<p>Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit.

Non est enim vitium

in oratione solum, sed etiam in moribus. Duo Reges: constructio interrete. Quae
quidem omnia et innumerabilia praeterea quis est quin intellegat et eos qui fece
rint dignitatis splendore ductos inmemores fuisse utilitatum suarum nosque, cum
ea laudemus, nulla alla re nisi honestate duci? Quae quidem adhuc peregrinari Ro
mae videbatur nec offerre sese nostris sermonibus, et ista maxime propter limata
m quandam et rerum et verborum tenuitatem. Ut bacillum aliud est inflexum et inc
urvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem de
pravata mala disciplina, sed natura sua. Itaque quae sunt eorum consolationes, q
uae cohortationes, quae etiam monita et consilia scripta ad summos viros! Erat e
nim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex. Quod
enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, vel etiam
a vitio dictum vituperari. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut
qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Sed et illum, quem nomi
navi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socra
te. Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est c
ur tam multos legant, quam legendi sunt. </p>
<p>Hoc dixerit potius Ennius: Nimium boni est, cui nihil est mali. Restat locus
huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum s
it bonum, affirmatis nullam omnino fore. Si scieris, inquit Carneades, aspidem o
cculte latere uspiam, et velle aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mor
s tibi emolumentum futura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed in
punite tamen; Immo sit sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num pro
pterea idem voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Brutus dissentiet quod
et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea scripta reliquaque
eiusdem generis et legimus libenter et legemus, haec, quae vitam omnem continen
t, neglegentur? Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem e
go a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones.
Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Hi
c si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum
dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae
Stoici. Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat tran
sfixus, hastam. Quanta autem ab illis varietas argumentorum ratione concludentiu
m eorumque cum captiosis interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis lo
cis quasi denuntiant, ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus
exquiramus? </p>
<p>Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruen
tis tenet; Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temp
erantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur
. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem,
vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. At
que ut reliqui fures earum rerum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut s
ententiis nostris pro suis uterentur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt. Eri
llus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum
nec quo vita gubernari possit. Praeclare Laelius, et recte sofw, illudque vere: O
Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Nos grave certamen belli clade
mque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum ve
stigia terris. Sin eam, quam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam A
ristippi in prima commendatione poneret. In omni enim animante est summum aliqui
d atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est
et valere; Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate
Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Temporibus autem quibusdam et aut offi
ciis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudianda
e sint et molestiae non recusandae. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut
quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. </p>
<p>Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid
est, cur nostri a nostris non legantur? Quod vestri quidem vel optime disputant

, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. Est enim mih
i magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, u
t et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Pompeius in foed
ere Numantino infitiando fuit, nec vero omnia timente, sed primum qui animi cons
cientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est negotii. Nam et a te perf
ici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. In primo
enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec age
re possint. Posuisti etiam dicere alios foedus quoddam inter se facere sapientis
, ut, quem ad modum sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos; Atque
haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam duc
it, quam omnes unam appellamus voluptatem. Iam argumenti ratione conclusi caput
esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid veru
m sit in singulis, extrema conclusio est. Ergo nata est sententia veterum Academ
icorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum naturam vivere, id
est virtute adhibita frui primis a natura datis. Lege laudationes, Torquate, no
n eorum, qui sunt ab Homero laudati, non Cyri, non Agesilai, non Aristidi aut Th
emistocli, non Philippi aut Alexandri, lege nostrorum hominum, lege vestrae fami
liae; Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si
prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Itaque
homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laeli
i, Panaetius, cum ad Q. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amiciti
is usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est mag
nopere dicendum. Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiu
sque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Quantum Aristoxeni ingenium co
nsumptum videmus in musicis? Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui,
quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda
. Ego autem: Ne tu, inquam, Cato, ista exposuisti, ut tam multa memoriter, ut ta
m obscura, dilucide, itaque aut omittamus contra omnino velle aliquid aut spatiu
m sumamus ad cogitandum; </p>
<p>Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expe
tuntur. Equidem in omnibus istis conclusionibus hoc putarem philosophia nobisque
dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus, vitam nostram, consilia, volun
tates, non verba corrigi. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede,
qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse s
enserit? In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si
nulla cultura adhibeatur. Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ips
o parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Quasi vero aut concedatur in omnibus s
tultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate et inconstantia L. Sensus
enim cuiusque et natura rerum atque ipsa veritas clamabat quodam modo non posse
adduci, ut inter eas res, quas Zeno exaequaret, nihil interesset. Sin ea non neg
legemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate
aberrabimus. Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Hic ego: Etsi facit h
ic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio
tua est. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit,
si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Qu
od quidem pluris est haud paulo magisque ipsum propter se expetendum quam aut se
nsus aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excellens perf
ectio, ut vix cogitari possit quid intersit. </p>
<p>Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cu
ius id consequens sit, non posse esse verum. Equidem etiam curiam nostram-Hostil
iam dico, non hanc novam, quae minor mihi esse videtur, posteaquam est maior-sol
ebam intuens Scipionem, Catonem, Laelium, nostrum vero in primis avum cogitare;
Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut persp
iciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Non enim in selection
e virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adq
uireret. Quin etiam ipsi voluptarii deverticula quaerunt et virtutes habent in o
re totos dies voluptatemque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudine qu
asi alteram quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant nullam quaerentes

voluptatem. Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut p

leraque servantem vivere. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec ver
o omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comp
rimere nihil est negotii. Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius ante
ponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; Et quoniam excedens e vita et manens a
eque miser est nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam facit, non sine causa di
citur iis, qui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manendum. Ita eni
m se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen vide
atur habiturus. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla
atque acupensere cum decimano. In homine autem summa omnis animi est et in anim
o rationis, ex qua virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atq
ue etiam explicandam putant. Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam parte
m neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognition
em amplexarentur, actionem relinquerent. Summum autem bonum si ignoretur, vivend
i rationem ignorari necesse est, ex quo tantus error consequitur, ut quem in por
tum se recipiant scire non possint. </p>
<p>Sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae? Est enim mihi
magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut
et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Equidem etiam curi
am nostram-Hostiliam dico, non hanc novam, quae minor mihi esse videtur, posteaq
uam est maior-solebam intuens Scipionem, Catonem, Laelium, nostrum vero in primi
s avum cogitare; Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernati
o, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse consti
tutam et profectam. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisse
t, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Simil
iter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur;
Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? Quam vellem, inquit, te
ad Stoicos inclinavisses! erat enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virt
utem in bonis ducere. Nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitia
e, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio indicat innatam esse homin
i probitatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec praemiorum mercedibus evo
catam. Nam cum suscepta semel est beata vita, tam permanet quam ipsa illa effect
rix beatae vitae sapientia neque expectat ultimum tempus aetatis, quod Croeso sc
ribit Herodotus praeceptum a Solone. Si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magi
s hoc non addito illud est iudicatum-. Quare istam quoque aggredere tractatam pr
aesertim et ab aliis et a te ipso saepe, ut tibi deesse non possit oratio. </p>
<p>Est enim aliquid in his rebus probabile, et quidem ita, ut eius ratio reddi p
ossit, ergo ut etiam probabiliter acti ratio reddi possit. Sed memento te, quae
nos sentiamus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestror
um nihil probari. Sin autem voluptatem putat adiungendam eam, quae sit in motu-s
ic enim appellat hanc dulcem: in motu, illam nihil dolentis in stabilitate-, qui
d tendit? Tantaque est vis talibus in studiis, ut eos etiam, qui sibi alios prop
osuerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate dirigunt, tamen in rebus qu
aerendis explicandisque naturis aetates contenere videamus. Quem enim ardorem st
udii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentiu
s, ne patriam quidem captam esse senserit? Quodsi, ne quo incommodo afficiare, n
on relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. E
licerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, qua
e pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres.
A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. Maximas vero virtu
tes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Nec hoc ille non vidit, sed ve
rborum magnificentia est et gloria delectatus. Societatem coniunctionis humanae
munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, li
beralitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. At vero Callipho e
t post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem dolor
is, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Haec mira
bilia videri intellego, sed cum certe superiora firma ac vera sint, his autem ea
consentanea et consequentia, ne de horum quidem est veritate dubitandum. Equide

