rneklem ve statistikler

Ankara doumlu 1 yandaki (12 aylk) ocuklarn arlklarn incelemek isteyelim.

Arlk bir rasgele deiken olup, bir dalm sz konusudur. Bu dalmn bilinmesi
durumunda, belli bir araln olasl bu arala den ocuklarn orann, dalmn beklenen
deeri ise ocuklarn arlk ortalamasn anlatacaktr. Bilinmemesi durumunda ne yaplabilir?
ocuklarn arln anlatan (modelleyen) dalm nasl ortaya kartlabilir? Belli
parametrelere bal dalmlar arasndan birinin seimi, nerilen bir dalmn geerliliinin
snanmas, dalmn beklenen deer, varyans, ortanca gibi baz karakteristiklerinin tahmin
edilmesi ve baka problemler statistik Bilimi tarafndan zlmektedir. ocuklarn
kitlesinden rnekleme sonucu seilen ocuklarn arlklarnn (bir yana bastklar gn)
llmesi sonucu gzlem deerleri (veri, data) elde edilmektedir. Her bir gzlem arlk rasgele
deikeninin seilen ocuk (birim) zerindeki lm sonunda elde edilen deeri
olacaktr.Gzlenen bu saylarn her biri arl
( ( )) X kg
modelleyen dalma sahip ve
birbirinden bamsz n tane
1 2
, ...,
n
X X X
rasgele deikenlerinin ald deerler olarak
dnlmektedir.
Tanm 1 Bir X rasgele deikeni ile ayn dalma sahip ve bamsz olan
1 2
, ,...,
n
X X X

rasgele deikenlerine bu dalmdan bir rneklem denir. X rasgele deikeninin dalmna
kitle dalm ve n saysna rneklem hacmi denir.
1 2
, ,...,
n
X X X
rasgele deikenlerine bir rneklem dediimizde, bamsz ve ayn
dalml rasgele deikenler olduklarn kastetmekteyiz. Sonraki yllarda baka tr rneklemler
de greceksiniz.
Tanm 2 lme sonucunda
1 2
, ,...,
n
X X X
rneklemindeki rasgele deikenlerin ald
1 2
, ,...,
n
x x x
deerlerine gzlem deerleri, data, veri veya rnek denir.
1 2
, ,...,
n
X X X
lerin
olabilecek tm (
1 2
, ,...,
n
x x x
)
n
R
gzlem noktalarnn kmesine rneklem uzay denir.
rneklem uzay X ile gsterilsin.
n
X R dr.
1 2
, ,...,
n
X X X
rneklemindeki rasgele
deikenlerin gzlenen deerleri
1 2
, ,...,
n
x x x
olmak zere,
1 2
( , ,..., )
n
x x x X
dr.
Tanm 3
1 2
, ,...,
n
X X X
rnekleminin bir fonksiyonuna (bilinmeyen parametre iermeyen bir
fonksiyonuna ) istatistik denir.
Her istatistik bir rasgele deiken ya da rasgele vektrdr. rnein,
1 2
, ,...,
n
X X X
bir
rneklem olmak zere,
1
n
i
i
X
=

bir istatistik olup bir rasgele deikendir.

1
2
1
n
i
i
n
i
i
X
X
=
=

de bir
istatistik olup bir rasgele vektrdr. Bir
1 2
, ,...,
n
X X X
rneklemi ile ilgili sonsuz tane istatistik
(fonksiyon) tanmlanabilir. Baz istatistiklerin zel isimleri sz konusudur.
3
1
n
i
i
n
X
X
n
=
=

: rneklem ortalamas
2
2 1
( )
n
i
i
n
X X
S
n
=
-
=

: rneklem varyans
1
n
k
i
i
k
X
M
n
=
=

: k. rneklem momenti (k =1,2,3,...)

{ } { }
1 2 1 2
max , ,..., min , ,...,
n n
R X X X X X X = -
: rneklem genilii
1
( )
( ) ,
n
i
i
n
I X x
F x x
n
=

=

R
: rneklem dalm fonksiyonu
st101 dersindeki verilerin betimlenmesinde grdmz ortanca, eyreklikler, kutu
iziti, histogram ve dierleri de birer istatistiktir.
rnek 1 Bir yandaki ocuklarn kitlesinden rasgele seilen 10 birimlik bir rnek iin
arlklar,
1
x =
9.6 ,
2
x
= 7.7 ,
3
x =
10.2 ,
4
x =
10.5 ,
5
x =
8.2

6
x =
12.4 ,
7
x =
11.0 ,
8
x =
9.9 ,
9
x =
10.6 ,
10
x =
10.9 (kg)
olarak gzlenmitir. rneklem ortalamas (
n
X ), rneklem varyans (
2
n
S ), ikinci rneklem
momenti (
2
M
), rneklem genilii, rneklem ortancas istatistiklerinin ald deerler,
10
1
10
10.1
10
i
i
x
x
=
= =

