4.

MOTOR N GEREKL FRENLEME SSTEMN KURMAK

Bu renme faaliyetinde asenkron motorlarn frenlenmesi (ani olarak durdurulmas) konusunda bilgi ve becerileri reneceksiniz. Fren motorlarnn balca grevi; tahrik sistemini hzl, gvenli bir ekilde daha ksa srede durdurmak, belli bir konumda tutmak ve gvenli frenlemeyi salamaktr. Fren dzeneklerinin iletmelerde kullanlmasnn gereklilii artk tartlmaz hale gelmitir. Hzl durdurma yntemiyle tahrik dzeninin bota alma ve l zaman blgelerinin azaltlmas ile sistem verimi daha da arttrlr.

4.1. Frenlemenin nemi ve eitleri

Motorlarn enerjisi kesildikten sonra rotorun kendi ataletinden dolay bir sre daha dnn srdrr. Yani motorun durmas iin durdurma butonuna basldnda, motor durmayp bir sre daha azalan bir hzla dnmeye devam eder ve sonra durur. zellikle byk gl motorlarn ebatlar da byk olduundan, durma sreleri uzundur. Bilhassa seri imalatta motorlarn durma sresi byk nem tar. nk seri imalatta kullanlan bir tezghta durdurma butonuna basldktan sonra paray deitirmek iin motorun durmas beklenir. Bu da hem zaman kaybna, hem de baz i kazalarna neden olur. Halbuki motor ksa srede durdurulursa zamandan kazanlarak daha ok i yaplr. te motorun durdurma butonuna basldnda hemen durmas iin yaplan uygulamaya frenleme denir. Gnmzde kullanlan ferenleme eitleri: Balatal frenleme Dinamik frenleme Ani durdurmadr.

4.1.1. Balatal Frenleme

ki adet balata aracl ile motor kasnann sklarak durdurulmasna balatal frenleme denir. Genellikle asansrlerde ve vinlerde kullanlan balatal frenleme, motor fabrikalar tarafndan zel olarak retilen motorlara uygulanr.

Bu eit frenlemede motorun kasna bir yay araclyla iki balata tarafndan sklr. Balatal frende bulunan bir elektromknats enerjilendiinde balatalar aarak motor kasnan serbest brakr. Balatal frenin ( A ) bobini frenleyecei motorun ularna balanr. Motor almaya baladnda elektromknatsn bobini enerjilenir. Balatalar motor kasnandan ayrlr. Bu anda motor henz ebekeye balandndan, yol alarak normal almasna balar. Durdurulmak istendiinde motor elektriksel olarak ebekeden ayrlr. Ayn anda (A) fren bobininin de enerjisi kesilmi olur. ekil 4.2de grld gibi Y yaynn etkisiyle balatalar motor kasnan skar. Motor kasna ile balatalar arasndaki mekanik srtnme, kuvveti motoru ok ksa bir zaman iinde durdurur. Balatal frenler asansr ve vin benzeri dzeneklerde kullanlan motorlarn frenlenmesinde ska kullanlr.