m in omnibus istis conclusionibus hoc putarem philosophia nobisque dignum, et ma

xime, cum summum bonum quaereremus, vitam nostram, consilia, voluntates, non ver
ba corrigi. Cum enim fertur quasi torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi ra
piat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam coerceas.
Hanc initio institutionem confusam habet et incertam, ut tantum modo se tueatur
, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit nec quid ipsius natura sit i
ntellegit. At cum tuis cum disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis volup
tatibus, de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. </p>
<p>Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo p
robari possit beatam vitam virtute effici. E quo efficitur, non ut nos non intel
legamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum negleg
at. Sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapien
ti plus semper adesse quod velit quam quod nolit? Minime id quidem, inquam, alie
num, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. Haec et tu
ita posuisti, et verba vestra sunt. Cum enim fertur quasi torrens oratio, quamv
is multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas, nusquam or
ationem rapidam coerceas. </p>
<p>Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius verb
i faciendi Zenonis exponere. Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sen
sibus; Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum
, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Equidem in omnib
us istis conclusionibus hoc putarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum
summum bonum quaereremus, vitam nostram, consilia, voluntates, non verba corrigi
. Quae enim constituta sunt prima naturae, ad ea si voluptas accesserit, unum al
iquod accesserit commodum corporis neque eam constitutionem summi boni, quae est
proposta, mutaverit. Non enim, si omnia non sequebatur, idcirco non erat ortus
illinc. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comp
rehensionem summi boni. At vero facere omnia, ut adipiscamur, quae secundum natu
ram sint, etiam si ea non assequamur, id esse et honestum et solum per se expete
ndum et solum bonum Stoici dicunt. Atque hoc loco similitudines eas, quibus illi
uti solent, dissimillimas proferebas. Scientiam pollicentur, quam non erat miru
m sapientiae cupido patria esse cariorem. Obsequar igitur voluntati tuae dicamqu
e, si potero, rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forens
i, quam necesse est, cum populariter loquatur, esse interdum paulo hebetiorem. T
enuis Lucius Verginius unusque de multis sexagesimo anno post libertatem recepta
m virginem filiam sua manu occidit potius, quam ea Ap. Multa sunt dicta ab antiq
uis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Tenesne igitur, inquam, Hiero
nymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? In
est in eadem explicatione naturae insatiabilis quaedam e cognoscendis rebus volu
ptas,in qua una confectis rebus necessariis vacui negotiis honeste ac liberalite
r possimus vivere. </p>
<p>Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per s
e et eodem modo turpia per se esse fugienda. Sed finge non solum callidum eum, q
ui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Aut, si nihil malum,
nisi quod turpe, inhonestum, indecorum, pravum, flagitiosum, foedum-ut hoc quoqu
e pluribus nominibus insigne faciamus-, quid praeterea dices esse fugiendum? Ne
seges quidem igitur spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec me
rcatura quaestuosa, si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Tener
e autem virtutes eas ipsas, quarum modo feci mentionem, nemo poterit, nisi statu
erit nihil esse, quod intersit aut differat aliud ab alio, praeter honesta et tu
rpia. Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loqu
endi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras
incidisset. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet i
psos cognoscimus. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri volupta
s, qua non abundaret. Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum co
etum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Hic Speusippus, hic Xenocra
tes, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Homines

optimi non intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. Si enim ad
honestatem omnia referant neque in ea voluptatem dicant inesse, ait eos voce ina
ni sonarehis enim ipsis verbis utitur-neque intellegere nec videre sub hanc voce
m honestatis quae sit subicienda sententia. </p>
<p>Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, c
ui recte facienti gratia est habenda; Ex quo intellegitur, quoniam se ipsi omnes
natura diligant, tam insipientem quam sapientem sumpturum, quae secundum natura
m sint, reiecturumque contraria. Quo modo igitur evenit, ut hominis natura sola
esset, quae hominem relinqueret, quali oblivisceretur corporis, quae summum bonu
m non in toto homine, sed in parte hominis poneret? Pompeius in foedere Numantin
o infitiando fuit, nec vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non
curet, quam scilicet comprimere nihil est negotii. Scilicet vocabulis rerum mut
atis inconstantiae crimen ille effugit, nos effugere non possumus! Ille Metelli
vitam negat beatiorem quam Reguli, praeponendam tamen, nec magis expetendam, sed
magis sumendam et, si optio esset, eligendam Metelli. Non enim quaero quid veru
m, sed quid cuique dicendum sit. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adept
ione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive non d
olentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus. Ex ea quae sint ap
ta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem superiora naturale nominan
tur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. De maximm
a autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima
partis administrari. </p>
<p>Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam
ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Itaque ad tempus
ad Pisonem omnes. Quanta autem ab illis varietas argumentorum ratione concluden
tium eorumque cum captiosis interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis
locis quasi denuntiant, ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensib
us exquiramus? Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis
dicitur. Quae enim constituta sunt prima naturae, ad ea si voluptas accesserit,
unum aliquod accesserit commodum corporis neque eam constitutionem summi boni, q
uae est proposta, mutaverit. Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata
, praecepta sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status, mutatione
s, leges etiam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. Habes, inquam, Cat
o, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Quae si potest singula consola
ndo levare, universa quo modo sustinebit? Sed cum, quod honestum sit, id solum b
onum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id officium nec in
bonis ponamus nec in malis. Non modo carum sibi quemque, verum etiam vehementer
carum esse? </p>
<p>Facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. Ergo in iis adolescentib
us bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et
quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? At vero facere omnia, ut adipisc
amur, quae secundum naturam sint, etiam si ea non assequamur, id esse et honestu
m et solum per se expetendum et solum bonum Stoici dicunt. Iam id ipsum absurdum
, maximum malum neglegi. </p>
<p>At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo bono quaere
rent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela reliquerunt.
Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? Ut bacil
lum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum
natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. In quibus
hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos sermo p
atrius, cum idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legan
t. Ut vero conservetur omnis homini erga hominem societas, coniunctio, caritas,
et emolumenta et detrimenta, quae felmata et blammata appellant, communia esse v
oluerunt; Scripsit enim et multis saepe verbis et breviter arteque in eo libro,
quem modo nominavi, mortem nihil ad nos pertinere. Si una virtus, unum istud, qu
od honestum appellas, rectum, laudabile, decorumerit enim notius quale sit pluri

bus notatum vocabulis idem declarantibus-, id ergo, inquam, si solum est bonum,
quid habebis praeterea, quod sequare? Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut ve
rba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? Illi
autem, quibus summum bonum sine virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam ha
bere, in quo iure possit gloriari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt int
erdum gloriosas. Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio n
aturalis ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summ
a facienda. </p>
<p>Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit
tyranno? Qui et definierunt plurima et definiendi artes reliquerunt, quodque est
definitioni adiunctum, ut res in partes dividatur, id et fit ab illis et quem a
d modum fieri oporteat traditur; Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententia
m meam, et eo quidem consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam mihi ea fac
ultas, ut id meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data. Quod non f
aceret, si in voluptate summum bonum poneret. Iam ille sorites, quo nihil putati
s esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum
, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Sin autem est in ea, quo
d quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Hoc dict
um in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. </p>
<p>Hoc autem tempore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis ind
icia summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. Ne seges quidem igitur spi
cis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestuosa, si
in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Res enim fortasse verae, cer
te graves, non ita tractantur, ut debent, sed aliquanto minutius. Nec enim, dum
metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; In sapientem solu
m cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate
atque ab Aristotele constitutus est. Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vi
geant, similem esse finem, non eundem. Conveniret, pluribus praeterea conscripsi
sset qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius Theophrastus: quae essen
t in re publica rerum inclinationes et momenta temporum, quibus esset moderandum
, utcumque res postularet. Infinitio ipsa, quam apeirian vocant, tota ab illo es
t, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. Non enim, quod
facit in frugibus, ut, cum ad spicam perduxerit ab herba, relinquat et pro nihi
lo habeat herbam, idem facit in homine, cum eum ad rationis habitum perduxit. Su
o genere perveniant ad extremum; Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesser
int, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? Ut a
lios omittam, hunc appello, quem ille unum secutus est. Bene facis, inquit, quod
me adiuvas, et istis quidem, quae modo dixisti, utar potius Latinis, in ceteris
subvenies, si me haerentem videbis. Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propte
r suas utilitatesmalo enim dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro-, nu
m etiam eius collega P. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tib
i faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliq
uarum rerum discrimen omne tollenti. </p>
<p>Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tu
um, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate conting
ere, ut iure quisquam glorietur. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae
, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versu
um memoria voluptatis affert? Dicis eadem omnia et bona et mala, quae quidem dic
unt ii, qui numquam philosophum pictum, ut dicitur, viderunt: valitudinem, vires
, staturam, formam, integritatem unguiculorum omnium bona, deformitatem, morbum,
debilitatem mala. Haeret in salebra. Commoda autem et incommoda in eo genere su
nt, quae praeposita et reiecta diximus; Perspicuum est enim, nisi aequitas, fide
s, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec ad utilitatem referantur,
virum bonum non posse reperiri; Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum
animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. </p>
<p>Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principi

o ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Esse tantam v
im virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua non ill
a quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. Cuius oratio attend
e, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sententiam, quam tibi,
qui fratrem eius Aristum frequenter audieris, maxime probatam existimo. Haec no
n erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque regiones, quarum nulla esset
ora, nulla extremitas, mente peragravisset. Quae quidem omnia et innumerabilia
praeterea quis est quin intellegat et eos qui fecerint dignitatis splendore duct
os inmemores fuisse utilitatum suarum nosque, cum ea laudemus, nulla alla re nis
i honestate duci? Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, q
uos novisse vis, imitari etiam velis. Equidem in omnibus istis conclusionibus ho
c putarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus,
vitam nostram, consilia, voluntates, non verba corrigi. Vide, ne magis, inquam,
tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, non nova te rebus nomina in
ponere. </p>
<p>Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem facitis, cum sap
ientem semper boni plus habere vultis, tolerabilem. Quorum sine causa fieri nihi
l putandum est. Nam, ut paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris
omnis amotio. Venit enim mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disp
utare solitum; Corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non intelle
go, cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo ille rex S
yriae glorietur se omnis secum libidinum voluptates abstulisse. Atque ego: Scis
me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te opportune facta mentio est. Ex qu
o intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate
vivere: honeste, id est cum virtute, vivere. Et tamen puto concedi nobis oporte
re ut Graeco verbo utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et
acratophoris potius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; Hoc foedus fac
ere si potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes
per se ipsas gratis diligant. Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum an
imi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Modo etiam paulum ad
dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. Quid enim interes
t, divitias, opes, valitudinem bona dicas anne praeposita, cum ille, qui ista bo
na dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposita nominas? Qu
in etiam ipsi voluptarii deverticula quaerunt et virtutes habent in ore totos di
es voluptatemque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudine quasi alteram
quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant nullam quaerentes voluptatem.
Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam
a Stasea dicebantur. </p>
<p>At cum tuis cum disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibus,
de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. Nec tamen ullo modo summum pecudis bon
um et hominis idem mihi videri potest. Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster
iocari videtur, et fortasse suo iure. Summae mihi videtur inscitiae. Nemo enim
est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile esset id, ad quod omnia ref
errentur, quod est ultimum rerum appetendarum. Recte, inquit, intellegis. Scient
iam pollicentur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria esse cariorem. At
Zeno eum non beatum modo, sed etiam divitem dicere ausus est. </p>
<p>Nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non
audet cuiquam aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere
aut eloqui, quod parum virile videatur. Et tamen vide, ne, si ego non intellega
m quid Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit aliqua cu
lpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. Iam argumenti ratione conclusi
caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, qui
d verum sit in singulis, extrema conclusio est. De malis autem et bonis ab iis a
nimalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Octavio fuit, cum il
lam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Natura sic ab iis in
vestigata est, ut nulla pars caelo, mari, terra, ut potice loquar, praetermissa si
t; Cum autem paulum firmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conituntur

que, ut sese erigant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. D

icuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne verborum gloriam tibi cum Pyr
rhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, esse communem? Quam ob rem utique id
em faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius anim
i, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. Cuius eti
am illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur i
n conspectu meo ponere. Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam ap
petit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Istius modi autem res dicere ornate
velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et intellegent
is viri. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec
eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive non dolentem, ut hic, sed age
ndo aliquid considerandove quaeramus. Te enim iudicem aequum puto, modo quae dic
at ille bene noris. </p>
<p>Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, ver
bis illi commodius utantur? Alterum significari idem, ut si diceretur, officia m
edia omnia aut pleraque servantem vivere. Tenuis Lucius Verginius unusque de mul
tis sexagesimo anno post libertatem receptam virginem filiam sua manu occidit po
tius, quam ea Ap. Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati l
ibertatis fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius con
sul est factus. Cur ipse Pythagoras et Aegyptum lustravit et Persarum magos adii
t? At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo bono quaere
rent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela reliquerunt.
Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec opti
mum nec quo vita gubernari possit. Non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut
ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia sunt beati.
Vide, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, no
n nova te rebus nomina inponere. Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna na
ta vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique si
nt, sapientis esse dicatis. Ut, inquit, in fidibus pluribus, nisi nulla earum no
n ita contenta nervis sit, ut concentum servare possit, omnes aeque incontentae
sint, sic peccata, quia discrepant, aeque discrepant; Quis enim tam inimicus pae
ne nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat,
quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litteras oderit? </p>
<p>Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam conce
ssa te nihil iuvent. Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt
, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati
? Qui est in parvis malis. Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discord
ans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Dolere malum est
: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Etenim, si et sapere expetendum
sit et valere, coniunctum utrumque magis expetendum sit quam sapere solum, neque
tamen, si utrumque sit aestimatione dignum, pluris sit coniunctum quam sapere i
psum separatim. </p>
<p>Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi pot
est, lusos videmus a Socrate. Equidem etiam curiam nostram-Hostiliam dico, non h
anc novam, quae minor mihi esse videtur, posteaquam est maior-solebam intuens Sc
ipionem, Catonem, Laelium, nostrum vero in primis avum cogitare; Cognitio autem
haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, qua
e rebus iis ipsis perfruatur. Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iud
icamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestim
ationem, ut ea virtuti anteponatur. Quamquam haec quidem praeposita recte et rei
ecta dicere licebit. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inv
enta est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Itaque ne iustitiam quidem
recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum af
ferat. Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi excellent
iam, summum bonum id constituit, non ut excelleret animus, sed ut nihil esse pra
eter animum videretur. Qui mos cum a posterioribus non esset retentus, Arcesilas
eum revocavit instituitque ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent,

sed ipsi dicerent, quid sentirent; Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, se
d etiam me ipsum abducas licebit. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta,
quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per
se esse expetenda. Ea enim omnia, quae illi bona dicerent, praeposita esse, non
bona, itemque illa, quae in corpore excellerent, stulte antiquos dixisse per se
esse expetenda; Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et
moribus comprobavit. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate
proximus, et redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Qu
od quidem pluris est haud paulo magisque ipsum propter se expetendum quam aut se
nsus aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excellens perf
ectio, ut vix cogitari possit quid intersit. Alia quaedam dicent, credo, magna a
ntiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre pot
uerit. </p>
<p>E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed u
t ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Idque testamento cavebit is, qui nob
is quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Principiis autem
a natura datis amplitudines quaedam bonorum excitabantur partim profectae a cont
emplatione rerum occultiorum, quod erat insitus menti cognitionis amor, e quo et
iam rationis explicandae disserendique cupiditas consequebatur; Ne vitationem qu
idem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evita
re posset. Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem,
quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimu
r? Vos autem, Cato, quia virtus, ut omnes fatemur, altissimum locum in homine et
maxime excellentem tenet, et quod eos, qui sapientes sunt, absolutos et perfect
os putamus, aciem animorum nostrorum virtutis splendore praestringitis. Qui si e
a, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhon
em vel Aristonem interesset? Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo i
pso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Iam argumenti ratione conclusi caput
esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid ver
um sit in singulis, extrema conclusio est. Qua in vita tantum abest ut voluptate
s consectentur, etiam curas, sollicitudines, vigilias perferunt optimaque parte
hominis, quae in nobis divina ducenda est, ingenii et mentis acie fruuntur nec v
oluptatem requirentes nec fugientes laborem. Tolletur enim appetitus animi, si,
ut in lis rebus, inter quas nihil interest, neutram in partem propensiores sumus
, item in nobismet ipsis quem ad modum affecti simus nihil nostra arbitrabimur i
nteresse. Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philo
sophi ante fiant. Ita, quae mutat, ea corrumpit, quae sequitur sunt tota Democri
ti, atomi, inane, imagines, quae eidola nominant, quorum incursione non solum vi
deamus, sed etiam cogitemus; Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Pl
atoni ipsi nescio quem illum anteponebas? </p>
<p>Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque c
oncedimus; Si enim ad honestatem omnia referant neque in ea voluptatem dicant in
esse, ait eos voce inani sonarehis enim ipsis verbis utitur-neque intellegere ne
c videre sub hanc vocem honestatis quae sit subicienda sententia. Cum autem paul
um firmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erig
ant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Ita finis bonorum
existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad natu
ramque accommodatissime. Tantaque est vis talibus in studiis, ut eos etiam, qui
sibi alios proposuerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate dirigunt, ta
men in rebus quaerendis explicandisque naturis aetates contenere videamus. Hunc
igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum
naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Illud enim rectum est quod k
atortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii
est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes potest. Nec enim absol
vi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene a
b eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Sed quid attinet de rebus
tam apertis plura requirere? Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam,
si imperes quod facere non possim. At vero facere omnia, ut adipiscamur, quae s

ecundum naturam sint, etiam si ea non assequamur, id esse et honestum et solum p

er se expetendum et solum bonum Stoici dicunt. Ex eorum enim scriptis et institu
tis cum omnis doctrina liberalis, omnis historia. </p>
<p>Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Videmusne ut pueri ne ver
beribus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? At vero si ad
vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, q
uid facturam putas? Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem vi
demus, sed etiam levamentum miseriarum. Nec vero pietas adversus deos nec quanta
iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Nam et a te per
fici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Nam quod
ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit
sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus. Ergo
opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchrit
udinem? Nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus,
cuius incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo
delecter. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec vero omnia timente,
sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est
negotii. Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio naturali
s ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa facie
nda. Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temperanti
amque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur. Sunt
enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia improbos excr
uciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut semper sint in metu ne
afficiantur aliquando. Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateti
cis, sed universa re et tota sententia dissidere? At enim iam dicitis virtutem n
on posse constitui, si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vivendum pertinean
t. </p>
<p>Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem super
iora naturale nominantur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et
absolvunt. Qualis est igitur omnis haec, quam dico, conspiratio consensusque vi
rtutum, tale est illud ipsum honestum, quandoquidem honestum aut ipsa virtus est
aut res gesta virtute; Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est t
estimonium multitudinis. Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile e
xplentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. In qua
quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Et quae per vim ob
latum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne
stupraretur. Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno
bonorum. </p>
<p>Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Partim
cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo civitat
is imitantur; Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, q
ui a spe gerendi absunt confecti senectute. Ita fit ut, quanta differentia est i
n principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo.
Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatiss
imam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere. Hoc dixerit potiu
s Ennius: Nimium boni est, cui nihil est mali. Illum mallem levares, quo optimum
atque humanissimum virum, Cn. Quare, quotienscumque dicetur male quis de se mer
eri sibique esse inimicus atque hostis, vitam denique fugere, intellegatur aliqu
am subesse eius modi causam, ut ex eo ipso intellegi possit sibi quemque esse ca
rum. Nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana depeculari, qua
e sunt in effectu, sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum est et
iam sine effectu. Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, qui
d inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? </p>
<p>Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probatu
rum esse confidam. In omni autem honesto, de quo loquimur, nihil est tam illustr
e nec quod latius pateat quam coniunctio inter homines hominum et quasi quaedam

