilileri anlattn dnemez miyiz bu trknn? Byle anlayabilseler, belki kendilerinin anlatldn dnecek o genler. Ayrca ayn trkdeki Esvap serdim sicime szlerinde ne gzel bir syleyi gzellii var. Ve nasl capcanl bir resim canlandrabiliyor gzlerimizin nnde. Yine Yr stme yr sevdi / O gidiyor gcme msralar ne kadar ar duru, ne kadar tabi bir bir dille sylenmi. phesiz bu rnekler artrlabilir. Uzatmadan yle balayalm: Trk, bir toplumu btn unsurlaryla kabuunun iine alan bir nar gibidir. Kabuu krldnda iinden kanl canl, muhteem bir dnya kar. Edebiyat iin bu dnya, bu dnyann ruhu tkenmez kaynaklardan biridir. Onu kefetmek ve doru tannmasna, anlalmasna yardmc olmak da edebiyat iin bir sorumluluktur.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

17

illi kltrmzn en vazgeilmez unsurlarndan biri, trklere ve arklara dnen iirlerimizdir. Bunu halk ve divan edebiyat ustalarnn dilinden alp halkn diline ve gnlne dren, onlarn hayatlarn ve hasretlerini bir roman derinliine kavuturan insanlara hayranlmzla birlikte minnetlerimizi de ifade edelim. nk dilimizin Adriyatikten in Seddine kadar yaylnda bu seslerin ve szlerin ok byk etkisi olmutur. Trkleri ve arklaryla musikimiz hibir snr tanmyor. Bu bakmdan en nemli kltr tayclarmz durumundadr. Buna ramen uzunca bir zaman, Osmanlnn son dnemlerinden beri yneticilerimiz kendi z musikimizin seslerine ve szlerine bu milletin yeni nesillerini hasret brakmlardr. lk ve orta retim derslerinde naslsa hep Bat mziini retirler; Trk musikisini genlerimizin derneklerde ve liseden sonra gidilebilecek konservatuarlarda renebilirler. Bunun ne kadar hazin bir ey olduunu bilenler bile bir ey yapamaz. Tarih boyunca sevinlerimizde, aclarmzda, fetihlerimizde, lenlerimizde ve felketlerimizde hep onlarla kendimizi ifade etmiizdir. Hem byk ehirlerimizde, hem de Anadolu ve Rumelinin kasabalarnda bu trkler sylenir arklar mek edilirdi. O

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

18

spanyadan 500 yl nce Osmanl topraklarna g eden Safarat Yahudilerinin mzii gibi Ermeni ve Rum mzisyenleriyle bestecilerinin de Trk musikisi ile ilgileri akl almaz boyutlardadr.
yzden Yahya Kemal arklarmz romanlarmzd derken, onun bak asyla Anadolu ehirlerini ve kltrlerini deerlendiren A. H. Tanpnar Anadolunun romanlar trkleridir demitir. Btn bunlara ramen, trklerimizle arklarmz zerine ok az kitap yazlp yaynlanr maalesef. ifhi kltrmzn en kkl ve en yaygn rnleri olan folklor ve halk edebiyat verimleri yalnz Trkler arasnda deil, birlikte yaadmz Hristiyan ve Yahudiler de bu namelerden etkilenmilerdir. spanyadan 500 yl nce Osmanl topraklarna g eden Safarat Yahudilerinin mzii gibi Ermeni ve Rum mzisyenleriyle bestecilerinin de Trk musikisi ile ilgileri akl almaz boyutlardadr. Bunlarn gelimesine ve icrasna yardmc olduu trklerle arklarmz, onlarn ocuklarnda da yayor. Komularmzla uluslar aras snrlar kaldracak kadar gl bir iletiim aracna sahibiz; bugn Osmanl tebaas olarak bir gemie sahip olan komularmz bu musikiyi dinliyor. stelik bunun hibir destee de ihtiyac yoktur. Mehmet zbekle Frat Kzltu gibi icrac olduu kadar mziimizle ilgili yaz ve kitaplaryla da bir mzikolog olduunu ortaya koyan Bayram Bilge Tokelin rivayetine gre, Shakespearein sanrm musikimizin gcn ok gzel anlatan yle bir sz var: Bir milletin trklerini yapanlar, kanunlarn yapanlardan daha gldrler. Bayram Bilge dostumuz, Bamza Gazel Dt (2002) adl kitabnda toplad mzikle ilgili yazlarnda, konulara tarihi ve kltrel bir perspektiften yaklar. Klasik Bat Mzii yannda Klasik Trk Mzii ile Trk Halk Mziini de fevkalde icra edebilen besteci Frat Kzltuu da anmalyz. Dildeste (2002) adl kitabnda mehur arklarn hikyesini anlatt musikimize nasl yneldiini Bandodan Klasik Mzie (2002) adl kitabnda hatralaryla ortaya koyar. Byle ahsiyetleri yetitiren kltr birikiminin byk ktphaneleri var. Trklerimiz folklorun bir blm saylmasndan tr, mzikologlarn eserlerinden oluan ok zengin bir ktphaneye sahip deildir, o bakmdan nemli. Halkn kltrel zenginliini yanstan trklerimizi halk edebiyatndan ayr inceleyen veya aratrma konusu yapan ok sayda yazarmz yok maalesef. Mehmet zbek bunlarn istisnas bir ahsiyettir. crac olduu kadar mzikolog kimliiyle de tannan Mehmet zbekin Folklor ve Trklerimiz (1975) adl defalarca baslan ve kaynak kitap nitelii tayan eserinin ardndan, Trklerin Dili (2009) adl ok kapsaml kitabn yaynlamas ok nemli bir hizmet oldu. Has bir sanat olduu kadar titiz bir aratrmac ve derlemeci olan Mehmet zbekin bu ansiklopedik szl gerekten ok byk bir emek mahsuldr. Kapaktaki u cmle nemli: Trklerimizdeki srlar zebilmek, o scak anlatmlarn tadna varabilmek, Trk dilinin anlatm gcndeki kudret ve zenginlikle ezginin oluturduu hengi birlikte hissetmek, trklerimizi derinlemesine anlamak ve kavramak iin arttr. Bu srr anlayan airimiz, ne zaman bir trk duysam airliimden utanrm diyor. Bunu anlamayan aydnlarmz kadar politikaclarmzla yneticilerimiz de var. Onlarn varl aslnda klasiklerinden habersiz aydnlarn yabancln da ifade eder. Trklerimizle arklarmzn bizi sylediini yeterince anlayp ona kulak verebilirsek, gerekten tarih uurunu da idrak etmi oluruz. Bizi biz yapan kltrel deerlerin banda bu gzel sesler geliyor. Evet, byk air ok hakl: Bki kalan bu kubbede bir ho seda imi

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

19

SUAT BULUT

Mziinizi deitirirseniz sitenin duvarlar yklr. Eflatun

Yazl olarak kayda geirilemeyen, olay, olgu ve problemlerin, Trk formunda ve mzik eliinde, hafzada ok kolay ve en az kaypla tutulabilmesi, Trklerin bir mzik olgusu olmasnn yannda, kolektif hafza olmasn da salamaktadr.

Mziin, toplumlar iin nemine ak ve net bir vurgu yapt aka grlen Eflatuna ait yukardaki bu tespitin yerindelii tartma gtrmez gerektir. Mziin elbette ki insan ruhu bakmndan ifade ettii deer hakknda olduka fazla alma ve aratrma yaplmtr. Mzik bireysel/ psikolojik olarak insan etkileyen bir olgudur. Ancak sadece bu ynyle mzii deerlendirmek konuya eksik bir yaklam olacaktr. Bu sebeple olduka nemli bir sosyolojik olgu saylmas gereken mziin iki yn ile deerlendirilmesi mecburiyeti sz konusudur. Mziin, insan ruhu ve i dnyasnda meydan getirmi olduu etkiler mspet niteliktedir. Mziin bireysel etkisinin yan sra fiziki yapmz zerinde de etkili olduu hususu artk tartma konusu bile deildir. Mziin hormonlarn, DNA yapsnn ve zellikle hcre protoplazmasnn etkiledii son yaplan bilimsel almalarla tespit edilmitir. Bu tespitin bizi gtrd nemli sonulardan birisi ise hibir ekilde deimez denilen DNAnn mziin nitelii ve eidine gre deiebilmesidir. (Bu deiim bir de bilgi salamaktadr.) nsan ruhu ile fiziksel bedeni arasndaki balant ya da etkileimi hormonlar salamaktadr. nsan vcudunun hormon

Giri

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

20

salama mekanizmas dikkate alndnda, mziin insann i dnyasndaki etkilerinin hormonsal salglar harekete geirdii ve sz konusu balant sebebiyle insan fiziinin de bu ynde etkileime ak olduu bilinmektedir. Dinlenilen veya icra edilen mziin etkisi ve nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. Mziin fert zerinde meydana getirdii bu ruhsal / fiziksel etkinin nemi daha geni bir almay gerekli klmaktadr. Ancak uras bir gerektir ki; gnlk ve sradan bir megale olarak deerlendirdiimiz ve ou zaman elence amacyla dinlediimiz mziin olduka ciddiye alnmas gerekmektedir. lkemiz zelinde, mziin durumuna baktmzda ise, tpk eitim, ekonomi, siyaset ve benzeri pek ok alanda olduu gibi bu konuda da olumlu ve ciddi eyler syleminin zorluu ortadadr. Mziin kitleleri nasl etkilediini gerek dnyada ve gerekse lkemizde grmek mmkndr. Bugn dnya genelinde elence sektrnn en fazla istismar ettii olgu mziktir. Oysa Douda bundan yzyllar nce, bir baka ifadeyle Batnn Orta anda Mslmanlarn kurmu olduklar niversitelerde (medreseler) mzik, matematik, optik ve geometri ile ayn kategoride kabul edilerek (Quadrivium=Drtl) bir bilim dal olarak okutulmutur. Nitekim bu almalarn sonularndan bir musiki aleti olan kanun Farabi tarafndan icat edilmitir. Doru olan da zaten mziin bir bilim olduudur. Mziin bir elence arac olarak alglanmas ve kullanlmas, amac dnda kullanlan her ey gibi, mzii de gerek nitelii ve amacndan saptrm ve mzik bu hliyle insana ve insanla vermesi mmkn olan katk bir yana, tahrip edici bir boyuta tanmtr. te bu sebepten olsa gerek; Musiki limin ilmini, cahilin cehlini arttrr. denilmitir.

Mziin ortak payday kavramas, duygudalk kavramnda kendisini bulur. Bireysel nitelii ar basan mzik duygudalk srecinde kitleler arasnda nemli bir asgari mterek olarak karmza kar. Mterek algnn bir adm ilerisini tekil eden duygudalk, insanlarn bir araya gelmesinde ve bu birlikteliin devam ettirilmesinde

Mziin Toplumsal Boyutu

nemli bir etken olduu inkr edilemez. Ayn mzii dinleyen insanlarn, aralarnda bir yaknlk hissettii, harc lem bir bilgi olmakla beraber, dinlenen mziin insann kiilii, dnyaya bak ve alglay, ruh dnyas hakknda ciddi bir l ya da veri olduu unutulmamaldr. Bu sebeple, mziin, eitimde ciddi bir mevki tuttuu zevklerin ve renklerin tartlamayaca tezinin tutarl bir yannn bulunmad gzden uzak tutulmamal. Her trl seviyesizliin referans ve merulatrma gerekesi olan bu sz poplist amalarla kullanlan ve kitle kltrn zmnen onaylayan bir ierie sahiptir. Mzik gndeminin en nemli konularnda birisi de tek sesli ve ok sesli mzik tartmasdr. Bu erevede ok sesli mzik lehine bir alk tayan bu tartma konusunun en nemli argmanlarnda birisi ise, ok sesli mziin daha ada olduu ynndeki tutarsz deerlendirmedir. Oysa burada her iki yapdaki mziin kendi iinde deerli olduu ve bu noktada yaplacak bir tercihin, tercih edilemeyen dier tarz dlamamasdr. Mziin tek ya da ok seslilii elbette ki bir alg, anlay ve kltr meselesidir. Doulu toplumlarda mziin, eitim ve terbiye sreci iinde yer alarak bilim olarak kabulnn, ortak bilinaltnda yer almas ve tek sesli mziin telkin etkisinin ok sesliye gre baskn oluu bu tarzn tercih edilmesini salamtr. Dou mziklerinde ve zellikle Trklerde, sz ile mzik bir aradadr. Tabiatla i ie olmann ve kinatn armonisi ile ahenk salamann amaland Trklerde, mzikal adan tabii seslerin arand ok ak grlmektedir. Trk alglarnn hemen tamamnda (balama, kaval, davul, tar gibi) seslerin tabilii ve mekanik olmay dikkat eker, mesela, k Veyselin ald balama ile Mozartn eserlerindeki melodik paralellii grmemek imknszdr. Konumuz, Eflatunun sz ile birlikte deerlendirildiinde, toplumlarn dinlemi olduklar mziin nitelii ile toplumlarn nitelii hakknda ciddi ipular vardr. O halde toplumsal bir yapnn analizinde, mziin de, incelenmesi gereken bir aratrma sahas olacandan hareketle, Trk toplumu hakknda, Trklerimizin deerlendirilmesi suretiyle nemli sonulara ulamamz mmkn grnmektedir.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

21

Dnyada hibir milletinin, kendi adyla and, bir mzik kategorisi bulunmamaktadr. Bir baka ifadeyle, pek ok milletin halk arklar olsa da bir millet ad olarak Trkde olduu gibi bir adlandrma yoktur. Trk, Trk isminden tretilmi bir baka isimdir. Yani isimden (Trk), isim (Trk) tretilmitir. Bunun anlam ise, Trklerin, Trklerini mstakil bir varlk olarak kabul edip isimlendirmilerdir. Oysa halk arks tabiri genel ve anonim bir anlam ifade etmektedir. Bu etimolojik ve filolojik tespit bile, Trk milletinin Trksne verdii deeri ve ona ykledii anlam ifade ettii gibi, Trknn sadece, Trklere has ve ona ait olduunun da bir gstergesidir. Bir mzik formu olarak Trkler pek ok almaya konu edilmi, az, yre, tavr, makam gibi teknik boyutuyla incelenmitir. Bu gerekli almalarn yannda yukarda da ifade ettiimiz gibi, Trklerin sosyolojik ynnn ihmal edildii bir gerek ve nemli bir eksikliktir. Tarih sre iinde Trk tahayyl ve tasavvurunun somutlam biimleri olan Trkler, Trklerin kadim zamanlardan bu yana tamakta olduklar dnya gr ve algsnn gnmze tamasnda nemli bir fonksiyon icra etmilerdir. Trklerin gerek slamiyet ncesindeki amanist / animistik inanlar ve gerekse slamiyet sonrasnda da bu anlaylar devam ederek, eyalara ve cansz varlklara ruh izafe etmeleri, hayat ve evreni alglamalarna da yansm ve bu yansma haliyle Trklerde de kendini bulmutur. Kinatn devaml hareket halinde olduu, varlklarn karlkl etkileimi Trklerin en nemli kozmolojik inanlarndan birisidir. Alg paradigmas iinde, kinatn hibir yn cansz ve statik deil hep dinamik bir etkileim iindedir. Bu yaklamn Trklerde olduka fazla rneine rastlamak mmkndr. yle ki, Trkler, trkler vastasyla bazen bir dala dertlemi, bazen engel grd bir akarsuya beddua etmi, bazen de talarla konuulmutur. Cansz varlklara ruh izafe etme inanc amanist bir gelenek olmakla beraber, slamiyete de uzak olmayan bir yaklamdr ve bu yaklam ok nemlidir. Bunun yan sra yaplan son bilimsel aratrmalar, -Kuantum Fizii balamnda- cansz var-

Trk Syler Trkler

lklarn (ruhlar olmasa bile) dinamik olduklarn, etkilenme ve etkileme niteliklerinin bulunduunu gstermektedir. Trklerin, Trklerin hayatnda bu derece nemli yer tutmasnn en nemli sebeplerinden birisi belki de tarih sre iinde, szl kltr geleneinin baskn oluudur. Yazl olarak kayda geirilemeyen, olay, olgu ve problemlerin, Trk formunda ve mzik eliinde, hafzada ok kolay ve en az kaypla tutulabilmesi, Trklerin bir mzik olgusu olmasnn yannda, kolektif hafza olmasn da salamaktadr. Gerekten de mzikle beraber belirli bir dzen de (iir formunda ) anlatlan olgularn, aklda kalcl daha kolay olmaktadr. Sadece iir formatnda bir eseri aklda tutmak ile mzik eliinde aklda tutmak arasnda olduka fark olduu bireyse tecrbe ile anlalabilecek bir tespittir. Bu perspektif ile Trklerin sosyolojik olarak incelenmesinin yeterli olarak yaplmad yukarda ifade edilmiti. Trklere, antik eserler gibi bakmann ve incelemenin doru bir tavr olmadn, Trkiyede trkler ve daha pek ok ey hakknda yaplan almalarn bu nitelikte olduu ifade edilebilir. nk trkler, gncel ve hayatn iindedirler ve tahminlerin ok tesinde zengin, tarih, sosyolojik, psikolojik, kozmolojik, politik, din vs. veriler tamaktadrlar. Modernlemeyle gelen toplumsal deiimler, trk retimini byk oranda ortadan kaldrmaktadr. Bu tespit her ne kadar anonim trkler iin daha fazla gereklik pay tasa da, bestelenmi olanlar, klk gelenei kapsamndaki trklerimiz iin de bu zorluu kabul etmek gerekir. Ancak bu retim krizinin ksmen almaya balanm olmas sevindirici gelimelerdendir. Trk toplumundaki hzl ehirleme elbette ki deiik alg biimleri oluturmakta ve bu alg kapsamnda yeni ve bireysel abalarla, trk formunda deiik nitelikli almalara rastlanmaktadr. Konu bakmndan incelendiinde trklerin, hayatn her alanna dair yakld, grlr. Ak, ayrlk, lm, hasret gibi konular iermekle beraber, ekonomik faaliyetler, mizahi ve toplumsal konular gibi hayatn tamamn kuatan bir muhtevaya da sahiptirler. Bu ynyle Trkler iin hayat trkletirmi millet denilebilir. Dolaysyla, trklerin sadece duygusal bir temele dayanmayp, realist bir anlayla kendini ifade etme formu olarak da kullanld grlmektir.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

22

NECAT KANTER

Bize uymazd, ne mnkir, ne de nankrd Dono uval omzunda gezer, aln ak hrd Dono H. D.

dono

O bir divanedir. Divanelerin bir baka yn de ibnl-vakt olulardr. Onlar iin gelecek ve gemi yoktur. An yaarlar. Yaratc ile bir ve beraberdirler. Aralarnda rint olanlar da vardr.

ehrimizin en renkli en temiz delisiydi Donobet. Temizlii kendi stne bana deildi elbet. Bedenine cismine hi deildi. Sanki aylarca su dememiti eline yzne. Etrafnayd, ehrine ve ehrinin cadde ve sokaklarnayd onun temizlii. evre dostuydu. Grevini hi aksatmayan iyi bir temizlik iisi gibi cadde ve sokaklarda p toplar, akama pimi fasulya ye ha, ye ha, ye!... der, bir yandan da kfrler savurur gezerdi. Mslman kimdir, Hristiyan kimdir, Trk, Ermeni, Sryani nedir bilmez, bilse de ayrm yapmazd. Ne kilise ne havra ne de cami ilgilendirirdi onu. Ellinde uzun sapl bir sprge, srtnda uval, kendi iine bakard Dono. Kh odun paras toplar, kh arar uval, ivi, p Fahri bir p olup ehre ok i grd Dono

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

23

Sska ve uzun boyluydu. Baklar sabit, gzleri donuk yeil Elencelere katlr, dnleri karmazd. iftetelli oynarken halk bir yandan kahkahalar atar bir yandan da tempo tutard. Dnlerin olmazsa olmaz idi. Olur da o gn dnde bulunmazsa mutlaka birileri gider, bulup getirirdi. Mslmanlara yaknl nedeni ile kendisini cuma namazna davet eden birine: Efendi, efendi!... Senin gibi sakall, kei bir dedem vard; o da kiliseye davet ederdi beni!... Benim Allahm ne kilisede ne de camide Hadi olum, hadi herkes iine yallaa!... Att hep minneti omzundaki uvala Para indinde pul etmez, o ne bonkrd Dono Aaln beyliin ardnca o hi gam yemezdi Gezdi keyfince, sokaklarda mr srd Dono Akama piti fasulya, ye ha, ye ha diyerek Bize i derdimizin zehrini ksrd Dono Akrabalarnn ou, stanbul, Paris, Fransa ve Amerikada yaard. Tehcir Kanunu ile iyice azalan gayrimslimlerin says kala kala ancak be alt hane Ermeni, bir o kadar da Sryani... En tannan ve en sevileni de Dono ve ailesiydi. O yl kara kn dondurucu souklarnda ehrin cadde ve sokaklarnda grnmeyince halk onu zlyor, Yahu bu aralar Dono grnmyor. ld mld m? deyip sorup soruturuyorlard. Sokaklarda o olmasa da veletler Dononun mehur trksn koro hlinde sylyorlar, taklidini yapp kendi aralarnda akalayorlard. Akama pimi fasulyaa ye ha, ye ha yee!... K boyunca kmad Dono. Tek katl evinin sokaa bakan penceresinin nnde oturur, gzeller gzeli Hayganuun sakslara diktii iekleri sular, onlarla sohbet eder, gideni geleni gzler, bazen de odasnn camn aar, o mehur trksn mahallenin ocuklar ile sylemekle yetinirdi. Byle geti bir k. Mart aynn ortalaryd. 14 Mart Paskalya

Bayram. Hz. sann diriliini dile getiren bir bayram. Gnlerden pazard. Dononun ailesi papazn ynetimi altnda din trenlerini ifa etmeye gittiler. Tabi, Dono evdedir, hastadr ve bir banadr. Umurunda bile deildir bayram. Her gn bayramdr onun iin. Ama ihtiyarlk bkmtr belini. Prl prld hane halknn elbiseleri. Ermeni komularmz tabi ki o gn neeliydi. Allahtan tek dilekleri yamurun yamas idi. Onun iin istavroz karp dua ediyorlard. Mahallenin bitirimleri bayramlk elbiseler iinde Hayganuu grebilmenin heyecann yaamak iin pusudalar. Donobetin yakn akrabas olan Kirkon usta iyi bir duvar ustas. Bizim evin yapmnda alrken ara sra sohbet ederdik onunla. O sylemiti: Paskalya Bayramlarnda haladmz kzl yumurtalarn kabuklarn kapmzn nne brakrz, Yamur yaar da bu kabuklar yamur sular alr gtrrse gnahlarmz da gtrm olur. Bylece ettiimiz dualarmz da Mesih Babamz tarafndan kabul olur. Hava bulutluydu ama o gn yamur yamad. Dononun kk olu Haygas, elindeki kk bakr bir tepsi iine itina ile yerletirilen paskalya reklerini ve kzl yumurtalar Mslman komularna kap kap datrken ocuun yry bile deiirdi. Haval m haval Biz Mslmanlarn eker ve Kurban Bayramlarnda ikram ettiimiz tatllarn, ekerlerin ve kurban etlerinin karln dyormu gibi bir rahatlk iinde ve gururlu. Bir torunu vard Dononun. Mahallenin gzeli. Hayganutu ad. On yedisindeydi Kz Meslek Lisesinde okuyordu. Gzleri mavi, salar sar Fettan Biraz da fingirdek O gnlerde ok sevilerek sylenen, romanlara, yklere konu olan bir Harput trks genlerimizin dilinden dmezdi. Hayganu eikten daha admn atar atmaz genlerden biri ya da bir ocuk korosu balard. Ahii yolladm Urum iline Eser bad- saba zlfn teline Gel seni gtrem slam iline

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

24

Bu bir ak yks Sevda ve ayrlk trks... Harputun Ebu Tahir Mahallesinde Dabaklarn Mustafa ile ehroz Mahallesinden Ermeni Niann kz Ahikin sevdalarn anlatan hazin bir trk. Harputun naz kynde bir dnde grmt onu Mustafa Ortaln bozuk olduu yllar... Osmanl savata... Karsnda yedi dvel!... lke zerine kara bulutlarn kt, zor zamanlarn yaand gnler Savala birlikte etnik sanclar da balamtr. Ermeniler ayakta... Arada din fark... stne stlk bir de Ermeni ibirlikilerin kard Yeprad adl gazetenin tahrik edici yayn ve basks Ve umudun umutsuzlua dnt bir ak Mustafa ile gzeller gzeli Ahik, Harput ulemasnn ve Ermeni tebaasnn kat tutumu nedeniyle bir trl kavuamazlar. Tehcir Kanunu ile yreyi terk ederken aktamad gzyalarnn alev damlalar Ahikin iini yakar km omuzlar ve mell baklaryla kaybetmiliin youn hznn, akn, sevdiklerini, en kts de daha seveceklerini brakm olmann acsn yaar. Omzunun zerinden bakp smsk kapatt dudaklar arasndan kendi kendine konuur Ahik: -Neden? Mustafann aktamad gzyalar bu soruya yine ayn soru ile karlk verir: -Neden? Bu hazin ak yks trk olur, dillerde dolar, gnllere yerleir. Vardm kiliseye baktm hana Gnlm baladm srma sana Gel seni gtrem slam iine Hayganu cilvelenirdi bu trky duyunca. Gzlerini szer, sar salarn bir ksrak gibi arkaya doru savurur, ama kimseye de pas vermezdi.

Dononun uzaktan akrabas olduu sylenirdi Ahik. Ondan mdr bilinmez, Hayganuun yengesi Marann bu trky Ermeni az ile syledii o gzel sesini duyardk baz geceler. Hl kulamda onun sesinin yumuakl, scakl ve yreime lk bir su gibi ak Bugn bile rperiyorum, hznlenip anlarda geziniyorum o sesi anmsadka. Dinlediim her mzikte, duyduum her seste yeniden yayorum o an... Vardm kiliseye ha suda dner Dinimden dnersem el beni knar Mustafa bu aka nice bir yanar yle yank sylerdi ki gzel gelin Maran, kim bilir o da bir zamanlar belki Harputlu bir Gakkou sevmiti. Krsba gecelerinde, dnlerde, zel elence gnlerinde hep bu sevda anlatlr, bu trk okunurdu. Ahiki yolladm Urum eline Eser bad- saba zlfn teline Gel seni gtrem slam iline Yine o dumanl gnlerde Tpk Erzurumda yaanan ve dilden dile dolaan Erzurum delikanls bir Dadala sarn bir Ermeni kznn ferman dinlemeyen, gnllerde ahlanan sevdalarn anlatan; Trkiyede, Ermenistanda ve Trk Cumhuriyetlerde sylenen, hznl, ackl, Erzurum ar pazar dizeleri ile balayan Sar Gelin trks gibi. Ahik !... Bam sevdaya salan o Ahik Aman o Ahik civan o Ahik Dono o gn keyifsizdi. Mart kapdan baktrr kazma krek yaktrr. diye geirdi iinden. Takr takr vuruyordu dileri. Byk gelini Pulonun dediine gre ay gekin bir sredir konumuyormu Oullarma haber saln grmek istiyorum. Gnlerce dilinden drmemi oullarnn adlarn. Amerika nereee... Trkiye nere!... Bu istei yerine getirilmeyince az kilitlenmi. Dono, dut yemi blbl!... Kapnn ardndaki uzun sapl sprgesine bakt, sokaklarn erpn dnd. Ac bir tebessmle glgelendi ihtiyar yz. Boynunu b-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

25

kp saatlerce kmltsz oturdu tr tr yanp nar gibi kzaran sa sobann yanndaki iekli minderin zerinde. Ne dalardan ehre kadar inen nevruz kokusunu ne de bahelerde aan badem ieklerinin gzelliini grebilmiti bu yl. stemeyerek kafese girmi kolu kanad krk garip bir kua benzetti kendini. Kr olas bu romatizma illeti yok mu?... Ah ekti Dono, vah ekti, sonra genlik hayalleri ile ba baa kald... Ne yapsnd? Artk ya da kemale ermi, iyice takatten dmt. Ama bu bayram gibi gnde hi olmazsa mahallenin sokaklarn, hele hele kaplarnn nn sprememek onu daha da zyor, kahrediyordu. Ayaa kalkacak hlde deildi ki... Kalkmak iin yekindi, olmad Ellerini ap aresizliini savarcasna bolukta sallad. Gz ksn u ihtiyarln da; zlemin de hastaln da! diye mrldand. Ayandaki terlii karp yan banda mrl mrl uyuyan zavall kediciin srtna indirdi. Bayram ayininden erken dnmt gzel torun Hayganu. Mahallenin yeniyetmeleri Ahik trksnn nakarat ile karlad onu. Bam sevdaya salan o Ahik Aman o Ahik civan o Ahik Kaamak bir bakn ardndan tek katl kerpi evlerinin demir kapsna vurdu anahtar, daha ieri girer girmez sokaa frlad Hayganu. Ellerini dizlerine vurdu, san ban yoldu, bir yandan da avaz avaz bard. looor!... dedem, dedem lor!... yetiin!... akrep soktu, akrep soktuuu!... can ekiior!... loor! Gittiii Donobet dedem gitti!... Aradan ok bir zaman gememiti ki, skn etti akrabalar. Bir kzl kyamettir, bir velveledir koptu mahallede. Ermenice Trke atlar, alamalar szlanmalar!... Pek karanlkta kalp, bar yank ld yazk Ne akarsu ne de bolca bir k grd Dono O gn akama doru kilisede bir cenaze treni yapp alelacele eve getirdiler Donoyu. Bir gn sonra da sabahn erken saatlerinde a-

hinkaya kyndeki aile mezarlklarna gtrlrken kzlar ve yaknlar arkasndan alayp gzyalar dktler. Ac atlar, feryatlar, iniltileri, ahlar vahlar, taaa Gazi Caddesinde, hatta Bekardelerde duyuldu. Ben de gittim Dononun cenazesine. Bu gidiim biraz komuluk hakk biraz da meraktand. Uzaktan da olsa papazn duasn, istavroz karn ve Donobetin nasl gmldn ilgi ile izlerken buruk bir tebessmn ardndan nedense onun o mehur tekerlemesi dkld dudaklarmn arasndan: Akama pimi fasulya, ye ha ye ha ye! Papazn elinde Kitab Mukaddes benim damarlarmda gezinen kfir eytan!... Hayganu geldi aklma Hayganuun dudaklarndaki glmseme, hafiften kalarn atarak szgn tavryla nazlanarak fettan baklar ve iri yeil gzlerinin nne dklen lepiska salar Gecenin bir vaktinde evimizin eyvanna kp ay nda bam avularmn arasna alp Maran Gelinin o kadife gibi yumuak sesinden Ahik trksnn yksne dalm, hayaller lkesinde geziim Topran bol olsun Dono!... D gayetle pisti amma, ii ak pakd onun ororun alayannda temiz grd Dono Sebeb-i mevtin acep, yoksa odun ktl m? Seni iletmelerin kahr m ldrd Dono Caddeler sokaklar pten, pislikten geilmez oldu. Gnlerce Donoyu arad gzler. Sordular: Hasta myd? Dediler ld, yazk, ah dedik vah dedik Bizi bu kez brakp gitti o beybah dedik. Kahbe dnyada o bir mert idi mrd oldu nan et, bizlere birdenbire dert oldu Dono* __________ * iir, Haydar Duman

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

26

MEHMET NUR YARDIM

er eyi bir tarafa brakp ocuklarmza, eskimeyen gzelliklerimizin barna halk trklerimizi iaret etmeli, onlar okutmalyz. Erdemli olmay, kar fikre tahamml, sevgiyi, hrmeti, vefay retmeliyiz. Gzel lkemizin, Trkiyemizin muhtelif blgelerine ait birbirinden nefis trkleri vardr. Byk milletimin yksek medeniyetinden damtlan hikmetli msralar, yreklere reklenen kasaveti darmadan eder. Sevgiyi kaybedenlere inat sevdann evrenine girmek gerek. Gel ha gnl havalanma / Engin ol gnl engin ol. Bu iki msra dahi btn bir hayat anlaymz, felsefemizi, dnya grmz zetlemeye yeter. Havalanmaktan niin geri durmal, niin engin olmal, neden mtevaz durmalyz? Muhabbet sahibi olmann hikmeti nedir? Trkler bilgi daarcmz zenginletirir, duygularmz zarifletirir, sbmz dzeltir, bizi geni ufuklara doru arr. Masmavi bir gkyznde kanatlanrz. Sonra Tatyan havalarn duyarz. Gldesteler gelir: Yiit olur doru syler hile kalmaz szne / Yetmi iki nur yayor sevdiimiz yzne / Der mer mptelaym hem ganan gzne / Hazreti Yakubun olu Yusuf-u Kenan gelir. Anadolu bir trk tarlasdr. Uzun havalar da bizimdir, bozlaklar da. Usuz bucaksz trkler derlenir memleketimden. An bakn kitaplar ki yreimizdeki yangnlar grn: Uzun olur gemilerin

direi / Yank olur klarn yrei / Ne sen gelin oldun ne ben gveyi Yrei yank olanlarn gzlerinden sevgi r her yana. Onlar yaratln manasn kavrayanlardr. Muhabbetin, insann z olduunu bilenlerdir. Halk airlerini okuyun. Kul Himmetten kn Emrahla Ercie varn, Krolundan balayn Seyraniye gelin, Dadalolundan yryp k Veysele ulan. Karacaolan, sevgisini yitirenlere asrlar tesinden bakn nasl sesleniyor: Dinle sana bir nasihat edeyim / Hatrdan gnlden geici olma / Yiidin bana bir i gelirse / Onu yd ellere ac olma / Mecliste rif ol kelm dinle / El iki sylerse sen birin syle / Elinden geldike sen eylik eyle / Hatra dokunup ykc olma Trkler, kltrmzn en canl, kimliimizin en belirgin paralardr. Gemiin yaanmlklarn trklerde grr, kendimizi deta bir aynada seyrederiz. nk neemizi, hznmz, kederimizi, sevincimizi, acmz, mutluluumuzu ksacas btn duygularmz bu metinlerde buluruz. Bazen bir ak anlatr bazen bir sava. Kimi zaman bir ailenin dramn dile getirmilerdir ya da bir sosyal yaray... Ama sevdalar, sevgiler arlktadr trklerde. Temalar ne olursa olsun mutlaka bizim maceramz dillendirmitir bu ezgili iirler. Yzyllardan szlp gnmze ulaan bu gzel eserleri dinleyip de cokuya kaplmayan veya hznlenmeyen bir Trk