Stator ve rotor normal bir asenkron makinedeki gibi yaplr. Ancak mekanik bir frenleme dzenei ilave edilir. ebekeden beslenen bir frenleme bobini ile alan bu frenleme dzeni motordan ayrdr. Bu tr motorlar genelde d yzeyden soutmaldr. fazl asenkron motorlar standart paralardan yaplr. Kuru tipte alan bir fren dzeni, elektromanyetik bir aygttr. Bobinden akm geince oluan manyetik alann ekim kuvveti, yay kuvvetini yener ve fren braklr ve fren dzeni havalandrcnn bulunduu arka kapak ksmna yerletirilir. Sabit ksm fren yanndaki motor kapan hareketli ksm ise motor miline sabitlenir. Frenleme tepsisinin iki tarafnda balata bulunur. Balatalar motorun anmaya dayanklekilde yaplan motor yatak kapaklarna srtnerek frenleme yaplr. Sabit ksmda bulunan ekim tepsisi civatalar zerinden kapaa balanr. Snrl eksenel hareket yapabilir. Ayrca dnemez ve arasnda elektromknatsn boyuna gre 0,2 ~ 0,5 mm mesafe bulunur. Motor akm kesildiinde elektromknats bobininden de akm gemez. Bask yaylar ekim tepsisi zerinden frenleme tepsisini yatak kapa zerine bastrr. Bylelikle bir fren momenti oluur ve mil frenlenir. Sistemde elektromknatsn akm ayarlanarak bask balatasnn ve tepsinin birbirine kar uyguladklar kuvvet ayarlanarak fren momenti de ayarlanabilir. Fren bobini genellikle doru akmla beslenir. Bunun sebebi ise alternatif akmdaki sfr gei anlarndaki momentin de o anlarda sfr olmasdr. Bu ise istenen ayar fren momentinin de darbeli ve vuruntulu almasna sebep verir. Eer fren momenti ayarlanmayacak ve sadece ama kapama yaptrlacaksa elektromknats bobini istenirse alternatif akmla da yaplabilir. Fakat yine de denebilir ki ama kapama yaptrlacak olsa bile elektriksel bakmda iyi bir frenleme alternatif akmla yaplamaz. Zira alternatif akmda ama kapama sresi doru akma nazaran kat artar. Frenleme momenti akmsz durumda ve yay kuvvetiyle salandndan tepsi fren ayn zamanda bir gvenlik frenidir. Zira motor alrken ebekeden elektrik enerjisi kesilse bile fren kendi kedini kilitler ve dzenek durur. Fren momenti motor momentinin yaklak iki katdr. My=2.Mn

ekil 4.3teki devrede b2 butonuna basldnda, C kontaktr enerjilenerek kontaklarn kapatr. Mhrleme konta ve transformatre seri bal kontak kapanarak motorun frenleme bobinini enerjilendirir. Nvenin enerjilenmesiyle motor kasnagn skan balatalar kasna serbest brakr. Motor yldz bal olarak alr. Bir sre sonra d zaman rlesi Y kontaktrnn enerjisini keserek kontaktrn enerjiler. Motor olarak almasn srdrr. Motor durdurulmak istenirse b1 butonuna baslr ve motorun enerjisi kesilir. Ayn zamanda fren bobini de enerjisiz kalr ve balatalar yay vastasyla sklr. Bylece motor balatalarn motor kasnan skmas ile frenleme gereklemi olacaktr. Frenli Motorlar Mekanik ve elektriksel zellikleri QS tip motorlar ile ayndr. Kasnak taraf aks motor kapa pik dkmdr. Frenli motorlarda standart olarak 100V, D.C. gerilimle alan, gvenilir elektromanyetik fren mekanizmas kullanlmaktadr. zel uygulamalar iin fren voltaj detirilebilir. Enerji kesildiinde, yay kuvveti ile fren balatasn sktran hareketli disk otomatik olarak frenlemeyi gerekletirir. Tekrar enerji verildiinde manyetik olarak geri ekilen disk fren balatasn serbest kalmasn salayarak milin hareketini imkn salar. Fren balatas asbestsiz malzemeden yaplm olup uzun mrldr. Ayar halkas yardmyla fren momenti detirilebilir. Resim 4.1de frenli motor resimleri verilmitir.

Fren motorlar yardmyla i makinelerinin zorlanmadan ve snmadan frenlemesi salanr.

Fren motorlarndan beklenen balca zellikleri sralayacak olursak: Fren balatasnn az anmas ve az bakm gerektirmesi, kk yer tutmas, basit olmas, korozyona dayankl olmas, yksek iletme gvenlii salamas, byk savurma ktlelerini frenleyebilmesi, durma esnasnda fren kuvvetini srekli koruyabilmesi, minimum grlt ile almas, fren kuvveti mekanik olarak veya elektriksel olarak kolayca ayarlanabilmesi, ok sk devreye girip kabilmesiyle elverilidir. Genellikle fren motorlarnda bir asenkron motor ve bir fren donanm ile birletirilerek kullanlr. Yay Baskl Elektromanyetik Frenler ok geni bir uygulama alanna sahip olan elektromanyetik frenler, elektrik motorlarnda hassas ve kararl frenleme yapar. DC ve AC gerilimlerle almaktadrlar. Genellikle DC gerilimle alr. Resim 4.2de yay baskl elektromanyetik fren resimleri ve fren bobinin resmi verilmitir. Elektromanyetik frenlerin uygulama alanlar; makinalar, vin, crane, aa ileme makineleri, metal ileme makineleri, ambalaj makineleri sanayi, bant, konveyr sanayi, deiik endstriyel uygulamalardr.