societas et communicatio utilitatum et ipsa caritas generis humani. Sed quid min
us probandum quam esse aliquem beatum nec satis beatum? Summum enm bonum exposuit
vacuitatem doloris; Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris pr
ava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines? Aliter homines, aliter
philosophos loqui putas oportere? At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici d
icunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Causa autem fuit huc veni
endi ut quosdam hinc libros promerem. Nam cum Academicis incerta luctatio est, q
ui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumq
ue veri simile videatur. Quaeque sunt vetera praecepta sapientium, qui iubent te
mpori parere et sequi deum et se noscere et nihil nimis, haec sine physicis quam
vim habeant-et habent maximamvidere nemo potest. Quid enim est tam repugnans qu
am eundem dicere, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem
rerum ad vivendum accommodatarum natura profectam? Si ista mala sunt, in quae p
otest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Erillus
autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec
quo vita gubernari possit. </p>
<p>Non risu potius quam oratione eiciendum? Qui-vere falsone, quaerere mittimusdicitur oculis se privasse; Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matrona
rum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Hic si Peripateticus
fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de as
peritate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici. Quod certe
universum sua sponte ipsum expeti et propter se necesse est, quoniam ante demons
tratum est etiam singulas eius partes esse per se expetendas. Appellet haec desi
deria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, cum de avaritia, cum de in
temperantia, cum de maximis vitiis loquetur, tamquam capitis accuset. Itaque non
discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut
mirari satis istorum inconstantiam non possim. </p>
<p>Hunc ipsum Zenonis aiunt esse finem declarantem illud, quod a te dictum est,
convenienter naturae vivere. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui,
quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda
. Quem enim deditum voluptatibus, quem cupiditatum incendiis inflammatum in iis
potiendis, quae acerrime concupivisset, tanta laetitia perfundi arbitramur, quan
ta aut superiorem Africanum Hannibale victo aut posteriorem Karthagine eversa? O
mnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur pruden
tia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere. </p>
<p>Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit
causam paenitendi quam recordandi. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litte
rae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot ve
rsuum memoria voluptatis affert? Ne tu, inquam, Cato, verbis illustribus et id,
quod vis, declarantibus! itaque mihi videris Latine docere philosophiam et ei qu
asi civitatem dare. Haec ego non possum dicere non esse hominis quamvis et belli
et humani, sapientis vero nullo modo, physici praesertim, quem se ille esse vul
t, putare ullum esse cuiusquam diem natalem. Nam omnia, quae sumenda quaeque leg
enda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus si
t, nihil praeterea desideret. Totius enim quaestionis eius, quae habetur de fini
bus bonorum et malorum, cum quaeritur, in his quid st extremum et ultimum, fons re
periendus est, in quo sint prima invitamenta naturae; Negarine ullo modo possit
numquam quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus, eff
ici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? Quare, quoniam de primis
naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus.
</p>
<p>In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtus est
, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam putant.
Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur vers
ari in iis, quae media dicamus. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid
dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Ex ea difficultate il

lae fallaciloquae, ut ait Accius, malitiae natae sunt. Nos beatam vitam non depu
lsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut
Aristippus, sive non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeram
us. Introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reic
iet, unam referentur ad summam. Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angusti
s, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui ven
erant. Quod etsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione con
sequuntur, ars tamen est dux certior quam natura. Inquit, cum ego te hac nova le
ge videam eodem die accusatori responderet tribus horis perorare, in hac me caus
a tempus dilaturum putas? Illi igitur antiqui non tam acute optabiliorem illam v
itam putant, praestantiorem, beatiorem, Stoici autem tantum modo praeponendam in
seligendo, non quo beatior ea vita sit, sed quod ad naturam accommodatior. Attu
listi aliud humanius horum recentiorum, numquam dictum ab ipso illo, quod sciam,
primo utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisset, tum ipsum ama
ri per se etiam omissa spe voluptatis. Cur id non ita fit? </p>
<p>Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expul
sus, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum, aud
irem et plane probarem. Quod si ita est, ut neque quisquam nisi bonus vir et omn
es boni beati sint, quid philosophia magis colendum aut quid est virtute diviniu
s? Esse tantam vim virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut
reliqua non illa quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. Dei
nde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thori
us Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Restat locus huic disput
ationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, a
ffirmatis nullam omnino fore. Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Caton
e, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? Si enim sapiens aliquis mis
er esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque virtutem non magno aestima
ndam putem. Sed plane dicit quod intellegit. Verum esto: verbum ipsum voluptatis
non habet dignitatem, nec nos fortasse intellegimus. Ego autem tibi, Piso, asse
ntior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum a
dmonitu cogitemus. </p>
<p>Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus. Si est nihil nisi corpus
, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Aufidio, pr
aetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam u
tilitatis desiderio moveri diceret. Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui a
cute in causis videre soleat quae res agatur. Sic est igitur locutus: Quantus or
natus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, pa
ulo ante dictum. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praet
erquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetend
a. Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur pr
udentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere. Ne tu, inquam
, Cato, verbis illustribus et id, quod vis, declarantibus! itaque mihi videris L
atine docere philosophiam et ei quasi civitatem dare. Quae possunt eadem contra
Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam
ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. Primum non saepe, deinde quae
est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque
inpendentis torquet timor? Qui cum cruciaretur non ferendis doloribus, propagab
at tamen vitam aucupio, sagittarum ictu configebat tardus celeres, stans volanti
s, ut apud Accium est, pennarumque contextu corpori tegumenta faciebat. Itaque e
o, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Tor
quate, nisi memoria forte defecerit. Iam ille sorites, quo nihil putatis esse vi
tiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod ex
petendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Nam cum Academicis incerta luctat
io est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt,
quodcumque veri simile videatur. Nam quicquid quaeritur, id habet aut generis i
psius sine personis temporibusque aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis
controversiam. Ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dial
ectici ne rationem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc; Quodsi esset in

voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile esset maxima in voluptate nullo int
ervallo interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus dulcedine omni quasi
perfusi moverentur. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe facia
t, verum etiam praepotentem, ut M. Hoc dixerit potius Ennius: Nimium boni est, c
ui nihil est mali. Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoqu
e exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. </
p>
<p>Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosq
ue labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici vo
luptatem. Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et imperi
a et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dica
tis. Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile esset id, ad
quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appetendarum. Hic Speusippus, hi
c Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus
. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperat
a cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Piso, famil
iaris noster, et alia multa et hoc loco Stoicos irridebat: Quid enim? Inquit, an
parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sent
entia dissidere? Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. </p>
<p>Itaque ut maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator
esset, sic vos de pagis omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe n
on pereruditos. Ne seges quidem igitur spicis uberibus et crebris, si avenam usp
iam videris, nec mercatura quaestuosa, si in maximis lucris paulum aliquid damni
contraxerit. Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae significabant
ur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intu
ens quasi testificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Le
onidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos edux
erat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hos
tibus. Tollit definitiones, nihil de dividendo ac partiendo docet, non quo modo
efficiatur concludaturque ratio tradit, non qua via captiosa solvantur ambigua d
istinguantur ostendit; Quae enim mala illi non audent appellare, aspera autem et
incommoda et reicienda et aliena naturae esse concedunt, ea nos mala dicimus, s
ed exigua et paene minima. Omnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sa
pientes omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; Qua
e quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decanta
re neque a commentariolis suis discedere. </p>
<p>Cum enim summum bonum in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis volu
ptatem fieri maiorem quam finito atque modico. Is enim percontando atque interro
gando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii r
espondissent, si quid videretur, diceret. At vero facere omnia, ut adipiscamur,
quae secundum naturam sint, etiam si ea non assequamur, id esse et honestum et s
olum per se expetendum et solum bonum Stoici dicunt. Multosque etiam dolores cur
ationis causa perferant, ut, si ipse usus membrorum non modo non maior, verum et
iam minor futurus sit, eorum tamen species ad naturam revertatur? Quae mihi ipsi
, qui volo et esse et haberi gratus, grata non essent, nisi eum perspicerem mea
causa mihi amicum fuisse, non sua, nisi hoc dicis sua, quod interest omnium rect
e facere. Ea denique omni vita, quae in una virtute consisteret, illam vitam, qu
ae etiam ceteris rebus, quae essent secundum naturam, abundaret, magis expetenda
m non esse, sed magis sumendam. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse
, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Si stante, hoc natura videlic
et vult, salvam esse se, quod concedimus; Quaerimus enim finem bonorum. De quibu
s etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Zenone minus multo quam ab ant
iquis; Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet
, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt. Completur enim et ex eo genere v
itae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque su
nt in nostra potestate. </p>