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

27

dnebilir misiniz? Trkler genellikle herkesin rahatlkla anlayabilecei ortak, sade ve doal dille, hece vezni ile sylenmi, yazlmtr. Birok blgemizin, pek ok ehrimizin veya beldemizin birbirinden anlaml ve gzel trks vardr. Her geen gn yeni trkler derlenmekte ve gemiten gnmze salam bir kltr ve folklor kprs kurulmaya allmaktadr. Trkler gemiin izlerini bugne tayan birer htra defteri gibidir. Veya zaman tnelinden gnmze aktarlan birer gnlk Bir milletin seyir defteri de diyebiliriz bu ac tatl trklere. Trklerde sadece ak-sevda duygularn m dillendirilir? Ne mnasebet! Onlar bizim inancmzn, dnya grmzn, ahlk anlaymzn, gelenek greneklerimizin, ksacas kltr ve medeniyetimizin de birer canl vesikasdr. Atalarmzn neye alayp neye gldn anlatrlar bize. Ne zaman hznlere kapldklarn anlarz yank bir trkye kulak verince. Trkler isimsiz kahramanlarn eserleridir genelde. lk syleyeni bilinmez ou zaman. Bir yreden, bir blgeden kar ve yaylr. Belki de baka bir yerden akp gelmitir kulaktan kulaa. Zaten trky kimin ortaya kardna deil, nasl sylendiine dikkat edilir nce. Kolay gibi grnr trkler. Sanki herkesin hemen uydurabilecei iirler sanlr. Biraz dikkatlice baklrsa bu metinlerdeki incelikler, zellikler, geni ufuk ve derinlik hemen fark edilebilir. Trkleri anlayabilmek, sevebilmek iin ok fazla aba harcamaya gerek yok aslnda. Sadece onlar biraz yrek sesimizle dinleyebilirsek daha ok sevecek ve evremize de sevdirebileceiz. Aslolan i dnyamz, gnl kapmz trklere tamamen aabilmek. Trkler bir olay, bir istek ve arzu ile veya bir heyecan zerine doarlar. Bu rnlerin balangta sahipleri bellidir. Ancak zamanla, insanlarn dilinde dolaa dolaa trknn asl sahipleri unutulur. Daha sonraki nesiller, trknn sahibini bilemezler. Trkler artk halkn ortak mal olmu, anonimlemitir. nceleri mahall iken zamanla mill bir kimlik sergilemeye balarlar. Anonimlemelerinde ve yaygnlamalarnda glerin, savalarn, gurbete kanlarn ve gezgin halk airlerinin byk etkisi olduu inkr edilemez. Edebiyat aratrmaclar, trklerin, Trk halk iirinde kullanlm en eski trlerden olduklar konusunda ortak bir gr belirtmektedirler. Kagarl Mahmutun Divan Lugatit-Trknde geen trk

tarzndaki drtlkler bu gr destekler mahiyettedir. Halk edebiyatmzn en ok sevilen ve yaygnlk kazanan rnleri olan trklerin bu kadar benimsenmesinde ak hikyelerini zl biimde anlatyor olmalar da nemli bir rol oynar. Krolu, k Garip, Kerem, Gevher, Karacaolan, Dertli, Dadalolu, Ruhsat ve Emraha ait pek ok iir zamanla trkletirilmi ve unutulmaz mzik paralar olarak Trk milletinin hafzasnda yer etmitir. Trkler, genelde yedi, sekiz ve on bir hece ile sylenmiler, ancak ok az sayda da olsa be ve on be heceli iirlere de rastlanr. iirdeki ktalar arasndaki balantlar da trkleen eserlere byk bir ahenk katmtr. te yandan vezin ve kafiye asndan serbest tarzda sylenmi trkler de vardr. Trkleri yaplarna, kullanldklar yere ve yrelerine gre veya daha farkl ekilde ayran folklor uzmanlar ve edebiyat tarihileri vardr. Yaplarna gre trkleri snflandran aratrclar bent kavutuklarn gz nnde bulundururlar. Bu tr snflama yle: Bentleri mani drtlkleriyle kurulan trkler, bentleri drtlklerle kurulan trkler, bentleri lklerle kurulan trkler ve bentleri beyitlerle (ikili) kurulan trkler. Ancak genelde trkler iledikleri konulara gre yle snflandrlr: Ak trkleri, ocuk trkleri, derebeyi, ekya trkleri, i trkleri, diyaloga dayananlar, kahramanlk trkleri, merasim (tren) trkleri, mizah trkler, Oyun trkleri ve Tabiat trkleridir. Trkleri ninniler, ak trkleri, nian dn, gelin ve gvey trkleri, gurbet trkleri, askerlik trkleri, hapishane trkleri, lm trkleri (atlar) eklinde tasnif edenler de bulunuyor. Trkler dar bir alanda deil toplumun deiik kesimlerinde yaygnlk kazanm ve benimsenmitir. Askerler, esnaf ve ilim evreleri arasnda olduu kadar, tekkelere devam eden tasavvuf ehli tarafndan da sevilerek sylenmilerdir. Bu ynleriyle saf ve mill edebiyat rnleridirler. Baz trk szlerinde ufak tefek farkllklar olabilir. Bu tabiidir ve undan kaynaklanmaktadr: Trkler, yzyllardan beri seslendirdikleri trkleri, kendi blgelerine, kendi ivelerine, hatta kltr, mizah vs. anlaylarna uygun biime dntrm ve bu ekilde yaygnlatrm, yazp sylemilerdir. Dolaysyla Anadolunun bir yresinde sylenen bir trknn baz sz ve nakaratlar dier blgelerde deiik olarak seslendirilebilir. Onlar seviyoruz.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

28

KOAKLAMA
Hey Krolum Hey Ayvazm Kanmda kann dalmda sazn Koynumda muskan alnmda yazn Er meydannda Asyal reddiyem Bayrak avazlm Hey doratm Doratm hey Suya dsn aksin Buluta desin kanadn z sr iz brak Asrlar var ki toynanda beratm Hey Krolum Hey Ayvazm mar edin hele bir yol ben de geleyim Nicedir bir fke kzartr glgemi Knda ko kl Bolu Dalarnda bileim Hey kratm Kratm hey Kmda bahar baharda yazm Vursun gsme yelin ayazn U bir utan bir uca Hlyalarma kon ahbazm Hey yazm Yazm hey Solmasn diye bu yerlerin yedi rengi Susmasn diye szn yiidi Kuan gel asr at bineyim El kim bey kim Ben de bileyim

MAHMUT BAHAR

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

29

NAL TAN
k sanatnn Cumhuriyet dnemindeki genel grnmne gemeden nce ksaca kam, baks, ozan, crav, akn, r airi, saz airi, k, halk ozan, adna ne derseniz deyiniz, pirleri her gn saz alan Hz. Davud, atalar ilk saz airi Hun uu ve Ouzlarn Bayat Boyu airi Dede Korkut kabul edilen klarn / ozanlarnn temel zellikleriyle sanat dnyamzdaki ilevleri / rolleri zerinde ksaca durmak istiyorum. klk, halk airlii Tanr vergisidir. Yce Tanr her kula bu ltf bahetmez. k yapaca kiiye pir veya pirler elinden bade (dolu) iirir. Bade ien n dili ve parmaklar zlr; grl grl iir sylemeye, saz almaya balar. Bu sebeple, badeli klara halkmz Hakk adn takmtr. Hakk klar genellikle din konularda, yiitlik, kahramanlk konularnda ve bade ierken k olaca gzel gsterilmise, akla ilgili konularda iir sylerler. Baz halk airleri de bade imemitir. Bunlar usta halk airlerine raklk yaparak yetimilerdir. Milletimiz a / halk ozanna bu zellikleri dolaysyla kutsallk vermi; onlar emre, abdal, kul, dede, ana, baba gibi unvanlara layk grmtr. Bir Karacaolan sylencesine gre; kuraklktan yaknan ukurova kyllerinin ricas zerine, Karacaolan sazyla szyle Allaha seslenmi ve yamur yamtr. Gnmzde lisede, niversitede okuyup da k olduklarn ileri srenlere rastlamaktayz. Grdkleri renim srasnda okuduklar halk airlerinin iirlerine bakarak onlar gibi iir yazmaya alan, nota bilgileri dolaysyla da kolaylkla saz alp beste yapabilen bu kiiler, gerek birer halk airi olmayp k tarznda iir yazan aydn airlerdir. Baka bir deyile ada edebiyatn airleridir. Halktan biriyim, iyi de saz alyorum, o hlde halk airiyim. demekle halk airi / k olunmaz. unu ok iyi biliniz ki klk ok g bir sanattr. Ger-

k ve klk

Milletinin dertlerini, skntlarn; derneklerin, siyasi partilerin, sendikalarn emriyle ve onlarn grleri dorultusunda yaymaya alan kii de gerek k deildir. k, ahsiyetini bulmu, hrriyetine dkn insandr.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

30

ek halk airinin / nn zellikleri nelerdir? diye sorarsanz u cevab veririm: k / halk ozan, milletinin duygu ve dncelerini annda iirletiren ve iirlerini annda ezgiye dkebilen kiidir. Yani doalamas kuvvetli, beste kabiliyeti yksek bir sanatdr. k / halk ozan, milletinin gren gz, dnen kafas, duyan yrei, dinleyen kula, syleyen dilidir. Yani, milletinin saduyusudur; ortak duygu ve dncelerinin derleyici ve yaycsdr. k; ailesine, vatanna, milletine candan baldr. Baka milletlerin karlar ve ideolojileri dorultusunda alp syleyenler, gerek k deildir. k / halk ozan, Cumhuriyet idaresine, Atatrk ilkelerine ve inklplarna yrekten bal kiidir. Ancak, Cumhuriyet idaresinin getirdii hrriyet ve huzurun, klk geleneini srdrmesine izin verdiini ok iyi bilir. Dier rejimlerde k da yoktur, k sanat da... Sadece kendilerine halk airi ss veren slogan / rejim airleri vardr. Osmanl mparatorluu dneminde halk airleri yetimesinin sebebi ise halkn nispeten hr bir hava iinde bulunmas, orduda halk airlerine nem verilmesidir. k / halk ozan iin, daima sanat n planda gelir. Byk paralarn, apartmanlarn, otomobillerin onun dnyasnda yeri yoktur. k / halk ozan; iyilii, sevgiyi, kardelii, mill birlii iirletiren kiidir. Ktl, nefreti, dmanl, blcl iirletiren kii, k / halk ozan olamaz. k / halk ozan, milletinin hem dertlerini hem de sevinlerini dile getiren kiidir. Milletinin dertlerini smrerek her eyi kt gstermek de her eyi iyi gsterip hayal dnyasnda yaatmak da n ahsiyetine, sanatna ters der. Milletinin dertlerini, skntlarn; derneklerin, siyasi partilerin, sendikalarn emriyle ve onlarn grleri dorultusunda yaymaya alan kii de gerek k deildir. k, ahsiyetini bulmu, hrriyetine dkn insandr. Grlyor ki klk, halk airlii yle her kula nasip olmayacak zellikleri gerekli klmaktadr. Trk milleti, yediden yetmie air bir millettir. Beikte ninniyle balayan iire dknlmz, lm olayndan sonra iirli bir mezar

tayla noktalanmaktadr. Milletimiz, bugne kadar yukarda saydm zellikleri tayan pek ok k / halk airi / ozan yetitirmitir. Bundan sonra da yetitirecektir. klarn, halk ozanlarnn toplumdaki eitim ve sanat grevleri, ilevleri, Orta Asyada olduu gibi Seluklu ve Osmanl topraklarnda da devam etti. Sadece din iirler syleyenleri, Trk tekke edebiyatn yarattlar. Ayetlerin, hadislerin anlamlarn iirle halka anlattlar. Nasihat destanlaryla gzel ahlak yaymaya altlar. Ahmet Yesevnin hikmetleri; Yunus Emre, Hac Bekta Vel, Kaygusuz Abdal, Hatay, Pr Sultan Abdal, Kul Nesim ve Hac Bayram Velyle Anadoluya, Balkanlara yayld. ok sayda Snn, Alev, Bekta halk airi yetiti. Ayn dnemlerde hem din hem de din d iirler syleyen klar / halk ozanlar da grld. Savalarda, ordunun moralini diri tutmak iin halk airlerinden yararlanld. Krolu, Dadalolu, Kulolu, k Hasan ve k enlik gibi kahraman klar yetiti. Rus igali altndaki Karsta Ermeni asll Rus Generali, k enliki bir ordu kadar gl ve etkili grmt. klarn / halk ozanlarnn 16. yzyldan itibaren ortaya koyduklar ou din d iirlerden oluan bir k edebiyat kolu ortaya kt. klar / halk ozanlar, divan edebiyatnn karsnda bu iki edebiyat dalnda sade Trkeyle iirler sylediler. Anonim edebiyat dalnda destanlar, halk hikyeleri anlattlar. iirlerini daha etkili, hatrda kalc duruma getirmek iin kopuz, r, kl, balama eliinde halka ulatrdlar. Trkler yaktlar. Bylece; Arapa ve Farsaya kar Trkeyi, divan mziine kar halk mziini, mesnevilere kar halk hikyelerini yaratp yaattlar. Kahramanlk destanlarmz, onlar sayesinde gnmze ulat. Ayn dnemde, klar / halk ozanlar srekli seyahat ettikleri iin halkn gazetesi, radyosu, televizyonu da oldular. 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda Mill Edebiyat dnemine girilmiti. Gen Kalemlerle dilde sadeleme hareketi hzlanm, halk airleri gibi hece vezniyle iirler yazan airler (Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul gibi)

Cumhuriyet Dnemi k Sanatmz

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

31

12 Eyll 1980 Harektna kadar, klarn bir blm ekmek paras iin ideolojik derneklerin ve ar ulardaki partilerin gdmnde hareket ediyorlard. klar da dier sanatlar, renciler, memurlar gibi sac ve solcu diye ikiye blnmlerdi.
yetimiti. Osmanl dneminde domu, nlenmi veya nlenme yolunda yryen klar / halk ozanlar vard. Yusufelili Huzur (1886-1951), Posoflu Zlal (1873-1959), Noksan (1899-1972), Karamanl Gufrn (1864-1926), Konyal k Mehmet (1879-1950), Derdiok (1871-1936), Cemal Hoca (1884-1957), Yusufelili Zuhur (1887-1949), Baba Salim (1887-1956), Yorgansz Hakk (1898-1964), Stk Pervne (1863-1928), Altunhisarl Kemal Baba (1859-1926), ems (1872-1968), Bardzl Nihan (1885-1967), Derdimend (1894-1980), Meslek (1858-1930), k Hseyin (1884-1950), Zefil Necmi (1870-1933), Hzn (1879-1936), Kul Sabri (1851-1931), Zaral Halil (1906-1964), Emsal (1900-1978), Posoflu Mdam (1915-1968), Dursun Cevlan (19001975), Talib Cokun (1898-1976), k Veysel (1894-1973), Ali zzet zkan (1902-1981), hsan Ozanolu (1907-1981) ve Bayburtlu Hicran (1906-1970) gibi. Onlar, Cumhuriyet dneminde domu, raklar izledi. ou rahmetli olmu, saylar yz bulan bu gl klardan bir blmnn adlarn saymakla yetineceim: Davut Sular (19251985), avatl Deryam (1926-1987), Hasret (1929-2000), Mihnet (1929-), Kul Sema (1931-), Mevlt hsan (1928-), Daim (1932-1983), Kul Ahmet (1932-1997), Sefil Selim (1933-2003), bret (1920-1976), Mslm Smbl (1940-), Hasan Devran (1928-1993), lhami Demir (19321987), Ferrah (1934-1969), Metin (1930-1996), Hda (1940-2001), Rahman (1942-1993), Ruhan (1931-), Mahzun erif (1943-2002), Nesim imen (1931-1993), Hseyin rakman (1930-), Yaar Reyhan (1932-2006), Murat obanolu (1940-2005), Abdulvahap Kocaman (1934-2005), eref Talova (1938-), Halil Karabulut (1926-), Kemal Blbl (1928-), Emin Dt (1943-), Feyman (1942-). Bu gl klarn raklar, gnmzde ustalarnn izinde yryorlar. Cumhuriyetin ilk yllarnda, sade dil, hece vezni ile vatan-millet-bayrak sevgisi iirimize hkim oldu. Trk yenilik iiri airleri de (M. Emin Yurdakul gibi) halk airlerine zendiler. Memleketi, halk iir anlayn balattlar. Hecenin Be airi (Faruk Nafiz amlbel, Yusuf Ziya Orta, Halit Fahri Ozansoy, Enis Behi Koryrek, Orhan Seyfi Orhon) hatta Yedi Mealeciler halk airlerini rnek aldlar. Behet Kemal alar, Ankaral k mer mahlasyla iirler yazd. Orhan aik Gkyay, Ahmet Kutsi Tecer ve Rza Tevfik Blkba gibi baz airler de komalar yazp son drtlkte soyadlarn, adlarn taprdlar. klar / saz airleri 1931 ylna kadar Trk Ocaklar, 1932 ylndan sonra da Halkevlerinin itibar ettii sanatlar oldular. Halka, iirleriyle Cumhuriyetin erdemlerini, Atatrk nklplarn anlattlar. Sivasta Ahmet Kutsi Tecer ve Muzaffer Sarszenin nclnde 1931 yl yaznda kurulan Halk airlerini Koruma Dernei, 5 Kasm 1931 tarihinde balamak zere gn sren bir Halk airleri Bayram dzenledi. Bu bayram, k edebiyatmzda bir dnm noktas oldu. k Veysel, Talib Cokun, k Sleyman bu bayram sayesinde adlarn duyurup ne kavutular. Bayramn baars, sonraki yllarda birok ilde bu adla halk airleri / halk ozanlar / klar bayramlarnn / enliklerinin dzenlenmesine yol at. Bu bayramlar iinde, 1966 ylndan itibaren dzenlenmeye balayan Konya klar Bayram birok n nlenmesine yardmc oldu. Alev-Bekta ozanlar ise Hac Bekta anma trenleriyle Alev-Bekta ulularn, erenlerini anma toplantlarnda, cemlerde sanatlarn icra frsat buldular. Ne yazk ki, klar bayramlar

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

32

1970li yllar sonras balayan sa-sol blnmesini, btnletiremedi. 1938 Bayburt Halk airleri Bayram, 1964 II. Sivas Halk airleri Bayram, 1979dan beri aralklarla dzenlenen Erzurum klar enlii, 1983, 1984 ve 1986 Kayseri klar leni, 2007 III. Sivas Halk airleri Bayram ile yine 2007 Bursa Trkiye klar Bayram bu konudaki en nemli dzenlemelerdir. Katlm rekoru geen yl Karsta k obanolu klar leninde 218 kla krlmtr. Mill Folklor Enstits / Mill Folklor Aratrma Dairesinde greve baladm 1970 ve sonraki yllarda, 12 Eyll 1980 Harektna kadar, klarn bir blm ekmek paras iin ideolojik derneklerin ve ar ulardaki partilerin gdmnde hareket ediyorlard. klar da dier sanatlar, renciler, memurlar gibi sac ve solcu diye ikiye blnmlerdi. Bir araya getirme abalarm hep sonusuz kalyordu. nk bakanlar ve st dzey yneticiler de bir gr benimseyip bize bask yapyorlard. 70li yllarda sol grl klarla grmemiz deta yasaklanmt. 19781979 Ecevit Hkmeti dneminde ise tersi oldu. 5-7 Kasm 1979 tarihinde Ankarada dzenlenen Trkiye Halk Ozanlar Seminerinde iki grup k arasnda kavga kt. Sorunlarn birlikte grp zm bulamadlar. 12 Eyll 1980 Harektndan sonra klar ve dier sanatlar arasndaki ideolojik kutuplama zayflad. Mill Gvenlik Konseyi ve bakanlar, genellikle ayrm yapmadan btn sanatlar desteklemek istediler. zel Tiyatrolara Yardm Ynetmelii kt. Sinema ve Mzik Eserleri Kanunu kabul edildi. Telif haklar birlikleri kuruldu. Festivallere maddi destek ynetmelii yrrle konuldu. SSK Kanununda iki defa deiiklik yaplarak binlerce sanatnn emekli edilmesi saland. Her sanat dalna devlet destei geldi. Ancak, klarn bir federasyon, vakf veya dernek ats altnda toplanamamalar, devletten isteklerini kk, clz rgtler vastasyla ifade etmeleri, daima sorun yaratt. Hl, eski krgnlklar devam etmekteydi. Emin Dt, Murtaza Yaln, oban Hseyin ve Tahir Kutsi Makaln klar birletirme abalar, aradaki buzlar biraz erittiyse de tam baarya ulaamad. Mesut Ylmazn Kltr Bakanl dneminde (1986-1987) Konya

klar Bayram ve Mevlny Anma Trenleri Konya Kltr ve Turizm Derneinden alnd. Yine de klar arasndaki gruplama alamad. Aradaki duvar alald, o kadar. 1990 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasyla klar ve dier sanatlar zerindeki ideolojik bask zayflad. klar / halk ozanlar arasndaki uygarca ilikiler balad derken bu kez de klar / halk ozanlar ve dier sanatlar etnik milliyetilik ve mezhep-tarikat basksyla karlatlar. k / halk ozan yine dnce silah olarak kullanlmak istendi. Elbette, her sanat gibi n / halk ozannn da bir siyasi gr, ideolojik dncesi olacaktr. Ancak, bu durumda k / halk ozan sanatn sloganlatrma, estetik deerlerden, dil zenginliinden uzaklama tehlikesiyle daima kar karya kalacaktr. Sanatn ideolojiye, siyasete kurban eden klarn / halk ozanlarnn soluu uzun olmayacak, edebiyat tarihinde ya yerleri bulunmayacak ya da birka satrla geitirileceklerdir. Gzel Sanatlar Genel Mdrlnde Genel Mdr Yardmcl yaptm 1984-1988 yllar ile daha sonraki yllarda Bakanlkta Klasik Trk Mzii, Trk Halk Mzii, Tasavvuf Mzii Koro ve Topluluklar kuruldu. stanbulda 1975 ylnda kurulan stanbul Devlet Klasik Trk Mzii Korosu ile Devlet Halk Danslar Topluluu sanatlarn geici ii kadrosundan kurtarp sanat kadrolarna kavuturduk. Bylece Trk Mzii ve Halk Oyunlar Sanatlar senfoni orkestras, devlet tiyatrolar, devlet opera ve balesi sanatlar gibi yksek maaa kavutular. Devlet destei, korumas dnda sadece klarla Karagz-kukla sanatlar kalmt. Gzel Sanatlar Genel Mdrlnn bu atlmndan cesaret alarak nce Halk Kltrn Aratrma Dairesi 1990 ylnda Devlet Geleneksel Trk Tiyatrosu Topluluunun kurulmas, 1993 ylnda da Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrl Devlet Halk Ozanlar Topluluunun kurulmas iin gerekli Bakanlar Kurulu kararlarnn alnmasn salad. Ancak, iki mdr kadrosu dnda sanat kadrolarnn Maliye Bakanlndan alnmas konusunda ciddi bir giriimde bulunulmad. Maliye Bakanlna yaz gndermekle yetinildi. nk HAGEMin bana halk

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

33

bilimi dndan yneticiler getirilmiti. Bakanla birlikte grevden ayrlacaklarn biliyorlard. Bu iki topluluk, ayn yllarda Gzel Sanatlar Genel Mdrlne bal olarak kurulsayd, oktan faaliyete gemi olacakt. Nitekim 1990 ylnda Bakan Namk Kemal Zeybekin isabetli bir karar zerine, k eref Talova ile Murat obanolu Sivas Devlet Trk Halk Mzii Korosuna sanat olarak atandlar. Gnmzde TRTnin 425 sanatsnn Kltr ve Turizm Bakanlna devri iin hazrlk yaplmakta. Kltr ve Turizm Bakanlnn 3000 civarnda sanats olacak ama 30 a / halk ozanna, 10 geleneksel tiyatro sanatsna hibir zaman kadro verilmeyecek. nk bu iki gruptaki sanatlar, sanat gleri orannda rgtlenemiyorlar. Alev-Snn, sa-sol ayrm yapmadan Babakann, Bakann karsna kamyorlar. Bu adan, Kurultayn ortak sorunlar dile getirici bir sonuca ulamasn yrekten temenni ediyorum. Gnmzde Trkiye, ABye ye olma konumunda bir lkedir. Kltr mevzuatnn taramas 2006 ylnda yaplm, devlete bal bu ok saydaki sanat topluluu, sanat ordusu hemen dikkati ekmitir. Byle bir durum, ancak sosyalist lkelerde vardr. Sanatn, ancak zgr ortamlarda geliecei, rekabet ortamnn sanatlarn abalarn artraca, ok iyi bilinen sanat ilkeleridir. AB lkelerinde sanat topluluklar bamsz hareket ederler. Devlet, vergi indirimi, kltr merkezi yapm ve pahal orkestra bale, opera, tiyatro faaliyetleri ve filmler iin proje destei yaparak sanat almalarndan ulusun her bireyinin yararlanmasn salar. Belediyeler, zel idareler, sivil toplum kurulular sanat etkinliklerini dzenlerler. Trkiyede siyasi kurulular (bakanlk, belediye, parti) bir sanat etkinlii dzenlediklerinde, paray veren son sz syler, ilkesi gerei sanatlar ynlendirmeye alrlar. Her siyasal grn arkcs, trkcs, ayrlmtr. Yakn dnemde klarmz, kendilerine para deyen bakan, vali, belediye bakan ve dier siyasileri vmek iin saz ve szlerini kullanma mecburiyetinde kalmlar, bylece de k sanat ciddi bir darbe yemitir. Bugn, bir k sahneye ktnda, halk onun neler syleyeceini ok iyi bilmektedir. Oysa k, halkn dertlerini, acla-

rn, sevinlerini dile getirmelidir. Bu ilev kaybolunca, k sanat da ortadan kalkar. Ksacas, artk devlete bal bir Halk Ozanlar Topluluu kurulmas gereksizdir. ABye girmek istiyorsak byle. k, saz airi, ozan ne derseniz deyiniz, ancak halkn beyni, yrei, gz kula, az dili olursa bu sanat yaar. Trkiyede klar; halkn dertlerini, duygu ve dncelerini ifadeden gittike uzaklamaktadrlar. Sadece, vg ve gzelleme veya kaba atmayla k sanat yaatlamaz. Beste olmadka, sze iyi ezgi denmedike k sanat ayakta kalamaz. Saz sz kuvvetli, halkn dili olmu klar / halk ozanlar (k Veysel, Davut Sular, k Daim, Mahzun erif gibi) hibir zaman a kalmaz. Daima biletli mteri bulur. Gnmzde en ok klar leni dzenleyen kurulular, siyasetin kuatt belediyelerdir. k, ailesini geindirmek iin mecburen belediye bakanlarnn huyuna suyuna gre, sazn szn kullanmaktadr. Bu da sanat zayflatmaktadr. Bugnk klarn en nemli eksiklii, gzel saz almalarna ramen trk yakma yeteneklerinin zayfldr. klar, bu konuya nem vermeli, gerekirse ders almaldr. Halkn diline dm bir beste, n bir yllk giderlerini rahatlkla karlayacaktr. k Veysel, k Daim, Davut Sular ve Mahzun erifin miraslar bile, bugn telif gelirinden pay alp darlk ekmeden yaayabilmektedirler. Gnmzde, sanatn en byk destekisi k kahveleri ancak Kars, Erzurum ve Kayseride kald. Dnlerde halk hikyesi anlatma gelenei bitti. klar / halk ozanlar festival, anma treni sanats oldular. zellikle Erzurumlu, Karsl, orumlu, Sivasl klar kolay ulam ve ekmek paras dolaysyla stanbul, Ankara, zmir, zmit, Bursa ve Antalyaya yerletiler. Trk milleti, halk var olduka k sanat yaayacaktr. Gemite bu sanatn Trk dilini, destanlarn, halk mziini yaatma ilevi vard. Gnmzde de bu sanatn hl bir ilevi vardr. O da halkn, aclarn, sevinlerini dile getirme ilevidir. k, bu grevini, k sanat bu ilevini yerine getirmezse biliniz ki k sanat lecektir. nk ada airler ve k deyilerini syleyen halk mzii icraclar onlarn yerlerini

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

34

alacaklardr. Musa Erolu, Arif Sa, Zlf Livaneli gibi Sen ki; Seluklu-Osmanl yneticileri, bilginleri, aydnlar, memurlar, sanatseverleri Arap ve Acemlerin peine dp onlarn dillerinde iir yazmaya alrken, Arap ve Acemin edeb trlerini alrken; Trke konutun, Trke iirler syledin. Atan Dede Korkutun, Hoca Ahmet Yesevnin iir geleneini srdrdn. Trk milletine dilini armaan ettin; 21. yzyla girerken bizi anadilimizden yoksun brakmadn. Sen ki; Seluklu-Osmanl yneticileri, bilginleri, aydnlar, memurlar, sanatseverleri Arap, Acem mziinin peine dp ark, gazel, kaside sylemeye, kanun, santur, ud, lavta, ney, kudm almaya alrken; trkler yaktn, r, balama, kaval, kl aldn. Davul zurnayla neelendin. 20. yzylda, en kalitesiz, en deersiz mzik olan arabeskin de tuzana dmedin. Konservatuvarlarn, TRTnin, Kltr ve Turizm Bakanlnn halk mzii derlemelerinde ilk bavurulan kaynak oldun. Trk milletine z mziini de armaan ettin. 21. yzyla girerken bizi trklerimizden yoksun brakmadn. Sen ki, divan edebiyat airleri, ran mesnevilerini tekrarlarken, Trk milletine destanlarn, halk hikyelerin anlattn. Edebiyatmzn temellerini attn. Sen ki; iirlerinle, trklerinle milletimize daima hogry, insan ve tabiat sevgisini, vatana, millete, bayraa ball, doruluu drstl, hakszla kar kmay ve hak aramay rettin. Trk milletine atalarndan gelen insani deerleri ve gzel ahlak da armaan ettin. Sen ki; Seluklu-Osmanl devlet katnda (Sultan Abdlaziz dnda) ve divan airleri nezdinde daima horlandn. Sylediklerine burun kvrld. Kaba saba kyl, saz sz ekilmez insanlar olarak grldn. Sadece ordu sefere kt zaman, askeri yreklendirmek amacyla hatrlandn. Yenieri saz airleri bu sayede biraz itibar grdler. 21. yzyla girerken bu durum ne kadar deiti dersin? Gene sanat sralamasnda en sondasn. Ylba, Cumhuriyet davetlerine arlmazsn. lkemizdeki en kt mziin temsillerine, yani

klara Hitabmdr

arabeskilere Devlet Sanatl unvan verilir. Sana verilmez. Btn sanat kurulularna kadro datlr; 1993 ylnda Bakanlar Kurulu kararyla kurulmas ngrlen Devlet Halk Ozanlar Topluluunun kadrolar bir trl kmaz. Teselli iin sylyorum. 1990 ylndan beri 10 Karagz ve kukla sanat kadrosu da tahsis edilmedi. Onlar da sizin gibi ksz/yetim sanatlar... Sizin iiniz kesat dostlar! nk papyon kravatnz yok, smokininiz yok. Viski imeyi, sol elle yemek yemeyi bilmezsiniz. ngilizce, Franszca kelimeler kullanp entel grnemezsiniz. Altnzda cipiniz, markal otomobiliniz olmadndan gittiiniz yerde amurlu ayakkablarnzla mermerleri, hallar kirletirsiniz. 1998 ylnda Veyselin hatrna Kke ktnz ama yannzda dier sanat gruplar yoktu. Oysa Veysel, Trk milletinin sanatsyd. Sen ki; Trk milletine anadilini, z mziini, halk edebiyatn, destanlarn, gzel ahlakn; ksacas, kltrel kimliinin nemli bir blmn armaan ettin, ama sana dier sanatlara verilen haklar vermezler. Onlarn saygnlna ortak olamazsn. Sen halktan grdn sevgi ve saygyla yetineceksin. Halkn uzatt kuru ekmei, pasta niyetine yiyeceksin. Onlarn deerlerini, aclarn, sevinlerini sylemeye devam edeceksin. inizden bazlar diyecekler ki; k / halk ozan, halkn dertlerini, skntlarn syledii, devleti tenkit ettii iin sevilmiyor, dier sanatlara tannan haklardan bunun iin yararlanamyor. Yanlyorsun dostum! Trkiyede devleti deil tenkit, hakaret eden, bu yzden hapishanelere den sanatlara, yazarlara bir gz at! Onlarn grd itibar, elde ettii imknlar bir dn! Bana hak vereceksin! Sen ki; yzyllar boyunca sana hor bakanlara, ilgisiz kalanlara aldrmayp sanatn srdrdn. Binlerce ciltlik eser ortaya koydun. Gene ayn eyi yapacaksn! k / halk airi / ozan ile adamdr. ileni ekeceksin! inizden biri; bakan, babakan olup kaderinizi deitirecek deil ya? klar, ozanlar, ltfen sorunlarnz, hi kimseden ekinmeden dile getiriniz. Aranzdaki gr farkn, sorunlarnz dile getirirken ltfen bir yana braknz. Hac Bekta Velnin dedii gibi; daima bir olun, iri olun, diri olun!