10
2
10
2 1
10
( )
1.682
10
i
i
x x
s
=
-
= =

10
2
1
2
=103.69
10
i
i
x
m
=
=

rneklem genilii = 12.4 - 7.7 = 4.7

rneklem ortancas =
10.2+10.5
10.35
2
=
dr. Bir yandaki ocuklarn kitlesinden baka bir 10 birimlik rnek seilirse rneklem
ortalamas (
n
X ), rneklem varyans (
2
n
S ), ikinci rneklem momenti (
2
M
), rneklem genilii
ve rneklem ortancas istatistiklerinin ald deerler deiebilecektir, nk bu istatistikler
birer rasgele deikendir. Bu istatistiklerin alaca deerler hakknda bir eyler
syleyebilmemiz iin dalmlarn bilmemiz gerekmektedir.
3
rnek 2 Aadaki kavanozdan rasgele bir top ekilmesi deneyinde gelen say X rasgele
deikeni olsun. X rasgele deikeninin olaslk tablosu,
x
1 2 3 4 10
( ) ( ) f x P X x = = 2/9 2/9 2/0 2/9 1/9
ve
10
( )
3
E X m= = ve
2
20
( )
3
Var X s = = dr.

Kavanozdan iadeli olarak, n kez top ekildiinde gelen saylar
1 2 3
, , ,...,
n
x x x x

yukardaki dalmdan alnan n birimlik
1 2
, ,...,
n
X X X
rneklemindeki rasgele deikenlerin
gzlenen deerleridir.
1
n
i
i
n
X
X
n
=
=

rneklem ortalamas bir rasgele deiken olup, ald

deer
1
n
i
i
n
x
x
n
=
=

dr. Byk rneklem hacimleri iin Merkezi Limit Teoreminden

2
2
10
3
20
3
1
2
t
n
z
X
P t e dz
n
n
/

_




,

/

dr. Byk n ler iin
n
X ile ilgili olaslk hesaplamalarnda,
n
X nin kendi dalm fonksiyonu
yerine
2
10 20/ 3
, )
3
(
n
N normal dalmn dalm fonksiyonu kullanlabilir.
n
X nin
kendi dalmn elde etmek olduka zordur. rnein, iki birimlik
1 2
, X X
rneklemi iin
rneklem uzay,
(1,1), (1, 2), (1, 3), (1, 4), (1,10) , (2,1) , (2, 2), (2, 3), (2, 4), (2,10) , (3,1), (3, 2), (3, 3), (3, 4), (3,10),
(4,1) , (4, 2) , (4, 3), (4, 4), (4,10) , (10,1), (10, 2), (10, 3), (10, 4) , (10,10)

' ;

X
dr. Bu rneklem uzaynda, rnein
(1,1)
noktasnn gzlenmesi olasl,
1 2 1 2
2 2 4
( 1, 1) ( 1) ( 1)
9 9 9
P X X P X P X
(1,2) noktasnn gzlenmesi olasl,
1 2 1 2
2 2 4
( 1, 2) ( 1) ( 2)
9 9 9
P X X P X P X
(1,10) noktasnn gzlenmesi olasl,
1
2
3
2
1
4
4
3
10
1 2 1 2
2 1 2
( 1, 10) ( 1) ( 10)
9 9 9
P X X P X P X
(10,10) noktasnn gzlenmesi olasl,
1 2 1 2
1 1 1
( 10, 10) ( 10) ( 10)
9 9 9
P X X P X P X
dr.
1 2
2
2
X X
X
+
rneklem ortalamasnn alabilecei deerler ve bunlar almas olaslklar,
2
x
1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5.5 6 6.5 7 10
2 2
( ) P X x =
4
81
8
81
12
81
16
81
12
81
8
81
4
81
4
81
4
81
4
81
4
81
1
81
dr.
2
X nin beklenen deeri kendi olaslk dalmndan hesaplarsak,
2
4 8 12 16 12 8 4 4 4 4 4 1
1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5.5 6 6.5 7 10
81 81 81 81 81 81 81 81 81 81 81 81
( ) E X = + + + + + + + + + + +

270 10
81 3
= =
elde edilir. birimlik rneklem iin
3
X rneklem ortalamasnn dalm da elde edilebilir.
rneklem hacmi arttka rneklem ortalamasnn dalmn elde etmedeki ilem hacminin ok
artaca grnmektedir.
10
X nun dalmn bulmak bir mr alr. Bilgisayarda da ok kolay
olaca grlmemektedir.
statistiklerin dalmlarnn bulunmas statistik Teorisinin ura sahalarndan bir
tanesidir. Kitle dalm bilindiinde baz istatistiklerin dalm kolayca bulunabilmektedir,
bazlarnn dalmn bulmak olduka zordur, bazlarnn dalmn elde etmek mmkn
olmamaktadr.
rnek 3 ( )
2 2
( , ) , , (0, ) N ms m s R
dalml kitlelerden alnan
1 2
, ,...,
n
X X X

rnekleminin rneklem ortalamas iin,
2
( , )
n
n
N
X

:
olduunu biliyoruz (ispatladk).
2
2
2 1
( 1) 2 2
( )
n
i
n i
n
X X
nS
c
s s
=
-
-
=