alma Sistemi Elektromanyetik frenlerin iki srtnme yzeyi ve bu yzeylerin arasnda balata bulunur. Fren torku, bobine DC gerilim uygulanmad zaman bask yaylarnn kuvveti ile balatann srtnme yzeyleri, iki flan arasnda sktrlmas sonucunda oluturulur. Fren bobininin beslenmesiyle fren gvdesinde manyetik alan oluturulur ve fren bask flan elektromknatsa doru ekilir. Bu durumda rotor mili zerine oklu dili dzenek ile taklm olan balata serbest kalr. Gerilim kesilince manyetik alan yok olur ve yaylarn kuvveti ile bask pleyti balatay sktrr, bu suretle motor frenlenmi olur. Frene gerilim uygulanmad srece fren yaylarn yapt bask nedeni ile kapal durumdadr. Gerilim uygulandnda elekromanyetik kuvvet yay basksn yenerek freni aar. Resim 4.3te yay baskl elektromanyetik fren motoru resimleri verilmitir.

4.1.2. Dinamik Frenleme

Alternitaf akm motorlarn durdurmak iin ebeke enerjisi kesildikten sonra stator sarglarna doru gerilim uygulanarak yaplan frenleme ekline dinamik frenleme denir. Bu frenlemeye elektriksel frenleme de denir. Uygun bir kumanda devresi ile durdurma butonuna basldnda, stator sarglarndan alternatif gerilim

kesilir ve doru gerilim uygulanr. Daha nce deiken dner manyetik alann meydana geldii stator sarglarnda bu kez, dzgn ve sabit bir manyetik alan meydana gelir. Sincap kafesli rotor sabit manyetik alan iinde kendi ataleti ile dnmeye devam ettiinden, rotor ubuklarnda bir emk indklenir. Geen ksa devre akmndan dolay NS kutuplar oluur. te, rotor kutuplar ile stator kutuplarnn birbiri etkilenmesi soncunda rotor ksa srede durur. Eer durdurma butonuna alt kontaklar kapanmayacak ekilde hafife baslrsa, dinamik ferenleme bobini enerjilenemeyeceinden motor frenlemesiz olarak durur. Frenleme bobinine uygulanacak doru gerilimin deeri, motor gcne ve stator sarglarndan geecek akma gre deiir. Byk gl motorlar byk ebatl olduundan, rotorun ataletinden dolay durma sresi uzundur. Hlbuki kk gl motorlarn kendiliinden durmas daha ksa srer. Bu nedenle frenleme bobinine byk gl motorlarda daha fazla, kk gl motorlarda daha az gerilim uygulanr. Dier yandan frenleme srasnda stator sarglar, geen doru akma yalnzca omik diren etkisi gsterir. Bu nedenle frenleme srasnda sarglardan geen akmn, motorun normal alma akmn gememesine dikkat edilir. Aksi halde stator sarglar yanabilir. Sarglara uygulanan doru gerilim arttka frenleme sresi ksalr, gerilim azaldka frenleme sresi uzar. 4.1.2.1. Dinamik Frenleme Geriliminin Hesaplanmas

Motor Yldz Bal ise

a) RT= R1+ R2.R3 / (R2 + R3 )

b) R1=R2=R3 c) R T = R1+ R1/2 d) R T = 1,5. R1 olur.

Yldz bal stator sarglarnn omik direnlerini ekildeki gibi izersek toplam diren adaki gibi olur. Dengeli sarglarda her faz sargsnn da omik direnci birbirine eit olduundan forml cdeki gibi olur.