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

35

SUPH SAAT
alk edebiyatmzn besledii trklerin, folklorumuzun en zengin kurumlarndan birini oluturduu bir gerektir. Medeniyetimizin stn yann sergileyen trkler, sadece zl sz hazineleri olmakla kalmayp, musiki sanatnn da ulalmas zor olan bir zirveyi simgeler. Trklerde dile gelen hikmet ve ataszleri kvamndaki szleri ezgi eliinde dinlerken, kendimi her zaman bir bilge kiinin karsnda gibi hissederim. Sanki deneyimli birinin tlerini dinliyormuum gibi gelir bana. Uzun zaman bunun sebeplerini aratrdm. Bu trklerde ne gibi bir sihir veya cazibe var diye, kendi kendime sordum? Yllar sonra trklerdeki cazibenin veya sihrin ne olduunu kavramaya baladm. Trklerin, ayn kaderi paylam insanlarn gemiten gelip gelecee ynelen aknn terennm olduunu anladm. Toplumun yaad macerann destan olduunu hissettim. Trklerde, doann getirdii kar konulmaz felaketlerde yaanan facialarn dile geliine tank oldum. Hatta bireysel bir ak yznden kanayan bir kalbin acsn paylaan toplumun iniltisini duyabildim. Ksacas beer duygulara, yaanan straplara sahip kan toplumun dili olmu trkler. tenlii halktan yana olduu iin de haktan yana olmutur. Yalnl, arl, duruluu, doall ondandr trklerin. Dili saf ve yapmackszdr. nk halk saf ve yapmackszdr. Dolambal ve kaypak deildir. Dorudur, itendir ve berraktr. Damt-

Trkleri bu denli zel klan ve btn bir toplumu smscak duygularla saran gcnn banda, hi kukusuz ezgilere denmi olan szleridir. Trklerin bir toplumu sarmaktaki gc ve becerisi, iindeki szlerin toplumun ortak duygu ve dnceleri ile dnya grn yanstmasndan kaynaklanyor olmasnda aranmaldr.
36

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

la damtla, szle szle ve durula durula kristal saflnda ve airlere meydan okurcasna szn z hline gelmitir. Onun iin ne zaman trklerden sz alsa, Bedri Rahmi Eybolunun u msralar gelir aklma: airim Zifir ikaranlkta gelse iirin has Ayak seslerinden tanrm Ne zaman bir ky trks duysam airliimden utanrm. Trklerin gcn, asaletini ve has iirlerden bile stn olan yann ne kadar gzel anlatm Eybolu Trkleri bu denli zel klan ve btn bir toplumu smscak duygularla saran gcnn banda, hi kukusuz ezgilere denmi olan szleridir. Trklerin bir toplumu sarmaktaki gc ve becerisi, iindeki szlerin toplumun ortak duygu ve dnceleri ile dnya grn yanstmasndan kaynaklanyor olmasnda aranmaldr. Daha sonra bu szlerin, ayn toplumun musiki grgsn ve anlayn belirli bir ezgi kalb iinde kazand kvam bulmas ile trkler, o toplumunun ortak mal ve mill miras hline gelmitir. Bylece toplumun kimlii ve aynas olmutur. Corafyay vatana dntren trkler, madd nitelikteki topraa anlam, ruh, duygu, inan, scaklk, yaama sevinci katmtr. Ayn corafya paras zerinde yaayan insanlarn ortak duyu, bak ve inanlarn perinletirmitir. Corafyayla btnleen trkler, ayn topluluu birbirine bir har gibi tutturmutur. Ortak hayatn, ortak macerann ve ortak kaderin rn olmutur trk. Yaanan macera, yaanan tarihin ajandas trklerdedir daim. Simgeleen trkler, vatann nfus czdan ve kimlik kart gibidir. Vatan onda dillenmitir gayr. Bu sebepledir ki trkler, kendi toplumunun kimliini ifade eder. Corafyasnn aynas ve zaman zaman haritasdr trkler. Bu yzden kimi trkler, her okunuta belli bir blgeyi, topluluu ve halk artrr. Ben de kimliimi trklerde buldum dorusu. Sylenen bir trk beni en ksa, en kestirme yoldan tantmtr Trkiyeye: Altun hzmav mlayim Seni haktan dileyim

Yaz gn Temmuz tabax Sen terle men sileyim Gn grdm gnler grdm Seni grdm ad oldum Bu trk duyulduu zaman, herkes Kerkk, Trkmenelini ve Irak Trkmenlerini hatrlar; onlarn yaadklar dramlar dnr, ektikleri aclar ve iniltileri duyar. Birka kez syledim ve anlattm. Her zaman yine ifade etmek isterim: Bunca yl Kerkk, Irak Trkmenlerini anlatmaya ve tantmaya altm, ancak itiraf etmeliyim ki bir trk kadar baarl olamadm. Bir trknn verdii mesaj, uzand menzil, snrlarn tesine geen gc ile bir anda milyonlarn kalbine doru yneliyor ve yreklere oturabiliyor. Trk artk salt duygu ve mesaj olmutur adeta. Yalan dolan bilmeyen trkler, bazen bir anann scakl gibi sarar iimizi. Hznle tatlandrr sevincimizi. Bazen bir kor gibi ortaya karr kllenen akmz, yrimizi. Sonra usulce datr efkrmz Ksacas; Olunun yolunu gzleyen anaya tesellidir trkler zlenen sevgili, onun gl yz ve scak elidir trkler Uzun yolda arkada, gurbette yolda, bitmeyen gecelerde srdatr trkler Baharda blbl, lale ile smbl yahut gldr trkler Tarlada baak, bellerde gm kemer, ipek kuaktr trkler Sevdann dili, zlenen sevgilidir trkler Szleri irfan, gezdii vatan, yol gsteren insandr trkler Bebenin beii, anann a, dedenin musalla tadr trkler An avaz, gzelin naz, akn kmaz, anann niyazdr trkler Dalarn maral, kalbi yaral, yerli buraldr trkler Gklerde bayrak, ana gibi smscak yrei apaktr trkler Astm bayrak, bastm toprak, yattm yataktr trkler Mehmetiin sava, yurdumun bar, topramn her bir kardr trkler

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

37

MUSTAFA ZELK

"...insan mspet ve menfi tm zellikleriyle tanmann neredeyse tek imkndr trkler. Bu durum, baka hibir edeb trde bylesine gereki deildir. Mesela iir, ele ald insan idealize ederek, tiyatro dramatize ederek, gerein snrlar dna karabilir."

e zaman bir trk dinlesem doal olarak aklma bende trk sevgisi uyandran u iki yaz ve iir gelir: Zira bunlar, benim trklerin gizli dnyasna girebilmemde bana imkn salayan, yol gsteren, onlar sevmemde olumlu etki yapan metinler oldu. Bu yzden onlar da trkler kadar sever ve nemli bulurum. Bu yazlardan ilki, Tanpnara ait bir metin. Ama bu, trklerden bahseden mstakil bir yaz deil. Be ehir1de Konya ile ilgili blmde yer alan birka paragraflk ksm Bilindii gibi Tanpnar,hayatmn tesadfleri dedii be ehri (Bursa, Erzurum, Ankara, stanbul ve Konya) anlatr bu kitabnda Yazl gerekesini de onlarn arkasnda kendi insanmz ve hayatmz, vatann manevi ehresi olan kltrmz grmek eklinde aklar. Tanpnar, bu ehirleri anlatrken onlarn mimari yaplarndan, eitli insan ve tabiat manzaralarndan ve musikiden hareket eder. Zira btn bunlar, Anadolu topraklarnda kurduumuz kltr ve medeniyet yapmzn ifrelerini barndran eserlerdir. Her biri kendi dilince bir toplumun dnya grn, hayat tarzn, insan ve toplum yapsn anlatmaktadr. Sonuta, Tanpnar bir Anadolu fotoraf izer bize ve biz o fotorafa bakarak Anadoluyu daha iyi anlama imkn buluruz. Tanpnar, Konyay anlatrken Anadoluyu tanma ve anlama imknlarna bir unsur daha ilave eder. Bu unsur, trklerimizdir. Konyada bulunduu gnlerde Konya Hapishanesinin kadnlar kouundan ykselen trk sesleri, onu Anadolunun ve Anadolu insannn gerekleriyle yz yze getirir. ehir, ta toprak gerekliinin tesine geer. Der ki: Bu trkleri dinlerken iimde Konya birdenbire canlanr. Bu canlanmayla Konyay hem tarih gemiiyle hem de bugnk hayatyla kavrama imkn bulur. Konya, onun iin bu manada byk bir zenginliktir. Ben Orta Anadolu trklerini o gurbet, keder, trl ten yorgunluu ve i darl dolu ac dert kervanlarn bu ehirde tandm. demekten kendini alamaz. Tanpnar, btn bunlardan sonra yle demekten kendini alamaz: Anadolunun romann yazmak isteyenler ona mutlaka bu trklerden gitmelidirler. Tanpnarn bu yorumlarn okuduktan sonra, trkler, bizim iin byk bir daha geni bir anlam corafyasnn znesi, Anadoluyu tanmann nemli bir malzemesi hline gelmektedir. phesiz, trklerin bize bylesi zengin bir imkn sunmas, onlarn ncelikle; doallyla, itenliiyle ilgilidir. nk trkler hayatn iinden doarlar. Olaylarn sze, musikiye dnm ekilleridir. Balangta onlar belki bir kii sylemitir ama zamanla anonimlemiler ve bylece halkn ortak diline, ortak hikyesine dnmlerdir. Dahas, hibir zaman eskimezler. Zaman iinde yeni sz ve beste imknlaryla yaamaya devam ederler. Onlarda ne syleyenin sanat endiesi ne dinleyenin estetik haz duyma arzusu vardr. Olan, olduu gibi yanstrlar. Ama yrek diliyle yaplr bu anlatm. Bu yzden ylesine yaln ve itendirler. Bu bakmdan duygusallnn yannda ayn zamanda son derece gereki metinler olarak karmza karlar. Byle olduk-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

38

lar iin de hangi toprakta, blgede, corafyada domularsa orann tabiatna, hayat tarzna, yaanan olaylarna ve olaylarn kahramanlarna ayna tutarlar. Bu yzden Tanpnara katlmamak mmkn deil. Anadoluyu ve Anadolu insann tanmak istiyorsak, onun romann, iirini, tiyatrosunu yazacaksak trkler elimizin altnda duran en nemli kaynaklardr. 2. Bende trk sevgisini onulmaz bir sevdaya dntren ikinci yaz ise Fethi Gemuhluoluna aittir. nce, Trk Yurdu dergisinin Nisan 1959 tarihli 2. saysnda yaymlanan ve daha sonra yazarn Dostluk zerine2 kitabna da alnan Trklere merhaba balkl yaz da trk gzelliinde ve itenliinde bir metindir. Yaznn daha ilk cmleleri, trklerin bizim iin ne anlam ifade etmesi gerektiini belirten ifadelerdir. Trkler bitip tkenirse hatrasz, sevdasz ve yalnz kalrz diyen yazar, bunun gerekesini de yle aklar. Trkler ve arklarda halk var. Millet var. nsan var. Szn burasnda Tanpnarn cmlesini bir daha hatrlamak gerekir. Madem romann-biz buna iiri ve tiyatroyu da eklemitik-konusu insandr yleyse bu tr eserleri yazabilmek iin insann olduu bu metinlere ilgi duymamz gerekir. Dahas, bu alntnn banda sylenen ve trksz kalmann hatrasz, sevdasz ve yalnz kalmak olduunu belirten ifade trklere neden ve nasl nem vermemiz gerektiini aklayan ok vurucu bir tespittir. Zira hatrasz, sevdasz ve yalnz kalmak meselesi insan olma meselemizle dorudan ilgili konulardr. Bu demektir ki, trkler biz olduumuz iin vardrlar. Baka bir deyile onlar varsa biz de varz. nsanla trk birbirinden ayrlamaz iki kavramdr. Burada nasl meselesini daha iyi anlayabilmek iin yaznn devamna da bakmalyz. Yazar, metnin ikinci paragrafnda trklerin ok nemli bir zelliine daha dikkat eker. Buna gre trklerde anlatlan insan, gereki bir portreyle sunulur. Yazar bunu nce, yce, ulvi, afif taraflaryla insan var. Hafif, lgn, efkatli ve avare taraflaryla insan var.szleriyle belirtir. Ama trklerde sadece bunlar yoktur. Bunu da yle aklar yazar: Trklerde ve arklarda iir var, hikmet var, yaama kurallar var, treler var, gelenekler var. Ve asl mhimi yreimiz ve gnlmz var. Dolaysyla insan mspet ve menfi tm zellikleriyle tanmann neredeyse tek imkndr trkler. Bu durum, baka hibir edeb trde bylesine gereki deildir. Mesela iir, ele ald insan idealize ederek, tiyatro dramatize ederek, gerein snrlar dna karabilir. Ama trklerde durum byle deildir. Biz, naslsak

yledir trkler... Yalansz, sansrsz, riyasz 3. Trkler konusunda beni etkileyen iirlere gelince Bunlardan ilki -eminim bu, pek ok kii iin de yledirBedri Rahmi Eybolunun Trkler Dolusu3 balkl iiridir. Kirazn derisinin altnda kiraz Narin iinde nar Benim yreimde boylu boyunca Memleketim var msralaryla balayan bu iirin de daha banda ayn geree vurgu yaplr. Trklerde memleketimiz vardr. Milletimiz vardr. Onlar canmza, cierimize kadar iler. Onlarn iine insan kokusu sinmitir. Onlar, iirin hasdr. Bu yzden yle der air: Ne zaman bir ky trks duysam airliimden utanrm airim iirin gereini ky trklerimizde bulmuum Trklerle yunmu ykanm dilim Onlarla alam, onlarla glmm Peki, nedir, trklerde airi, airliinden utandran zellik Sahicilii, gerekilii, memleket ahvalini olduu gibi yanstmalardr elbetteAna st gibi temiz, ana st gibi candan olmalar Bu yzden Eyboluna gre de tarihimizi, hayatmz, insanmz tanmak iin kitaplardan te birer imkndr trklerimiz.. Yine bu yzden memleket ahvalini, onlardan sormak, renmek gerekir. Mesela konu Yemen mi? air doal olarak yle diyecektir. Kitaplarda deil, trklerde ara Yemeni leni, kalan, gidip gelmeyeni Ben trklerden aldm haberi. Eybolu da trklerin anonimliini onlarn bir zellii, gzellii ve zenginlii olarak grr: Ah bu trkler, ky trkleri Ne dzeni belli, ne yazan Altlarnda imza yok ama te bu amadan sonrasnda syledii u msra trklerin asl gizemini fsldamaktadr bize! lerinde yrek var. 4.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

39

Benim iimi bir trk gibi titreten dier bir iir ise k Veyselin Trkz Trk arrz iiridir. air, daha iirinin banda Trk ile trk arasndaki mnasebete dikkat eker. Zira kimi yorumlara gre Trk kelimesi, Trk adnn sonuna, Arapa ilgi eki olan i ekinin getirilmesiyle ortaya kmtr. Dolaysyla Trki (Trk): Trkle ilgili, Trke zg anlamna gelmektedir. Elbette baka milletlerin de bizim trk olarak isimlendirdiimiz tarza da rnleri vardr. Ama trknn Trkle mnasebetinin olduunu syleyenler bize meselenin baka bir ynn de gsteriyorlar. O da udur: Asrlar boyunca ifahi kltrle beslenmi bir kavim olan Trkler kendilerini ifade vastas olarak trky semilerdir. Nitekim k Veysel de bu durumu: Bayramlarda dnlerde Toplantda ynlarda Sklnca dar gnlerde Trkz tnk arrz Yaylalarda yataklarda Odalarda otaklarda Koyun gibi koytaklarda Trkz trk arrz, msralaryla belirtir. Bu yzden millet olarak tarih boyunca kendimizi ifade iin en elverili tr olarak setiimiz trklerimiz acmza, sevincimize, yaadklarmza ayna tuttuklar gibi ayn zamanda bizi millet yapan deerlerin de taycs ve ifadesi olan metinlerdir. Trkler, bu yzden bu ynleriyle de incelenmesi gereken metinlerdir. 5. Okuduumda bana trkleri hatrlatan bir baka iir ise Erdem Bayaztn Sana, bana, vatanma, memleketimin insanlarna dair4 balkl iiridir. Bu iir k Veyselinki gibi trk kavramn dorudan ele almaz. Fakat metin tamamen trk duyarlna yaslanan bir metindir. Bu iirin trkye yapt vurgu daha adndan balar. Ben, sen yani biz, millet olarak hepimiz, vatanmz, memleketimiz, insanlarmz.te btn bunlar bir iirin de konusudur.. Ama air, bizi bu manada anlatacak iirine bir trk msran Telgrafn tellerini arnlamal msran kk bir deiiklikle girizgh msra olarak seer. Telgrafn tellerini kurunlamal Bu bilinli bir tutumdur. Zira iir batan sona bir Anadolu hikyesidir. Kare kare, sahne sahne bir film gerek-

liinde btn bir Anadolu anlatlr. Ak, hasret, gurbet, lm Tarlada apa yapan kadnlar, dalara kp nara atan yiitler, oullarn yitirmi analar, gencecik klar, plak ayakl rgat ocuklar, mahpushanedeki mahkumlar ksacas btn bir hayatmz ve insanmz iir, tmyle onlarn trk duyarlyla ve diliyle hikyesidir. Yazlar bilirim, memleketime zg Yiit ky delikanllarnn ncir ekirdei meselelerle birbirlerini kurunladk-

lar

Birinin l dudaklarndan szan kan daha kurumadan stne cehennem gnelerde mor sinekler konup kalkan Dieri kan-ter iinde yayla yollarnda Mavzerinin demirini alnna dayam Yrei susuzluktan bunalan inden mapushane emeleri akan Anszn parlayan keklikleri jandarma baskn sanp Apansz silahna davranan Nice delikanllarn figranlk yapt Yazlar bilirim memleketime zg Bu bakmdan bu iir, sadece bir iir olarak deil ada formda sylenmi bir trk gibi de okunmaldr. Ve yle okunursa hem bu iiri anlamann hem de bu iirden hareketle trklerimize uzanmann imknlarn buluruz. Bu imkna kavumak son derece nemli Zira trksz kaldk. Onlar hep vard ama biz onlardan uzaklatk. Kimi zaman kmsediimiz bile oldu. Oysa onlar, bizim ayn zamanda mazinin konuan diliyydi. Zira Tanpnarn dedii gibi Mazi daima konuur ve hem cemiyetlerin hem de ahsiyetlerin mana ve hviyetini, ekirdekliini tarihilik denilen ey yapar. Gemuhluolu da bu durumu, hatrasz sevdasz yalnz kalmak eklinde ifade etmekteydi. yleyse hatrasz, sevdasz ve yalnz kalmak istemiyorsak trklere merhaba! demenin ve tarih ahsiyetimizin mana ve hviyetine yeniden dnmek istiyorsak insanmzn hayatna bakarken trklerle merhaba! demenin vakti gelmi demektir. ______________

1. A. Hamdi Tanpnar, Be ehir, Dergh yaynlar, stanbul, 2001. 2. Fethi Gemuhluolu, Dostluk zerine, Boazii yaynlar, stanbul, 1978. 3. Bedri Rahmi Eybolu, Drd Birden, Varlk yaynlar, stanbul, 1958. 4. Erdem Bayazt, Sebeb Ey, Edebiyat dergisi yaynlar, Ankara, 1973.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

40

Mektebin bacalar
NURETTN DURMAN
arkadatk. ocukluktan yeni km delikanlla adm atmtk. Her birimiz bir yerde alyorduk. Cvl cvl ocuklardk. kimizin annesi lmt. Dier arkadamzn ise babas yoktu. Buna ramen rahat, kendine gveni olan, bir o kadar da merakl idik. Akam karanl basnca arda buluuyor, geziyor, trk sylyorduk. Havalar bir hayli gzel gidiyordu. Mevsim yazd. Gkyznde yldzlar o biimdi. Bir mddettir biz, askeri zevatn oturduu lojmanlarn nnden balayarak, Cumhuriyet Caddesinden, oturduumuz Bahelievler mahallesine doru giderken trk armak merakna tutulmutuk. Tek katl baheli evlerdi. En ok da, Mektebin bacalar Ders verir hocalar trksn syler olmutuk. Mektebin bacalar (vay lele lele lele) Ders verir hocalar (uy amman can kurban) Kim yrimi sorarsa (vay lele lele lele) Odur birincileri (uy amman can kurban) Niye sylyorduk bu trky, niye hep bu trk vard dilimizde? mz de okuldan kopmutuk onun iin miydi? Peinden, Gamzedeler, gamzedeler mi diyordu Halit arkadamz? Gamzedeler gamzedeler Oul bu gn gam vurur Kibarm gam zedeler Amman aman aman ah

Hele zalm sinemi hekkak delmez Hele kurban delerse gamze deler Di gel kara gzleren kurban ben olam Onun sesi daha m yankt? Gkyznde yldzlar, dilimizde trkler. Yryp gidiyorduk. Bir gece, gene byle, mektebin bacalar derken, birka polis memuru nmz kesip, durun bakalm demesinler mi o korkun sesleriyle. ki arkada annda derdest olmutu. Ben bir kou syrlmaktaym badireden. Arkadalar karakola, ben sokak aralarna. Bir iki voltadan sonra yapamyorum. Olmuyor... Var m delikanlln raconunda arkadan yar yolda brakmak? Doru karakola. Kapdan giriyorum. Gel bakalm diyor fkeli bir ekilde polis amca.Sen de bunlarla idin ha? Haaa? Seni gidi seni? Arkadalarmn suratlar kzarm vaziyette, kt birer yal boya resim gibi durmakta. Bana da bir ho geldin yapyorlar tabi. Bu da yetmiyormu gibi enselerimizden kl ekmeye balyorlar. Bir acyor ense kkmz bir acyor ki... Neden oluyordu bunlar hi anlamyorduk! Sesimiz irkin miydi? Yoksa gzel trkler mi yoktu repertuarmzda? Neden di bilmiyorduk! ki de bir; Siz halk rahatsz edersiniz ha? deyip, suratmz, ense kkmz kzartyorlard. Binglde, ilk sebze halinin oradan Bahelievler Mahallesine doru giderken Cumhuriyet Caddesinde oluyordu bunlar. Biz mektebi, ksz ve yetim bir biimde terk etmi arkadatk. Suumuz geceye girerken trk sylemekti...

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

41

Harput musikisi korosu

MEHMET ZBEK
ile trkler zerine

Yenilik daha gzeli yaratmak iin tutulan zorluklarla dolu bir yoldur. Yeninin eskiden daha iyi olmas gerekir. Zaman zaman her trl arptmaya yenilik ad verilegelmitir. O gzelim 'Evlerinin n boyal direk' trksn birileri arptarak gitarla sylediler. Hani ne kald onlardan geriye, iledikleri gnahtan baka.

TANER NAMLI
Trkleri, sadece sylemi olmak onlar yaatmak anlamna gelmiyor. Siz de bu anlamda, trkleri sylemeden ziyade anlayabilmenin nemli olduunu sylyorsunuz. Trkleri nasl anlamamz gerekiyor ya da yllar nce hazrladnz bir halk mzii programnzn adyla size sormak istiyorum: Trkler ne der? bizlere. ncelikle Trkenin en gzel en scak syleniiyle, Trk toplumuna mahsus, duygularn eriilmez lde derinletii, ak ve zdrabn yksek bir hayal gcyle sergilendii airane bir anlatmla karlarz trklerimizde. Tabii ki semesini bilmi isek. Trkler bir ynyle elendirici bir zellik tasa da dier ynden dnce, his ve heyecan ykl iirlerdir. Baz airler (!) bunlara manzume, yani ll biili sradan szler demilerse de rahmetli Bedri Rahmi Eybolu Trkler Dolusu iirinde: airim Zifiri karanlkta gelse iirin has Ayak seslerinden tanrm Ne zaman bir ky trks duysam

stanbulda okunan gazellerle biim ve tavr bakmndan hibir ilgisi olmayan, taa Artukoullar ve Uzun Hasann Harputtaki saraylarnda alnd ve Horasan erlerinden miras kald sylenen; arhava ad verilen gazeller Harput musikisinin eref belgeleridir.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

42

airliimden utanrm airim iirin gereini ky trklerimizde bulmuum Trklerle yunmu ykanm dilim Onlarla alam, onlarla glmm diyerek gereken cevab vermiti. Trkleri iinde gizli olan yerel, sosyal, psikolojik ve tarihsel srlaryla deerlendirerek dinlemek gerekir. rnek olarak: anakkale iinde aynal ar Ana ben gidiyom dmana kar diye balayan trkde eer biz dman, sradan bir savataki rakip olarak grrsek trky dinlemi oluruz. Ama oradaki dman, Anadolu zerinde emperyalist emelleri olan, o zamana kadar ei grlmemi lm aralaryla hi durmakszn saldrarak yeri g, havay suyu cehenneme eviren Batl gler olarak algladmzda, trky anlam oluruz. anakkale Trks, dmann Trklerle girdii imtihan meydanndan insani dersler alarak mahcup ayrlmasnn hikyesidir. Bu trky, olaya ait anekdotlarla deerlendirdiimizde ortaya koca bir roman kar. yle ki, tahta bacayla yaral ngiliz askerini hastaneye tama gayreti ile gsterdii insan sevgisinin, ancak Mehmetike ait bir erdem olduunu; okumasz yazmasz kyl delikanllarn zor durumlarda kvrak zeklaryla ne harikalar yaratabildiini grrz bu trkde. Adlar bilinmeyen binlerce ehidin yasn tutan bu at, bir trk deil, mehul askerlere adanan bir anttr. Yaratcs gibi dizelerde konuanlarn da adlar bilinmiyor. Belli ki uzaklarda can vermi bir kahramann ehadetine yanan bir anann, bir bacnn ya da bir ein duygularyd bu szler; belki de gelecei gren bir ermiin Ooof genliim, eyvah! diye yakn idi. anakkale Trksnn dinleyiciye ulamam dizelerinde, ili duygularn, kahreden strabn yaln bir dille anlatldn grrz. Trknn kahraman olan, daha byklar terlememi, ama gslerinde dev bir yrek tayan genlerin birer keramet ehli olduklarna inanmamak

imknszdr. Daha bir saat nce cephe gerisinde tfek kullanmay renen, bir saat sonra belki de ehadet erbetini iecek olan bu genler, dumanla kapl anakkale tablosuna hznle yerletirilmi birer melektirler bu trkde. Bir de deyilerimizde Arapa, Farsa kelime ve tamlamalar vardr ki bunlarn hem manasn hem de terim olarak arka planlarn bilmeden bu deyilerin de demek istediini pek anlayamayz; Filan ne gzel okudu, ne gzel sesi var. ya da tersini syler geeriz. Mesela Stk Babann u deyiine bakalm: Name nazl yrin hk-i payna Benim iin yzn sr kerem eyle Secde klan kalarnn yayna Bir dem divanna dur kerem eyle Burada name, mektup; nazl yr, Hac Bektai Veli; hk-i pay, ayak tozu topra; kerem eylemek, byklk gstermek, iyilik etmek; secde klmak, namazda olduu gibi yere kapanmak, niyazda bulunmak; kalarnn yay, mihrap, pirin bulunduu yer. Ka, ekli bakmndan tasavvufi iirde hem cami, mescit vb. yerlerde kble ynndeki duvarda bulunan ve imamn durduu girintili yer olan mihrap anlamnda kullanlr hem de Arap harfleriyle yazlm bismillahirrahmanirrahim ibaresine benzetilir. Dolaysyla bunlar bilmeden, Stk Babann: Mektup, benim iin bir iyilik yap da Hac Bektai Veli hazretlerinin kapsna git, ayaklarna kapan, yzn ayann tozuna sr, duada bulun ve emirlerini bekle. demek istediini anlayamayz. Veya: Kuyudan su ekerler tulumnan Kz gelin ederler zulumnan... Sevmedii birine gelin giden bir kzn durumu zl bir ekilde bundan daha gzel nasl ifade edilebilir! Trklerimizin ve hatta halk oyunlarmzn modern yorumlamalar, gsterimleri yaplyor. Bu modern sunumlar nasl deerlendiriyorsunuz? Modernden kastnz moda olan ise bunlar pek ciddiye almyorum. Gelip geici bir heves,

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

43

rzgra yazlm bir hikye olarak kabul ediyorum. Yok, eer yenilik ise, bence yenilik zaten bal bana bir ama deildir. Yenilik daha gzeli yaratmak iin tutulan zorluklarla dolu bir yoldur. Yeninin eskiden daha iyi olmas gerekir. Zaman zaman her trl arptmaya yenilik ad verilegelmitir. O gzelim Evlerinin n boyal direk trksn birileri arptarak gitarla sylediler. Hani ne kald onlardan geriye, iledikleri gnahtan baka. Burada esas olan eski olann nesinden kopmak istediimizi ve yeni olann da neyini kabul etmemiz gerektiini ok iyi bilmemizdir. Mzik sanatnda evrensellemek istiyorsak, yabanc biimlerin kr krne taklit edilmesi ve mzikteki btn ulusal gelerin yok edilmesi yolunda deil, mzik sanatnn temel unsurlar zerine oturtulmu ulusal mzik kltrmzn dier uluslarla paylaacamz derecede gelitirilmesi ve zenginletirilmesi yolunda almamz gerekir. Bunu baz sanatlarmz, z alglarmz zerinde takdir edilecek derecede yapmaktadrlar ki bunlar da eskinin gelitirilmi yeni boyutlar kazandrlm biimleridir. rnek olarak, Erdal Erzincan, Erol Parlak gibi sanatlarn curada yeniden gndeme getirerek gelitirdikleri parmak ve elpe teknikleri, bunlarn kullanld mzikler gibi. Halk oyunu olarak deil, ondan mlhem dans sunumu, sahne sanat olarak Anadolu Atei topluluunu beeniyor ve takdir ediyorum. Bilgi, estetik aba, ciddiyet ve emek var. Bo bir heves deil. Her yrenin kendine ait trkleri var. Ama baz trkler btn Trkiyeye veya btn Trklere hitap gcn kendinde buluyor. Bunu neye balyorsunuz? Anadolu insannn ortak duygu ve dncelerini yanstan trkler yerellikten karak blgesel hatta ulusal olurlar. Toplumun tmn derinden ilgilendiren olaylar zerine yaklm trkler rnek olarak, Havada bulut yok bu ne dumandr trks, toplumumuzun btn tarafndan benimsenmitir. Bir milleti toptan ilgilendiren bir olay zerine yaklm olan bu trk, Yemen Harbi zerine ve bu harbe gidenlerin arkasndan yaklm mitsizliin ldr.

Sadece Anadolu mziklerini deil Mslman Trk corafyasnn trklerini de derlediniz, incelediniz. Trklerin Trk dnyasn birbirine balamadaki rol hakknda ne dnyorsunuz? Trkler, dil ve anlatm bakmndan en yaln ve en scak mzik eserleridir. Mill geleneklerimizden edindiimiz derin bilgi ve birikimi zmseyerek yaratm olduumuz trkler, insan varlnn bir ihtiyac olan sanatn en kolay en yaygn; dolaysyla en etkili dallarndan olan mzik ve edebiyatn ortak rndr. Bu bakmdan Trk dnyasnda iletiim ve etkileimi salamada bavurulmas gereken en nemli aratr. Aydn dili zamanla deiime urasa bile geni topluluklara seslenen trklerdeki halk dili deiime uramaz. zellikle Kerkk trklerine olan alkanz ok fazla. Bu ilginiz nereden geliyor? Ben Urfalym. Aratrm olanlar bilirler ki Urfa halk ile Kerkk, Musul halk arasnda hem tarih hem de sosyal bir ba vardr. Bu, halk arasnda bir efsaneye de balanr. Bu efsaneye gre Urfallar Kerkkllerin daysdr. Kerkk grmek isteyenlere eer oraya gidemiyorlarsa Urfay grmelerini neririm. Konuma dilinden halk kltrne kadar her eyin bu kadar ortak olduu bir ilimiz yoktur. Urfada Bedestene girdiinizde kendinizi Kerkkteki Kayserde (kapal ar) zannedersiniz. Bu ortak kltrle birlikte 1959 ylnda Kerkkte Trkmenlere kar giriilen haysz katliam ve ayn yllar Badat Radyosundan dinlediim, ezilen bir milletin feryad olan hoyratlar beni ok etkilemiti. Sanat hayatna baladmda bu feryatlar Trkiyeye tama gayreti iine girdim. Bunu kendime grev edindim. ok da etkili oldu. 60l yllarn sonunda lkemizde Kerkkn neresi olduunu bilmeyenler oktu. Unutturmutuk, uyutmutuk. Onlar uyandrdk ne yazk ki u hoyrat sylemek mecburiyetinde kaldm: O yanmad Ben yandm o yanmad Krk yl hoyrat ardm Ankara oyanmad (Mehmet zbek)

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

44

stanbulda okunan gazellerle biim ve tavr bakmndan hibir ilgisi olmayan, taa Artukoullar ve Uzun Hasann Harputtaki saraylarnda alnd ve Horasan erlerinden miras kald sylenen; arhava ad verilen gazeller Harput musikisinin eref belgeleridir.
oyanmad, anlalaca zere halk aznda uyanmad demektir. Sanatnn grevi toplumu uyarmak, onun duygu ve dnce dnyasna seslenerek onda gzel hayallerin uyanmasn salamak, onu uyarmak, yreklendirmek, harekete geirmek deil midir? Harput musikisi, Trk halk mzii ierisinde ok ayr bir yerde duruyor. Harput musikisi zerine dncelerinizi alabilir miyiz? Mahall kltrn, mill kltrn bir alt basama olduunu latif ezgileriyle yzlerce yldr vurgulayan Harput musikisi, makam fikrine ve fasl tertibine dayal bir musikidir. Trk mziinin kuramn, estetiini, anonim halk iirinin mahiyetini ve srlarn renmek isteyenlere bir ltuftur Harput trkleri. Harput musikisi bir ibadet musikisidir. Harputlu, musikisini icra derken Tanr huzurundadr sanki vecd hlindedir sanki. Harput azn kusursuz bir ekilde kullanan tam bir Harput beyefendisi olan rahmetli Hafz Osman ge bu sylediklerimizin simgesidir. Elazn u drtl bende derin hayaller uyandrr: Glde seni Kokladm glde seni Gzlerin menevedir Yanan gl deseni Sevginin bu kadar zarifi, tasvirin bu kadar gzeli ok etkilemitir beni. Hele Franszca olan desen szc ile yaplan cinas, mehul sanatnn ustaln ortaya koyan bir bulutur. Byk aklarn yaand, bazen hznle son bulan sevdalarn yaratt strap, Harput trklerinde bolca dile getirilmitir. stanbulda okunan gazellerle biim ve tavr bakmndan hibir ilgisi olmayan, taa Artukoullar ve Uzun Hasann Harputtaki saraylarnda alnd ve Horasan erlerinden miras kald sylenen; arhava ad verilen gazeller Harput musikisinin eref belgeleridir. Kayaba ya da hoyrat denilen yksekhavalar ise ak dolu lgn gnllerin ili haykrlardr. Burada kaynayp coan mzik kltrnn Azerbaycan, Harput, Urfa ve Kerkk yrelerinde ufak farklarla ayn olduunu da belirtmeliyim Her trknn bir hikyesi var mdr? Ne kadar yaygn bir yanllktr bu. Bir de bilgi bilgi sylerler: Her trknn bir hikyesi vardr diye. Eskiler buna galat- mehur derlerdi. Olur mu yle ey! Bunu, folkloru bilmeyen ve halk mziini tanmayan insanlar sylerler ancak. Kalarn bismillah vehin Beytullah Seni z nurundan yaratm Allah Sevmiem ben seni terk etmem billh Akn haneriyle vursalar beni (Stk Baba) Bunun hikyesi olur mu! Bunlar dnce ve sezgi mahsul deyilerdir. Yalnzca olay trklerinin hikyeleri olur. Trklerin nasl yakldn, nasl deitiini bilmeyenlerin sarf edecei bir szlerdir bunlar. Hangi trkler sizi daha ok etkiliyor? Trkleri pek ayrt etmem. Her birini baka alardan deerlendiririm. Mahall ve usta azla sylenmi trkler baka, iiriyeti olan trkler baka, bir olaya dayal trkler baka ynlerden etkiler beni. Osmanmn mendili saman sars Osmanm vurdular gece yars Osmanma gyanlar gahpe idi hepisi iiriyet yok, ama tutku ve fke halk diliyle

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

45

ancak bu kadar gzel vurgulanabilir. ok sevdiim bir zeybek havasdr Bir Harput trksnden iki dize: Ltf gesin telgrafn bana Bir tel eksin Yemende gardama Bu iki dize beni alr gtrr ta ki gzlerim doluncaya kadar. Hele usta bir azdan dinleyeceim Rasihin u gazeli: ne Szme emin gelmesin mjgn mjgn st-

Vurma zahm- sineme peykn peykn stne tadna varlmaz bir mzik ziyafetidir. Trk yorumlamalarn beendiiniz birka isim arz etseniz sim vermemin doru olmayacan dnyorum. Ayrca sayarsam derginizin sayfalar yetmez. Bir de duyanlar: Bunlar da kim? derler. Ancak mahall havalar orijinal azla syleyen sanatlar ve bir de mahall azla deil de eitilmi bir slupla trky emeden bkmeden adam gibi okuyan sanatlar ok beenirim. Devlet Trk Halk Mzii Korosu ve TRT radyolar sanatlar en ok beendiim sanatlardr. Popler sanatlar iinde ise brahim Tatlses. Yeter ki okumak istesin. Trkler zerine yaplan akademik aratrmalarn nitelik ve nicelii hakknda neler dnyorsunuz? Yeterli mi sizce? Ne yazk ki yeterli bulamyorum. Bilineni, stelik yanl bilineni tekrardan baka bir ey yapld yok. O kadar ok problem var ki. Daha ciddi bir terminoloji birliimiz yok. alglarmz evrensel anlamda ett edilmemi, alma tekniklerimizin zenginlii ortaya konulmam. Trklerimizin ezgi ve ritm ynnden analizi yaplmam, yresel karakteristikler tespit edilmemi. Trklerimizin byk bir blmnde sz yanllklar var, sanatlar bunun farkna varmadan okuyorlar. Daha neler neler TRTnin, niversitelerin ve aratrmaclarn

katklarn deerlendirebilir misiniz bu anlamda? Gzel sesleriyle ezgilerimizi icra eden birka solist dnda TRTnin trkler zerinde olumsuz ynde katklarndan sz edebiliriz ancak. Trk denemeyecek sama sapan eyleri repertuvarlarna halk mzii diye almlar. Bir defa bu, halka hakaret; kltrmze ihanettir. Ben Mzik Dairesi Halk Mzii Mdrlnden ayrldmda (Haziran 1986) TRT repertuvarnda 1750 civarnda ezgi vard. Bugn 6000e ulam durumda. Bizden sonra Anadolu insanna aniden ilham geldi galiba. Bundan nemalananlar var tabii. Konservatuarlarn hli ise yrekler acs. Trkler zerine nasl almalar yaplabilir? Trklerin szleri zerinde dil ve anlatm almalar yaplmaldr. Belli bir eser alnr, edisyon kritii yaplr, yanllklar dzeltilir, eksikler tamir edilir ve sonra dil ve anlatm zelliklerini ortaya koyan bir szlk meydana getirilir. rnek Olarak k Veyselin deyileri: Veyselde geen kelimeler, mecazlar, rumuzlar, motifler ve arka planlar Bunun gibi Elaz trkleri ele alnabilir: Doru ve geni metinler, kelime hazinesi (unutulmu veya unutulmaya yz tutmu yabanc ve yerel szckler), kiiler vb Mzik asndan ise yre yre trklerin dizileri, atlar, kalplar, yrenin karakteristik motifleri, ezgilerin metrik yaps incelenebilir. Bunlarn bir ksm makamla ifade edilemese bile enilerle izah edilmelidir. Halk ezgileri zgn olduklar kadar zgrdrler de. drt ses iinde dolaan, karar sesinde deil de zelliini tad bir makamn ya da eninin , drt veya beinci derecesinde karar klan trklerimiz vardr. Bunlar bir makam zellii tamazlarsa da kulakta bir eni (basit drtl beliler) etkisi brakrlar; bunlar tasnif etmek gerekir. Hsl daha ok iimiz var. Sayn Hocam, hem bizi hem de trk sevdallarn bilgilendirdiniz, aydnlattnz. Dergimiz adna ok ok teekkr ediyoruz. Bunlar bir kez daha dile getirme frsat verdiiniz iin ben teekkr ederim.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

46

FATH KISAPARMAK
ile trk zerine

Sanatnn bilincindeki tasarm, yani alt ve st bilincindeki taslak, yaad toplumsal evreden ald tesirler ve onun yaratclk dzeyi ile doru orantl biimde hayata geer.