<p>Non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe e
tiam tristes firmitate et constantia sunt beati. Aut, Pylades cum sis, dices te
esse Orestem, ut moriare pro amico? Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut
Zenonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem p
robarent, omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. Cum sciret confestim e
sse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem
petendam putat. Sed ut proprius ad ea, Cato, accedam, quae a te dicta sunt, pres
sius agamus eaque, quae modo dixisti, cum iis conferamus, quae tuis antepono. Eq
uidem etiam curiam nostram-Hostiliam dico, non hanc novam, quae minor mihi esse
videtur, posteaquam est maior-solebam intuens Scipionem, Catonem, Laelium, nostr
um vero in primis avum cogitare; Quae si potest singula consolando levare, unive
rsa quo modo sustinebit? Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est ide
m, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. </p>
<p>Dabit hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et tota illa gens et reliqui, qu
i virtutem omnibus rebus multo anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo in
bono finiendo. At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo
bono quaererent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela r
eliquerunt. Natura sic ab iis investigata est, ut nulla pars caelo, mari, terra,
ut potice loquar, praetermissa sit; In quibus hoc primum est in quo admirer, cur
in gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas a
d verbum e Graecis expressas non inviti legant. Quid, quod homines infima fortun
a, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Negat enim
definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, qui amb
igunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc ipso, de quo nunc disp
utamus. Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te indicares et, si id non pr
obares, quo minus ambo una necaremini non precarere? An quae de prudentia, de co
gnitione rerum, de coniunctione generis humani, quaeque ab eisdem de temperantia
, de modestia, de magnitudine animi, de omni honestate dicuntur? Atqui eorum nih
il est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum. Hic quoque suus est
de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Sapientia enim
et animi magnitudinem complectitur et iustitiam, et ut omnia, quae homini accida
nt, infra se esse iudicet, quod idem ceteris artibus non contingit. Ergo infelix
una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus e
st? Non metuet autem, sive celare poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit o
ptinere, certeque malet existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non pute
tur. </p>
<p>Sed certe opus est ea valere et vigere et naturales motus ususque habere, ut
nec absit quid eorum nec aegrum debilitatumve sit; Idque quo magis quidam ita fa
ciunt, ut iure etiam reprehendantur, hoc magis intellegendum est haec ipsa nimia
in quibusdam futura non fuisse, nisi quaedam essent modica natura. Nunc dicam d
e voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confid
am. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate s
ine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Quare obscurent
ur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; Modo enim fuit
Carneadis, quem videre videor-est, enim nota imago -, a sedeque ipsa tanta inge
nii, magnitudine orbata desiderari illam vocem puto. Idem fecisset Epicurus, si
sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sent
entia. Quis autem de ipso sapiente aliter existimat, quin, etiam cum decreverit
esse moriendum, tamen discessu a suis atque ipsa relinquenda luce moveatur? </p>
<p>Sed ut ad propositum-de dolore enim cum diceremus, ad istam epistulam delati
sumus-, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo est, is tum, cum
in eo est, non est beatus; Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus au
t quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Ea, quae dialecti
ci nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Sed t
amen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam, quod ita vive
rent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset praesertim, ut ais t
u, summa voluptas nihil dolere? Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, ver

um habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic
eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Quod et posse fi
eri intellegimus et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vive
ndum reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius. Sed existimo te, sicut n
ostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophra
sti orationis ornamenta neglexerit. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in
Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem cap
tam esse senserit? Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper
quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere. Leonidas autem,
rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat Sparta, c
um esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus. Atque o
mnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum r
erum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum. </p>
<p>Sic, quod est extremum omnium appetendorum atque ductum a prima commendatione
naturae, multis gradibus adscendit, ut ad summum perveniret, quod cumulatur ex
integritate corporis et ex mentis ratione perfecta. Scis enim me quodam tempore
Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsu
m illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Utrum igitur percurri omnem
Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est
? Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non erit. Hic ego: Etsi facit
hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortati
o tua est. Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa aut
em superiora naturale nominantur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perfi
ciunt et absolvunt. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triple
x: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. -, sed ut hoc iudica
remus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Quis enim
confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caduc
um sit? Nemo est igitur, quin hanc affectionem animi probet atque laudet, qua no
n modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides.
Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Epicurus autem cum
in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere
debuit ultimum bonorum, quod ille; Nihilne te delectat umquam -video, quicum lo
quar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Ista ipsa, quae tu brev
iter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotun
de; Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de
industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Ex quo intellegitur idem illud,
solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cu
m virtute, vivere. </p>
<p>Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanit
atem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Itaque ab iis constitutio illa
prima naturae, a qua tu, quoque ordiebare, his prope verbis exponitur: Omnis na
tura vult esse conservatrix sui, ut et salva sit et in genere conservetur suo. E
picurei num desistunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiq
uis, ad arbitrium suum scribere? Ex ea difficultate illae fallaciloquae, ut ait
Accius, malitiae natae sunt. Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa
civitati libertatis fuit, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pat
er eius consul est factus. Cumque ipsa virtus efficiat ita beatam vitam, ut beat
ior esse non possit, tamen quaedam deesse sapientibus tum, cum sint beatissimi;
</p>
<p>Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, v
era esse non possint. Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanaba
t. Cur igitur, cum de re conveniat, non malumus usitate loqui? Vide, ne etiam me
nses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Cum id quoque
, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. E quo
efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille s
uo more loquatur, nostrum neglegat. Sed si duo honesta proposita sint, alterum c
um valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ips

a deductura sit. Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod e
rat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret. Id est enim, de quo quaerimus. Qu
am ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerent
ur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem reli
nquerent. </p>
<p>Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per s
e et eodem modo turpia per se esse fugienda. Huc et illuc, Torquate, vos verseti
s licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conven
iens decretis eius reperietis. Voluptatis causa, etiam si eam non consequare, au
t non dolendi, etiam si id assequi nequeas, aut eorum, quae secundum naturam sun
t, adipiscendi, etiam si nihil consequare. Hoc autem loco tantum explicemus haec
honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte n
atura per se esse expetenda. Quam haec sunt contraria! hic si definire, si divid
ere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numq
uam in tantas salebras incidisset. Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui cens
et summum bonum esse sine ulla molestia vivere, cur mavult dicere voluptatem qua
m vacuitatem doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? </p>
<p>Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitat
a aut inminuta sint, occultent homines? Idque si ita dicit, non esse reprehenden
dos luxuriosos, si sapientes sint, dicit absurde, similiter et si dicat non repr
ehendendos parricidas, si nec cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolore
m. Sed ut ad propositum-de dolore enim cum diceremus, ad istam epistulam delati
sumus-, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo est, is tum, cum
in eo est, non est beatus; Itaque ut maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinn
atum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis omnibus colligitis bonos illos q
uidem viros, sed certe non pereruditos. Ne seges quidem igitur spicis uberibus e
t crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestuosa, si in maximis luc
ris paulum aliquid damni contraxerit. Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui
sunt ab Homero laudati, non Cyri, non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, n
on Philippi aut Alexandri, lege nostrorum hominum, lege vestrae familiae; Quo co
nstituto tum licebit otiose ista quaerere, de magnitudine rerum, de excellentia,
quanta in quoque sit ad beate vivendum, de istis ipsis obscurationibus, quae pr
opter exiguitatem vix aut ne vix quidem appareant. Atque haec coniunctio confusi
oque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Nos cum te, M. Se
movenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui de
ceat frugaliter. Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas
id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam refer
retur. Me quidem ad altiorem memoriam Oedipodis huc venientis et illo mollissimo
carmine quaenam essent ipsa haec loca requirentis species quaedam commovit, ina
niter scilicet, sed commovit tamen. Epicurus autem cum in prima commendatione vo
luptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum,
quod ille; Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent
, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? <
/p>
<p>Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris?
Tertium autem omnibus aut maximis rebus iis, quae secundum naturam sint, fruent
em vivere. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiser
ti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Neque enim in ali
qua parte, sed in perpetuitate temporis vita beata dici solet, nec appellatur om
nino vita, nisi confecta atque absoluta, nec potest quisquam alias beatus esse,
alias miser; Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua co
nstitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Nihil enim possumu
s iudicare, nisi quod est nostri iudicii-in quo frustra iudices solent, cum sent
entiam pronuntiant, addere: si quid mei iudicii est; Videamus animi partes, quar
um est conspectus illustrior; Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quanta
m hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Ita
que ab iis constitutio illa prima naturae, a qua tu, quoque ordiebare, his prope