R1 direncini bir faz direnci olarak ifade edersek R T = 1,5. Rf forml elde edilir. U DA = I DA . RT U DA = I DA . 1,5. Rf Doru akm kaynann gc; P DA = U DA .I DA Rf= Motorun bir faz sargs omik direnci ()

R T = Motor faz sargs toplam (edeer) direnci () U DA = Motora uygulanacak doru gerilimin deeri (V) I DA = Motor sarglarndan geecek doru akm deeri (A) P DA = Doru akm kaynann gc (W)

Motor gen Balse

R T = R1 R2/ R1+R2 R T = R1=R2=R3 olduundan RT = R1/2

Not: R 3 direnci, ksa devre olduu iin ileme konulmamtr. Stator sarglarna uygulanacak doru gerilimin deeri: U DA = 2. I DA . R T

U DA = 2. I DA . RF/2 U DA = I DA . RF olur. Doru akm kaynann gc ise, P DA = U DA . 2.I DA rnek: Etiket deerleri 3,3 kW, 380 V, 7,5 A, Cos= 0,83, 2850 d/d, 50Hz olan fazl asenkron motorun bir faz sargs omik direnci 3,9 olarak llmtr. Motora uygulanacak doru gerilimin deerini ve doru akm kaynann gcn bulunuz.

4.1.2.2. Dinamik Frenleme Devre Uygulamalar Buton Kontroll Dinamik Firenleme Devresi ekil 4.4teki devrede b2 (Balatma) butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir. G devresindeki kontaklarn kapatarak motorun almasn salar. Motoru durdurmak iin b1 (durdurma-fren) butonuna baslr. C kontaktrnn enerjisi kesilerek motor devresini aar. Ayn zamanda DF (dinamik frenleme) kontaktr enerjilenirken transformatr de ebekeye balanr. DF kontaktrnn kontaklar kapannca, kpr diyot klar da motor ularna balanr. Yukarda anlatlan durumlara gre motor kilitlenerek durur. b1 butonundan elimizi ektiimizde DF kontaktrnn ve transformatrn enerjisi kesilir.

4.1.3. Ani Durdurma

Ani durdurma ynteminin mant, motorun var olan dndrme momentini ters ynde evirerek motorun miline ters dndrme momenti uygulamaktr. Frenleme zamann en ksa srede beceren yntem ani frenleme yntemidir. Ani durdurma sistemi glkle yol alan motorlarda ve byk gteki motorlarda uygulanmaz. Aksi takdirde motor ebekeden ar akm eker ve dndrd ykde sakncal deerlerde mekanik gerilimler doar. Elbette ki beraberinde birok sorunlar da getirmektedir. Bunlarn banda mekanik problemler oluturmaktadr. Her eyden nce milin veya bu mile bal dier hareketli paralarn bu ani fren karsnda bir burulmas gz nne alnmaldr. Motor yere iyice tesbit edilmi olmaldr; yoksa bu ani fren karsnda motoru yere sabitlemek iin kullandmz civatalarn kopmas sonucunda statorun dnmesi bile sz konusu olabilecektir. Bir dier mekanik sorun da motorun bal olduu sistem, bu ani frenlemeye msaade etmelidir. Eer bir bant sisteminde kullanlan bir motor ise ve ani durdurma sonucunda bu bant zerindeki malzemeyi zerinden frlatp atacaksa burada ani frenleme sakncaldr. Ayrca alnmas gereken dier bir nlem ise elektriksel nlemlerdir. Durdurma iin motora ters dndrme momenti uygulandndan motor durma anndan sonra ters ynde dnmek isteyecektir. Eer herhangi bir mdahelede bulunulmazsa motor durduktan sonra ters dnmeye balar. Burada baz alglayclarla bu an tespit ederek durma annda motorun enerjisi kesilmelidir ve eer gerekiyorsa durma annda mekanik bir kilitleme sistemiyle milin dnmesi engellenmelidir.

Ani durdurulacak motor ilk nce ebekeden ayrlr. Daha sonra ters ynde dnecek ekilde tekrar ebekeye balanr. Bu durumda motorda ters ynde bir dndrme momenti meydana gelir. Devir says sratle der ve belirli bir zaman sonra da motor tamamen durur. Bu andan sonra motorun ters ynde dnmesine olanak verilmez ve hemen motor devreden karlr.

fazl bir asenkron motorun altrlmas ve ani durdurulmasekil 4.9daki devrede gsterilmitir. alma durumunda stop butonuna baslmas durumunda iki fazn yerinin deitirilerek tekrar ebekeye balanmas yntemiyle motorda oluturulan ters dndrme momenti, rotorun devir saysn sratle drr. Devir says sfr olduunda ani durdurma anahtar alr ve artk motorun balantsebekeden tamamen ayrlm olur. Bylece motor ters dnmeden ani olarak durdurulmu olur.