KEMAL BATMAZ
Trkler nedir ve duyarlklar nerden kaynaklanmaktadr? Trkler, manevi corafyamzn snr talardr. Halkmzn parmak izi ve ortak kimlik belgemizdir. Her biri, sosyal romandr insanmzn. Kltrel genetiimizin ifresidir trkler. Ulusal yaanmlmzn alvyonlarn tadklarndan, fevkalade zengindirler. Duyarlklarn, ite bu tarihsel ve kltrel servenin sahibi duygusal bir halktan almaktadrlar. Trk Baba olarak nlendiniz. Trk denince hangi armlar canlanyor zihninizde? Trk sznden gelen ve Trke sylenen iir anlam tayan trk terimi, Trk szcne Arapa ilgi ekinin eklenmesiyle olumutur. Trke zg demektir ve halk aznda -zamanla- trkye dnmtr. Trk terimi, ilk kez 15. yzylda ve Dou Trkistanda kullanlmtr. Hece vezni ile sylenmi trklerin Anadoludaki ilk rneine ise, 16. yzylda ve ksz Dede imzasyla rastlamaktayz. Trkler genellikle toplumu sarsan nemli bir olay ve byk bir heyecan dalgas sonunda doarlar. Bu nedenle de, toplumsal romandr halkmzn ve parmak izidir. Trklerin, balangta sahibi bellidir. Ancak zamanla, trk-

Zirveyi hak edenler, hayallerini esere dntrebilmi ve retebilmi olan insanlardr. Bakalarnn ne dneceini ok fazla umursamayan; yani yeteneklerini ve retkenliklerini, birtakm endielere bodurmayan kiilerdir zirveyi hak edenler.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

47

nn asl sahibi unutulur ve eser kuaktan kuaa aktarlrken anonimleir. Bylece, farkl corafyalara yaylr ve eitlemeleri ortaya kar. Toraygrov da diyor ki, Halk trksz kalrsa, edebiyat yetim kalr; gzellii kaybolur. Gzellii kaybolursa da, cansz kalr. Trklerin ada yorumlarn nasl deerlendiriyorsunuz? Bu alanda, yozlatrmayan her yenilii desteklerim. Bir zamanlar, genlik trk sylemiyor diye yaknmyor muyduk? imdi genler, tekrar syleyeyim yozlatrmyorlarsa, dilediklerince trk syleyebilmelidir. Halk mziimizde bir yozlama var m? Denizler dalgalanmadan durulmazm. Sosyal olaylarda telaa ve paranoyalara yer yoktur. Varsa yozlama, halkn byk eleinden ve szgecinden zaten geemez. Merak etmeyin. Sizce trk dinleyicisi kimdir? Trk dinleyicisi, bu lkenin sigortas ve omurgasdr. stikrarn ve dengenin sahibi, saduyulu geni halk kitleleridir. Trke olimpiyatlarndaki trkler hakknda grleriniz? Tarihsel nem tayan mthi bir olay ve gerekten bir byk organizasyondan sz ayorsunuz. Halkmza ve topraklarmza ait eylerin, adn bile telaffuzda zorlandmz gen insanlarca bize sunuluyor olmas, hem ulusal ve hem de insan kardelii ideali nedeniyle evrensel bir deere sahip. Ayn ada yaamaktan mutluluk duyduunuz mzik sanatlar var m? Ayn ada yaamaktan veya tanmaktan te dostum olmalaryla byk onur ve kvan duyduum birok mzik sanatmz var. rnein Bar Mano, Erkan Our ve Tuluyhan Uurlu aklma ilk gelenler. nk bu kiiler, byleyici dzeyde orijinal eserler retmitir. Nitekim kopyalar gelip gemi, bu ok nemli mzisyenlerin -felsefe terimiyle konuursak- idealarn bizzat kendisini yanstabilen eserleri imdiden klasiklemitir. nk gerek sanat, idealarn tasviridir. Bu ise, sanatla felsefenin temel kesiim noktasdr. Hayat, insan, toplumu ve doay, kh srrealist kh metafizik llerde anlatr gerek sanat. Yaam sorgular, tahlil eder ve yanstr. Kalabalk ynlarn, yaam hayhuyu iinde pek

de farkna varamad, farkna varsa bile etkili bir ekilde ifade edemedii eyleri aksettirir. Sanatnn bilincindeki tasarm, yani alt ve st bilincindeki taslak, yaad toplumsal evreden ald tesirler ve onun yaratclk dzeyi ile doru orantl biimde hayata geer. simlerini andm deerli mzik sanatmz, ite bunu baarabildikleri; reyting ya da tiraj kaygsyla popler kltrn gereklerine ve beklentilerine uygun olan iler yapmadklar iin nemlidir. Televizyonlarn dijital afyona, gazetelerin ise byk boy tabloide dntrlmeye alld bir srete, onurlu ve saygn durularyla rnek olabilmilerdir. Kendinizi sorgular, hatta yarglar msnz? Elbette. amayan tek terazi vicdandr. nsan gerekten yarglayabilen yarg da odur. Vicdann mutlu eden, mutlu olur. Tersinden bakarsak, vicdann mutsuz eden, mutsuz olur. Hepimiz hata yapabiliriz. Hatann cezas, onu telafi ettirmektir. Hatann getirdii pimanlk tvbeyi, tvbe ise renmeyi retir. Eitim, renim ve evrim, birbirlerinden ayrlmaz ve kanlmaz ykmllklerdir. Bilgi, grg ve deneyimi ok olann, hata yapma olasl azalr. Bilelim ki hayat, nne koyduklarmz yanstan bir aynadr. Korku, endie, gerginlik ve nefret ise, o aynay karartan etkenlerin banda yer alr. Hayallerimiz nedir sizce? Hayallerimiz, zgrlmz ve benliimizdir. Hayal ettiimiz ve onlara inandmz kadarn gerekletirebiliriz. Gerekletirdiklerimiz, inanla ve abayla dlediklerimizdir. Beyin ve gnl zgrlmz, kiiliimizin snrlarn da izer aslnda. Elbette bu, snrszlk olarak anlalmamaldr. Her trl arlktan, bir baka deyile anarizmden arnm ve hayatn dengelerini kefetmi insanlarn harc vardr uygarlk antnda. nsanln mealesi saylan kiilere, en azndan hayalperest ve topyac gzyle baklmtr tarihte. Oysaki hayallerimizi fsldayan ses, iimizdeki histir. Zirveyi hak edenler, hayallerini esere dntrebilmi ve retebilmi olan insanlardr. Bakalarnn ne dneceini ok fazla umursamayan; yani yeteneklerini ve retkenliklerini, birtakm endielere bodurmayan kiilerdir zirveyi hak edenler. Verimli olmakla evrimli olmak el ele byr, yan yana yrr o kiilerin yaam servenlerinde. Halkla ilikilerinizi nasl programlyorsunuz? zel bir aba harcamadm. Olduum gibi g-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

48

rndm. Samimi ve doal davrandm. Tasarlanm imajlarn, aslnda d yaldzl birer balon olduuna inandm. Kanaat gibi zenginlik olmadn savunageldim. Her trl yozluk ve seviyesizlikten uzak tutmaya altm kendimi. zel hayat iportacl yapan malum medyadan uzak durdum. Saygl ve ll davranmama ramen, halk dalkavukluu da yapmadm. Ucuz poplizmden uzak durdum. Fakat lkemiz insanlarn gerekten ok sevdim. Onlara sevgimi gsterirken de drsttm. Bizim halkmz, siz hangi ii yaparsanz yapn, nce sizi sevecek ve benimseyecek, nce sizi... Sanrm Trkiye, sesinden ve bestelerinden nce, Fatih Ksaparmak sevdi ve kabul etti; Onu mazbut aile yaamyla kalbine koydu. nk onu kendinden bildi. Gerekten de yleydi. Eer yle olmasayd, halk bunu ok gemeden fark ederdi. hret ve ego arasndaki ilikiyi nasl yorumlarsnz? Bu konuya bakarken, benim her frsatta vurguladm, gcn bilmekten te haddini bilmek formln gz ard etmemeli. nk hret, servet ve kudret, ayrcalk olduu kadar birer illzyondur aslnda... Oysa insan, kalc ve st deerler uruna aba harcamal. hret ynetimi, risk ynetimi kavramyla ok yakndan balantl. Ben, ne olacam diye hayaller kurmadan nce, ne olmayacam diye uzun uzun dnp, evvela olmamam gerekenleri belirlemeyi daha doru bulurum. Elbette, byk hayaller retmekten ve onlar gerekletirecek giriim ve faaliyetlerden de asla uzak durmam. Srekli bir metafizik gerilim iinde bulunarak, retkenliimi ve yrek dourganlm bilelerim. Paylam son derecede nemserim. Kiisel ve bireysel anlamda beklentisiz alrm. Egomu alabildiince dizginlemeye alr ve takm kurabilmenin, ekip olabilmenin vazgeilmezliine inanrm. Yaadmz sosyal alkant, ne zaman durulur sizce? nsanlar arasndaki sevgi, hogr ve anlay kprleri yklnca, o hi istemediimiz kutuplamalar meydana geliyor. Bu anlamda ciddi endielerim var. Fakat en az o kadar da gl mitler besliyorum. Tekml denilen ey, ar ar, yava yava gerekleen bir sre. Sabrl ve gayretli olmaktan baka are yok. Oysa el ele ve emel emele olmalarnda saysz yarar bulunan insanlar, yepyeni Rnesanslar mayalayacak gce sahiptir. Yeter ki, en geni ortak payday ve en dk seviyeyi esas

alan birtakm medya glge etmesin. Bir sanat olarak derdiniz var m? Olmaz m? Benim derdim, lkemizin deerler sistemine bir art deer daha katabilmek ve halkmzn mayasna karabilmek. Benim iim destelerle deil, bestelerle. Kltrmzn kk hcresi saydm deerlerle yeni bir uygarlk projesi retilebileceine inanyorum. Sanat, hayatla mutlaka kesimeli. nk insanlar hayat tercih eder. Mkemmellii, sadelik ve samimiyette bulmalyz. Doallk, sahicilik, drstlk ve alakgnlllk, vazgeilmez yol iaretlerimiz olmal. Hele biz, atma ve kriz kltryle yetimi sancl bir kuaktanz. Barn, hogrnn ve uzlann deerini iyi biliriz. Bize gre en byk intikam affetmektir ve iyilik kanlmazdr. Bunlar gerekletirirken de, gkkua misali tm renkleri kimliimizde kaynatrmay bilmeliyiz. Ortak paydalarmzn ortak faydalarmz olduunu haykrmalyz. Srekli olarak byk pencereden bakmal, byk fotoraf skalamamalyz. Sylenmemeli, sylemeliyiz. Yllardan beri nasl baarl kalabildiinizi anlatr msnz? Beni halkmn sevgisine layk gren Allaha, her nefeste krediyorum. Tamamen ben yaptm diyebileceim hibir ey yok. Yaptlarmda neyi beeniyorsanz, onun ltfyledir ve Anadoluma aittir. Beenmediiniz ne varsa, benimdir. Siz beni tanmadan nce de ben sizi tanyor ve ok seviyordum. Anadolu, kilim olmam istemiti; ben de gidip gnlm sermitim. Dnya adl bu gemide tesadfen bulunmuyorduk. ster arklk ister kamarotluk, ne yaparsak yapalm, mutlaka bir grevi yerine getirmi oluyorduk. Size, her eyin en iyisini verememi olabilirim. Ama benim verebileceklerimin en iyisini sundum. nsanlarmzn bize gsterdii sevgi ve ilgiyi hak etmeliyiz. hret zehirli baldr. Haddimizi bilmek ve tertemiz kalabilmek hem sorumluluumuz, hem de grevimizdir. Reklam edilmek deil, fark edilmek nemlidir. Biz tereya gibiyiz. Baka yalarn reklam yaplsa da, tereyann reklama ihtiyac yoktur. nemli olan, gndemi korumak deil, yeni bir gndem oluturmaktr. Gerek sanat eseri nedir sizce? Gerek sanat eseri ne eskidir ne de yeni. Hem eskidir hem de yeni. O, her mevsimin iei ve zamanst olabilendir. Eski olsayd lmeye, yeni olsayd eskimeye mahkm olurdu.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

49

BAYRAM BLGE TOKEL*

az ehirlerimizin, tarihin derinliklerinden tevars ettikleri ortak kltrel deerleri Anadoluya yerletikten sonraki srete ileyip gelitirerek kendilerine has bir kimlik oluturmak konusunda, dier ehirlerimize gre daha ansl olduklarn dnyorum. Elaz bu ehirlerimizden biridir ve onun Harput, Mamurat-l Aziz, Elaziz, Elazk ve sonunda Elazda karar klan maceras, bugnk ehir kimliini oluturan nice zenginliklerle doludur. Bu kimlii grnr klan deerlerin banda phesiz Harputun kadim sakinleri ile onlarn ruh ve haneresinde yorulup soylu bir vakar iinde sylenerek bugnlere tanan trkler gelir. Bir ehre asl kimlik ve kiilik kazandran bu trkler, bir taraftan ehri kendi zgn renkleriyle boyarken, dier taraftan da farknda olmadan ehrin anonim rengi ile boyanrlar. Bylece, trk ortak paydas zerinden, ancak dardan dikkatlice bakanlarn grebilecekleri tarzda ehrine benzeyen insanlarla, insanlarna benzeyen ehirler ortaya kar. Bana yle geliyor ki, her Elazlda ehrine benzeyen bir eyler olduu kadar, ehirde de Elazlya benzeyen bir hl vardr sanki. Bu durum, ayn zamanda Elazllar da garip bir biimde kendiliinden birbirlerine benzetir. te bundan dolaydr ki, sadece konumalar deil, jest ve mi* bayrambilgetokel@gmail.com

Elaz mek gecelerinden bir grnm

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

50

mikleri, oturup kalklar, hatta yry tarzlar bile Elazizce olan insanlarn ehridir Elaz. ehir ve insan arasndaki bu hem gizli hem ak ilikinin farkl bir ynn, Cahit Klebi u dizelerle anlatr: Savatepe kprsnden geen trenler Sel olur zmire akar zmirin denizi kz, kz deniz Sokaklar hem kz, hem deniz kokar Btn bunlarn farkna varmam iin, Elazn hemen her biri bir trk klasii olan yresel ezgilerini, mahall havalarn, lirik, duygulu trk ve hoyratlarn; ksacas Harput Musikisini ve bu musiki ile yorulmu has bir Elazizliyi yakndan tanmam gerekirmi. O zaman anladm ki, aslnda byk sr, genel anlamda trk dediimiz halk arklarnda gizli; nk Elaz da, dier baz ehirlerimiz gibi, trkleri kendilerine, kendileri trklerine benzeyen insanlarn ehri. Bir ehrin ve hemehirlilerin kendilerine zg kimlik ve kiilikleri konusunda salam ve tutarl bir fikir edinmek iin, o ehrin khne mahallelerinden ykselen kadim trklerine bakmak gerek: Mezireden karak ince bir ba ars ile yryen genellikle uzun yzl, biraz iri burunlu ve hafif kambur bu insanlar, hep bir h-i sitemkrn derdiyle yaarlar sanki yle mahzun ve masumdurlar... ayda ralarn, yksek minarelerde kandillerin yand Elaziz; divane blble niin feryat ettiini sormadan edemeyen k insanlar diyardr hep muhayyilemde. Harputun bana her kar yaanda ince yzl bir Harputlu, Kayabandaki Hafonun evinde sanki durmadan Necibenin gzelliine tarih der gibi gelir nedense Bd- sabnn gzellerin zlfn datt her Harput seherinde, hl, bir Ermeni kzna sylenen o en gzel sevda trks Ahik yanklanr Harputun yksek konaklarndaki krsba meclislerinde... Ben Elaz bundan yllarca nce, daha sonra Diyarbakr yresine ait olduunu rendiim bir trknn aydnlk penceresinden girerek tandm. ocuktum, bir kuluk vaktiydi ve rahmetli ebem

Yozgatn bir da kyndeki evimizin avlusunda yayk yayarken, kadife gibi yumuak, ili ve hafif titrek sesiyle, benim kendisini dinlediimden habersiz, kendi kendine o trky sylyordu: Odasna vardm kahve piirir Knal parmaklar fincan devirir O yri grenler akln arr Ya bir mektup yolla ya bir bergzar Gzlerim stnde vermem intizar. Tesadf bu ya, avludaki tan zerinde her sabahki tahtna kurulmu Gnaydn programna gelen istek trkleri yaynlayan pilipis marka radyo, biraz sonra, sanki ebemden duymuasna ayn trky almasn m Trknn szleri hemen hemen aynyd fakat radyodaki ses ebemden olduka farkl okuyordu. lk defa ebemin o ihtiyar sesinden duyduum iin olsa gerek ok etkisinde kaldm ve unutamadm bu gzel trky gnn birinde, fakat bu sefer ebemin sylediine daha ok benzeyen bir baka varyantn radyodan Elaz trks anonsuyla duyduum gn artk Elaz, bir daha silinmemek zere zihnime kaznmt. Kendi tabiriyle dnya kurulal beri atalar gibi Bozoklu bir Trkmen olarak Yozgatn bu da kynde yaayan ebemin bu trks Elazda da syleniyordu ve demek ki yalnzca Diyarbakr ile Elaz arasnda deil, bu iki ehrimizle Yozgat arasnda da bir yaknlk bir akrabalk vard, olmalyd. Ama bu Artukoullarndan veya daha ncesinden mi; lhanllar, Seluklular, Osmanllar ya da daha byk bir ihtimalle Dulkadirliler dneminden kalma bir akrabalk m idi, bilmiyorum. Tabii, btn bunlar o gn iin anlamam ve yorumlamam elbette mmkn deildi; ta lise yllarna gelinceye, kadim dostum, kardeim Palulu Zekeriya Karadayy tanyncaya kadar... Elazn, alr almaz yznze divanlarn, hoyratlarn, mayalarn, elezberlerin ve komalarn lk rzgrlar esen klarla dolu kapsndan ieriye bu dostun klavuzluunda girdim. lk defa lise edebiyat kitaplarnda karlatmz ve manalarn hi bir zaman tam olarak anlayamadmz aruzla yazlm iirlere ok benzeyen gfteleri terennm eden Elaz havalarn da ilk olarak yine bu dostun, pek de gzel olmayan ama btn sihrini Ela-

nsan Trksne Byle mi Benzer...

Yozgat Nire, Elaz Nire

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

51

Bir ehre asl kimlik ve kiilik kazandran bu trkler, bir taraftan ehri kendi zgn renkleriyle boyarken, dier taraftan da farknda olmadan ehrin anonim rengi ile boyanrlar. Bylece, trk ortak paydas zerinden, ancak dardan dikkatlice bakanlarn grebilecekleri tarzda ehrine benzeyen insanlarla, insanlarna benzeyen ehirler ortaya kar.
zllk ruhundan ve heyecanndan alan sesinden dinlediimi itiraf etmeliyim. Brakn Hafz Osman ge, Stk Demirci gibi eski ustalar, dnemin en popler mahall sanats Enver aabeyin (Demirba) bile yorumundan habersiz o trkleri sevmek, herhlde Harput havalarnn sahip olduu yksek sanat deerinin gcyle izah edilebilir. Ahmet Hamdi Tanpnarn Be ehirini ilk okuduumda, bir Yozgatl olarak, masum bir mensubiyet duygusu ile, Bu be ehirden biri keke Yozgat olsayd dediimi iyi hatrlyorum. Fakat dorusunu sylemek gerekirse Elaz tandka, bunu Elazn sanki daha ok hak ettiini dnmeye baladm. Sonraki yllarda shak Sungurolunun Harput Yollarnda ve Fikret Memiolunun Harput hengi adl eserleri geti elime. Bunlar zevkle ve istifade ederek okudum fakat Tanpnarn Be ehirinden aldm tad, hazz aldm syleyemem. Derken daha sonra emsettin nlnn Yukarehir ve M.nal Mengolunun Yerler Mhrlendi adl romanlar ile yine Mengolunun Harput ehrengizini okuyunca, has bir Yozgatl olarak Elazllar adna demeye ekiniyorum ama Harput adna ok sevindim. Bunlara ilave olarak daha sonra merhum Niyazi Yldrm Genosmanolu ve Ahmet Kabakl Hocann iir ve yazlar, Ali Akban Harput Gzellemesi, Tahir Abacnn Harput/Elaz Trkleri adl denemesi, Salih Turhann yre trklerinin notalarn bir araya toplad derlemesi ve nihayet Sava Ekicinin Harput-Elaz mzik repertuvarn kltrel, sanatsal, teknik ve estetik ynleriyle tahlil ve analiz ettii Elaz-Harput Mzii adl kapsaml almas; kltr, mzii ve insanyla bu ehrimizi daha yakndan tanmama byk katk salayan eserler oldu. Fakat btn bunlara ramen, dousunu sylemek gerekirse yine de Be ehir yazarnn Elaz yazmam olmasna hayflanmaktan kendimi alamadm. nk Tanpnarn mahall klasik dedii, Trk halk ve klasik mzik geleneimizin st seviyede sentezi olan eserlerin en arpc rneklerini Harput musiki geleneinde gryoruz. Salam bir Trk ve Mslman mayas ile yorulmu; Urfa, Diyarbakr, Kerkk musikileriyle de anlaml ve derin akrabalk ihtiva eden bu yksek musiki geleneini eer Tanpnar yakndan tanm olsayd, bu birikime kim bilir ne byk vuzuh, zenginlik ve derinlik kazandrrd. Fuzulinin h eylediim servi hrmnn indr/ Kan aladm gonca-i handnn indr beytiyle balayan gazeline benzer daha pek ok gazelin Harput musiki fasllarnn ve geleneksel krsba meclislerinin vazgeilmez repertuvar arasnda yer aldndan haberdar myd, bilmiyorum.

Harputsuz Be ehir

Ayrca Elaz o yllarda, Diyarbakrda askerliini yapan Sadettin Kaynakn uzaktan da olsa az ok tanma imkn bulduu ve bir daha da tesirinden kurtulamad Harput henginin tm gzellii, incelii ve zenginlii ile yaand yllard. Kim bilir belki de Hfz Osman genin Blblm Ba Gezerim, Bu Dere Batan Baa, Deirmen

Sabah Ezannda Elezber Okunur mu?

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

52

Sala Benzer, Kim Bytt Byle Bperva Seni, Kar m Yam u Harputun Bana, Sinemde Bir Tutumu, Yel Eser Kum Savrulur gibi her biri gerekten birer trk klasii olan eserleri ta plaklara yeni okumaya balad yllard... Ve merhum Memiolunun naklettii u ilgin anekdot da belki tam o gnlerde yaanmt: ...Saray Hatun Camii mezzini Perili Hafz diye maruf Hac Sleyman, sabah ezanndan evvel Naat okurken, cemaatin sadan soldan camiye geldii sularda birdenbire Elezbere gemi ve halk manilerinden birini syleyerek hoyrat okumaya balam. Namaza gelmekte olan Byk Beyzde Hac Ali Efendiye yaklaanlar, Perili Hafzn bu yapt kfrdr diye ekvac olmular. Fakat Beyzde Hoca, Acele etmeyin, sonunu bekleyelim diyerek durup dinlemi. Mezzinin Elezber denilen yksek havay bitirdikten sonra tekrar Naata devam ettiini grnce yanndakilere dnerek, Bu vecd hlidir, ho grmek gerekir, vebal deil belki de sevap ilemi oldu diyerek ikyete hak vermemi.

yat geleneimiz dahi olmad iin bugne kadar her bestekr gibi, Kaynakn eserlerinin de edeb ve estetik bir tahlilinin yaplmadn, etkilendii ve etkiledii kaynaklarn irdelenmediini biliyoruz. Geri folklor muskisinden istifade eden bir bestekr olduuna iaret edenler olmakla beraber, bugne kadar Kaynak bestelerinin trklerimizle ve trk formuyla olan akrabalna dair ciddi bir tahlile ben rastlamadm. Oysa Saadettin Kaynakn bestelerindeki trk etkisi, zellikle de Elaz trk ve havalarnn tesiri ylesine gldr ki, bir ksm bestelerine sanki baz Elaz trklerinin sluba ekilmi hli ya da bir tr varyant diyebilirsiniz. Mesela radyolarmzda bazen Kaynakn bir arks olarak sylenen Blblm Ba Gezerim adl eserin anonim bir Elaz trks olduunu ehli elbet bilir. Elaz musiki meklerinde sk sk Kaynakn bestelerinin yer almasnn sebebi de bu akrabalktan kaynaklanr elbet. Zengin tarihi ve kltrel birikimden beslenen kkl musiki geleneine sahip dier baz ehirlerimizde karlatmz bir durum, Elazda en karakteristik ekliyle kar karmza; o da udur: Elazllar kendi trklerini syleyen yadrglar kolay kolay beenmezler ve onlarda mutlaka bir eksiklik veya yanllk bulmak eilimindedirler genellikle. lk bakta kendini beenmilik gibi grnen bu yaklam; zengin mzik gelenei olan, belli bir slup ve tavrn hkim olduu gl mahall mzie sahip hemen her yerde grmek mmkn. nk zaman iinde o yrede, artk oturmu ve belli standartlara kavumu bir slup olutuu iin, taklid olan ya da kendilerine, yani otantiine benzemeyen icray hemen dlarlar. Bunun anlam, Benim trkm en ok benim azma yakr demektir ki, saygyla karlanmaldr. Bu ksa yaz erevesinde belki daha ok iaret etmekle yetindiimiz o zengin Harput-Elaz musiki geleneini gnmze tayan gemi ses ve saz ustalarn rahmetle anyor; bu esiz gzellikleri bugn hl bizlere yaatarak bu tr yazlarn yazlmasna vesile olan Enver Demirbadan Erkan Oura, Lokman Tasaldan Adnan ilesize, Zlf Demirtatan Hasan ztrke tm sanat dostlar muhabbetle selamlyorum.

Herkes Kendi Trksn Sylesin

O gnleri hayal ettike, edeb hretinin Harputla snrl kalmasna hep hayflandm merhum Harputlu Hac Hayrinin iir ve musikideki ustaln en iyi bilen insanlardan birinin de Sadettin Kaynak olduu fikri taklr kafama kendiliinden. Byle dnmemi gerektirecek hibir mahhas bilgi ve belgeye sahip olmamakla beraber, Sadettin Kaynakn bestelerindeki o bariz ve karakteristik Harput hengini, Elaz hoyratlarnn ve Diyarbakr mayalarnn yank namelerini hissettike istesem de baka trl dnemem zaten. nk Klasik Trk Musikisi geleneine mensup yirminci asrda yetimi en byk bestekrlarmzdan olan Saadettin Kaynakn bestelerinde Harput Musikisinin tesiri ok ak hissedilir. Nerdeyse herkesin fark edebilecei kadar bariz olan bu etkinin -brakn varlklar tartlr musiki eletirmenlerimizi- bugne kadar ciddi mzik ve sanat evrelerince dahi fark edilmemi olmasn nasl izah etmeli, bilmiyorum. Mukayeseli olanndan vazgetik, henz dorudan bir musiki edebi-

Harputlu Hac Hayriden Saadettin Kaynaka

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

53

TRK BAYRAI
Bir k sazn almayagrsn, Hznlerin doruuna karm. Gzlerim hicranla dolmayagrsn, Gzya yerine trk dkerim. Buram buram trk kokar nefesim, All turnalara yn verir sesim. Trkler nakm, trkler ssm; Beikten mezara trk yakarm. Trk bir ummandr, grnmez dibi; Trkdr yurdumun asl sahibi. Tarihe anamn ak st gibi, Trklerle Trk mhrn akarm. Bin yldr rlan hoyratlar benim, Maya yrim olur, bozlak yrenim. Elezberde benliimi grenim, Trkyle alardan te bakarm. Frat kenarnda yzer bir kayk, Dalgalar oynar sineme layk. Demeyin a dostlar deilim ayk, Bir nameden bir nameye akarm. Yreim trkyle evrilmi ada, Akn arsym ayda rada. Mumlarn avkyla erip murada, Nazl yr bana trk ekerim. Trkler mayamdr, trkler zm; Trkyle parldar cihanda gzm. Trkler, sazma verdiim szm: Trk bayran ara dikerim.