verbis exponitur: Omnis natura vult esse conservatrix sui, ut et salva sit et i
n genere conservetur suo. </p>
<p>Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cu
ius id consequens sit, non posse esse verum. Habebat tamen rationem valitudinis:
utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam et sitiens et esuriens veniret, eo c
ibo, qui et suavissimus esset et idem facillimus ad concoquendum, vino et ad vol
uptatem et ne noceret. Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid s
equi, quid fugere debeant? Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono rat
io aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Ita
fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis, i
n quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Utrum enim
sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit
ad id, quod agimus, nihil interest. Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive
ultimum definiebas id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id
ipsum usquam referretur. Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere
didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam
in tantas salebras incidisset. </p>
<p>Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo v
oluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset
extremum. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valit
udinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non di
cant. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habit
urum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Illud
enim rectum est quod katortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inc
hoati cuiusdam officii est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes
potest. Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argen
tum, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut b
eate numquam dixerim. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid hist
oriae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria
voluptatis affert? Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere
dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. </p>
<p>Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Haec est nec omnia spern
entis praeter virtutem et virtutem ipsam suis laudibus amplificantis oratio, den
ique haec est undique completa et perfecta explicatio summi boni. Quos quidem di
es quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis,
non diconihil opus est litibus-; Si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis vo
luptas erit, quae praetermittenda sit, et simul non proficiscitur animal illud m
odo natum a summa voluptate, quae est a te posita in non dolendo. Ita fiet, ut a
nimi virtus corporis virtuti anteponatur animique virtutes non voluntarias vinca
nt virtutes voluntariae, quae quidem proprie virtutes appellantur multumque exce
llunt, propterea quod ex ratione gignuntur, qua nihil est, in homine divinius. I
pse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui sin
t, id est nisi aut cupiant aut metuant. Sunt enim quasi prima elementa naturae,
quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari.
Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in duas tributam esse partes, rhet
oricam palmae, dialecticam pugni similem esse dicebat, quod latius loquerentur r
hetores, dialectici autem compressius. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit,
sic solent: Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necess
ariae et non necessariae. Septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omn
ium nominati sunt. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ration
e dissentit. Hoc non est positum in nostra actione. Erillus autem ad scientiam o
mnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari p
ossit. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. </p>
<p>Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non impediri rationem amicitiae, s
i summum bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino amicitiae
non posse reperiri. Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabil

e esset maxima in voluptate nullo intervallo interiecto dies noctesque versari,

cum omnes sensus dulcedine omni quasi perfusi moverentur. Itaque si aut requiete
m natura non quaereret aut eam posset alia quadam ratione consequi. </p>
<p>Nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi optio, cumque nihil impedit
, quo minus id, quod maxime placeat, facere possimus, omnis voluptas assumenda e
st, omnis dolor repellendus. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris
privatio. Ea enim vita expetitur, quae sit animi corporisque expleta virtutibus
, in eoque summum bonum poni necesse est, quandoquidem id tale esse debet, ut re
rum expetendarum sit extremum. Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractare coepim
us, suppeditabit nobis Atticus noster e thesauris suis quos et quantos viros! no
nne melius est de his aliquid quam tantis voluminibus de Themista loqui? At vero
Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspi
ratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis.
Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos ed
uxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit h
ostibus. Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum
Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosopho
rum choro sustulisti. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quip
pe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, lauda
bilia non dicant. Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas inter
dum optines. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, pr
ofiteri et in medium proferre non audeas? Ut Phidias potest a primo instituere s
ignum idque perficere, potest ab alio inchoatum accipere et absolvere, huic est
sapientia similis; In enumerandis autem corporis commodis si quis praetermissam
a nobis voluptatem putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur. </p>
<p>Quam similitudinem videmus in bestiis, quae primo, in quo loco natae sunt, ex
eo se non commoventi deinde suo quaeque appetitu movetur. Minime id quidem, inq
uam, alienum, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. A
n ne hoc quidem Peripateticis concedis, ut dicant omnium bonorum virorum, id est
sapientium omnibusque virtutibus ornatorum, vitam omnibus partibus plus habere
semper boni quam mali? Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tam
en potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Aristoteles, Xenocrates,
tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, m
ulta alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. In quibus hoc primum est in q
uo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fa
bellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legant. Si verbum sequim
ur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Nam me ipsum huc modo veniente
m convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius incola Sophocles ob oculos vers
abatur, quem scis quam admirer quemque eo delecter. Ita, quem ad modum in senatu
semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete au
diendi sunt. Ego autem: Ne tu, inquam, Cato, ista exposuisti, ut tam multa memor
iter, ut tam obscura, dilucide, itaque aut omittamus contra omnino velle aliquid
aut spatium sumamus ad cogitandum; Quod idem Peripatetici non tenent, quibus di
cendum est, quae et honesta actio sit et sine dolore, eam magis esse expetendam,
quam si esset eadem actio cum dolore. Non enim, quod facit in frugibus, ut, cum
ad spicam perduxerit ab herba, relinquat et pro nihilo habeat herbam, idem faci
t in homine, cum eum ad rationis habitum perduxit. Quamvis enim depravatae non s
int, pravae tamen esse possunt. </p>
<p>Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova
quaerunt, quibus idem dicant? A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo
summi boni. Illa autem, morbum, egestatem, dolorem, non appello m a l a, sed, s
i libet, r e i e c t a n e a. Cum autem ad summum bonum volunt pervenire, transi
liunt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expetam
us, potius quam uno fine utrumque concluderent. Quae quod Aristoni et Pyrrhoni o
mnino visa sunt pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil
prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est disputari.
Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Cum efficere non

possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque p
erspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem esse videatur. Quoniam, inquiunt,
omne peccatum inbecillitatis et inconstantiae est, haec autem vitia in omnibus s
tultis aeque magna sunt, necesse est paria esse peccata. Uti tum denique iudicet
ur beatusne fuerit, cum extremum vitae diem morte confecerit, quod ille unus e s
eptem sapientibus non sapienter Croesum monuit; Attica pubes reliquique Graeci,
qui hoc anapaesto citantur, hoc non dolere solum voluptatis nomine appellaret, i
llud Aristippeum contemneret, aut, si utrumque probaret, ut probat, coniungeret
doloris vacuitatem cum voluptate et duobus ultimis uteretur. Nam cum Academicis
incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id
sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Inquit, cum ego te hac nova lege
videam eodem die accusatori responderet tribus horis perorare, in hac me causa
tempus dilaturum putas? Nam si pravitatem inminutionemque corporis propter se fu
giendam putamus, cur non etiam, ac fortasse magis, propter se formae dignitatem
sequamur? Nam si pravitatem inminutionemque corporis propter se fugiendam putamu
s, cur non etiam, ac fortasse magis, propter se formae dignitatem sequamur? Illu
d vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tuum, glo
riatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate contingere, ut
iure quisquam glorietur. Iam autem Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi
istud concedere, qui ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem genere non si
t? Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est ac
commodatum. Ego autem: Ne tu, inquam, Cato, ista exposuisti, ut tam multa memori
ter, ut tam obscura, dilucide, itaque aut omittamus contra omnino velle aliquid
aut spatium sumamus ad cogitandum; </p>
<p>Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vet
ant in dolore. Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum,
quod est in iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut co
rporis; Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis,
quid est, cur nostri a nostris non legantur? Dixerit hoc idem Epicurus, semper
beatum esse sapientem-quod quidem solet ebullire non numquam -, quem quidem, cum
summis doloribus conficiatur, ait dicturum: Quam suave est! quam nihil curo!; Q
uem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam
describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Negarine ullo modo
possit numquam quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dici
mus, effici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? Quae enim mala i
lli non audent appellare, aspera autem et incommoda et reicienda et aliena natur
ae esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene minima. Restat locus
huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum
sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Sed quia studebat laudi et dignitati,
multum in virtute processerat. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse
dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Itaque non discedit ab eorum
curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istoru
m inconstantiam non possim. Nec enim, cum tua causa cui commodes, beneficium ill
ud habendum est, sed faeneratio, nec gratia deberi videtur ei, qui sua causa com
modaverit. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infa
mia? Est enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, sed esse aliud artem
ipsam, aliud quod propositum sit arti. Nam si propter voluptatem, quae est ista
laus, quae possit e macello peti? Coniunctio autem cum honestate vel voluptatis
vel non dolendi id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. </p>
<p>Cumque duae sint artes, quibus perfecte ratio et oratio compleatur, una inven
iendi, altera disserendi, hanc posteriorem et Stoici et Peripatetici, priorem au
tem illi egregie tradiderunt, hi omnino ne attigerunt quidem. Iam argumenti rati
one conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequun
tur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Hic quoque suus est
de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Ergo in utroqu
e exercebantur, eaque disciplina effecit tantam illorum utroque in genere dicend
i copiam. Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est q
ui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem esse vi