:
olduunu ispatlamak biraz zordur (nmzdeki ders ylna kadar sabredin).
2
1
n
i
i
X
n
=

istatistiinin dalmn bulmak epeyce zordur (son snfta, belki yksek lisansta).
3
1
n
i
i
X
n
=

nasl
bir dalma sahiptir?
rnek 4 Kitle dalm q ( ) (0, ) q Q=
parametreli stel dalm olduunda,
1 2
, ,...,
n
X X X
rnekleminin toplam olan istatistik,
1
( , )
n
i
i
X n a b q
=
G = =

:
dalmna sahip ve ortalamas olan istatistik,
( , )
n
X n
n
q
a b G = = :
dalmna sahiptir (ispatladk).
1 2
, ,...,
n
X X X
rneklemindeki rasgele deikenlerin ald
deerlerden minimumuna eit olan,
{ }
1 2
min , ,...,
n
V X X X =
istatistiinin dalm nedir? V rasgele deikeninin ald deerler
(0, )
aralndadr. V
rasgele deikeninin dalm fonksiyonunu bulmaya alalm.
{ } ( )
1 2
( ) ( ) min , ,...,
V n
F v P V v P X X X v
{ } ( )
1 2
1 min , ,...,
n
P X X X v >

1 2
1 ( , ,..., )
n
P X v X v X v > > >

1 2
1 ( ) ( )... ( )
n
P X v P X v P X v > > >

1
1
( )
x
n
v
e dx

1
n
v
e

_

olmak zere, V rasgele deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,

( ) , 0
nv
V
n
f v e v

>
dr. { }
1 2
min , ,...,
n
V X X X =
istatistii
n

parametreli stel dalma sahiptir.

{ }
1 2
max , ,...,
n
U X X X =
istatistiinin dalm nedir? U rasgele deikeninin ald deerler
(0, )
aralndadr. U
rasgele deikeninin dalm fonksiyonunu bulmaya alalm.
{ } ( )
1 2
( ) ( ) max , ,...,
U n
F u P U u P X X X u
1 2
( , ,..., )
n
P X u X u X u

1 2
( ) ( )... ( )
n
P X u P X u P X u

0
1
( )
u x
n
e dx

1
n
u
e

_


,

olmak zere, V rasgele deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,

1
2
( ) 1 , 0
n
nx nx
V
n
f v e e v

_

,
>
dr.
rnek 5
1 2
, ,...,
n
X X X
Bernoulli dalmndan bir rneklem olsun. rnein, beyaz (salam)
ve siyah (bozuk) top bulunan bir torbadan bir top ekilmesi deneyinde beyaz top gelmesi baar
diye nitelendirilmi ise bir Bernoulli denemesi, dolays ile bir ekilite gelen beyaz top saysn
gsteren bir X rasgele deikeni iin bir Bernoulli dalm sz konusu olacaktr.
1 2
, ,...,
n
X X X

rneklemi, iadeli olarak yaplan n ekilite, her ekili iin gelen beyaz top says (0 veya 1)
olmaktadr. Ksaca, p beyaz toplarn oran olmak zere,
1 2
, ,...,
n
X X X
ler bamsz ve her biri
(1, ) , (0,1) b p p
dalml rasgele deikenlerdir.
1 2
, ,...,
n
X X X
rnekleminin bir fonksiyonu
olan,
1
( , )
n
i
i
T X b n p

:
istatistii, n ekilite gelen beyaz toplarn saysn gstermektedir.
1
n
i
i
n
X
X
n
=
=

istatistii ise n ekilite gelen beyaz toplarn orann gstermektedir. Buna rneklem oran
denir.
1
denemede elde edilen baar says
rneklem oran=
(deneme says)
n
i
i
n
X
n
X
n n

Bernoulli dalmnda
n
X rneklem ortalamas rneklem orandr. Torbadaki beyaz toplarn
tm toplara oran olan p says kitle orandr.
Bernoulli Byk Saylar Kanunundan
P
n n
X p

olmak zere, byk rneklem hacimlerinde rneklem ortalamasnn kitle ortalamasna

yaknsam olduu sylenebilir. Bununla birlikte Merkezi Limit Teoreminden, byk
rneklem hacimlerinde
n
X ile ilgili olaslk hesaplamalarnda,
n
X nin kendi dalm
fonksiyonu yerine
2
( , )
pq
N p
n
dalmnn dalm fonksiyonu kullanlabilir.
n
X
rneklem orannn ( 3 , 3 )
pq pq
p p
n n
+ aralna dmesi olasl,
( 3 3 ) ( 3 3) 0.9986
n
pq pq
P p X p P Z
n n
< < + < <
olup, %99 dan fazladr. Ayrca, n nin byk olmas sebebiyle ( 3 , 3 )
pq pq
p p
n n
+ aral
dardr. Kitle ortalamas p yi bilmediimizde, rneklem hacmini byk tutup, p yi
n
X rneklem
oran yardmyla tahmin edebiliriz.