YUSUF DURSUN

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

54

MRAL DEVEC*

Bir insann beklentileri, dlemeleri ve kurgulamalar ile elien gereklik, hzne yol aar. Yani, hzn, birey ile reel olgu arasndaki ilikiyi salayan gl bir duygu kprs olarak, mutlak bir insan gerekliidir.

nsanlar, yaadklar duygular deiik yollarla da vururlar. Edebiyat, resim, heykel, mimari ve mzik gibi gzel sanatlar, da vurumun, faydac bir anlayla en ok sergilendikleri alanlardr. Bunlardan ikisinin, sz ve mziin birletii alan olan trkler, hem kelime olarak hem de ezgi olarak, duygular daha da zengin ifade etme alandr. Ayrca, trklerin yzlerce yllk geleneksel birikimi ve sosyal psikolojiyi yanstma zellikleri vardr. Bu yzden, trklerdeki ortak zihinsel retimlerin srr zldnde, toplumsal ifreler de zlm olur Trklerde, pek ok bireysel ve toplumsal duygu ile beraber hzn de ilenir. lenen hznlerin bir ksm ayrlk bir ksm da lm merkezlidir. ster ayrlk ister lm merkezli olsun, her hzn, bireysel ve toplumsal lekte bir arnma (katharsis/ katarsis)dr.
* Yard. Do. Dr., Mula niv. Fen-Ed. Fak.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

55

Aristoteles, trajediyi ilerken, katarsise byk bir yer verir. Ona gre trajedinin devi, acma ve korku duygularn uyandrp ruhu tutkulardan temizlemektir. Yani, katarsisin temelinde acma ve korku vardr. Her korku ve her acma, insan kendisiyle yzletirir ve gerek anlamda kendisiyle yzleebilenleri de olumsuzluktan arndrr. Hzn, sevin ve mutluluk gibi en gl insan duygulardan biridir ve insan diyalektiinin ayrlmaz bir parasdr. Bir insann beklentileri, dlemeleri ve kurgulamalar ile elien gereklik, hzne yol aar. Yani, hzn, birey ile reel olgu arasndaki ilikiyi salayan gl bir duygu kprs olarak, mutlak bir insan gerekliidir. Her hzn, suje gereklii ile reel gereklik arasndaki ilikinin sorgulanmasna yol aar ve bu sorgulama insan ile d olgular arasndaki ilikiyi yeniden belirlemek zere ruhsal arnmay salar. nsanln kar karya kald ve hzne yol aan iki d olgu vardr. Birisi ayrlk, dieri ise lmdr. Ayrlk, geici bir olgu gibi grnse de, kapnn ard gurbet diyen bir kltr iin, derin izler brakabilen bir olgudur ve her ayrlk, yannda hasret/zlem duygusunu da tar. Ayrlk trklerinin tamamnda, hznn sevince dnme olasl da olduundan, bir iyimserliin olmas da duygu dengesini salayc bir unsur olarak gze arpar. Trklerde, ounlukla ana baba ve sevgiliden ayrlk konusu ilenir ve trk metinleri, ierik olarak, ayr dlen kiilerin belirgin insani zelliklerinin yer ald metinlerdir. Bunlarda, o kiilerin iyilikleri ve erdemleri dile getirilerek onlarla szsel ve ezgisel bir zdeleme (identification) salanr. Szlerin ve ezginin salad biyo-ritm ve fiziksel etki, trky syleyende bir arnma yaratarak hafifleme salar. Bunun sonucu olarak da ruh sknete ererek dinginleir. rnein bir Ein (Kemaliye) trksnde,

denilerek gurbet-sla arasndaki duygu ilikisi, ana baba etrafnda geliir ve gerek szler gerekse ezgi, hzn duygusunu yanstr. Metindeki, kanadn krlmas, l, gurbet eller, alamak, mahzun gnl szckleri, bir yandan, kiinin isel yansmasnn gstergeleri olurken br yandan da ana babaya ezgisel bir gndermedir. Bu trky syleyen kii, bu szcklerin gerek anlam alanlar ve gerekse ilevsel boyutu araclyla hznn dile getirmekte ve ruhsal bir arnma yaamaktadr. Yrim stanbulu mesken mi tuttun? dizesiyle balayan Kayseri trks, kskanlk ve kahr arlkl olmakla beraber, temelinde zlem olmas dolaysyla, zleyen ve zlenen arasndaki duygusal ban dile getirildii ve bylece arnmann yaand bir trkdr. Hzn younluklu trk metin ve ezgilerinin ortaya kmasna neden olan bir dier olgu ise lmdr. lm, geici bir ayrlk olmayp mutlak bir ayrlk olduundan; ayrca tm insanlarn karlaacaklar kanlmaz bir gerek olduundan, lmn yol at hzn daha derin, daha etkileyici ve daha kalcdr. len kiinin ardndan sylenen ve genel ad at olan trklerde, onun olumlu ve erdemli yanlarnn dile getirilmesi, bir rastlant deil, bir kurgulamann sonucudur. Trky syleyen kii (bilindii gibi, bunun halk arasndaki terimi trk yakmaktr.), lenin zelliklerini merkeze alrken iki eyi gz nnde bulundurur: Birisi len kii, dieri de dinleyen kiilerdir. At metinlerinde, lenin hayattayken yaadklarnn hatrlatlmas, len ile sa kalanlar arasndaki ortaklklardan hareketle gerekletirilen bir zdeletirmedir. Bu zdeletirme, sa kalann da bir gn, mut-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

56

Atlarda egemen olan beer zellik merhamettir. Dou uygarlklar, merhamet uygarlklardrlar. En olumsuz koullarda bile toplumsal vicdan rahatlatan bir haslet olan merhamet, temelde bir arnmadr.
lak akbet olan lmle karlaaca dncesini empoze etmekle beraber, ortak yaanmlklarn bir daha yaanamayacan duyumsatmasyla da, insann kendisini sorgulamas ve olumsuzluklardan arnmas dncesini dourur. Ayrca at metinleri, zaman zaman aresizliin, kimi zaman da pimanln ifadesi olarak, insann kendisiyle yzlemesini salayarak bir ruh arnmasna yol aar. Beklenmeyen bir lm, rnein gen lmleri, beklenti ile gerek arasnda daha younluklu bir gerilime yol at iin etkisi daha derin ve kalcdr. Bu da daha derin bir arnmaya yol aacak sylemin olumasna sebep olur. Hunharca ilenen bir cinayet, toplumsal ahlka aykr da olsa ak yznden gerekleen bir ldrme, toplumsal vicdanda, derin izler brakr ve bunlarla ilgili sylenen atlar da, deta bir toplumsal zr dileme ile toplumsal arnmay salar. Baz atlarda, lmn gerekleme ekline dair ifadelere yer verilerek, sanki olay yeniden yaanr ve yaatlr. Bununla da, lenle sa kalanlar arasnda, duygudalk salanarak ortak kaderi yaama paylam salanr ve bylece acya ortak olunarak bir hafifleme ve arnma salanm olur. Akdamadeninden derlenen Hastane nnde incir aac trksnde veya Keskinden derlenen Ham meyveyi kopardlar dalndan trksnde, aresizliin verdii bir sylem egemendir ve bu trkleri yakanlar, aresizliklerini itiraf ederek bir arnma yaarlar. Anne beni Krkpnarda kestiler Cepkenimi saz dalna astlar Anam babam benden umut kestiler Dalgn uykulardan uyan Ahmedim Yal kamalara dayan Ahmedim bendiyle balayan Afyonkarahisar trksnde, trky yakan kii, lm olaynn gerekleme sahnesini tasvir ederek, geride kalanlara olay yeniden yaatr ve bylece lmn ac gerei ile duygular yeniden harekete geirir. Bundaki ama, tekrar yaanan lm annn ruhlardaki yaratt arnmay salamaktr. Pencereden da geldi Ben sandm Mamo geldi Uyan Mamo Mamo uyan Bamza ne i geldi drtlyle balayan Elaz trksnde, toplumsal ahlaka aykr da olsa, duygu younluu ak olduu iin, yaralanm bir toplumsal vicdann acs dile getirilerek bir arnma salanr. Atlarda egemen olan beer zellik merhamettir. Dou uygarlklar, merhamet uygarlklardrlar. En olumsuz koullarda bile toplumsal vicdan rahatlatan bir haslet olan merhamet, temelde bir arnmadr. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Ayrlk ve lm, insanda hznlenmeye yol aan iki olgudur. kisi de, metne dnrken beraberlerinde hzn ve merhameti getirirler. Ezginin de katksyla, bu tr trkler, sylendiinde gerek okuyanda ve gerekse dinleyende, kendisiyle, toplumla yzlemeye yol aarak olumsuzluklardan arnmay ve ruhun dinginlemesini salar.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

57

VE SZL TARH LKS

ZERNE BAZI DNCELER

skn trkleri

RUH ERSOY*

Barak Trkmenleri, gleri, isknlar, atmalar ve bu yaananlarn toplumsal yaamlarnda brakt izleri anlatan hikye ve trkleri ile corafyadan vatana geiin ve yurt ile g ediin Trk kltr tarihi ierisindeki en gzel rneklerinden birini oluturmulardr.

yk usta Mehmet zbek, ustalk namn, sadece trk icrasyla deil; kiilii, tavr ve ayn zamanda trkler zerinde yapm olduu ilm almalaryla da hak etmitir. Onun Trklerin Dili adl byk almasnn arka kapak sayfasnda u ifadeler yer alr: Trklerimiz, hakikati olduu gibi grp sylemekten ekinmeyen ermilerin ve cesur kimselerin sylemleridir. Trk insannn dnen, soran, seven, ksen, glen, alayan kalbinin ii grlr trklerde. Onlar bizim hayat hikyelerimizdir. Bizi anlatr asrlardr.(zbek 2009) Bu szler aslnda en yaln hliyle trknn, Trkn her eyini anlattn anlamak iin yeterlidir belki ama biz bu ifadeleri biraz daha dillendirip ayrntlar ile izaha alacaz. Tpk trkler gibi halkn dimanda yer bulmu, orada tekrar tekrar retilerek nesillere mal olmu pek ok halk kltr malzemesinde Trk toplumunun tarihsel hikyesini; savalarn, corafyasn, ekonomisini, aclarn, aklarn vs. grmek mmkndr. nk sz konusu rnler szl kltr ortamnn rnleri olup kltrn doal ak ierisinde, retildikleri-yaratldklar toplumla birlikte yaam; her hlleriyle toplumlarna benzemiler ve toplumlarn yanstmlardr. Toplumun tarihsel-kltrel yaanmlnn ispat olan bu malzeme, asrlarn szgecinden gemi bir trk, bir halk hikyesi,
* Yard. Do. Dr., Gaziantep . Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi, Trk Musikisi Devlet Konservatuvar Mdr.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

58

bir efsane, masal, destan veya destan paras ya da baka bir szl anlat olabilir. Bir toplumun tarihsel ve kltrel gerekliini saptamak, onu anlamak isteyen bir kimse, yalnzca tarih vesikalardan yola karak amacna ulaamaz. Tarih vesikalar uzun yzyllarn st ste sktrlm kroki grntleri gibidirler; ayrca bu noktada, yazl kaynaklarn arivlenmedii dnemlerin tarihi ne olacak sorusu da karmza kmaktadr. Kald ki Trk kltrnn-tarihinin yazl kaynaklarla tanmas, arivlenmesi ge dneme denk gelmektedir. Kiilerin, resm, siyasi yaplarn ya da byk savalarn kronolojik sralanmasnn tarihini yazmak, genel anlamda tarih yazclnn yalnzca kk bir parasdr. Tarihi zaman ak ierisinde insann ve onun rettiklerinin-tkettiklerinin, yaam biiminin, ilikilerinin, sanatnn, estetiinin varl yalnzca resm arivlere yansmamtr. Btn bunlar biz, ancak o toplumun her trl kltr malzemesini okuyarak kavrayabiliriz. Bu noktada karmza szl tarih kavram kmaktadr ki bu kavram tarihin krokisini izmektense onun ierisindeki insann her trl hikyesini yakalama iddiasnda olan genel yaklamn addr. Szl tarih insanlar tarafndan kurulmu bir tarih trdr. Hayat tarihin iine sokar. Kahramanlarn yalnz liderler arasndan deil, ounluu oluturan ve o ana kadar bilinmeyen insanlar arasndan seer. Toplumsal snflar ve nesiller arasndaki balanty dolaysyla anlay salar. Ortak anlamlar ortaya kararak tarihiye ve sradan insanlara bir zamana ve mekna aidiyet duygusu kazandrabilir. Szl tarih, tarihin kabul edilmi mitlerini ve baskn yarglarn yeniden deerlendirme, tarihin toplumsal anlamn kkten dntrme aracdr. nsanlara tarihlerini kendi szleriyle geri verir. Onlara gemii verirken gelecei kurmak iin de yol gsterir. (Thompson 1999:18) Tarih ilmi uzun yzyllar arlkl olarak egemenin merulatrlmas zemininde, merkez figrlerin etrafnda kurgulanp sunulmutur. Oysaki bir tarihsel olay gerekletiren aktrlerin says birden fazladr. Ayrca olaylar farkl toplumsal kesimler tarafndan farkl ekillerde alglanr. Sosyal yap ierisindeki her grup, olaylara kendi penceresinden bakar ve kendi gereini ve haklln vurgular. Bizim bu gnden bakarak bu alglay biimlerinden herhangi birisini nceleyip dierlerini yok sayma durumumuz olamaz; nk tarihsel gereklii, olaylar btn ynleriyle

renmeden kavramayz. Tarihsel dnemler ierisinde iktidarlar, gemii kendi alglay ve siyasal hedefleri dorultusunda takdim edebilirler. Bilgi ve belgeleri, iktidar merkeze alan bir nevi egemenin tarihini anlatacak biimde dzenleyebilirler. Siyasal iktidarlar bununla da kalmayp asayi kaygsyla tarihsel olaylar ve buna ilikin belge dzenini kendi yarglarn destekler mahiyette dzenleyebilirler. Tarihin bu tarz kayda geirildii ortamlarda sz konusu olaylarn birinci derecedeki kahramanlarnn hdiselerdeki konumu kayt altna alnmayabilir. Bu gibi durumlarda farkl toplumsal katmanlarn ve taraflarn edeb eserlerinde ve szl kltrlerinde tarih olaylarn salkl bir ekilde deerlendirilmesi olaylarla ilgili alternatif bilgi ve belgelerin bulunmas mmkndr. Bylece bu retimlerden tarih bir kaynak olarak faydalanmak mmkn hle gelir. Trk tarihinde sz konusu bu duruma rnek olarak bir ksm Trk boylarnn Osmanl Devleti dneminde Anadoluda iskn edilileri verilebilir. Trklerin Trkistandan Anadoluya gleri ve Anadoluda uygulanan iskn politikalar neticesinde muhtelif yer deitirmeleri sz konusu olmutur. Bu hdiseler resm kaytlara ynetenin bak asyla gemi ve yneten asndan hakl sebeplerle iskn edililer eitli belgelere kaydedilmitir. Ynetilen yani halk- reaya bu konuda ne dnm, ne hissetmi o da szel bellekler vastasyla saz ve szyle harmanlayp trk yakmtr. te bu trklerin dili iskn politikalarnn ynetilen tarafndan bak asn oluturmutur. Sz konusu bu iskn hdiselerinden kaynakl icra edilen trler Barak ve Bozlak olarak bilinen trlerin iinde sakl hdiselerle kendisini gstermektedir. (Mirzaolu, 2003) Bunlardan Avar Bozla olarak bilinen Dadalolunun (Grkem 2005), Kalkt G Eyledisi en mehur olandr ve ferman padiahn dalar bizimdir diyerek iskn isyana dntren en byk nida olmutur: Kalkt g eyledi Avar elleri Ar ar giden eller bizimdir Arap atlar yakn eder ra Yce dadan aan yollar bizimdir Belimizde klcmz kirmani Ta deler mzramn temreni Hakkmzda devlet etmi ferman Ferman padiahn dalar bizimdir

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

59

Dadalolum bir gn kavga kurulur ter tfek davlumbazlar vurulur Nice ko yiitler yere serilir len lr kalan salar bizimdir Bu trkde, yneten-ynetilen ilikisini, ynetilenin resm uygulamalar alglay biimini, tarihsel bir olayn (iskn olay) akn, sz konusu corafyay, iskn edilen Trk boyunun adn ve yaam biimini bulmamz mmkndr. Toplumun mill airi, yani toplumun hayat alglayn, estetik deerlerini temsil eden kii tarafndan dillendirilen bir trk, ayn zamanda yaanan olaylarn ve artlarn resmini ekmitir. te yandan bizim de zerine akademik almalarmzla eildiimiz Baraklar rnei dikkat ekicidir. eitli sosyal hdiseler ve aklar etrafndaki ksa hikyeleri, trklerin haricinde sistematik olarak bir gn, daha sonra isknn trklerle anlatlma hdisesini rahatlkla vesikalarla mukayese edip yneten-ynetilen bak asn ortaya koyabileceimiz zincir halkas gibi trklerin mevcut olduu bir alandr Barak Trkmen vadisi Bir Trkmen boyu olarak Trk tarihine k tutan pek ok tarih ve edeb kaynakta karmza kan Baraklarn, hem Orta Asyadan Anadoluya g hikyelerini hem de kltrel hayatlarn sz konusu kaynaklardan ve yaayan Barak kltrnden tespit etmek mmkndr. Barak Trkmenleri 15. yzylda Orta Asyadan Horasana gelerek burada yaamaya balamlardr. Ancak 16. yzyl sonlarnda gerek kuraklk gerekse siyasi karklklar nedeniyle Barak Trkmenlerinin huzuru bozulur. Bunun zerine oymak beyleri toplanr ve Anadoluya g karar alrlar. Horasandan Orta Anadoluya uzun ve bir o kadar da yorucu bir g balar. Hem g srasnda karlalan zorluklar hem de daha sonra uygulanan iskn politikalar Barak Trkmenlerinin byk aclar yaamalarna sebep olmu; Baraklar g sresince kendi aralarnda, iskna tabi tutulduklar blgelerde de komu airetlerle uzun atmalara girimilerdir. Baraklar, Ouz boylarndan Bayat boyunun Dulkadirli koluna mensup bir Cerid obasdr ve 17. yzyln sonlarnda Horasandan balayan uzun bir gn ardndan Rakkaya iskna zorlanmlardr. Bu dnemden itibaren Barak kelimesi bir Trkmen boyunun ismi ve bu boyla beraber Beydili, Elbeyli Trkmenlerinin yaad blgenin ad olarak kullanlmtr. (Ersoy 2003)

Daha sonraki dnem ierisinde zellikle Gaziantepin Nizip ilesi ile Suriye blgesindeki oymaklarn tamam Barak adn almlardr. Gnmzde bu adlandrma yredeki tm airetleri kapsayan bir isme dnmtr ve Gaziantepin bu blgesinde yaayan Ouz-Trkmen airetleri bu genel ad altnda anlmaktadr. Gaziantepin hemen dousunda Nizipten aaya Suriye blgesine kadar uzanan blgeye de Barak Ovas denilmektedir. Bununla birlikte Barak kelimesi Anadolunun pek ok yerinde ky, bucak, ova, da ve mahalle ad olarak da kullanlmaktadr. Tarih boyunca yaadklar aclar ve sevinleri kilimlerine, trklerine, halk hikyelerine ileyen Trk boylar, Baraklar rmeinde de ayn refleksi gstermi ve Baraklar tarih yolculuklar boyunca yaadklarn, geride braktklar hatralarn hl yaamakta olan zengin bir szl anlat gelenei iinde biriktirmilerdir. Baraklarn szl geleneinde yaayan iskn trkleri ve dier anlatlarndan, Baraklarn Horasandan seksen drt bin adrla ge baladklarn reniyoruz. Bu zorlu yolculuun ve g boyunca yaanan ac olaylarn hatras Trkmenlerin ozanlar tarafndan nak nak ilenmi ve Baraklarn yllar sren gleri, bu g sonrasnda zorlandklar iskn ve isknlar sresince devam eden airet atmalar byk bir canllkla gnmze kadar ulamtr. Trkn binlerce yllk g hikyesinden kendi payna deni Barak Trkmenlerinin mill airi Dedemolu aadaki dizelerle dile getirmitir: Kalktk Horasandan eyledik skn Drdler bizi tozlu yollara Omuzda parlar uzun ifleler Ardlar bizi karl dalara Blk blk oldu yklendi gler Atland ihtiyar, yayand genler Bamza geldi grdm dler Drdler bizi gurbet ellere Gehi konduk gehi gtk yollarda Bilip bilmediim gurbet ellerde lem dalarnda u daz llerde Bizden sonra bir nam kalsn illere Toplandk airet geldik Culaba

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

60

Seksendrtbin hane gelmez hesaba Deve koyun oktur insan kalaba Susuz hayvan inileir gllere Dedemolu der ki akn bandan Ardlar bizi Yozgat dandan Anadolu Sivas ehri sandan Bu hlimiz destan olsun dillere Burada Trk halk iirinin estetik yapsn, sembol ve imaj dnyasn grmemizin yan sra; Barak Trkmenlerinin tarihsel servenlerini de takip edebilmekteyiz. Horasandan balayan gn Anadoluda iskna dnmesi ve bunun Barak Trkmen toplumundaki yansmalar, takip edilen corafya, kalabalk nfus ve yaanan ac olaylar air Dedemolunun dilinden bize aktarlmtr. Grld zere bir edebiyat metni, bize ait olduu toplumun sanat zevkini, estetik alglayn vermenin tesinde; o toplumun her anlamdaki yaanmlnn da resmini ekmektedir. Tarihi ve tarih sre ierisinde insan anlama kaygsnda olan bir aratrmacnn btn kltr unsurlarna birer tarih vesikas gzyle bakmas gerekmektedir. Barak Trkmenleri, gleri, isknlar, atmalar ve bu yaananlarn toplumsal yaamlarnda brakt izleri anlatan hikye ve trkleri ile corafyadan vatana geiin ve yurt ile g ediin Trk kltr tarihi ierisindeki en gzel rneklerinden birini oluturmulardr. Bu byk kltr birikimi daha kapsaml aratrmalarla Trk kltr tarihine k tutmaya devam edecektir. Baraklarn iskn Trklerinden ve szl geleneinde hareketle yaptmz geni anlamda ve kapsayc szl tarih almas kitaplama aamasnda olup konuyu her yanyla izah etme amac tamaktadr. Kaynaka Grkem, smail; Yenibilgiler Inda Dadalolu, E Yaynlar, stanbul 2005. Mirzaolu, Glay; ukurova Bozla, Binboa Yaynlar, Ankara 2003. Thompson, Paul; Gemiin Sesi (ev. ehnaz Laykel), stanbul.1999. zbek, Mehmet; Trklerin Dili, tken Yaynlar, stanbul, 2009. Ersoy, Ruhi; Barakl k Mahgl ve Repertuvar, Hacettepe . Sos.l Bil. Enst. baslmam doktora tezi, Ank. 2003.

HAVADS

postall bir da iinde g g olmu ky garibin gz yolda ne gelen var, ok giden dere boyu ba bahe ayrk otu oalr oullar gurbet elde ne gelen var, ok giden kederli trkler evi yklm duvar, krk kap alm yrm yalnzlk ne gelen var, ok giden

KR KUYU

uzak aa, uzak ku karanlk ire susuz korkulu d senelerce yaanan derin ac kimse gemez ki buradan krk sesi solgun an gyor eski toprak ile gyor bir bir

MURAT SOYAK

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

61

AHMET ULUDA

dr niversitesine retim yesi olarak geme ilemlerim dncenin tesine geip fiiliyata dklmeye baladnda, baz dostlar hemen Idrn al almas trksnn adn andlar. Mzikle amatr olarak ilgilenmeme ramen bu mehur trky bilmiyordum. Her ne kadar sanat mzii olarak adlandrdmz gemiin ehirli mziiyle ilgilensem de, trkler konusunda da epeyce bilgi sahibiydim ama herkesin hemen telffuz ediverdii Idrn al almas ben de bir trl sese dnemiyordu. Trky renmeye, haneremde namelerini eylemeye, al almay bulmaya karar verdim... yle ya, trkye, hem de oka bilinen bir trkye name olmu al elma merak edilmez miydi? smail Gaspralnn roman kahramannn Gl Babay aramas gibi ben de al almann peine dtm. Idra daha ulamadan baladm al almay aramaya, all ryalar grdm... Alma myd Idrn dan tan kaplam al topuklu beyaz kzlar myd fatihlerin torunlarnn imdilerde blk blk blnm diyarndan glmseyen, yoksa knal parmakl, al duvakl bir gelin miydi? Ryalarm pek hatrlamam. zmir-Kars arasndaki

derin uykuyla geen yolculuumda al almay m grdm, Ar Dan m grdm, Araz m (Aras Nehri) grdm, Nahvandan Lain zeri Bakye oradan da Karabaa m gittim, bilmiyorum. Uak inince artk tamamen uyanmtm, imdi yine yolu dnme zamanyd, al almay grme zaman Kars Havaalannda, nceden sylendii gibi, bizi Idra gtrmek iin bekleyen yarm otobs grnce sevindim. Parasyla da olsa, lkemizde de mteri memnuniyeti adna kk eylerin yaplyor olmas kvandrd beni. En azndan Avrupada yle, Amerikada byle olurdu gemedi aklmdan. Gece ge yatp sabah erken kalkmann tesiri hl devam ediyordu. Btn uyank kalma abama ramen arada bir gzlerimin kapanmasna engel olamadm. Kars ile Idr arasnda elma aac grdm hatrlamyorum. Acaba benim dalgnlmdan istifade edip geivermiler miydi? Aracmz yolda mola verdi, galiba krk be dakikadr yoldaydk. adrms bir yer iinde masalar var. Yan tarafta da klk ve belki de, ayazl geceler de kullanlan bir bina Elmalar duruyor kasada Sarms, yeilimsi,

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

62

beyazms renkleriyle golden eidi elmalar Aaaahh, hayallerim Da ta elma aac, yer gk al alma deil miydi yoksa?... Yine de Idra epeyi uzaktayz. Buralar daha Kars saylr. Nihayetinde yol dediin nedir ki, ll mesafeler Idra ulatk. ki saat olmu ya da olmamt, yolculuumuz balayal. Eski Devlet Hastanesinde indim; buras baz faklte ve yksek okullara tahsis edilmiti. Yeni bir kurum olmann btn sknts hissedilebiliyordu. leden sonra Kltr Merkezinde niversitenin al trenine katldm ayamn tozuyla. Al dersini emekli bir retim yesi Prof. Dr. Seyit Mehmet en Hoca verdi, cevizi anlatt. O anlatt ama benim kafamda yine trkler vard: Cevizin yapra dal arasnda. Melodisini hatrlayamadm Al alma trks sanki beni esir almt. Acaba elmann yapra dal arasnda desek olur muydu? Hem bu Kayseri trksn rmay da biliyordum. Hoca elmay m anlatmalyd diye dndm bir an Cevizin uzmanna elma anlattrmak doru olmazd. Ama olsun, buras Idr, al elmas var, al almal trks var. Trende Nahvan niversitesi Mzik Topluluu gzel bir konser verdi. Araznameli, Karabanameli, bayatili , Trkiyeli, Azerbaycanl bir konser Buralara has tnlar duymak, yorgunluumu almt. Lakin al alma trksne bir trl sra gelmemiti. stek mi yapsaydm ne: Idrn al almas Idr, Divan Lgat-it-Trkte Ouz boylarndan birinin ad olarak belirtilmektedir. Eseri yayna hazrlayan Besim Atalay, Idrn isminin dorusunun gdir olduunu ve idir eklinde yazlmas gerektiini belirtmektedir. Idra gelinceye kadar merak etmediim eylerden biriydi ad. Idrla ilgili bir serhat ehri olduu ve Dounun ukurovas olarak adlandrld dnda bir ey bilmiyordum. Ar Dan btn heybetiyle ge demeye ramak kalm ak pak zirvesiyle grnce bylendim. Belki Bahaeddin Karakoun aksine ilk onu grmedim (Idra inince ilk onu grdm; / Yerle gk arasnda bir tek dm. / evresi masmavi, ba bembeyaz, / Mevsimin peremi takvimde son yaz.) ama grdm anda da bylendim. Aslnda benim grdm Byk Ar Dann zirvesinden en yksei, Idra en yakn olanyd. Kk

Ary da grmek iin ehrin dna doru gitmem gerekti. Serdarbulak Geidiyle birbirinden ayrlan iki dan zirvesinin birlikte grld ilk anda Byk Ar daha bir ihtiaml duruyor. Her ikisi de tamamen grnr hle gelince daha bana ak dmemi olan Kk Ar bynn ihtiamn biraz glgeliyor. Belki de bu bana has bir alg, bilemiyorum Birden gnlerim mutat bir hl ald: Okul, misafirhane Arada ufak tefek eyler de yok deil, farkllk saylabilecek. Al almay aramak da mutatlat. Trknn aslnn Qubann al almas olduunu sylediler. Genelaa baktm, hakikaten trk bu ekilde de syleniyor. Dinlediimde nceden dinlemi olduumu fark ettim, yani bildik bir trkyd. Quba, Azerbaycann bir ehri. Oraya da gitseydim arar gezer miydim al elmalar? Grdm starking benzeri elmalar m acaba diye dnyorum, satclarda golden tipi ounlukta. Bir arkadatan rica ettim, bahelerinden getirdi, starking gibi bir ey. Sk sk sordum: Bu mu, yerli mi? Cevap, her seferinde, fidan da buralardan oldu. Bir de her gn getiim yolumun zerindeki bir kavan orta yerindeki elma heykelciini inceleyim, dedim. Onda da starking gibi altta diler var. Kltr Mdrlnn brorndeki elmann altnda diler yok gibi belli belirsiz. Sylenen o ki, budur Idrn al elmas. zerine trk yaklan al almay bir gn gelir bulurum, tabii elmalklar kalrsa geriye Mutlaka Idra has bir elma eidi vardr, ben bulamasam da; nk hemen her ilimizin, ilemizin mahall eitleri vardr. Kazmann krmz beyaz uzun elmas gibi Uzun elmann da bir trks var m ki? Btn elmalarn trks olmasa da trks olan yaayacak, elma aalarnn yerine her gn yeni binalar ykselse de: Idrn al almas Yemeye bal almas Yar gelene gald balam Yaramn saalmas Idrdan alma aldm Yarm yola saldm Yarim buradan gideli aybalam Ayva kimi sarardm

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

63

MEHMET YARDIMCI*

aznn bulunmasndan nce her ulusta olduu gibi Trk ulusunda da olduka gl szl edebiyat gelenei vardr. Bu edebiyat geleneinin rnleri len, yu, sr vb. adlarla anlan trenlerle yaygnlam ve topluma mal olmutur. aman, kam, oyun, baks, ozan gibi adlarla anlan kiiler ilk edeb trlerin retici ve uygulayclardr. lk iirleri oluturup kopuz ad verilen saz devreye sokarak yarattklar mzikli syleyiler trklerimizin ilk biimlerini oluturmutur. Bu nedenle trkler edebiyatmzn ilk rnleri saylmaldr. Kam, baks, ozan gibi sanatlar mzik eliinde oyun trkleri ve iirler okurken konu olarak kimi zaman efsanevi olaylar kimi zaman da din ve toplumsal konular dile getirerek ta banda trkleri ekillendirmilerdir. ekillenen bu trkler, deiik Trk kavimlerinde ayn eyi ifade etmek zere farkl adlarla anlmtr. Trk iin Azerbaycanda mahn, Bakurtlarda halk cr, Trkmenlerde halk aydm, Krgzlarda eldik, zbeklerde halk koigi, Uygurlarda naha gibi szckler kullanlmtr. Deiik Trk
*Yard. Do. Dr.,Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fak. Trke Eitimi Blm Bk.

boylarnda farkl szcklerle ifade edilen trk kavramnn Trke zg anlamna gelen Trk szcnden tredii gr yaygndr. Trk iin yaplan btn tanmlar da bu ortak noktada birlemektedir. Trk halk Orta Asyadaki sosyal yaamndan kaynaklanan mzikten hi kopmam, halka halka genileyip eitlenen ve yeni biimlere brnen mzik zevki hep varln korumutur. Oyunlarda, dnlerde, lenlerde, savalarda hep mzik yerini alm, duygu ve dnceleri kamlayc grev stlenmitir. Trk halknn her gittii yere bu gelenei tad gerei, Anadolunun yan sra Balkan trklerinin canllnda sergilenmektedir. Trkler, slamiyeti kabulle, sazn ana yapsn bozmadan tr ve sistemlerini gelitirerek sesi, saz ve ezgisiyle slamiyete dayal Trk mziini oluturmulardr. slamiyete dayal Trk mziinin bnyesinde iirimiz yeni bir ekle girmi, ilhi, ayin, tapu, hikmet, mnacat, devriye vb. din, tasavvufi trler ortaya kmtr. Mevleviler, tasavvuf mziini kuralc topluluk mziinin bir kolu olarak almlar, Trke szl k mziine ayinlerde yer vermeyip tekkelerin dna itmi-

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

64

lerdir. klara Alevi ve Bektai tarikatlar sahip karak edebiyatmzda deme, nefes, athiye, duvaz gibi yeni trlerin olumasna neden olmulardr. Bunlarn yan sra din d konulardaki k iiri de gzelleme, talama, at koaklama adlar altnda ekillenmitir. Trk ise topluluk iindeki aclar, sevinleri, aklar konu alan ve her eit iir biimiyle, uzun ya da krk hava eklinde sylenen en yaygn halk mzii tr olarak geliimini srdrmtr. Dertlerimize yolda, gizli sevdalarmza srda olan trklere ilgimiz genlik hatta ocukluk yllarmzda balar. Ne zaman bir ky trks duysak iimiz burkulur, nice anlar depreir yreimizde. Anadolu halk trklerle yatm, trklerle kalkm, acs sevdas dillere destan olup drt bir yana yaylmtr. Anadolu insan ocuunu trklerle bytr. Analarn beik ardnda nledii ninniler, nice zlemleri, nice dilekleri dile getiren namesi kendine zg sazsz trklerdir. Anadoluda gen, balamasyla yolda olup sevdalarn, gizli srlarn telin ucundan seslendirir. Yaamn her aamas trklerde en arpc ifadelerle yansr. Ac gnlerde at, evlenmelerde kna trks, kahramanlk gnlerinde koaklama, yaamn eitli durumlarnda gurbet trks, i trks, hapishane trks olup oyar yrekleri. Kimi zaman esen yelden kimi zaman turnalardan yararlanr sesinin ulamas iin dilediine. Trkler, halkn yaam savann dile ve tele dklen yansmasdr. Halkmz trklerle alam, trklerle glm, yreini trklerle da vurmutur. Trkler genellikle bir olay sonucu doar. nemli bir olay sonucu duygulanma trky yaratr. Cahit ztellinin dedii gibi Beikten mezara kadar her trl gnlk yaant olaylar trk yaklmasna neden olabilir.[1] Hzr Paann Pir Sultan zindana attrmas olay; Yr bre Hzr Paa Senin de arkn krlr trksn, 1315 doumlularn Kurtulu Savana gidileri;
1. Cahit ztelli, Halk Trkleri Evlerinin n, 2. bas. st. 1983, s.13.

Hey onbeli onbeli Tokat yollar tal trksn, bir anann bebeinin amdan yaplm bir beikte yitirmesi olay; Bebein beii amdan Yuvarland dt damdan trksn, kk bir ocukla evlendirilen gen kzn olay; Sabah olur ocuk gider oyuna Oynar oynar ta doldurur koynuna trksn, Kzlrmakta bir gelinin boulmas olay; Kzlrmak nettin all gelini trksn yaratan olaylardandr. Trknn douuna neden olan olay kimi zaman gerek ve yaanan bir olay olduu gibi kimi zaman da zlem, yurt sevgisi, doa sevgisi, din duygular ve kahramanlk duygularnn n plana kmas sonucu da olmaktadr. Kimi trkler de halk hikyelerinden ve klardan halka gemekte, bir sre sonra trkdeki kiisel izler silinip halkn ortak mal olmaktadr. k Garip, Kerem ile Asl, lbeyliolu gibi halk hikyelerindeki baz trkler bunlardandr. Hikyeleri bilinen pek ok olayl trk vardr. Bunlardan; Elaz trklerinden ayda ra Yanyor, Bo beik, Mula trklerinden Ormanc (ktm Belen Kahvesine) ve Bodrum Hkimi, Bitlis trklerinden Bitliste be minare, Bolu trklerinden Halimem, Fatsa trklerinden Hekimolu, Ankara trklerinden Misket, Nazilli trklerinden Yrk Ali, Malatya trklerinden Frat kenar, Sar kurdelem, Kastamonu trklerinden Sepetiolu, Sivas trklerinden Kzlrmak, Silifke trklerinden Ham kelek, Mu trklerinden Havada bulut yok, Tokat trklerinden Baa gel bostana gel ve Minarede ta m olur, Almus trklerinden Burak tarlas, zmir trklerinden zmirin kavaklar sadece birkadr. Kimi trkler de baka yrelerde yakld hlde

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

65

olayla ilgili bir yer ad gemesi nedeniyle o yreye balanmaktadr. rnein, Bursann ufak tefek talar trks Bursa trks deildir. Yine Bursada yaklan Cezayir trks Cezayire balanmamaldr. Kastamonuda yaklan anakkale iinde vurdular beni trks anakkale trks olmad gibi Zilede yaklan Hey on beli on beli trks de Tokat trks deildir. Trknn yakld yer ve o yerdeki olay, olayn hikyesi nemlidir. Trky il bazna balamak doru deildir. Bu gnn ilesi yarnn ili olmaktadr. bilinen kimi trkler de mahlas okunmaynca anonimlemektedir. Frgatl frgatl ne inilersin All turnam sinen parelendi mi biiminde balayan Esirye ait bir deyi son drtlk sylenmedii iin zamanla n ad unutulmu ve semah havasnda okunan anonim bir trk olarak halka mal olmutur. Kimi trkler de okuyucularn baz szcklerin anlamn bilmeyii nedeniyle deitirerek okumalar sonucu gerek anlamn yitirmektedir: Dert ehli olanlar dergha gelir Elbette arayan dermann bulur Sadk der ki kimde ne var kim bilir Get gzr ettim elde neler var drtlndeki gezme-tozma anlamndaki get gzar ettim sz kimilerince ekti glizar etti biiminde okunup anlam yitirilmektedir. Kimi trkler de farkl kaynaklarda deiik kiilere mal edilerek okunmaktadr. Bu konuda Halil Atlgan ok nemli saptamalar yapmtr.[2] rnein: El ek tabip el ek yaram stnden dizesiyle balayan Tokat trks kimi kaynaklarda Emrah kimilerinde de Veli adna kaytldr. Gnl gurbet ele varma dizesiyle balayan Gaziantep trks kimi kaynak2. Halil Atlgan, Trklerin syan,

larda Sefil Ali kimilerinde Emrah kimilerinde de Karacaolan adna kaytldr. Gafil gezme akn bir gn lrsn dizesiyle balayan trk de Kul Himmet stadm, Pir Sultan Abdal ve Teslim Abdal adna deiik kaynakta grlen trklerdendir. Kimi trkler de cnklerde Trk adyla kaytl olup uzun sre sylenmedii iin namesi unutulduundan dz bir iir gibi durmaktadr. Oysa bu trkler kim bilir nn ne derdinin ne ilesinin ne sevdasnn tercman olmu ne yrekten sylenmi trklerdir. Cnklerin tozlu sayfalarnda unutulan ve sz yerinde ise namelerini arayan trk says olduka kabarktr. zel arivimde bulunan Zile kaynakl Kirampal Davulcuolu Bin Memet tarafndan 19. yzyl balarnda tutulan bir cnkte 32 adet Zile trks bulunmaktadr. Kaynaklarda yer almayan bu trklerden yer darl nedeniyle sadece bazlarnn ilk drtlklerini kaydediyorum. Trklerin tmnn orijinal kaytlar arivimizdedir.