deatur. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilita
te sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Levatio igi
tur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum.
At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in
iudiciis, in senatu. Quid, si etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum? <
/p>
<p>Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem dicunt, si qui
eius modi forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo modo. Quae enim
dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus pla
ne quam dicuntur a Graecis. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt,
quae paulo ante dixi. Hanc initio institutionem confusam habet et incertam, ut t
antum modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit nec qui
d ipsius natura sit intellegit. Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam
in moribus. Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, s
ic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constituta
m et profectam. Itaque ab iis constitutio illa prima naturae, a qua tu, quoque o
rdiebare, his prope verbis exponitur: Omnis natura vult esse conservatrix sui, u
t et salva sit et in genere conservetur suo. Iam ille sorites, quo nihil putatis
esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum,
quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Ut enim, inquit, gubernat
or aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui pa
rentem et qui servum iniuria verberat. Non quaero, quid dicat, sed quid convenie
nter possit rationi et sententiae suae dicere. Nemo enim est, qui aliter dixerit
quin omnium naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ulti
mum rerum appetendarum. Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vi
tuperari nec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, qui
a dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. </p>
<p>Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probatu
rum esse confidam. Laelius clamores sofw ille so lebat Edere compellans gumias ex
ordine nostros. Omnis sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium,
ut nemo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit acced
ere. Quae est enim, quae se umquam deserat aut partem aliquam sui aut eius parti
s habitum aut vini aut ullius earum rerum, quae secundum naturam sunt, aut motum
aut statum? Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet def
inire et id facis, cum vis, velim definias quid sit voluptas, de quo omnis haec
quaestio est. Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae
per se expetuntur. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui du
m in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit
? Iure igitur gravissimi philosophi initium summi boni a natura petiverunt et il
lum appetitum rerum ad naturam accommodatarum ingeneratum putaverunt omnibus, qu
ia continentur ea commendatione naturae, qua se ipsi diligunt. </p>
<p>Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt r
efellentem. De bona autem fama-quam enim appellant e dojan, aptius est bonam famam ho
c loco appellare quam gloriam-Chrysippus quidem et Diogenes detracta utilitate n
e digitum quidem eius causa porrigendum esse dicebant; In omni enim animante est
summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore v
acare opus est et valere; Nihilo beatiorem esse Metellum quam Regulum. Illa tame
n simplicia, vestra versuta. Sedulo, inquam, faciam. </p>
<p>Sint ista Graecorum; Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qua
lem esse velint qui honestate summum bonum metiantur. De bona autem fama-quam en
im appellant e dojan, aptius est bonam famam hoc loco appellare quam gloriam-Chrysipp
us quidem et Diogenes detracta utilitate ne digitum quidem eius causa porrigendu
m esse dicebant; Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem e
sse non esse ad beate vivendum satis. Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, lu
xuriosos ob eam ipsam causam, quod ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi
voluptates, cum esset praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? Quae

enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus
plane quam dicuntur a Graecis. Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ult
imum definiebas id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ips
um usquam referretur. Unum, cum in voluptate sumus, alterum, cum in dolore, tert
ium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec in dolore nec in voluptate
; Comprehensum, quod cognitum non habet? Quibus rebus intellegitur nec timiditat
em ignaviamque vituperari nec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed
illas reici, quia dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. Quod quidem plu
ris est haud paulo magisque ipsum propter se expetendum quam aut sensus aut corp
oris ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excellens perfectio, ut vix
cogitari possit quid intersit. Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam
, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt,
debent habere. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non
quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Hoc autem loco tantum explice
mus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea
suapte natura per se esse expetenda. </p>
<p>Quid me istud rogas? Quod cum dixissent, ille contra. Quod autem patrocinium
aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec lau
datores poterit adhibere? Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo mo
do, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii pra
eterirent. Neutrum vero, inquit ille. Quae fere omnia appellantur uno ingenii no
mine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Aliter homines, aliter phi
losophos loqui putas oportere? Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione
te gaudere dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non pot
es. Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum,
Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate
numquam dixerim. Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, praecepta
sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status, mutationes, leges et
iam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. </p>
<p>Stoici restant, ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam
ad se nostram philosophiam transtulerunt; Nec enim ille respirat, ante quam eme
rsit, et catuli aeque caeci, prius quam dispexerunt, ac si ita futuri semper ess
ent. At cum tuis cum disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibu
s, de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. Dixerit hoc idem Epicurus, semper be
atum esse sapientem-quod quidem solet ebullire non numquam -, quem quidem, cum s
ummis doloribus conficiatur, ait dicturum: Quam suave est! quam nihil curo!; Nam
nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari
possit beatam vitam virtute effici. Praeclare, inquit, facis, cum et eorum memo
riam tenes, quorum uterque tibi testamento liberos suos commendavit, et puerum d
iligis. Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Quae qui
dem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare ne
que a commentariolis suis discedere. </p>
<p>Nihil enim desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est
quam in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Et tamen quid attinet luxu
riosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent,
a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Atq
ui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae se
cundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Istud qu
idem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi faciendum idem sit nihil dicen
ti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum rerum discrimen omne tolle
nti. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam
cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive non dolentem, ut hic, sed agendo
aliquid considerandove quaeramus. Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere
, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivend
um accommodatarum natura profectam? Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi
ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam pertinentia tenebit. </p>

<p>Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo

suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Haec ego non possum dicere non esse h
ominis quamvis et belli et humani, sapientis vero nullo modo, physici praesertim
, quem se ille esse vult, putare ullum esse cuiusquam diem natalem. Cum autem pa
ulum firmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese er
igant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Natura igitur co
rpus quidem bominis sic et genuit et formavit, ut alia in primo ortu perficeret,
alia progrediente aetate fingeret neque sane multum adiumentis externis et adve
nticiis uteretur. Quasi vero hoc didicisset a Zenone, non dolere, cum doleret! I
llud audierat nec tamen didicerat, malum illud non esse, quia turpe non esset, e
t esse ferendum viro. Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitat
esmalo enim dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro-, num etiam eius co
llega P. Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi excelle
ntiam, summum bonum id constituit, non ut excelleret animus, sed ut nihil esse p
raeter animum videretur. Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superior
a firma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quid
em est veritate dubitandum. Totius enim quaestionis eius, quae habetur de finibu
s bonorum et malorum, cum quaeritur, in his quid st extremum et ultimum, fons repe
riendus est, in quo sint prima invitamenta naturae; Ergo nata est sententia vete
rum Academicorum et Peripateticorum, ut finem bonorum dicerent secundum naturam
vivere, id est virtute adhibita frui primis a natura datis. Tu vero, inquam, duc
as licet, si sequetur; Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihil
o, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interes
se, recte iam pridem contra eos desitum est disputari. </p>
<p>Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si pri
ma quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Ex quo in
tellegi debet homini id esse in bonis ultimum, secundum naturam vivere, quod ita
interpretemur: vivere ex hominis natura undique perfecta et nihil requirente. Q
uid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nul
lam ad aliam rem nisi ad voluptatem conquiruntur? Quid enim dicis omne animal, s
imul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando
occupatum? Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem
iam cur Peripateticum appellem nescio. Sic vester sapiens magno aliquo emolument
o commotus cicuta, si opus erit, dimicabit. Quae quidem sapientes sequuntur duce
natura tamquam videntes; Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est u
na sola defensa, eaque vehementer. </p>
<p>Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosopho
rum re inter se magis quam verbis dissidere; Quod autem patrocinium aut quae ist
a causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores pote
rit adhibere? Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua c
onstitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Pomponius Luciusq
ue Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore germanus, constituimus inte
r nos ut ambulationem postmeridianam conficeremus in Academia, maxime quod is lo
cus ab omni turba id temporis vacuus esset. Eloquentiae vero, quae et principibu
s maximo ornamento est, et qua te audimus valere plurimum, quantum tibi ex monum
entis nostris addidisses! Ea cum dixissent, quid tandem talibus viris respondere
s? Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi excellentiam,
summum bonum id constituit, non ut excelleret animus, sed ut nihil esse praeter
animum videretur. Quo modo igitur, inquies, verum esse poterit omnia referri ad
summum bonum, si amictiae, si propinquitates, si reliqua externa summo bono non c
ontinentur? Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nul
lo modo probari possit beatam vitam virtute effici. Cumque eorum utrumque per se
expetendum esse dixissent, virtutes quoque utriusque eorum per se expetendas es
se dicebant, et cum animum infinita quadam laude anteponerent corpori, virtutes
quoque animi bonis corporis anteponebant. Primum enim, si vera sunt ea, quorum r
ecordatione te gaudere dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaud
ere non potes. Aut etiam, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, a
liam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Tum Piso:

Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? </p>

<p>Cuius etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsu
m videntur in conspectu meo ponere. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi
dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Atque ab isto capite fluer
e necesse est omnem rationem bonorum et malorum. Quo posito et omnium adsensu ad
probato illud adsumitur, eum, qui magno sit animo atque forti, omnia, quae cader
e in hominem possint, despicere ac pro nihilo putare. Qualis est igitur omnis ha
ec, quam dico, conspiratio consensusque virtutum, tale est illud ipsum honestum,
quandoquidem honestum aut ipsa virtus est aut res gesta virtute; Quid enim dici
s omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque i
n se conservando occupatum? Si enim ad honestatem omnia referant neque in ea vol
uptatem dicant inesse, ait eos voce inani sonarehis enim ipsis verbis utitur-neq
ue intellegere nec videre sub hanc vocem honestatis quae sit subicienda sententi
a. Nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana depeculari, quae
sunt in effectu, sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum est etia
m sine effectu. Tuberonem de dolore patiendo scriberet, quod esse caput debebat,
si probari posset, nusquam posuit, non esse malum dolorem, sed quid esset et qu
ale, quantumque in eo inesset alieni, deinde quae ratio esset perferendi; Pertur
bationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudic
ia levitatis. Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet de
finire et id facis, cum vis, velim definias quid sit voluptas, de quo omnis haec
quaestio est. Hoc etsi multimodis reprehendi potest, tamen accipio, quod dant.
Sed nunc, quod agimus; Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non cont
igit, ut ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur. </p>
<p>Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, un
de officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Sin ea non neglegemu
s neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberr
abimus. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas cari
tates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere. Et quis a Stoicis et
quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimu
s, quidnam a Zenone novi sit allatum. Ut ad minora veniam, mathematici, potae, mus
ici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum officina profecti sunt. Itaq
ue homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Lae
lii, Panaetius, cum ad Q. Tum enim eam ipsam vis, quam modo ego dixi, et nomen i
nponis, in motu ut sit et faciat aliquam varietatem, tum aliam quandam summam vo
luptatem, quo addi nihil possit; Quibus natura iure responderit non esse verum a
liunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; Ne seges quidem ig
itur spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestu
osa, si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Reperiam multos, vel
innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus
, quid velim, facile persuadeam. Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum
quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari possit. Cum audissem
Antiochum, Brute, ut solebam, cum M. Ex quo magnitudo quoque animi existebat, q
ua facile posset repugnari obsistique fortunae, quod maximae res essent in potes
tate sapientis. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem e
go a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones.
</p>
<p>Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tu
um, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate conting
ere, ut iure quisquam glorietur. Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui a
soti esse velint, philosophi ante fiant. Illud autem ipsum qui optineri potest,
quod dicitis, omnis animi et voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dol
ores pertinere? Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Non enim hilaritate
nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate
et constantia sunt beati. De cetero vellem equidem aut ipse doctrinis fuisset i
nstructior est enim, quod tibi ita videri necesse est, non satis politus iis art
ibus, quas qui tenent, eruditi appellantur aut ne deterruisset alios a studiis.