1. Trk

Ben de u dnyaya geldim geleli Ar iftim dner harmanm m var Azrail de gelmi can talep eyler Benim vermemeye fermanm m var Ben giderim emanetin eyvallah Selvi boylum sen bu elde gal gayr Terk eyleyip ben bu eli giderim Kara gzlm kadirimi bil gayr Dostum beni niin zarncdrsn Verdiim ikrardan dnen deilim Senden bakasna meyil vermedim Uup daldan dala konan deilim Kalkt g eyledi gnl kervan Gtn gnl var inile bir zaman Ayrlkla geti mrm devrn Dtn gnl var inile bir zaman

2. Trk

3. Trk

4. Trk

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

66

LTF PARLAK

nadolunun ka defa mamur, ka defa viran olduu bilinmez ama lp de burada yatan, ismi ve mazisi unutulan; komutanlarn, askerlerin ve milletlerin hadsiz hesapsz olduu bilinir. Dolaysyla Trklerin bu topraklar korumak iin ektii bin senelik ileli hayatn da destanlardan tap efsanelerle birletii kaytlardan anlalr. Yaanan aclarn birinci ktnn tarih, ikinci ktnn trkler olmasna karlk elenme maksadyla okunsalar bile insan derinden etkileyen o besteli namelerin, bizim ruh haritamz veya zerinde hayallerimizin can bulduu duygusal corafyamz olduu gn gibi aikrdr. Unutmamak gerekir ki bilincin muhtevasn oluturan soyutlama kabiliyeti, aclarla somutlarken ortaya kanlarn banda atlar gelir. Huzursuz ruh halini anlatan manzum eserlerdeki ikyetler, insan hayaller tesine tarken duyulan samimi iniltiler de bizim iin; Trk syleyen trklerin ana maddesini oluturur. Dolaysyla kark bir blgenin ortasnda yer alan ve her zaman emniyetsiz olan Anadolunun ufuklar karardka bir yandan frtna beklerken dier yandan younlaan hislere kulak asmak gerekir. nk duygular, zek iin kazanlm bir kabiliyet, alkanlklar iin bavurulan nemli bir kaynaktr. Bu sebeple zek denen o yksek idrak gcyle hisleri idare ederken yank trklerin ve ackl manilerin yolu da alm olur.

Tarih, bamzdan geenleri yeterince tespit edemedii andan itibaren kalan boluklar doldurma grevini sanatkrlara bilhassa airlere brakr. Dolaysyla klar ve yosmalar farkndan olmasalar da syledikleri trklerle bir yandan gemite yaanm olaylarn sadk ahitliini yapm olurlar, dier yandan mazideki aclar veya gzellikleri gizli bir lisanla dinleyenlerine hatrlam olurlar. Her canlnn lm tadaca gibi an ve hreti dillere destan olan lkelerin, beldelerin ve ehirlerin de viran olup el deitirecei aktr. Bu gn gl olanlarn yarn kt duruma deceklerini sylemek, elbette khinlik deildir. nk byk milletlerin byk derdi olur ve onlarn ekserisi de trklerde saklanr. Sadece milletlerin mi? Ak, sevda, genlik, umut ksaca beer olan her ey msralarn iindeki yerini alr. te onlardan biri: ebabet gitti elden bamdan gitmiyor sevda Tkendi takat tabm, muhabbet bitmiyor hl yle ya! Genliin gitmesine karlk bataki sevdann, takatin bitmesine karlk iteki muhabbetin bitmemesi insan, ikyeti ve hasreti bol olan bir yola iter ve dolaysyla mzie ynlendirir. Ayrca mzik; gurbetin, akn, sevdann, zlemin ve nihayet hayatmzn bir paras olan zerinde yaadmz corafyann oluturduu nemli bir neticedir. Harputlu bir airin yazp yksek sesle okuduu u drtlk, sylediklerimizin ksa zeti gibidir:

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

67

Yara benden yara benden Yalvarn yara benden Sinemde da- hicran Saalmaz yara benden Byk olmann bedelinin de byk olaca noktasndan hareketle imparatorluklar kurmu bir milletin tarih maceralarnn sonu olmayacaktr elbet. te bu efsanev hayat trklerden renen yeni nesil; bandan geenlerle gemite yaananlar kyaslamaktan geri durmayacaktr. nk bir aya Kafkaslarda, bir aya Yemende, bir eli Cezayirde bir eli Hindistanda olan bir milletin dmanlar, trkleri kadar ok olacaktr. Bu sebeple gemite bir vilayetimiz olan Yemenle ruh bamz kuran msralar zerinde durmak, yaananlar ve ekilen skntlar o ackl trklerden karp okuyucularla paylamak istiyorum. nk o gnk hudutlarmz koca kavuklu hakanlar izip, elik bilekli serdarlar korumu olsalar da zaman iinde ne kadar deiikliklere uradn ok iyi biliyoruz. Ancak bu beenilmeyen sonuca karlk eski snrlar ilelebet muhafaza eden trklerimiz yaadka Ortadounun, Balkanlarn, Kafkaslarn manev tapusunun bize ait olacan da unutmak gerekir. una inanmak lazm ki her nimetin, ayn nispette bir klfeti olacaktr. Dolaysyla byk bir tarih oluturan atalarmzn bu uurda duygusal ynden neler ektiini trklerden renmemiz gerekir. nk o korkun harp yllarnda Yemene gidenlerin ve onlar uurlayanlarn ruhunu kemiren en byk derdin alk ve lm olduu aktr. Bu skntl gnlerde olunu, aabeyini, yavuklusunu bilinmeyen bir cepheye gnderen insanlarn moral bulmas iin trklere snmas belki normaldi. Ama okunanlarn, moral yerine ayrln ateiyle herkesi dalayp perian ettii de bilinen bir gerekti. Sesi gzel olanlarla mzik aleti alabilenlerin bir araya gelmesiyle koparlan frtna, alktan karn srtna yapm ve maneviyat altst olmu dinleyicilere nasl keyif verebilirdi ki? Bilinmez ama kimsenin keyif atmaya ihtiyac da yoktu galiba. ocuunu lme gnderenlerin sevinmesi nasl dnlebilirdi? Aslnda talihinden ve tarihinden ikyeti olan askerlerin hibir ey dikkatini ekmiyor ve onlar daha ziyade sava ve lm ilgilendiriyordu. Onsuz

konuamyor, onsuz olamyorlard. Ama her eye ramen hayat devam ediyor ve boynu bkk yetimler gibi oturduklar yerde alarken duygularn yank seslerle anlatmaya alyorlard. nk bylesi bir ortamda insan dier canllardan ayran soyutlama gc, akln tesine geiyor ve her kim olursa; hislerdeki younluk nedeniyle ackl trklerin iinde buluyordu kendini. Haliyle msralar, ok daha iyi anlatyordu garipliklerini, fakirliklerini ve ikyetlerini. Yanl karar vermelerden dolay talihe ve tarihe duyulan isyanlarn Yemen yolu ukurdandr Karavanam bakrdandr Zenginimiz bedel verir Askerimiz fakirdendir Tarih asla kurumayan bir kaynak olduu iin artlara gre o, her zaman alak bir sesle gelecekten sz eder. Ancak sylenenleri duymak, sanld kadar kolay deildir. nk grmek veya duymak, manalandrmak denektir. nsann galipken gaddar, malupken mazlum olmas ve hakk tanmak yerine tayin etmesi, tecrbelere kulak asmamasndandr. Durum byle olunca ihtilafn sebebi de sonucu da git gide artacak ve ucu, korkun savalara uzanacaktr. te o eksii ve ardndaki acizlii hatrlatan air: Gitme Yemene Yemene Yemen scak dayanaman Kalk borusu alnca Sen kksn uyanaman diyerek ocuk yataki askerlerin ansn yeriyordu. nk insan kaynaklarnn azl nedeniyle on be yan dolduranlar, silhaltna alnp Yemene gnderilmiti. Bu sebeple 1915te Elaz Sultansi tamamen asker ihtiyalara ayrldndan uzun sre mezun verememi ve son snfa geenlere rtbe taklp cephelere sevk edilmiti. te zehir gibi insann iine yaylan; Hey on beli on beli/Tokat yollar tal trksyle ortaya konan hazin tablo buydu. Bu tablonun audan tek fark, ruhlar kasp kavurmasna ramen bedenlere dokunmamasyd. Peki, trkleri dolduran kavgalara ve savalara sebep olan hatalar nerelerden ve kimlerden kaynaklanyordu? Pukin, bu soruyu; Btn byk yanllarn altnda gurur

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

68

vardr diyerek cevaplyordu. Unutmamak gerekir ki gurur ve cehalet, ayn aacn meyveleridir. Bu iki zellie sahip olan insanlar, maalesef cansz nesnelerden farkszdr. Nasl ki eya, kendinde var olan zelliklerden habersizse onlar da kendi duygularndan habersizdir. Dolaysyla dnmeyi sevmeyen insanlar, olup biteni anlayamyor ve hata stne hata yapyordu. Haliyle ya sava balatyorlard ya da balayan sava kr inada dntryorlard. te aadaki drtlk; 1905-1918 arasnda yaanan Yemen Savann elem verici ikyetlerini iaret ediyordu. Bir gemiye doldurdular stanbula bildirdiler Sallar gemi dver dalga Gl benzimizi soldurdular Deerler deiip hak kuvvetin ardndan gitme mecburiyetinde kald bir dnyada tesadfler, insan saadet arabasna bindirebilir. Ancak ansn liyakatten yana olduu dnlrse bu arabann devrilmesi ve byk aclarn yaamas kuvvetle muhtemeldir. Yemen, bizim iin ite ylesine bir sonutur. nk herkesi ferah ferah besleyebilecek durumda olan Allahn dnyas; bir hkmdara ok, iki hkmdara az bulununca kavgalarn ve savalarn n alnamamtr. Haliyle akln sustuu noktada karar yetkisi duygulara kald iin destanlar, atlar trkler birbirini kovalamtr. te imparatorluk hayaliyle gittiimiz Yemende drt yz senede verdiimiz be yz bin ehidin ackl hikyesini, Memetin veya Memiin zerinde ld o koca corafyann haritasn eldeki trklerden karyoruz. Tarlada biter kam Uzar gider, vermez yemi ol Yemende can verenler Biri Memet, biri Memi Tarih hi bir milletin hakkn inkr etmese de hkmlerin deimesine sebep olduu iin bir lkenin saadet telakki ettii olay, dieri iin felakete dntrmtr. te ngilizlerin yardmyla Zeyd mamlarn kazand Yemen Sava, kendilerine zafer getirse de bize aclarn en byn yaatmtr. Bylece eli knal taze gelinlerin usuz bucaksz

llere uurlad eler iin syledii ili atlar da ate olup canmza yapmtr. Mzka alnd dn m sandn? Al yeil bayra gelin mi sandn? Yemene gideni gelir mi sandn? Tez gel aam tez gel dayanmiram Uyku gaflet basm uyanamiram Aam ldne inanamiram unu ilave etmeliyim ki ekilen aclarn hatrlatlmas, millet olma uurumuzu biledii iin bylesine trklerin yaamasnda ve diri tutulmasnda yarar vardr. nk bir toplumun ruhu zabt olunmadka, maneviyat krlmadka o milleti elde tutmann imkn yoktur. Bu sebeple trkleri sadece sanat ve maharet oyunu, sadece zek ve akl nianesi olarak grmek yerine toplumsal bilincin uyan olarak deerlendirmek gerekir. Havada bulut yok bu ne dumandr? Mehlede lm yok bu ne figandr? Ah o Yemendir, gl imendir Giden gelmiyor acep nedendir? Bu demektir ki Ziya Gkalpin altun dedii umuda kavumak iin dnyann teki ucuna gitmek ve bu uurda kahr ekmek gerekir. Aksi halde rica ve merhamet dilenmekle ne bir insann istikbalinin, ne de bir milletin istiklalinin kurtulduu grlmtr. Dolaysyla Yemende bir kabile eyhi olan mam Yahyaya yenildik ama anakkalede Kocatepede, Sakaryada devleri yenme bahtiyarlna eriip milli mcadeleyi kazandk. Bu uurda dediimiz ar faturay da yeni nesil rensin diye msralara emanet ettik. Klann ardnda bir krk testi Askerin stne sam yeli esti Gelinlik tazeler midi kesti. Dikkat edilirse yukardaki drtlk; Yemen llerini kat eden askerlerimizi ve arkalarndaki Anadolu insann tarif ediyor. Taze gveyilerin brakt taze gelinlerle ba dik erlerin cierine saplanan kara hasreti iliyor. Anadolunun dardaki Anadolu corafyasnn muhayyel haritasn izip Trk syleyen trkleri gzler nne seriyor

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

69

MAHR ADIBE

Biz hayat trklerden rendik, konumay, dili, iir yazmay, sohbet etmeyi, yarenlii, akalamay, elenmeyi, hrriyeti rendik. Biz trklerle millet olmay, bir arada yaamay rendik. Kol kola girip halay ekerek, tek sesten trk syleyerek bar, kardelii, birlii, bir olmay, sevmeyi, gvenmeyi, vatan kurmay, vatan savunmay rendik
70

nnemin karnndayken dinlemeye balamm trkleri. Gsne sarlm meme emerken, fleyerek salarm dzeltir, inceden kulama fsldarm ninnileri. Eledim eledim hllk eledim / Aynal beikte bebek beledim ya da Bebek beni deleyledi / Yakt yakt kl eyledi Ka defa ninnileri dinleyerek uyumuum, ka defa alarken susmuum, glmm, ka defa... Aatan yaplm beiim, sallanrken tkr tkr sesler karrd. ou zaman ninnilere elik ederdi. Ben beiin tkrtlarn bile ninni sanrdm. Elma attm yuvarland / Gitti beie dayand dedikleri ite benim kk tahtmd. yana geldiimde boyum zor syordu ama ben hl onun iinde yatmak istiyordum. Beiin balna takl muskann altnda tahtadan krdaklar vard, sallanrken ahenkli aa sesleri kr kr duyulurdu. stndeki uzantsndan, iplerden yaplm renk renk pskller aslyd. Dikmeleri, aprazlar, balantlar rengrenk boyal, ilemeli aalardand. mrbillh, benim diyebildiim tek eydi, o gne kadar iinde benden bakas yatmad! Bir gn, Sen bydn

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

aslanm! deyip bakasna verdiler. Ka gn yer yatamda uyuyamadm, hrnlap aladm. Onsuz ninnilerin de tad tuzu yoktu. Ninnilerim aa beiimin gitmesiyle bitti ama hl yalnz kaldmda mrldanrm. Bebein beii amdan / Yuvarland dt damdan / Beybabas gelir amdan szlerinde ilk defa am ismini duydum. am, ok uzaklarda ve ok gzel bir ehir, dediler. O gn bu gn am aklmdan kmad; acaba babamn orada ne ii vard?... ocukluk yllarm kyde geti; geceleri tandr balarnda, oturma odalarnda sohbet ederken... Dnlerde oyunlar oynanrd, trkler sylenirdi, o gzel trklerimiz... Bazen saz alan klar urard kymze, byk bir hevesle onlar dinlerdik. Souk k gecelerinde samanlklarda kzl erkekli gruplar trklerle halaylar ekerdik, Kar yaar bardan bardan ya da Ylan inceden ter diye karlkl atrken bar oynardk. Derken askerlik a geldi. Neriman Altnda Tfekinin, Klalar doldu bugn / Doldu boald bugn sesi hi kulaklarmdan gitmiyor. O trky ilk defa o gn dinlememitim elbet ama o gn farkna vardm. Sanki ilk defa dinliyordum!... ime ylece oturmutu. Askerlik bitene kadar bu trky mrldandm. Ya sonras? Oras bir baka! Yrim gurbet ele gitme / Ya dnlr ya dnlmez diye seslendi gzmden sakndm yeil gzlm, adn bile bakalarna sylemeye kyamadm. Kyden gelen arkadalar haber getirdi: Sarardm ben sarardm / Senin iin sarardm szlerini, kenarlarn ileyip, ismimi inesiyle oyalad mendile sarp bana gndermi. im szlamt. Bir ay sonra, kime yazdrdysa, kimle postaya attrdysa bilmiyorum ki -bizim orada bunlar gizli yaplr- mektup geldi Ben aaym ben paaym diyenler / Kaplar kitlemiler gel hele Beni aryordu, artk dayanamadn sylyordu. Ya benim ektiklerim, ite o an gnlme yle dt: lmeden o yr grrse gzm / Koyun kuzu kurban olur o zaman Koyun, kuzu gzmde deil, btn aklm onda kalmt, onun bir teli dnyalara deerdi. Ben bu trkleri neden sevdim?... ayrlarda greirken, cirit oynarken, trkler sylenirdi. Kzlar gelin olurken trklerle evden karlrd. Hangi millet askere davul zurna ile gi-

derdi ki?... Var m savata bizden baka trklerle elenen?... Grdnz m olunun banda alarken bizden baka at yakan? Bizim gibi sevenini grdnz m, sevip de derdini trklerle anlatann?... Sevdasndan dertlenip lenini duydunuz mu?... Selamn turnalar ya da rzgrla gnderen; arzuhlini ieklere, kulara anlatann Nazl yrdan bana bir haber geldi Eer doru ise bkt belimi Dediler nazl yari yad eller ald Kadir mevlam nasip eyle lm Trk, Trk anlatr. Her trknn sylenecek bir sz, anlatacak bir hikyesi vardr. Trk tanmak isteyen trkleri aratrsn. Onlar bu milletin tarihini, sosyal yapsn, ekonomisini, sevdasn, edebiyatn anlatr. Trkler yalnz Trkndr. Bizleri en iyi onlar anlatr. Ne zaman bir trk dinlesem, gllere dalan yeil rdek gibi dalp giderim. Ne zaman turnalar ykseklerden uarken grsem trkler gelir aklma, bir trk mrldanrm Trk dinlerken dikkatimi datan bir ey olsa hrnlarm, dalrm. Bu hep byle olur sebebini dnmem. Ne yaadm bilmem ama o hayat yeni batan yaadm bilirim. O trknn yazld zaman canlanr, gzmn nnde. O hikyeleri ben yaam gibi olurum. O zaman benim gnlm gllerin at, blbllerin tt bir bahar bahesine dnr. O zaman benim gnlm sevgililerin dolat bir sabah vakti olur. Kar m yam u Harputun bana / Kurban olam toprana tana Trklerin ounun ne sebeple, nerede yazld bilinmez. nsanlarmz onu zamanla dilinde yourarak ekillendir. Ayn trky oyun oynarken farkl, at yakarken farkl, hasretlik ekerken farkl yorumlar. Trkler ne iin yakld sesinden anlalr. Trkler bazen uzak diyarlara gtrr, bazen toprakla yorulur ve bazen de bir iei anlatr. Ky trkleri dalar, yaylalar, geceyi, ay, yldzlar Ay akamdan ktr, yaylalar yaylalar diye balar; tabiatla hair neir olur. Ak trkleri, ac, dertli, firakl, iten, Ey gl dal gl dal / oldum sana sevdal diye

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

71

Trkleri ehirliler, burjuvalar, aalar, zenginler, devletliler yazmad, zevkle sefayla trkler yazlmad. Trkleri yrei yananlar, yrekten sevenler, yrekten sevilenler yazd.
balar, Sevdiime Piman Ettin diye biterler. Bazs yamalardan akan su sesi bazs ku t gibi gelir kulamza. Bazsnda mee dallarn okayarak fsldayan rzgrn sesini duyarsnz, bazsnda koyun kuzu melemesini, Bad- saba selam syle o yre Trklerimizde ou zaman yakar, ikyet, hl anlatmak, aresizlik vardr, Yaradan var, yaradan var, yeri g yardan var bazsnda ise dua, ya da at Askerdeki sevgiliye yazlan mektuplara baktnz m, trkyle balayp trkyle biterler. Kimseye aamaz derdini, zlemitir uzak kalan sevgilisini, All turnam bizim ele varrsan / eker syle kaymak syle bal syle diyerek g eden turnalara emanet eder ak mektubunu. Ac sylemeye, ikyete sevgili zlmesin diye yer vermez szlerinde. Yerine varr m varmaz m bilmem ama bu trkler yz yllarn tesinden bize ka gelmise demek ki yerine ulam mektuplar. Gelin edip gnderince kz ku konmaz kervan gemez yerlere, zler geride kalanlar, Yksek yksek tepelere ev kurmasnlar diye balar szlerine. zler kzmz anasn, babasn, kardeini te trkler tarihi byle yazar. Trklerde tarih, kopuzun, sazn, balamann tellerinde yazlr. Hafzamza trk olarak byle ilenir. Trklerimiz; asker trklerimiz, gurbet trklerimiz, hele o tadna doyum olmayan sevda trklerimiz Hepsi hakknda sylenecek o kadar ok sz ve anlatlacak hikye var ki Sevda trkleri, ak trkleri var bizde. Gnl ah o gnl sebep vay sebep felek sen felek hepsinin ucu Yaradana uzanr. te sulu kader!... Nazn, serzeniini, aczini Mevlaya nasl ulatrsn? Nasl ikyet etsin, nasl desin ki ben sana kstm? te bu kelimelerle ikyetini dile getirir, kader seni kime ikyet edem?... Sonunda aresizce oturup kaderine raz olur, Akam oldu yakamadm gazm / Kadir Mevlm byle yazm yazm Trkler, Trkn tarihi kadar eski, Trkn varl kadar gerek. Bizimle telerden bu yana gelen, kamusumuz, klavuzumuz, kltrmz, iirimiz, edebiyatmz trklerimiz. Trklerimiz Yunus dilinden, Yunusa sylenen, Yunus gnll trklerimiz. Dupduru bir Trkeyle, tertemiz, edeple sylenen dilimiz. Karl dalar karanln bast m / Kahpe felek ayrln vakti mi?... ve Gitti yrim gurbet elden gelmedi derken insan alp gtrr dnce dnyasna. Koca dnyada bir varm bir yokmu, kime ne. Rzgr durur, ekinler boynunu eer trkleri duyunca denizler bir milim kprdamadan dinler sonuna kadar. Ah bu trkler Trklerimiz Ana st gibi candan Ana st gibi temiz(Bedri Rahmi Eybo-

lu)

Trklerimizde ak, sevda, zlem, hasretlik, krlma, gcenme var. Toplum gelenei olarak bunlar bizim rahata dillendiremediimiz hller. Kolay kolay sevdiimizi syleyemeyiz, ocuumuzu byklerin yannda kucamza alamayz, eimizin elinden su iemeyiz Bunlar bakasyla paylaamayz. Btn bunlar yreimizde saklarz. Sonunda da gnl tellerimizin sesi trk olarak kar ortaya, Blbl figan eder gllere kar / O yr Benim glm deil mi derken olaya ne kadar da akll yaklayor ak sarhou insanmz. Bizim trklerimiz yaantmzn bir paras.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

72

ou zaman t verirken bile krmamak iin yzne sylenemez. Bunun iin yaknlarna sk sk tembihler. Hele yeni gelinse bunlar bizim iin ok nemli, arbal olmal, hanm hanmck oturup kalkmal, grenler maallah demeli. Daha ya gen, baz hlleri dnemez, diye aklndan geer. Byklerin yannda hafiflik yapmamal, saygy elden brakmamal. Olur ya, gentir bir ara oyuna dalar da unutur Gzeller bezenmi toya giderler Sizlere emanet yr oynamasn Ben blrem reca minnet ederler Yengllk edip tez oynamasn Bu trk de endieleri bir syleme ekli var! Dikkat edilirse syleyen krmamak iin elinden geldiince kibar ve karsndakinin yerine koyuyor kendini oynamasn demiyor ama hafiflik edip tez oynamasn diyor. Burada sz syleme bir sanat Trkleri kyller, kasaballar, gurbete gidenler, yrei yananlar yazd. Trkleri cann, canann, yreinin yarsn uzaklara gnderenler yazd. Trkleri ac ekenler yazd. Trkleri aresizler yazd. ikyetlerini, zlemlerini, syleyemediklerini msralara yklediler. Trkleri kavuamayanlar, sevenler, gidip de dnemeyenleri bekleyenler yazd. Bekleye bekleye gznn kk aaran analar, yatak serip iine girmeyen gelinler, memleketinden uzakta olanlar yazd. Trkleri aresizler yazd Oul bu gn d de gr hayalda gr Yavrum d de gr Vala yar kadrini bilmeyen bir ktye d de gr Trkleri ehirliler, burjuvalar, aalar, zenginler, devletliler yazmad, zevkle sefayla trkler yazlmad. Trkleri yrei yananlar, yrekten sevenler, yrekten sevilenler yazd. Bizim trklerimiz bazen aresizlik, zlem, hasretlik, bazen de isyan, bakaldr, meydan okumadr ama hepsi edebiyle sylenir Oy gresim geldi sevdiim seni ya da Kahpe felek sana net-

tim neyledim veya Benden selam olsun Bolu beyine / kp u dalara yaslanmaldr At, dua, serzeni vardr trklerde, Sunam sen gzelsin neylersin mal Sevdiine kavumann szleri yer alr trkde, Emrahn komasndaki gibi: Tutam yr elinden tutam / kam dalara dalara Bu msralara zellikle deinmek istedim. erisinde derin bir akn syleniini saklar. Tasavvufi bir ak vardr altnda yatan. Yolun ucu varr Mevlya Mevlya Bizim trklerimiz duvar yazlar gibidir. Bir kere sylendi mi kalr dillerde. Kulaktan kulaa akp gelir yllarn tesinden. pek mendil dane dane / Yudular serdiler gne / Ana Celalimi yudular / Baucunda dne dne Trklerden rendik gemiimizi, savalar, askerlii, yaamay, ekip bimeyi, Ah ne yaman zormu burak yolmas / Burak tarlasnda gelin olmas... Gemiten haberleri trklerden aldk, trklerle aydnlandk. k Veysel, bize oluumuzu, birlii anlatr, Benim sadk yarm kara topraktr msralarnda. Biz hayat trklerden rendik, konumay, dili, iir yazmay, sohbet etmeyi, yarenlii, akalamay, elenmeyi, hrriyeti rendik. Biz trklerle millet olmay, bir arada yaamay rendik. Kol kola girip halay ekerek, tek sesten trk syleyerek bar, kardelii, birlii, bir olmay, sevmeyi, gvenmeyi, vatan kurmay, vatan savunmay rendik Baz trklerimizin bir hikyesi vardr bazsnn birden ok Trklerimiz arasnda birka dilde okunan hatta birka millet tarafndan sahipleneni vardr, Sar gelin gibi. Erzurum trks olarak bildiimiz Sar gelin ayn ezgilerle Azerbaycan ve Ermenistanda da bulursunuz. Oralarda da benzer hikyeler anlatlr. Bu hikyelerde ayn tarih dnem yer alr. Hani derler ya gnl bu engel tanmaz diye, bu trkde snr tanmam, Erzurum ar pazar / inde bir kz gezer / Ah ninen lsn / Sar gelin Ak burada saklanamam, dillendirilmi. Sar kza kyar m n hi, nenen lsn sar gelin Trkler, btn Trk kltrnn sarp sarmalanarak korunduu bir arivdir. Bazen souktur trklerimiz insann iini titretir bazen yamurda slatr bazen de bir kuun kanatlarnda alp gtrr... Tabiattaki seslerden ses alr, grnen

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

73

grntlerden manalar karr, onlara trk yakar Krmz gl demet demet / Sevda deil bir almet diye msralar dizilir. Kelimeleri o kadar gzel yerletirir ki msralar arasna dili oradan renirsiniz. Bir yerde demet demet bir yerde bardan bardan dizilir kelimeler. Siz unutur almazsnz szle bile ama Tei bacakl gelin derken ince bacakl gelininin bacaklarn teiye (i, kirman) benzetmeyi unutmaz kaynana. Dil aratrmas yaplrken henz teknolojiyle kirletilmemi cra kylerde aratrma yapmak gerekir. Szler oralarda tertemiz trklerde korunur. Trk milletinin yeryznde yllardr yok olmadan sre gelen sesimiz, gnl telimizdir trkler. Trkler, milletin topyekn ortaya kard bir ortak kltrdr. Daha dorusu milleti bir arada tutan dil harcmzdr. Kabul grmesi, tebessmle karlanmas, sevilmesi ondandr. Trklerde herkes kendinden bir para bulur. Yabanc mziklerin bizim milletimizce alnp sylenmesine kar deilim. Sonunda onlar da Trkeletirip kendi mziimize benzetmiiz. Yalnz onlarda ayn cokuyu almamz sz konusu olamaz. Hangi yabanc para greirken, askere giderken, savarken bize heyecan verir? Hlbuki sazn her teline dokunuta bizim gnl telimizde bir titreme olur. Davulun, zurnann sesi bizi heyecanlandrr. Grnatann sesi houmuza gider. Kemenenin sesi kanmz coturur, tulumun sesi iimizi kpr kpr eder. Trklerde szlerin nemi yannda onun k amacna gre sylenmesi de nem arz eder. Kaplar kapattlar yzme / Mahpushane gurbete benzemez szleri sylerken ok keyifli bir syleme beklenemez ama onlarda da bir adap, bir edep, dstur, sabr olduu da gzden kamaz. Bizim trk hayatmzda nemli yer tutan sava trklerimiz de vardr. Savalar trklerimizde olduka derin izler brakmtr. Trkler, bize o zamann iinde bulunduu durumdan haberler verir. Bunlarn ou yolcu etme, bekleyi, zlem, ac haberler ieren trklerdir. Gnmzde Trk dnyasnda ki vatanlar igal edilen, vatanlarn terk etmek zorunda braklan, srgn edilen, soykrma urayan, blnmeye zorlanan, ehit den, ya da gazi olan Trklerin yaadklar aclar adna bakaldranlarn yazdklarna dikkat ekmek is-

tedim. Bunlarda, Balkan trkleri; Tuna nehri akmam diyor / Kenarm ykmam diyor Krm trkleri; Vatanma hasret oldum ey gzel Krm ya da Sivastopol nnde yatan gemiler Kerkk trkleri; Ah Kerkk yz ak Kerkk / Her zaman yz ak Kerkk / Bilseydim dmeseydim / Men senden uzak Kerkk ya da Ana baba yurdumuz / Bilmedi kimse kadrimiz / Unudah z derdimiz / Yana Erbile Erbile Edebiyatmzda Yemen trkleri nemli yer tutar, Ano yemendir gl emendir / Giden gelmiyor acep nedendir ya da Mzka alnd dn m sandn / Al beyaz bayra gelin mi sandn / Yemene gideni gelir mi sandn Son zamanlarda Karaba zerine yaklan trklere baklrsa ne savalar bitecek ne de onu sebep bilerek bizim trk yakmamz. Karabada talan var / Meni derde salan var.. ya da Anadr arzulara her zaman Karaba / Danan dil dodam tar, keman Karaba Hele Azerbaycan Trklerinin 1914te yazd Ermenilerin yapt katliama kar bir trkleri vardr ki unutulacak gibi deil. Sonunda btn Trk dnyasna mal olmutur: rpnrdn Karadeniz / Bakp Trkn bayrana / Ah lmeden bir grseydim / Debilsem toprana Ve bizim sava trklerimiz: Ordumuz gitti Mua dayand ya da Tfldr hastane karma kar / Zalim dmanlarn bomba at ya da Yand cier canan buna ne are / Gitti de gelmedi canan buna ne are ya da Ho geliler ola / Mustafa Kemal Paa ve Seneler seneler kt seneler / Gide de gelmeye ille bu sene diye seferberlik yllarnda yazlan trklerimiz. Dilerim Mevlam bir daha bu trkleri bize yazdrtmaz. Ah o trkler, bizim trklerimiz; toprak kokulu, rzgr fsltl, yamur sesli, kar beyaz, gl kokulu, ku tl trklerimiz Trkler, Trk anlatr, anamzdan emanet, dmez dilimizden yank bahtl trkler; hasret trkleri, gnl telimizi titreten trkler, savalarn izlerini tayan, seferberlik trkleri, yol trkleri dinlediimde dalar giderim usuz bucaksz bir leme imde bir eyler depreir de kimseye aamam hlimi Trkler hele o sevda trkleri, omuz omuza, kol kola, birliin, varln anlatld trkler Ben bu trkleri neden sevdim?...

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

74

SALH TURHAN

Unkapan kaynakl icralar var ki, be sanat dnda gerisi yetmi iki milyonluk Trkiye adna gruh diye nitelenecek trden. Sanat, sanat, repertuvar, iir, gfte, form, eser, beste, jest, mimik, kltr, hitabet, slup, tavr, sahne kyafeti, genel estetik, mikrofon kullanma vb. konularda glnecek dahas alanacak konumdayz.

ir halk edebiyat nazm tr olan trk, halk mzii ierisinde tr, form, biim, ekil, tema vb. belirleyici zellikleriyle mzik sanatmz, kltrmz asndan olduka nemli yer tutmaktadr. Kadim devirlerden beri kam, bask, k ve ozanlarn deiik Trk corafyalarndaki bir ksm beylik ve hanlklar himayesinde sanatlarn icra eden hanende ve sazende gelenei ile Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren eitli yntemlerle kayt altna alnan trkler, beraberinde kendi kurumlarn da oluturdu. Sz konusu bu kurumlar, ana balk altnda toplayabiliyoruz: a) Resm Kurumlar Bu balk altnda stanbul Belediye Konservatuar, Ankara Devlet Konservatuar, TRT Kurumu Genel Mdrl, Kltr ve Turizm Bakanl, Mlki dareleri birinci dereceden ilgili kurumlar olarak deerlendirebiliriz. b) Yar Resm Kurumlar Tzel kiilikleri haiz eitli vakf, dernek, kulp, eitli balklarla faaliyet gsteren sivil toplum kurulular c) zel ahslar

1. Aratrma-Derleme Kurumlar

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

75

Trk konusuna ilgi duyan her seviyedeki mahall sanat, sanat, aratrmac, derleyici, musikiinas, halk edebiyat, halk bilimci Aratrma Kurumlarna Dair Deerlendirme Trklerin derlenip toplanmasna ilikin ilk kapsaml alma 1926 ylnda balamak zere stanbul Belediye Konservatuarnca yaplr. Trklerin ezgi ve metinlerini bir arada tespit etmek iin derleme ekipleri oluturulur, ses kayt aletleri ile birlikte Trkiyenin deiik blgelerinde derleme almalar gerekletirilir. Bu ezgiler o zamann imknlar ile sade ekilde de olsa notaya alnarak yedisi eski Arap alfabesi ile olmak zere toplam on drt fasikl / kitap hlinde yaymlanr. Daha sonra, Ankara Devlet Konservatuarnca 1936dan 1950li yllara kadar yaplan derlemeler var ki, bugn orijinal kaytlar Hacettepe niversitesi Devlet Konservatuar Arivinde olup dier iki kopyasndan biri Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma Eitim Genel Mdrl Arivinde, bir nshas da TRT Kurumu Mzik Dairesi Arivinde bulunmaktadr. Sz konusu bu ariv malzemesinin bir ksm -yaklak drt bin szl szsz ezgilik ksmgnmze kadarki dnemde hizmete sunulmutur. fade edilen, yaklak on bin ezgi ile ilgili rivayetler yllardan beri dolap duruyor. Derlenen bu malzeme yeterince gn na kmad, kartlamad. Bu rivayetlerin tm deilse de bir ksm dorudur. yle ki; merhum Muzaffer Sarszenden sonra Konservatuar Arivinden ok kk aratrma istisnalar dnda- istifade edilmedii gibi eldeki malzemenin ne tasnifi yaplm ne de ileride kullanlmak zere yeni teknolojik ortamlara aktarlmtr. Kurum ve ahslarn istifadesi noktasnda koyu taassub bir engel sz konusudur. Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma Eitim Genel Mdrl Arivinde, Konservatuar kadar olmasa da ona benzer brokratik ve maddi formalitelerden dolay ilgililer istifade etmekten imtina ediyorlar. lk kurulu yllarndaki ad Mill Folklor Aratrma Dairesi olan bu kurum da deiik dnemlerde trk konusunda saha aratrmas yapmtr. Kendi bnyesindeki personelle de malzemeyi hizmete sunmay beceremediinden

cahilane bir yaklamla malzemenin zerine oturup ocuksu bir hazla iftihar etmektedir. Ama bu kurumun Sayn Nail Tann Genel Mdrlk dneminin (kongre, kurultay, sempozyum, aratrma, yayn vb. almalar ile) verimli getiini belirtmek gerekir. TRT Kurumuna gelince; TRT Kurumu Nida Tfeki, Ycel Pamak, Mehmet zbek ve u an ayn makamda (Mzik Dairesi Merkez Halk Mzii ve Oyunlar ube Mdrl) bulunan Altan Demirel dnemlerinde bu ariv malzemesinden nispeten istifade ile bir ksm ezgiler notaya aktarlarak hizmete sunulmutur. Ayrca TRT Kurumu da kendi icralarnda kullanlmak zere, resm aratrma ve derleme almalar yapmtr. Baz valilikler kendi illeri ile ilgili zel aratrma derleme almalarna ortam hazrlamaktadrlar. Yar resm kurumlar diye nitelendirilen niversite, vakf, dernek, kulp gibi tzel kiilikleri haiz kurumlarca, kariyer ya da hizmete ynelik aratrma, derleme almalarn nitelik ve nicelikleri tartlyor olsa da dikkate almak durumundayz. zellikle 1932-1952 yllar arasnda faaliyet gsteren Halkevlerinin bu anlamda nemli hizmetleri olmutur. Yukarda zikredilen resm ve yar resm kurumlara paralel bu ii kendisine iar edinmi ya da hobi olarak kendi adna aratrma, derleme yapan, sesli, grntl mzik kaytlarndan oluan ve hatr saylr arivler kuran bir ksm gnll insan da yine bu manada hrmetle anmak gerekiyor. rnek; Sivasl Rfat Kaya, anlurfal Halil Binbaolu, Abuzer Akbyk, Sivasl Kubilay Dkmeta, Adyamanl Mehmet mir, gen sanat Grsoy Babaolu. Bu blmde ismini zikredebileceimiz ve kendi adna zel aratrma-derleme almas yapanlardan ilk akla gelenler ise unlardr: Nida Tfeki (merhum), Ycel Pamak, Ahmet Yamac, Talip zkan, Mehmet zbek, Erkan Srmen, Mansur Kaymak, Nihat Kaya, Muammer Uludemur (merhum), Hamit ine, Salih Urhan, hsan ztrk, Soner zbilen, Yaar Doruk, Sabri Uysal, Musa Erolu, Rstem Avc, Hseyin Yaltrk, smet Egeli, Durmu Yazcolu (merhum), Sleyman enel, Doan Kaya, Uur Kaya, Ahmet Turan an, Salih Turhan, emsettin Tabilek, Orhan Gazi Ylmaz,

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

76

TRT ve zel kanallarda son yllarda yaplan en fazla be TV yarmas hari hepsi sama sapan pespaye icralardan ibarettir. Hem nicelik hem nitelik asndan koca Trkiyeyi utandracak cinstendirler.
Hale Gr, Havva Karaka, brahim Can, Smer Ezg, Blent Aslan, Mehmet cal, Oktay ztrk, Tanju Ozan, Murat Karabulut, Sleyman Yldz. a) Devlet Konservatuvarlar Bugn iin Trkiyede devlet ve vakf niversitesi olmak zere yaklak 130 niversitenin 40nna yaknnda ya konservatuar ya mzik eitim fakltesi ya da gzel sanatlar fakltesi mevcut. Hatta baz niversitelerde, hem konservatuar hem de mzik eitim fakltesi var. Bilindii zere konservatuarlarn birinci grevi sanat-icrac yetitirmektir. Genel olarak, ayn stat ve ayn ama dorultusunda kurulan Devlet Konservatuarlarnn her biri ayr telden alyor. Kadro, snav yntemi, mfredat, eitim-retim yntemi vb. konular da hak getire. Mezunlarnn birou ne bir enstrman iyi derecede alabiliyor ne ark trk syleyebiliyor ne de teorik bilgilerden haberdarlar. Mezun olup da ok iyi durumda olanlar incelendiinde ise baarnn okuldan deil, zel yetenekten kaynaklandn anlyoruz. b) zel Konservatuvarlar rneini stanbulda Mjdat Gezen Okulu olarak bildiimiz konservatuarn disiplinli bir kurs olduunu gyabi olarak duyuyoruz. Henz oradan mezun olan bir virtze rastlamadk. c) Mzik Eitimi Faklteleri Mzik retmeni yetitirmek zere kurulan bu blmlerin atas 1926 ylnda kurulan Musiki Muallim Mektebi bugnk banisi Gazi niversitesi Mzik Eitim Fakltesidir. Devlet niversiteleri bnyesinde bulunan bu okullarda istisnalarn dnda ounlukla Trk mziinden bhaber retmenlerin yetitii belli. Bu iddiann somut gstergesi; liseyi bitiren yz binlerce gen ne doru drst bir gam yapabiliyor ne stiklal Marn dzgn bir sesle okuyor ne de memleketine ait bir trky syleyebiliyor. d) Gzel Sanatlar Faklteleri erisinde fonetik ve plastik sanatlar barndran bu eitim kurumlarnn da henz ne yaptklar lkenin kltr ve sanatna ne gibi mspet neticeleri olduu anlalm deildir. e) Gzel Sanatlar Liseleri Trkiyede ge kalnm bir uygulama olarak yaklak on yl nce kurulan Gzel Sanatlar Liseleri, resim ve mzik dalnda eitim-retim yapmaktadr. 2009-2010 dneminden itibaren de sporun da eklenmesi ile l bir stat yklenmitir. lke genelindeki saylar 60 civarnda bulunan bu okullar, henz emekleme dnemindedirler. Bunu niversite zel yetenek snavlarndaki mezunlarnn porte ile portrenin ayr kavramlar olduunu bilmeyilerinden anlyoruz. Dnyada bir iki lkede uygulamas olan sanatla sporun ayn at altnda eitiminin yaplmas nasl bir sonu verecek, zamanla greceiz. f) Belediye Konservatuarlar Trkiyedeki atas Osmanl dnemine ait olan Darl Elhan ve Cumhuriyet dneminde uzun yllar stanbul Belediye Konservatuar olarak hizmet veren kurum, Trk mziinin (THM ve TSM) aratrma, derleme, eitim-retim ve icra konularnda birok baarya imza atmtr. zellikle 1976 ylna kadar Trk mzii (THMTSM) sahasnda eitim veren konservatuarlarn olmay yar zamanl statde eitim veren Belediye Konservatuarlarnn domasna sebep olmutur. Bu anlamda Bursa, Samsun, Adana, Kayseri ve tarafmdan kurulan Ankara-Etimesgut, Keiren, Sincan Belediye Konservatuarlarnn mtevaz hizmetlerini bu erevede zikretmek gerekir. g) Halk Eitim Merkezleri l Mill Eitim Mdrlklerine bal faaliyet gsteren Halk Eitim Merkezlerinin eitli branlardaki vermi olduu mzik kurslarn eitim

2. Eitim Kurumlar

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

77

adna deerlendirmek mmkn. h) Vakf, Dernek, Kulp, Kurum / Kurulu Bu kurumlar daha ziyade bnyesinde bulundurduklar eitli dzeydeki topluluk ve korolarla repertuvar ve konsere ynelik alma yaparlar, bunun yannda ksmen de olsa verilen teorik bilgilerle eitime katk saladklar dnlebilir. i) Resm ve zel Mzik Kurslar Mill Eitim Bakanlnn ilgili ynetmeliince kurs program uygulayp snavlarn buna gre yapan kurumlar ile tamamen zel mzik kurslarn bu erevede deerlendirmek gerekiyor. Bu kurslar daha ziyade Gzel Sanatlar Liselerine, eitli mzik okullarna n hazrlk ya da hobi dzeyindeki hizmetlere yneliktir. Eitim Kurumlarna Dair Deerlendirme Bu alanda hizmet veren, her seviyedeki resm, yar resm, zel kurum, kurulu ve zel kiilerin iyi niyetinden phe duymak yanl olur. Ancak, istisnalar hari birounun amac ve hedefi belli deil. Ama ve hedefi belli olmayan hibir iin de baarya ulamas mmkn deildir. Eitim konusunda her kurum, her kurulu, her eitici belge / diploma verdii, yetitirdii baarl rencileri ile kendi baar dzeyini lebilir. Eer bunlar yoksa, eitici, kiilerin zamann ve parasn bou bouna heba etmemelidir. Trk ile ilgili ilk resm icra kurumu, Muzaffer Sarszenin 1941 ylnda oluturduu Yurttan Sesler Topluluudur. Ankara Radyosunu mteakiben stanbul, zmir ve Erzurum radyolar bnyesindeki topluluklar izlemitir. Yine TRT Kurumu bnyesinde kaeli (program ba cret denmesi) olmak zere ukurova ve Kars Radyosu bnyelerinde de bir dnem mahall sanatlarla programlar retilmitir. 1985 ylnda, ilki Ankarada, Mehmet zbek ynetiminde Kltr ve Turizm Bakanl Ankara Devlet Trk Halk Mzii Korosu kuruldu. Devamnda Sivas, anlurfa, stanbulda Halk Mzii Topluluu, Ankara ve zmirde Trk Dnyas Mzik Topluluu ile Krehir ve Krkkalede dierlerinden farkl (4B) resmi statl 15er kiilik kk mzik topluluklar kuruldu.

Bu topluluklar ierisine darda bu alanda temayz etmi sanatlardan bir ksm da solist sanats ile dhil edildi. Bunlar; zzet Altnmee, Belkis Akkale, Musa Erolu, Recep Kaymak, Bedri Ayseli, Sreyya Davulcuolu, Kmil Snmez, Yavuz Top, Canan Bakaya, eref Talova, Murat obanolu (merhum). Bir Baka Mzik Topluluu; Temeli, Sadi Yaver Ataman tarafndan atlan hatta Muzaffer Sarszenin Yurttan Sesler Topluluundan nce kurulan ve daha sonra olu Adnan Ataman tarafndan devam ettirilen stanbul Belediye Konservatuar icra heyetidir. Halk mzii adna nemli hizmetleri olan Kurumun teknik kadrosu bugn ok eksik durumdadr. Bu resm kurumlara paralel olmak zere stanbul, Ankara, zmir ve dier birok ehir ve ilede Valilik, Belediye, Halk Eitim Merkezi, Vakf, Dernek, Kurum, Kurulu bnyesinde icraya ynelik koro, topluluk, ses, enstrmanlarn kullanld halk mzii icrasna ynelik faaliyetler sz konusudur. Ayrca bu alanda kendisini bulunduu kltr sanat ortamnda hoca konumunda gren binlercesi de bu konuda kendi merebince icraya ynelik katk salamaktadr. TRT ve zel kanallarda son yllarda yaplan en fazla be TV yarmas hari hepsi sama sapan pespaye icralardan ibarettir. Hem nicelik hem nitelik asndan koca Trkiyeyi utandracak cinstendirler. cra Kurumlar ve craya Dair Deerlendirme TRT Kurumu; merhum Sarszenle balayan Yurttan Sesler Topluluu, kuruluundan 90l yllara kadar baarl biimde misyonunu devam ettirdi denilebilir. O tarihlerden biraz nce devreye girmi olan zel TV ve radyolar karsnda daha ziyade sunum ve tema konusunda refleks gelitirmediinden, ayrca sanatlarnn kurum d icralarna izin verilmediinden dolay fonksiyonunu yitirdi. Reyting telana kaplp kamu yayncs olduunu unutan her ynden zel radyo, TV ve icralara zenmeye baland ve bugnk noktaya gelindi. 1985 ylnda siyasi otoritenin tasarrufu

3. cra Kurumlar

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

78

dorultusunda sanat faaliyetlerinin Kltr ve Turizm Bakanl bnyesinde toplanmasna karar verilmi olmal ki devlet korolar ve topluluklar eklinde bu at altnda yaklak 250 sanat hlen icray sanat yapmaktadr. Gerek kuruluunda gerekse daha sonraki yllarda siyasi ve zel tavassutlarla alnan sanatlarn istisnasz yars yetersiz olduu iin gelecei de karanlktr. Mehmet zbek ynetimindeki Ankara Devlet Trk Halk Mzii Korosunun ilk on yln baarl sayabiliyoruz (1986-1996). Bunun dnda bu koro ve topluluklar sradan festival, enliklerle avunmaktadrlar. Tm bunlarn yannda Unkapan kaynakl icralar var ki, be sanat dnda gerisi yetmi iki milyonluk Trkiye adna gruh diye nitelenecek trden. Sanat, sanat, repertuvar, iir, gfte, form, eser, beste, jest, mimik, kltr, hitabet, slup, tavr, sahne kyafeti, genel estetik, mikrofon kullanma vb. konularda glnecek dahas alanacak konumdayz. Sanat diye takdim edilenlere dair kritik yapacak olursak; semah okurken kalasyla, elleriyle ritm, alk tutturan bayan solistler; Dardaym ben dardaym / Drt duvar arasndaym (Hapishane) trksn hareketli final eseri seip konuk sanatlar ile birlikte stdyo konuklarna gbek attranlar, kendisini lkenin bir numaral sanats sayp da sradan konuklarna; Benim sesim senden daha tiz. diye diapozon denemeleri ile ses yarna girenler, sunucunun; Sigara iiyor musunuz? sorusuna; Maalesef, imiyorum. diyen sanatlar! Sunucunun programn sunduu sanatnn sradaki trksnn bir Tatyan Havas olduunu anons ediyor ve okuyacak sanatya soruyor; Sayn . imdi okuyacanz Tatyann ne demek olduunu seyircilerimizden merak edenler iin aklar msnz? Cevap; imdi okuyacam trk bir Tatyandr. lmi(!) cevabn veren sanat Irak-Trkmen ivesiyle Kalenin-Kalann dibinde bir ta olaydm yerine; Kalanun . diyerek, Kerkk trks okuduunu zanneden ya da her Kerkk trks arasna mecburmu gibi vay vay, baba, aha kelimelerinin konmasnn gerekliliini zanneden zavalllar, sahnede dervi selam verenler, mikrofonu koltuunun dibine koyanlar, bin voltluk elektrik arpm gibi titreyenler, akli dengesini yitirmi meczuplar gibi duygulu icra adna garip

hareketler yapanlar, yirmi, yirmi be yanda olup da iki yz bestesi olduunu syleyenler, sahnede, TVde drt dme ap gsnn kllarn gsterenler, cehaletini ekille salamaya alarak kpe, papyon, top sakal, kot pantolonla halkn huzuruna kanlar, halkn saf duygularn suiistimal etmek zere zoraki hayranlk uyandrmak iin koruma, menajer, paral gstermelik fanatikleri etrafnda bulunduranlar, okuduu arknn, trknn ezgi ve temasndan haberdar olmayan zavalllar, szm ona, yorum ad altnda cahilce karakteristik ezgi kalplar ile oynayanlar, iki kelimeyi bir araya getiremeyip de TV, radyo program sunan trkcler kompleksinden ya da yetersizliinden dolay kendilerinden daha yeteneksizleri konuk olarak arp ezmeye alanlar, hobi seviyesinde birok insann dzeyinde olmasna karn srf siyasi, ideolojik evrelerce sahiplenilen bir ekilde yazl ve grsel iletiim aralar ile kof hret konumunda olanlar, normalde sesi olmad hlde teknoloji glgesine snan zavalllar, birilerinin dostu postu (kadnlar iin geerli) konumunda olan zavalllar vb te her eye ramen, belirli konularda saygnl olan yetmi iki milyonluk Trkiyenin mzik kurumlar ile ilgili aratrma, eitim ve icra!

Dnyada birok lkede l olan halk mziine karn lkemizde her ynyle ok zengin ve renkli bir konuma sahip trk kltr etrafnda olumu kurumlar ve bununla itigal eden ahslar oturup dnmeli ve de refleks gelitirmeli. Konunun esas muhataplar bellidir. Bunlar, topu taca atamazlar. Devletin btesinden salam olduklar mali, fiziki, teknik imknlarla Trkiyeye yakr iler, projeler yapmak durumundadrlar. ayet yapamyorlarsa bunun ad bilgisizlik ve beceriksizliktir. Devlet, salad imkn nispetinde bu kii ve kurumlardan hesap sormaldr. Buna ramen netice alnamyorsa her trl brokratik ve zel menfaate ynelik gereksiz direnler bertaraf edilerek, ok daha dzeyli, ok daha ekonomik olacak zel sanat projelerini destekleme yolu denenmelidir. lkemizdeki tm aratrma, eitim, icra kurumlarna, Azerbaycan, zbekistan hatta Trkmenistan rnek almalarn neriyorum.

Sonu

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

79

Hicran manifestosu
OSMAN KOCA

idiyor Mzeyyen. aka deil. Toplam pln prtn. Eikte bekliyor beni. Gs hzla arpyor. aka olsun iin, rya diyerekten kapyorum gzlerimi. Siyah, simsiyah kokuyor nefesim. Korkuyorum. Hazr deilim. Ne hazr! Onsuz yapamam. Bunu o da biliyor. Gitme demek geiyor iimden. Ayaklarna kapanp yalvarmak ve boazm patlatrcasna seni seviyorum diye haykrmak. Ne ki bi eyler dmleniyor iimde. Tepeden trnaa zangr zangr titriyorum. Gitmelere alk deilim ben. Hele hele Mzeyyensiz asla yaayamam. -Gidiyor musun gerekten? Dnmeyecek misin bi daha? Katran ykl gece. Bulutlar alamakl. Ar havas dehlizin. Genzimi yakan, iimi kasp kavuran gelgit dncelerin tazyiki altnda enikonu bunalyorum. Kaponunu geirip atksn doluyor boynuna. Srtm dnyorum. Bir bebek gibi, ocuk gibi hkra hkra alamak istiyorum. Dokunsalar devrilecek kadarm. Duygularm hercai, allak bullak kafam. Giderse, zkym kanlmaz. Kapdan kt m nefes almak bana haram. ok sevdim onu. Ne ok sevdim hem. Dile kolay alt yldr beraberiz. lk tantmz gn, dn gibi hatrmda. Yine bylesi yamurlu bir havada, neon lambalarnn titrek ve kesik karaltsnda skdardan geliyordum. Lodos hrn m hrn. Martlar yatsya ekilmi. Sular kabarp tamakta. Mzeyyen en arka koltukta, masada duran roman okuyor. lk gz ars, gz sars derler. Bir bakta vurulmutum. Az uz, yle byle deil; aksine fena, mthi vurulmutum. Kaynan bilmesem de iimde skn eden duygularn tahakkm altnda tuhaf olmutum. Aka paka yz, ivit gzleri, altuni kt salar bir bir ilenmiti genlerime. Ak kokuyordu hava. im iim, srm srm ak. Nasl indiimi, pei sra otobse neden bindiimi, evine kadar onu niin takip ettiimi bilmeksizin tam iki saati yollarda kat ettim. Akln pazara karan avare gibi, sersem ve andavalca dolandm durdum. Islandm, srlsklam oldum. ken avurtlarma, titreyen bacaklarma, nariei yanaklarma aldr etmeden o gece hep onu dndm, ryama misafir ettim.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

80

Hayaliyle her gece couyor ve fakat her sabah gerei karsnda sklm pklm oluyordum. Nice iirler, mektuplar buru buru oldu heyecandan slanan avularmda. Alamadm bi trl. Alamadka daha bi byd iimdeki sevgi. yle ki haftasna varmadan ulalmaz, ulalamaz sevgilim oluverdi. -Mzeyyen, ltfen Ltfen Mzeyyen Yreim kan alasa da belli etmeyeceim. Dtm grsn istemiyorum. Ah Mzeyyen, ne ok sevdim seni ben. Beni brakp, terk edip gidersen -Ouz, kyorum ben. k demesem, kma diye inlesem Ne fayda! ler tutar yan olmayan tkrldm bir dn kekremsi tortusunda bouluyorum Mzeyyen. Anlyor musun, boumlanyorum. Biliyorum birazdan gideceksin ve fakat glgen beni bekleyecek. Eie sinecek kokun, anlarn terk etmeyecek. Olsun git. Ben, sensiz; evet ben, sensiz Kahretsin, yaayabilmem Gidiyor musun Mzeyyen? Bunun aka olduunu syle yalvarrm. Hibir ey olmam gibi, hibir ey yaamamz gibi byle sorgusuz-sualsiz gitmeyeceksin di mi? Az-biraz oyalan bari. En azndan bi ay iimlik olsun, bekle Ben de bekleyeyim. Bekleelim bi aylk. Bi kou gidiveririm mutfaa. Ketl hazrlar, sana o ok sevdiin adaayn hazrlarm bi solukta. Sen meraklanma. Yaparm. Hatrlyor musun? Sinemadan dndydk. Yorgunduk. Ko Lola Kou izlemi ve Lolaya inat afacan ocuklar gibi sinemadan eve kadar hi mola vermeden komutuk. O akam ne kadar da mutluyduk. Karlkl kanepelere uzanp saatlerce evet saatlerce gzlerimizle konutuyduk. Eriyorduk. Sevmenin-sevilmenin, sevenle sevilenin akna dn dn alap ne de tatl hayaller kurduyduk. Ve ben kalktydm. Sana ada, kendime paaay hazrladydm. Ve biz sanki ak iiir gibi, aylarmz iimenin heyecanyla nasl da coup tamtk. D kapya dnd Mzeyyen Gidecek Kararl Bi veda, kyacak canma; zamansz bi rest, darmaduman edecek krlas kafam. Gitme Mzeyyen, ne olursun gitme diye bar bar baracak kalbim. Ne ki dilim elvermeyecek sylemeye. Hznbaz yanlarm beraberinde gtrecek. Ve ben kahrolunmuluun iflah tanmaz snrlarnda bir berdu, meczup gibi yana yakla trkler racam. -Hadi git Mzeyyen. Belki bi daha bulamayacaksn beni. Belki sradan bir gazetenin nc sayfa kepazeliine bulak edeceksin beni. Baz baz geleceksin bama. Kah iyicil, kah ktcl anlarmz sereceksin yatama. G bela dorulacam yerimden. Can havliyle yakaracam sana. O ok sevdiimiz dnlmez akamn ufkunu seyre dalacaz ve ben kan tkreceim asfalta. Sen ise bi gidimlik drtler iinde beni bi bama brakacak ve onatsz hlyalar iinde srra kadem basacaksn yle mi? Bak ite kayyor yldz. Dnya kayyor ayaklarmdan. Palas pandras kmalym dar. Uzanmalym ge. Ellerim demese de gzlerim yapmal yakana. Fakat ilenmemeliyim asla. Gsm yara yara kanatacam adn. Seni kalbime gmmenin huzuru iinde uzun, upuzun bi uykuya dalacam. afakla gireceksin ruhuma. Okayacaksn siluetimi.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

81

te o zaman ben, delimen yreimi yuvasndan skp sana uzatacam -Seni sev Mzeyyen! Ne zor sylemek. lmek ilmek yaa, dirhem dirhem konu Konuabilirsen Yutkunamyorum, daralyorum, nefes alamyorum. Szlyor burnumun direkleri, genzim yanyor, yreim kanyor, gzlerim yaaryor. Bak ite nasl da tir tir titriyorum Kapy yavaa aralad. Sokak lambasndan szan kla lolat dehliz. im bi ho oldu. Frtnalar koptu ruhumda. Buulu gzlerle bakyorum ardndan. Duruyor, hareket ediyor Kmldyor, duruyor Gidiple gelmek arasnda bocalyor sanki ve ben umut tazeliyorum. Gitmesin iin habire dua ediyorum. Gelsin diye yalvar yakar dilim. Yats ezan okunuyor darda. Kutsi bi havayla ttsleniyor migrene yank bam. Bi an duraksyor Mzeyyen. Srt inip inip kalkyor. Ban eviriyor ar ar. Bakacak Bana bakacak Ve ben, atee maruz kalan buz gibi erim erim eriyeceim. -Hadi bak Mzeyyen. Gzler asla yalan sylemez Syleyemez Yemin olsun bu kez; kanana, buulu gzlerimi karmayacam gzlerinden. Pusatsz, duldasz, ryan duygularm devireceim. Kanavie gibi rgleip kt salarna konacam. -Bu, sende kalsn Titredi sesi Elleri de Kalsnd kalmasna, hem gitmesindi -Bende kalsn. Titredi sesim... Ellerim de Baktm, yandm, kahroldum Ezildike ezildim skdar dn vapurda martlara simit atarkenki fotorafmz. Onda mont, bende yamurluk. Yanaklarmz apal Sevincimiz apak Gitti Beni aclarmla, sanclarmla, ezik halimle bi bama brakp isentili yamura aladm alk alk Karman ormand dncelerim Bi gn, evet bi gn bu enkazn altnda kalacam biliyordum. Adm gibi, biliyordum Ne ki hazrlksz yakalanmak Ve sevdiini bi daha gremeyecek olmann ayrdna varmak te bu mflis yaant, zkyma gebedir

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

82

KUKLA VE KTABE
Bu kuklalarda neyin nesi. Solgun Yzleri. Tanan ruhlar olmal Salam kutular iindeki. Gnein doduunu sylesem inanmazlar ki. Bir papaan bana bakyor. Kendine syleneni Sylyor. nat iinde. Ellerim bana uzak ocuklara alk tutan, umut olan. imdi kalbim kanyor solgun bir resimde Yamur hafif hafif yayor Salarm unutuyorum kan ter iinde. te yanyor titreyen bo odalar Bu kitabeler kurtulu kaps olacak Arkasndan iirler yazlacak Siyahn beyazdan ayrld vakit Kuklac ilk grld yerde vurulacak. Dilini yutmu adam. Pimanlklar iinde Alnn ssl cama dayam. Bir harfe taklm Yalnzlklar iinde dnp duruyor. Kukla Ben miyim diyor ipin ucunu kaptran eytana Daldm bu tatl rya. Kukla kendisi olmaya kararlyd Kitabedeki eski yazlar okuduka Az kalmt kendine kavumaya Masmavi bir gkyz altnda Grmeseydi tuhaf bir rya Dnyann muammasnda Islak glgelere kanmasayd Kendisi olacakt.

BNYAMN DORUER

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

83

SMAL BNGL

ir hzn meltemi, bir esrik bak yakalad akamla gecenin arasnda Bir ince szyla sarsld yreim... Zamann ortasnda ylesine kalakaldm. Bir efkra tutulmu hislerimi, bir trknn ta derinlere ulaan, yakan, kavuran szleri ve yine en az onun kadar tesirli nameleri kl etti. Aklla yrek arasnda kararsz kalanlarn byk tereddd, iflah olmaz elikileri karsnda deta eridim, kendimden getim. Takatten dtm, gzlerim buuland, soluum kesildi, barm sanc istila etti, gvdemi ate bast. Serinlemek iin boz bulank akan aylara atasm geldi kendimi Yzyllar tesinden esip gelen sitem rzgrlar, nasl olur da hl gcn bu kadar korur? Bir trknn msralar arasna sktrlm bu hicran, kavuamama karsndaki bu hzn, bu vurgun yemilik nasl olur da bu kadar tesir eder insana? Nedir bunun srr, nedir bundaki sihir ve nedir bundaki g? Dille anlatlmas, kelimelere dklmesi, hikye edilmesi zor durum Ancak trklerle aranz iyiyse ve bu konuda biraz da dnme zahmetine katlanrsanz, az nceki sorulara bir cevabnz olabilir. Benim cevabm ve buradaki sr ve sihir u ki; atalar miras, yrein yaras trkler; anlayarak, dnerek, hissederek dinlendiinde, dokunan ite byle yakp geiyor. in zeti belki de bu Kavgamzla inletirken meydan, sevdamzla alatrken duyan; nlam gmzde trkler Bazen

isyanlarmza arka km, bazen bir su olup dere tepe aarak, diyardan diyara dolam Bazen bir gln yapranda am trkler... Bazen turna kanadnda sevgiliye mektup gtrm, bazen mazlumlarn elemlerini dile getirmi, bazen szleriyle zalimlere cevap olmu trkler Bazen bir gelinin alayna elik etmi, bazen bir gelinciin boynu bkklne Hani air Vahap Akba da diyor ya Mzrapla Tel Arasnda adl iirinde: Balamamn tellerine veyikler konar balam Yreimiz mell mahzun Trklerde yunar balam Gnlmzn mihverinde Sevda filiz verdiinde Mzrapla tel arasnda Gayri zaman donar balam Kara kn ayaznda Dudakta sz buz olanda Bir muhabbet alaznda Ah bu air yanar balam Gzellii, grkemi, insanl artran inceliiyle; asrlardr yurdumuza, topramza, evimize barkmza mihman olmu; gh yreimizi ferahlatm gh

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

84

bizi birbirimize balam trkler Gh at olup acmza konmu gh sevgi olup yzmzde parlam; gh ayrlanlarn zntsn gh kavuanlarn sevincini temsil etmi trkler leni yiteni, geip gideni, alayan gleni, daha baka birok eyi hatrlatmadan geri durmam ve bunlar; kltr ve zihin corafyamza silinmeyecek bir ekilde kazm trkler Ve btn bunlarn sesini duymadan, duyurmadan, adna kayt dmeden geip gitmemi trkler Szleri ve nameleriyle esip gitmi Anadolu corafyasnda bir batan bir baa Gece denmemi, gndz denmemi; sylenir olmu yedi iklim drt kede Bazen Arnn doruklarndan ses vermi, bazen Allahekberi mekn tutmu; orada sonsuza kadar, vatan uruna can vermenin byk kvancyla yatacak olan ulu ehitlerimizden, byklar henz yeni terlemi civanlardan haber getirmi. Bazen Aras boylarnda gezinmi turna katarlaryla; bazen ekmi gitmi ta Hazara ve daha telere Bir msra Ardahann payna dm trknn, bir msra Idra Bir ktasyla serhadd bekleyen Karsn derdini tam rmaklarca, vadilerce doudan batya Bir ktas; Erzurumdan Erzincana ulam, bir ktas Bayburtta bir gzele kul olmu, bir ktas Sivasta bir n sazndan dklm; sesinden ses, renginden renk, nakndan nak vermi duyana, iitene, dilinden anlayana Mahmur bir geceden kalkm, zge bir gndze hayal uurmu, bu topran sesini duyurmu, gereini bildirmi; oradan teye sevgiliye sitem, sevene dil olmu trkler Ve daha nice yerde durmu, dinlenmi; nice yeri inletmi, ka yree inci dizip ka yree gzya aktm trkler Nesilden nesile bozulmadan aktarlmak suretiyle, dilimizin sade ve berrak bir hlde gnmze kadar gelmesinde nemli pay sahibi olan Erliimizi, mertliimizi btn bir cihana anlatan; kltrmzn sacayaklarndan biri olarak bizleri yce bir millet olmann uuruna vardran ve btn bunlarn gnencini yaatan trkler Bazen; yree smayp taan, akacak yer bulamayan ve dokunduunda yakan bir byk isyan yklenir gnlmzn tercman trkler Yllar yl kor atelerde pierek sevda ekilen, uruna bin cefaya tahamml gsterilip, ileden geilip, her acya gs gerilen sevgili; btn bunlar elinin tersiyle bir yana itip vefaszlk ederek, bir anda ekip gitmi ve ellerin olmutur. k iin anlatlmas ve katlanlmas ok zor bir

acdr bu Ferhat olup; bu hmla, bu hnla, bu hznle; grzyle vurup dalar yarmak ister k Kerem olup; bu acyla yanmak, kavrulmak, kl olmak ister ki; belki bir kvlcm da ona erisin ve onu da yaksn Krolu gibi; barn dalayan atele amlbelde nara savurmak ister Ne hazindir ki; verilen szlerin yerine getirilmesi iin, dalar ap, yllarca gurbet elleri mesken tutan n dndklerini yapmas mmkn deildir. Hem de faydas da yoktur bundan sonra yapacaklarnn Zira ortada; ne sevgili kalmtr kavilletii ne de n drt bir yan tutan sevda Btn bunlarn nem arz etmedii kiilerce, uruna lmlere gidilip gelinen, uzak bir diyara grlm ve ellerin olmutur. Artk olan olmu ve bu durum ar bir yk gibi merhametli yreklere oturmutur. Ne yazk ki onlarn da; aresi imkansz bu dert yznden n yreinden kopup gelen feryada verecek cevaplar yoktur. mr ieini sevda yolunda solduran kederli k; straplarn sze ve nameye dkerek, bunun hesabn en yaknndakinden bir trk vastasyla sorar ve yzyllar ncesinden bir ayrln hikyesini bizlere ulatrr. Hem yle ki syledike zaman ortadan kalkar, mekn o mekn olur ve bu trk; daha nice bunun gibi kavuamayanlarn, yri bakalar tarafndan alnan kiilerin hline tercman olur. te bir trk ki Tertemiz baklardan szlp yanaklardan aa trk sadelii ve yrek delici bir name eliinde inen gzyalaryla; kavuamamann, vuslata erememenin resmini ne de gzel iziyor. akir enerden alnan Bayburt trksnde olduu gibi Hani diyor ya trky yakanlar: Odam kiretir benim Yzm gletir benim Soyun da gel yanma Terim ilatr benim Baba ben dervi miyem Krkm giymi miyem Ben sevdim eller ald Niye ben lm myem Sylendike dillenir, dillendike yaylr Anadolu corafyasna bu trkler Atalar miras gnl yaras trklerimiz Ve bilinmelidir ki bu corafyay yurt tutanlar; dilinin ve trklerinin kadrini bildike, daha nice yllar sylenip dinlenecektir.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

85

MER FARUK YALDIZKAYA

rke sylenmi iir anlamna gelen Trknn Trk szcnden geldii gr bilim adamlar tarafndan genel olarak kabul edilmektedir. Yani, Trk kelimesine Farsa - ilgi ekinin getirilmesiyle meydana gelmitir. Trke has anlamna gelen bu sz, halk aznda Trk ekline dnmtr. slamiyet ncesi Trk edebiyatnda genel olarak ezgi ile sylenen iirlerin, baka bir ifade ile trk ve komalarn genel ad yr olup Divan Lgatit -Trkte ise bu kelime r[1] eklinde gemektedir. Trk szne, baz Trk boylarnda, bugn, aada sayacamz kelimeler karlk olarak kullanlmaktadr. Trkye; Azerbaycan Trkleri; mahn, Bakurt Trkleri; halk yr, Kazak Trkleri; trki, trik, halk eni, Krgz Trkleri; eldik r, trk, zbek Trkleri; trki, halk koii, Tatar Trkleri; halk cr, Trkmen Trkleri; halk aydm, Uygur Trkleri; naha, koa nahisi,[2] Kumuk

Trkleri; yr,[3] Nogay Trkleri; yr,[4] Karaay Malkar Trkleri; cr,[5] Irak Trkleri; beste, mahn, halk trks,[6] Gagauz Trkleri trk,[7] Tuva Trkleri; kojamk,koja,[8] Saha (Yakut ) Trkleri; ra,[9] Kosova Trkleri; trk,[10] Bulgaristan Trkleri; trk,[11] Altay Trkle-

1. Divan Lgatit-Trk Dizini Endeks, (ev: Besim Atalay), IV. Cilt, 3.bas. TDK yayn, Ankara, 1991. 2. Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Ank., 1991, s. 908-909.

3. Dr. etin Pekacar, Kumuk Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, IV. Cilt, 3.b., Ankara, 1998, s.320. 4. N.A. Baskakova (Red.) Rusa-Nogaya Slovar, Moskova, 1956, s.420 5. Dr. Wilhelm Prhle (ev. Prof. Dr. Kemal Ayta), Karaay Lehesi Szl, Kltr Bakanl yayn, Ankara, 1991, s.22. 6. Prof. Dr. Gazanfer Paayev (Aktaran Do. Dr. Mahir Nakip), Irak Trkmen Folkloru, stanbul, 1998, s.501. 7. Harun Gngr Mustafa Argunah, Gagauz Trkleri, (Tarih - Dil -Folklor ve Halk Edebiyat), Kltr Bakanl yayn, Ankara, 1991, s.53- 45, 108. 8. E.R. Teniev (Red.), Tva Orus Slovar, Moskova, 1968, s.245. 9. M. Fatih Kiriolu, Saha (Yakut) Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, IV. Cilt, 3.bas., Ankara, 1998, s.501. 10. Prof. Dr. Nimetullah Hafz, Kosova Trk Halk Edebiyat Metinleri, Pritine, 1985, s.86 109. 11. Prof. Dr. Nimetullah Hafz, Bulgaristan Trk Halk Edebiyat Metinleri I, Ankara, 1990, s.14.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

86

ri; kojon,[12] Krm Tatar Trkleri; cr,[13] uva Trkleri; yuri,[14] adn vermilerdir. Trk terimi, ilk defa XV. yzylda Dou Trkistanda aruz vezniyle yazlm ve zel bir ezgi ile sylenmi iirler iin kullanlmtr.[15] Bu kitapta esas itibariyle konu edilen trden, yani hece vezni ile sylenmi trklerin Anadoludaki ilk rneini ise XVI. yzylda buluruz. Trk ekline uygun ve trk adn tayan, szn ettiimiz, bu para, XVI. yzyl halk airlerinden ksz Dedeye aittir. eitli kaynaklar ve aratrmaclar trky bir tr olarak ele aldklarnda ou ortak bir noktada birleen tanmlar yapmlardr. Yararl olaca dncesiyle bunlardan bazlarn burada zikretmeyi uygun buluyoruz: Trke Szlk: Hece lsyle yazlm ve halk ezgileriyle bestelenmi manzume.[16] Meydan Larousse: Gfte olarak halk iirini alan ve halk ezgileriyle beslenmi ark eidi.[17] Edebiyat Lgati: ou 11 hece ile nazmedilmi ve umumiyetle Anadoluda bestelenip sylenilmee balanm olan milli nameli arklardr.
[18]

Edebiyat Terimleri Klavuzu: Trke zg anlamndaki Trkden gelmektedir. En ok sekizli, on birli llerle sylenir. ou anonim halk edebiyatnda yer alan bu trklerde ak, gzellik, tabiat, genlik ve ackl konular ilenir.[19] Fuad Kprl: Trklere mahsus bir beste ile sylenen halk arklardr. [20] Ahmet Talt Onay: Trklere mahsus lahin ile sylenen arklardr. ekilden ziyade lahne,
12. Emine Grsoy Naskali, Muvaffak Duranl, Altayca Trke Szlk, TDK yayn, Ankara, 1999, s.114. 13. Zsuzsa Kakuk, Krm Tatar arklar, TDK yayn, Ankara, 1993, s.93 14. H. Paasonen, uva Szl, TDK yayn, stanbul, 1950, s.217. 15. Cevdet Kudret, rneklerle Edebiyat Bilgileri I, stanbul, 1980, s.295. 16. Trke Szlk, 1. bas., Ankara 1989, s.1504. 17. Meydan Larousse, 2.bas., stanbul 1990, s.390. 18. Tahir-l Mevlev, Edebiyat Lgati, stanbul 1973, s.176. 19. Edebiyat Terimleri Klavuzu, stanbul 1975, s.395. 20. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. bas., Ankara 1981 s.246.

besteye benzer.[21] emsettin Sami: En asl Trklere mahsus lahinde ark, Ahmet Kutsi Tecer: Varsa, Trkmani gibi trk de eski yrlardan yani mill musiki kaynaklarndan domakla beraber yabanc kltrle karlalan blgelerde (mesela Irak, Suriye, Msr gibi) ona verilmi bir isim olsa gerek, Trk, Edmon Sousseyin deyimiyle, farkl isimleri olan ok eitli mahsullere verilen addr.[22] Cem Dilin: Trk, trl ezgilerle sylenen, bir anonim halk iiri nazm biimidir. Syleyeni belli, kiisel halk iiri biimleri arasna giren trkler de vardr. Trk, her iki ble de girebildiinden halk edebiyatnn en zengin alandr.[23] Pertev Naili Boratav: Dzenleyicisi bilinmeyen, halkn szl geleneinde oluup gelien, adan aa ve yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiikliklerle (zenginlemelere, bozulmalara, krplmalara) urayabilen ve her zaman bir ezgiyle sylenen iirler. biiminde tanmlar. Pertev Naili Boratavn Trk Dili Dergisi nin Trk Halk Edebiyat zel Saysnda yaymlanan Halk iiri balkl yazsnn Halk Trkleri blmnde ise trk hakknda u bilgi verilmitir; Trkiyenin szl geleneinde, folklor ezgilerinin her eidi iin en ok kullanlan terim trkdr. Blgelerle konulara bal zel durumlara, ya da ezginin, szlerin eidine gre, trk szc yerine ark, deyi, deme, hava, az terimleri kullanlr.[24] Trkler iin Eflatun Cem Gney: Krolu, Kerem, Karacaolan, Emrah gibi, belli klarn trk havasna brnen baz paralar bir yana, asl trklerin ya ba belli deildir. Sahipleri bilinmeyen szl halk verimleridir.[25] grn
21. Ahmet Talt Onay (hzl. Prof. Dr. Cemal Kurnaz), Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi, Aka yaynlar, 1.bas., Ankara, 1996, s.63. 22. Hikmet Dizdarolu, Halk iirinde Trler, Ankara, 1969, s.102. 23. Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara, 1997, s.289. 24. Dr. Mehmet Yardmc, Balangcndan Gnmze Halk iiri, k iiri, Tekke iiri, Ankara, 1998, s.57. 25. Eflatun Cem Gney, Folklor ve Halk Edebiyat,

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

87

ileri srmektedir. Mehmet zbek Trkler balangta bir olay zerine yaklrlar. Bu olaylar btn bir milleti ilgilendirecek kadar byk nitelikler tayabilecei gibi, dar evrelerde meydana gelen cinsten de olabilir.[26] demektedir. Cahit ztelli: Halkn ortak mal olan bir edebiyat trdr. Azdan aza dolaan, kuaktan kuaa aktarlan szl edebiyatn en gzeli trklerdir. Trk, genel edebiyat trleri iinde bir nazm trdr. Yani, ll (vezin), uyakl (kafiye) dizelerle (msra) meydana gelir. Halk edebiyat iinde toplumun i alemini beikten mezara dek btn yaantsn kapsayan, en dikkate deer sanat verisi trklerdir.[27] Nihat Sami Banarl: Koma eklindeki bir manzumenin her drtlnde bir (beinci) veya bir (beinci-altnc) msra ilavesiyle sylenilen bir halk iiridir.[28] Muzaffer Uyguner: Her msra kafiyeli er msral ktalar ile yine kafiyeli ve iki beyitten mteekkil ara nameleri olan ve alnp sylenen folklorik halk edebiyat mahsulleridir.[29] Herbert Janskye, gre trk: Byk tarihi hadiseler karsnda halk kitlesinin sevinlerini veya mitsizliklerini; byk ahsiyetler hakkndaki sayglarn veya nefretlerini; genler arasnda geen hazin ak hikyelerini, mill hece veznini l alan ve kalpleri fetheden msralarla, derin bir muhteva iinde dile getiren edeb, ayn zamanda msiki bakmdan ehemmiyete haz olan bu kendine z bestelerle sylenen; dar mansyla ise tarihi bir vesika mahiyeti gsteren Trk halk iirinin en eski trlerinden biri.[30] Dr. Doan Kaya trky yle tanmlamaktadr: Halkn ruh halini, derdini, neesini, zevkini, dnya grn, inancn, karlat hadiseleri
stanbul 1971, s.235. 26. Mehmet zbek, Folklor ve Trklerimiz, 2.bas., stanbul, 1983, s.63. 27. Cahit ztelli, Halk Trkleri, 2.bas., stanbul,1983, s.11-12 28. Nihat Sami Banarl, Metinlerle Edeb Bilgiler I, st., 1950, s.82. 29. Muzaffer Uyguner, Trk zerine, TFA, III (66). 1.1955, s.1042. 30. Herbert Jansky, Trk Halk iiri (ev. Abdurrahman GZEL), Dnya Edebiyatndan Semeler,

yanstan; hece lsyle ve bir veya drt msral bentlere ou defa balantlarn getirilmesiyle, sylenen; manzum ve ezgili anonim rnlere trk denir.[31] Alman mzik bilimci Hugo Riemann, halk mzii kapsamna u geleri alr: 1. Ezgi ve szlerinin yaratcs belli olmayanlar, anonim bir yapda olanlar. 2. eitli nedenlerle oluan olaylar karsnda halk tarafndan benimsenmi ve halk ezgisi niteliine brnm rnler. 3. Halk diliyle olumu, ezgisel ve uyumsal yaps kolayca anlalan, bellee kolayca yerleen, bu nedenle, popler (herkes tarafndan benimsenen ve tutulan) bir zellik tayan ezgiler. Fransz halk mzii uzman Michell Benete gre halk mzii ise, Halk tarafndan benimsenen ve szl gelenek biiminde kulaktan kulaa yaylan ezgilerdir. ngiliz halk mzii uzman Prata gre; Halk mzii, kyl ve halk arasnda kp, gelenek haline gelen ezgilerdir. Yine bir ngiliz aratrmac olan Bremerse gre ise halk mzii; halkn mterek mal olan, sde, samimi, dz ve yaln ezgilerdir. Bestecisi olmaz, anonimdir. Trk halk mzii aratrmacs ve Trk halk trklerinin derlenmesinde ilklerden olan Muzaffer Sarszen ise, halk mziini yle tanmlyor: lk bakta monoton gibi grnen halk trkleri, aratrdka, ezgi ve ritim ynnden renklilik ve eitlilik gsteren nefis bir sanat rnleri olduu grlr. Dnyada ne kadar doal ve sosyal olaylar varsa, tm halk mziine konu olmutur. Trk insannn doumundan lmne (beiktenmezara) tm yaamn, acsn, sevincini, duygu ve dncesini, yurt sevgisini trklerimizde grmek mmkndr. zetle, halk mziimiz, Trk halknn ortak mal ve milli kltrdr. Mzikolog ve halk bilim aratrmacs Halil Bedii Ynetken, Trk halk mzii, ok orijinal ve zengin bir mziktir. Modalmetrik ynden olduu kadar, yap ve form bakmndan da byk zellik ve gzellik tamaktadr. Zengin ve eitli alglara sahiptir. Dier taraftan, vokal mziin
31. Dr. Doan Kaya, Anonim Halk iiri, Ankara, 1999, s.132.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

88

terennm etmedii konu yok gibidir. En basit konulardan, en yksek konu ve olaylara kadar her ey, Trk Halk Mziinin terennm alanna girmi bulunmaktadr. Halkmz, bazen; Estergon, Belgrat, Selnik, Budin, Cezayir gibi Trk egemenliinin srd ve at stnde kl oynatt yerler iin, bazen; Krolu, Gen Osman, Murat Reis ve Gazi Osman Paa gibi yiitler stne trkler yakmtr. Gn olmu, yurdun dana-tana, uan kuuna, gn olmu, burcu burcu Anadolu kokan ieine ve nice gzellikler, sevgiler stne trkler sylenmi, bununla da yetinilmemi, ahlk, fazilet, felsefe, trklere konu olmutur. Grlyor ki, Trk halk, muazzam bir sosyal fonksiyona sahip, halk rhunun ses halinde aynas ve ifdesi olan bir sanat yaratmtr. Trk halk mzii aratrmalarnn nde gelen isimlerinden olan aratrmac Mahmut Rgp Gazimihal ise, Kendi halk arklarmza (folk song), genellikle trk diyoruz. Anadoluda ark ad pek bilinmez ve kullanlmaz. Genellikle, kulaktan kulaa gemek sretiyle halk arasnda yaylan ve yaayan trklerimizin ne dzeni bellidir, ne yakcs. demektedir. Veysel Arsevenin grleri yledir: Halk trkleri; koma, yiitleme, talama, at, ninni, destan gibi halk edebiyat trlerini iler. Sevgi, zlem, gurbet, ayrlk, doum, lm, askere gidi, dn-dernek, yerleme(iskn), g, kan dvas gibi temalar konu alr. tenlik, sdelik, gsteriten arnmlk, alak gnlllk nitelii gsterir ve gereki bir renk ve zellik tarlar. Hibir halk trksnn sznde veya bir halk oyunu havasnda, yapmack, iki yzllk ve kabalk grlmez. akaclk temasn ileyen trklerin szlerinde bile, insan abucak kavrayan scak bir grnt vardr.[32] Trkler iir ekli bakmndan genellikle komaya benzer. Ancak bu ifade btn trklerin koma eklinde olduu anlamnda alnmamaldr. nk baz trkler mani eklinde de olabilir. Genel olarak bir trk iki blmden meydana gelir. Birinci blmde bir trknn asl szleri yer alr ve bu blme bend ad verilir. kincisi
32. Mustafa Hosu, Geleneksel Trk Halk Mzii Nazariyat, zmir, 1997, s.4 -7.

ise, tekrarlanan ksmlardr ve her bendin sonunda tekrarlanan bu nakarat ksmlara da kavutak denir. br halk iiri trleri gibi, trknn de en byk ve nemli ayrc zellii ezgisinde grlmektedir. Koma ve mani tipindeki baz iirler, ezgilerinin deimesiyle trk olmaktadrlar. Trknn ayrc zellii eklinde deil, ezgi ve bestesindedir.

Trklerin tasnifi konusu, Trk halk iirinde ve mziinde hl hlledilmemi bir problem olarak durmaktadr. Bununla ilgili olarak Ahmet Talt Onay; Halk iirlerinde yalnz ekillerine ve nevilere gre yaplacak tasnifler noksan olur. nk, teganniyi de gzden uzak tutmamaldr.[33] derken, Petrev Naili Boratav, Halk trkleri, hem mzii, hem de iiri alkadar ettikleri iin folklor tetkiklerinde hususi bir yer tutarlar. Onlarn iki sahaya ait bulunmalar, evvel hususi bir metotla incelenmelerini icap ettirir. Halk trkleri zerinde alanlar, halk mzii kadar halk edebiyatn da gz nnde tuttuklar takdirde izhlarnda muvaffak olabileceklerdir; ayn mdekkikin her iki sahada vukufu olmad takdirde kolektif bir alma zarureti hsl olacakt.[34] diyerek problemin halk biliminin daha ok edebiyat ksm ile uraan bir uzmann veya sadece halk mzii ile uraan bir uzmann zebileceinden daha zor bir i olduunu belirtir ve bu noktada edebiyat alanndan gelen uzman ve mzik alanndan gelen uzmann ortak bir alma yapmalar gerektiini tavsiye eder. Bugne kadar; gerek edebiyatlar gerekse mzikologlar, kimi ortak noktada birleen trk tasnifi yapmlardr. Biz, bu konuyu uzmanlarna brakp, Mehmet zbekin Folklor ve Trklerimiz adl eserinde yapm olduu tasnifi, bizim derlemi olduumuz trkler iin de geerli olduu iin burada aynen vermeyi uygun buluyoruz. Buna gre trkler ana balk altnda toplanmaktadr:
33. Onay,8. 34. Petrev Naili Boratav, Halk Trklerine Dair Folklor ve Edebiyat 2, 2.bas., 1991, s.337.

Trklerin tasnifi

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

89

I. Ezgilerine gre, II. Konularna gre, III. Yaplarna gre, Mehmet zbek yapm olduu bu ana tasnifteki gruplarn her birini kendi iinde alt gruplara ayrarak ve her alt gruba rnekler vererek tasnifini yle srdrr: I. Ezgilerine gre: Ezgide esas olan usul ve ritimdir. Bu bakmdan ezgilerine gre trkleri de ikiye ayryoruz: I.1. Usulsz Olanlar: Bunlara uzun hava diyoruz. Uzun havalarn da eitleri vardr: Bozlak, Hoyrat, Divan, Koma, Kayaba, Maya, ukurova, Garip, Kerem, Kesik Kerem, Aydos, Ein, Mstezat, Trkmani gibi. Bu havalar ayrca azlara gre de ayrlrlar: Urfa Az, Kerkk Az, Erzurum Az, Acem Az vb. I.2. Usull Olanlar: Genellikle oyun havalar bu gruba girer. Bu ritimli, usul trklere Urfada Krk Hava, Konyada Oturak ad verilir. Krk havalar blgelere gre deiik adlar alrlar: Karadenizde Horon ve denizci trklerine Yal Havas, Harput yresinde kltm, Egede Zeybek, Ordu, Giresun, Marmara ve Trakyada Karlama, Erzurum ve Kars yresinde Smmani Az, Isparta ve Eridir yresinde Dattiri ad verilir. II. KONULARINA GRE: II.1. Lirik Trkler: nsan duygularn ok etkili ve cokun bir ekilde anlatld trkler bu gruba girer. II.1.1. Ak, sevda trkleri. II.1.2. Gurbet trkleri (Ayrlk, asker, mapushane trkleri). II.1.3. Atlar (lm, tabii afetler zerine). II.1.4. Ninniler. II.2. Satirik Trkler: Kiiyi veya toplumu knayan, yeren trkler bu gruba girer. II.2.1.Gldrc trkler (mizahi trkler). II.2.2.Talamalar, ilenmeler. II.3. Olay Trkleri: Belli bir olaya dayanan trkler bu gruba girer. II.3.1. Tarih trkler (destanlar, kahramanlk ve serhat trkleri).

II.3.2. Ekya trkleri (derebeyi, cinayet trkleri). II.4. Tren ve Mevsim Trkleri: Belirli anlarda, sylenen trkler bu gruba girer. II.4.1. Kna, dn, esvap giydirme treni trkleri. II.4.2. tikat ve mezhep trenleri trkleri. II.5. ve Meslek Trkleri: eitli meslek kurulular iin yaklm trkler bu gruba girer. II.5.1. Esnaf trkleri. II.6. Pastoral Trkler: oban ve kr hayatn anlatan, tabiat gzelliklerini konu edinen trkler bu gruba girer. II.6.1. Tabiat trkleri. II.7. Didaktik Trkler: Dinleyene ders veren, bir eyler reten trkler bu gruba girer. II.7.1. retici trkler. II.8. Oyun Trkleri: II.8.1. Ritmik dans trkleri. II.8.2. Temsil oyun trkleri. III. Yaplarna gre: III.1. Bentleri mani drtlklerden kurulu trkler: Anonim halk edebiyatnda en yaygn olan ekildir. Her drtln kafiye ekli mani gibidir. Hecenin 7, 8li kalplaryla yazlrlar. III.2. Bentleri iki msral trkler: Bunlar, balant (kavutak) msralarn eklenmesi ve bu msralarn saysna gre de deiik ekillerde bulunur. III.3. Bentleri msral trkler: Bunlara da balant (kavutak) msralar ekler ve bunlarn saysna gre deiik ekiller arz ederler. III.4. Bentleri drt msra olup, balantlar (kavutaklar) msra says olarak deien trk ekilleridir. III.5. Balantlar her msradan sonra tekrar edilen trkler. III.6. Balants bata olan trkler. III.7. Her bentten sonra deiik kalpta iki balants olan trkler.

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

90

Bir sredir yrtmekte olduum kitapvitrin sayfas sizlerden gelen olumlu-olumsuz eletirilerle srekli yenilenerek sizlere hitap etmekte. Bize ulaan kitaplarn okluu ve sayfa saysnn snrl olmas nedeniyle tm kitaplara yer verememekteyiz. Bize Gelenler alt bal altnda mmkn mertebe bu kitaplarn isimlerini de zikredeceiz. Kitapvitrin kemizle ilgili olarak her trl gr ve dnceleriniz iin e-posta adresimiz kitapvitrin@gmail.com

A. FARUK GLER

air ve yazar kimliiyle tandmz ve Trkeye gsterdii hassasiyetle gnllerde taht kuran Yavuz Blent Bakilerin Trk Edebiyat Vakf tarafndan kitab yaynland. Trk kltrne verdii nem ve milli, manevi deerleri n plana alan izgisiyle yllardr srdrmekte olduu sanat yaamnda birbirinden deerli eserlere imza atan Yavuz Blent Bakiler, Elibey (2.Basm), Muhsin Bakan ve Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr adl eseriyle karmzda.

Yavuz Blent Bakilerin bu eseri Azerbaycan Sovyetinin son yirmi ylna etki etmi bir lider ve onun grleri nda ekillenmi dnce-

Elibey (Azerbaycann unutulmaz lideri)

leri anlatmas bakmndan nemli. Kitapta gerek Elibey ile yaplan yz yze grmelere gerek Elibey zerine yaplan konumalara yer verilmesi esere bir belgesel havas katmakta. Elibeyin yetimesinde ve gelimesinde etkili olan etmenlere de yer verilen kitap, lider portresinin nasl ortaya ktn da gstermekte. Kitabn son blmnde Eliibeyin vefatndan sonra Trk basnnda kan yazlara yer verilmekte. Son blmde yer alan bu yazlar birok yaz arasndan seilerek bir ksm buraya nakledilmi. Bu yazlara nazar edilirse dikkatli bir seimin yapldn grebiliriz. Kitap, Elibey ve davasn bize tantmakta ve anlalr klmakta. Elibey (Azerbaycann unutulmaz lideri), Yavuz Blent Bakiler, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 2009

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

91

Yavuz Blent Bakilerin derledii ikinci kitap olan Muhsin Bakan adl eser, yakn dnem Trk siyasetinin etkin isimlerinden olan Muhsin Yazcoluna bir vefa rnei. Kimilerine gre elim bir kaza sonucu, kimilerine gre de bir kurgu sonucu hayatn kaybeden Muhsin Yazcolunun yaamn btn ynleriyle anlatmas bakmndan nemli. Kitapla birlikte Muhsin Yazcolunun mcadelesi ve siyasi vizyonu ilendii gibi yer yer kk anekdotlarla kayglar, umutlar da verilmeye allm. Muhsin Bakann elim helikopter kazas sonucu enkaz arama srasnda yazlan yazlarn da yer ald kitapta hatralar arlkl olarak yer almakta. Muhsin Yazcolunun ebediyete uurlanmas sonras bir sayg duruu niteliinde olan eser iin Yavuz Blent Bakiler byk bir vefa rnei sergilemekte. Muhsin Bakan, Yavuz Blent Bakiler, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2009

Muhsin Bakan

Sekizinci ehir
z Brakanlar
Bir ehrin i dnyasna girebilmek, onun kltrel deerlerine nfuz edebilmek ancak ve ancak o ehirde yaayan insanlar tanma sreciyle gerekleebilir. nk ehir, sadece betonarme yaplardan rlm bir sistem deildir. Nevval izgen, Kent ve Kltr adl kitabnda: Yani kent anlamsz bir yn deildir. Zaman boyutu stnde tutunmu bir organizmadr. Devinimdir. Hareket edebilen veya edemeyen her eyin ortak devinimidir kent imgesi. ehri anlayabilmek, onu yorumlayabilmek iin de o ehre damgasn vurmu, adn kazm kltr insanlarnn ayak izlerini takip etmek gerekmektedir. Bu dncelerle yola kan Zekeriyya Bican, yazm olduu Sekizinci ehirin ikinci kitab olan z Brakanlar alt balkl eserinde Elazla adlar zde olmu, ehrin kltrel dokusuna nfuz etmi insanlarn anlatmay, onlar yeni nesillere aktarmay kendisine vazife bilmi. 211 kiinin biyografilerine yer verildii almada yazar, isimleri belirlerken hangi kriterleri kstas aldna dair bir aklama yapmamakta. znel bir deerlendirme neticesinde kiilerin

Eserin ithaf ksmnda Karabadan balayarak Anadolu corafyasnda devam eden vefat etmi atalarnn ruhlarna bir Fatiha okunmasn belirten yazar 1980 ylndan itibaren Azerbaycana yapt seyahatler sonras intibalarn kaleme almakta. 25 yllk bir zlemin vcut bulmu hali olan eserde Azerbaycandaki Trklerin aclarn, sevinlerini, yaadklar dramlar, ekilen zulmleri Yavuz Blentin esiz kaleminden okumak mmkn. Satr aralarnda Azerbaycann Trkiyeye olan zlemi, beklentileri, hayal krklklarnn yan sra sosyalist rejimin kendi zerlerinde kurduu bask ve iddetin boyutlarn, yaanan insanlk dramlarn da grmekteyiz. Azerbaycan yreindeki bir ah damar kadar yakn gren yazar her Trk gencinin okumas gereken bir Azerbaycan resmi izmekte. Azerbaycan Yreimde Bir ahdamardr, Yavuz Blent Bakiler, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2009

Azerbaycan yreimde bir ahdamardr

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

92

belirlenmesi, Elaz iin yazarn gzyle bir z Brakanlar listesi hazrlanmasna sebep olmu. Ayrca yer alan baz isimlerin Elazda ne derece iz brakt da hayli sorgulanabilir nitelikte. Ancak baz isimlere yer verilmemesi de ayr bir soru iareti. Elaz iin hazrlanm bylesi gzel bir kitabn daha titiz aratrmalar sonucunda isim tespiti yaplarak yazlmasn gnl arzu ederdi. Elaz iin z Brakanlar alt baln kullanan yazar, kii seimlerinde sadece Elaz doumlular deil uzun sre Elaza hizmet etmi insanlar da deerlendirmekte. Yazardan Birka Sz bahsinde yazar keke eseriyle ve isimlerin tespitiyle ilgili daha aklayc bilgiler verseydi. Eserin banda Harput Kale Mahallesinde Bir Dn Alay balkl hikye ile balayan yazar tarihi bir olay kendi i dnyasnda kurgulayarak yorumlamakta. Prof. Dr. Esma imekin sunu yazsnda belirttii zere ahslarn doum tarihlerine gre bir tasnife gidilmesi Elazn son yz yl iindeki geliim ve deiimini de gz nne sermekte. Ancak eserin iinde bu syleme aykr bir sralamann da sz konusu olduu grlmekte. Kiiler anlatlrken kuru bir anlatm tercih edilmemesi, ahslarn yakn akrabalarnn yazlarna yer verilmesi; eserlerden alntlar yaplmas, hatralara yer verilmesi gzel dnlm. Tarihe tanklk eden fotoraflara yer verilmesi ise ierii zenginletirmi. Birtakm eksikliklerine ramen gelecek nesillere braklacak bavuru eser konumunda olan Zekeriyya Bicann kaleme ald Sekizinci ehir z Brakanlar, ehri ehir yapan Elaz insann anlatmas bakmndan gzel bir alma. Sekizinci ehir z Brakanlar, Zekeriyya Bican, rnek Ofset Matbaaclk, Elaz 2009, Tel:0424 2121732

Zamansz baheler
Mustafa Miyasolu yalnzca iir, hikye ve roman gibi edebiyatn ana trlerinde eser vermiyor; deneme, inceleme ve biyografi gibi teki trlerde de teklif tenkitlerini ortaya koyuyor. Bu kitaptaki yazlar, lkemizin temel kltr ve edebiyat meseleleri zerine kafa yoran bir sanatnn grlerini ve tespitlerini bir araya getiriyor. Zamansz Baheler, sosyal ve siyasi artlar da dikkate alan kltrel yazlardan oluuyor. Bu yazlar, getiimiz yzyln kltr hayatnda herkesi ilgilendirdii halde yeterli birikim ve saduyulu bak alaryla ele alnmad iin, hl vuzuha kavuamayan hususlar yeniden ele almaya alyor. O yzden de bu kitaptaki grlerin, elbette birer tesbit ve teklif olarak, her bakmdan tartmaya ak ufuk aray gibi karlanmas beklenir. Salkl bir kltr ve sanat hayat oluturmak yolunda, herkesten ok dnr ve sanatlara i dt ortadadr. Yerli bir bak asyla tutarl bir zihniyetin olumas bizim iin ok nemli. Zamansz Bahelerin yerli bir kltr hayat olumasna katks bizi sevindirecektir. Zamansz Baheler, Mustafa Miyasolu, Konak Yaynlar, stanbul, Eyll 2009 steme Adresi: Ticarethane Sok. Merkezefendi Mah. G/55. Sk. No: 6A. Zeytinburnu / STANBUL Tel: (0212) 638 18 51

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

93

baka biimde yargland ok grlmtr. () airin varl, ancak estetik duyula sezilebilir. Bundan tr de air hibir zaman tam olarak tantlamaz, ona ancak iaret edilebilir. diyor yazar. iir, sradan insanlarn yaants dnda yakalanan geni bir lemin; Yahya Kemalin ses diye isimlendirdii estetikle birlemesinden doar. air; btn insanlardan ayr bir dil konuur; nk kendine bir kei yolu bulmutur o, orada yrmektedir. Velhasl, airlik geni bir evren ve dolgun bir yaant ister. Klavuzu ise nce kendi gnldr airin...

Emre Miyasolu tarafndan tercme edilen eser, silahsz sava, tasz kral gibi kavramlarla anlan Gandhinin farkl kimlii ve kiiliinin nc ahslarn kaleminde yeterince yer bulamamtr. Bu kitap, onun hayatnn kendi kaleminden ele alnd bir eser olmas sebebiyle nemlidir. Emre Miyasolu, dnyaca tannm bu nemli ismin eserini Trkeye evirerek Gandhi ile zaman ve mekan tesi bir ba kurmakta. Mahatma Gandhi (Otobiyografi), ev. Emre Miyasolu, Konak Yaynlar, stanbul 2009

Mahatma Gandhi

Yirmi be yla yaklaan bir zaman diliminde, yaznn yan sra, deiik dergilerde iirleri de yaymlanan smail Bingl, uzun bir aradan sonra, iirlerinin bir blmn, Ay Dleri adn verdii kitapta bir araya getirdi. Ares Yaynlar tarafndan baslan kitaptaki iirler; yllar ierisinde Kra, Akademi, Kalem ve Onur, Dnce ve Sanatta Adm, izgi, Ay Vakti Trk Edebiyat, Dergh, Lika, Shan, Mortaka, Beyazdou, Tarih Yolunda Erzurum, Erzurum Sevdas, Bizim Klliye, Az Edebiyat, Buruciye gibi deiik dergilerde; edebistan, dergibi, turkedebiyat, turkuler, sanatalemi. net, gretmenlersitesi, iraze gibi edebiyat ve kltr sitelerinde yaymland. Ay Dleri; deneme, ehir yazlar, rportaj tarznda yayna hazr baka eserleri de olan Bingln, daha nce yaad ehirle ilgili olarak yazd portre ve denemelerini bir araya getirdii Trklerde Yaayan ehir Erzurum adl kitabnn ardndan yaymlad ikinci kitab. Ay Dleri, smail Bingl, Ares Yaynlar 2009

_______________________ Bize gelenler Ay dleri

Mcahit Kocann Ebcedhan, Ermi Sevinci, Alaturka Divan ve Kl ve Kelebek adl iir kitaplar ile yazar mdat Avar'n "idemleri Solan Bozkr" adl hikye kitab elimize ulamtr. Bu kitaplar ile ilgili daha geni bir deerlendirmeyi bir sonraki saymzda okuyabilirsiniz.

air ve yazar smail Bingl, iirlerini Ay Dleri adl kitapta toplad. air, ann kltrnn etkisi altndadr ve zamana baldr. Ancak yine de airin baka baka alarda, baka

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

94

NAMIK YUSUF
u saymzda ncelikle Bestami Yazgann Nar ve Gonca Yaynlarndan yeni kan drt kitabn tantmaya alacaz. Yazar ve air Bestami Yazgann Nar Yaynlarndan, Yamur Kular isimli masal ve Gkkua Sevinci isimli iir kitab; Gonca Yaynlarndan da Hazinenin ifresi ve Scak Ekmek Kokusu isimli hikye kitaplar kt. Ayrca Erdem Yaynlar, yazarn Gnele Ay Duymasn isimli iir kitabnn ikinci basksn yapt. 42. saymzn bir dier kitab nver Orala ait Karagzden Hikyeler: Karagzc Amca nver ORAL, dolu dolu 15 hikye ve 145 sayfadan oluan bir kitap yazm ocuklarmz iin. Okuduka Karagz analm ve Karagz yaatalm diye. Kymetini bilemediimiz, kklerimizin kendisi olan bir ift kahraman Karagz ve Hacivat yaatmay grev edinmi nver ORAL. ocuklarmzn byk bir zevk ve heyecanla izledii Karagze yeni oyunlar yazarak sahip kyor. Zamana ve sahiplenmeye alanlara kar. Bizden tek istedii ise onlar okumak, okutturmak... Hikyeler Karagzc Amca nver Oraldan, okumak ocuklardan Yanamzda sonsuz tebessmler vaat ediyor bu okumalar. Nar yaynlar ocuklarmz hibir zaman unutmayacak ve unutmadn da bast yeni kitaplarla bize gstermekten de geri durmayacak. Yaynevimizin dier yaynlarna gelince: Mehmet Nuri Yardma ait Yldzlarla Uyumak roman, Hasan Latif Saryceye ait, Beyaz Kanatl Ku roman ve yaynevinin kendisine ait 40 Hadis (nsan

likileri zerine.) Yazgan Bestami; Gkkua Sevinci, Nar Yay. stanbul. 2009 Yazgan Bestami; Yamur Kular, Nar Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Nar Yaynlar Mzik Film ve Reklmclk Ltd. ti. Ankara Cad. Vilayet Han. 10/202 Caalolu stanbul. Tel: (0212) 5123769 Yazgan Bestami; Hazinenin ifresi, Gonca Yay. stanbul. 2009 Yazgan Bestami; Scak Ekmek Kokusu, Gonca Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Gonca Yay. Tel:(0216)3184288 Oral nver, Karagzden Hikyeler, Nar Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Nar Yaynlar Mzik Film ve Reklmclk Ltd. ti. Ankara Cad. Vilayet Han. 10/202 Caalolu stanbul. Tel: (0212) 5123769 Yardm Mehmet Nuri, Yldzlarla Uyumak, Nar Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Nar Yaynlar Mzik Film ve Reklmclk Ltd. ti. Ankara Cad. Vilayet Han. 10/202 Caalolu stanbul. Tel: (0212) 5123769 Saryce Hasan Latif, Beyaz Kanatl Ku, Nar Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Nar Yaynlar Mzik Film ve Reklmclk Ltd. ti. Ankara Cad. Vilayet Han. 10/202 Caalolu stanbul. Tel: (0212) 5123769 Nar Yaynlar, 40 Hadis nsan likileri zerine ( Esprili llstrasyon ve Fotoraflarla), Nar Yay. stanbul. 2009 steme Adresi: Nar Yaynlar Mzik Film ve Reklmclk Ltd. ti. Ankara Cad. Vilayet Han. 10/202 Caalolu stanbul. Tel: (0212) 5123769

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

95

ar alk-ocak-ub at
2 0 0 9 - 1 0

96