</p>
<p>Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Pu
teolis granaria? Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem n
ostrae orationis vitia posuisse contraria. Quid, si non modo utilitatem tibi nul
lam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, a
deundum vitae periculum? Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede,
qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse se
nserit? Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Admir
antes quaeramus ab utroque, quonam modo vitam agere possimus, si nihil interesse
nostra putemus, valeamus aegrine simus, vacemus an cruciemur dolore, frigus, fa
mem propulsare possimus necne possimus. Atque ita re simpliciter primo collocata
reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere ce
nsebant; Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam, qua sublat
a neget se intellegere omnino quid sit bonum-eam autem ita persequitur: quae pal
ato percipiatur, quae auribus; Equidem in omnibus istis conclusionibus hoc putar
em philosophia nobisque dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus, vitam n
ostram, consilia, voluntates, non verba corrigi. Bene facis, inquit, quod me adi
uvas, et istis quidem, quae modo dixisti, utar potius Latinis, in ceteris subven
ies, si me haerentem videbis. Zeno autem, quod suam, quod propriam speciem habea
t, cur appetendum sit, id solum bonum appellat, beatam autem vitam eam solam, qu
ae cum virtute degatur. Quod idem Peripatetici non tenent, quibus dicendum est,
quae et honesta actio sit et sine dolore, eam magis esse expetendam, quam si ess
et eadem actio cum dolore. Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam
appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Attulisti aliud humanius horum r
ecentiorum, numquam dictum ab ipso illo, quod sciam, primo utilitatis causa amic
um expeti, cum autem usus accessisset, tum ipsum amari per se etiam omissa spe v
oluptatis. Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. </p>
<p>Quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate di
iudicabit, stante an movente? In parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si
quando iis ludentes minamur praecipitaturos alicunde, extimescunt. Itaque mihi
non satis videmini considerare quod iter sit naturae quaeque progressio. Sit ist
a in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de
veritate dissentiunt. Iure igitur gravissimi philosophi initium summi boni a na
tura petiverunt et illum appetitum rerum ad naturam accommodatarum ingeneratum p
utaverunt omnibus, quia continentur ea commendatione naturae, qua se ipsi diligu
nt. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos,
qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine
dumtaxat, cetera caverent? Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum parum est,
ad beate vero satis. Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae signif
icabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut n
os intuens quasi testificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epic
uro. Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta vos
in voluptate tamquam in aqua ponitis. An quae de prudentia, de cognitione rerum
, de coniunctione generis humani, quaeque ab eisdem de temperantia, de modestia,
de magnitudine animi, de omni honestate dicuntur? Ac tamen, ne cui loco non vid
eatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Quid au
tem dici poterit, si turpitudinem non ipsam per se fugiendam esse statuemus, quo
minus homines tenebras et solitudinem nacti nullo dedecore se abstineant, nisi
eos per se foeditate sua turpitudo ipsa deterreat? Quod si ita se habeat, non po
ssit beatam praestare vitam sapientia. Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamu
s, sic laetamur iis, quae recordamur. </p>
<p>Nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi optio, cumque nihil impedit
, quo minus id, quod maxime placeat, facere possimus, omnis voluptas assumenda e
st, omnis dolor repellendus. Sed plane dicit quod intellegit. Nam si +omnino nos
+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtu
ti ipsi principia dederimus; Nam si pravitatem inminutionemque corporis propter
se fugiendam putamus, cur non etiam, ac fortasse magis, propter se formae dignit

atem sequamur? Attica pubes reliquique Graeci, qui hoc anapaesto citantur, hoc n
on dolere solum voluptatis nomine appellaret, illud Aristippeum contemneret, aut
, si utrumque probaret, ut probat, coniungeret doloris vacuitatem cum voluptate
et duobus ultimis uteretur. Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum parum est,
ad beate vero satis. Nam memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo
. Nam e quibus locis quasi thesauris argumenta depromerentur, vestri ne suspicat
i quidem sunt, superiores autem artificio et via tradiderunt. At vero Epicurus u
na in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione con
sentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. Saepe ab Ar
istotele, a Theophrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum scientia; Scio
enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Quo modo igitur, inq
uies, verum esse poterit omnia referri ad summum bonum, si amictiae, si propinquit
ates, si reliqua externa summo bono non continentur? </p>
<p>Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam
, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. T
um ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio it
a me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Et nunc quidem qu
od eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Nos autem non s
olum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseria
rum. Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro
patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? Omnes enim iuc
undum motum, quo sensus hilaretur. Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut
ei tribueret animi excellentiam, summum bonum id constituit, non ut excelleret a
nimus, sed ut nihil esse praeter animum videretur. Cum autem ad summum bonum vol
unt pervenire, transiliunt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia
sumamus, alia expetamus, potius quam uno fine utrumque concluderent. Vobis autem
, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, un
de agendi principlum nascatur non reperietis. Iam ille sorites, quo nihil putati
s esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum
, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Quae est enim, quae se u
mquam deserat aut partem aliquam sui aut eius partis habitum aut vini aut ullius
earum rerum, quae secundum naturam sunt, aut motum aut statum? </p>
<p>Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosq
ue labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici vo
luptatem. Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum
, inter ceteras res nihil omnino interesse. Ista similia non sunt, Cato, in quib
us quamvis multum processeris tamen illud in eadem causa est, a quo abesse velis
, donec evaseris; Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiq
ua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; In omni enim
arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissim
um est. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et
redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Quam ob rem tur
pe putandum est, non dico dolere-nam id quidem est interdum necesse-, sed saxum
illud Lemnium clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu, questu, gemitu, fremi
tibus Resonando mutum flebiles voces refert. Sed si duo honesta proposita sint,
alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natur
a nos ipsa deductura sit. Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, c
omplent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita ex
istere. Hoc igitur quaerentes omnes, et ii, qui quodcumque in mentem veniat aut
quodcumque occurrat se sequi dicent, et vos ad naturam revertemini. At vero Epic
urus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratio
ne consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. Oculo
rum, inquit Plato, est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus
. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad
beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Qui et definierunt plurima et de
finiendi artes reliquerunt, quodque est definitioni adiunctum, ut res in partes
dividatur, id et fit ab illis et quem ad modum fieri oporteat traditur; Principi
is autem a natura datis amplitudines quaedam bonorum excitabantur partim profect

ae a contemplatione rerum occultiorum, quod erat insitus menti cognitionis amor,

e quo etiam rationis explicandae disserendique cupiditas consequebatur; Ex ea q
uae sint apta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem superiora natur
ale nominantur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt
. Dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti vestro beato M. </p>
<p>Aut unde est hoc contritum vetustate proverbium: quicum in tenebris? An quae
de prudentia, de cognitione rerum, de coniunctione generis humani, quaeque ab ei
sdem de temperantia, de modestia, de magnitudine animi, de omni honestate dicunt
ur? Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non t
uum, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate contin
gere, ut iure quisquam glorietur. Atque ut reliqui fures earum rerum, quas ceper
unt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis uterentur, nomina
tamquam rerum notas mutaverunt. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tame
n cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque n
ostrorum. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valit
udinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non di
cant. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem om
nem conferemus. Haec videlicet est correctio philosophiae veteris et emendatio,
quae omnino aditum habere nullum potest in urbem, in forum, in curiam. Ego autem
tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de clari
s viris locorum admonitu cogitemus. Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis c
apto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri dicere
t. </p>
<p>Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate qu
aeri, de qua omne certamen est? Itaque quae sunt eorum consolationes, quae cohor
tationes, quae etiam monita et consilia scripta ad summos viros! Erat enim apud
eos, ut est rerum ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex. Sed ut propriu
s ad ea, Cato, accedam, quae a te dicta sunt, pressius agamus eaque, quae modo d
ixisti, cum iis conferamus, quae tuis antepono. Et hanc quidem primam exigam a t
e operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Nam omnia, quae sumenda
quaeque legenda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui ea
m adeptus sit, nihil praeterea desideret. Omnis sermo elegans sumi potest, tum v
arietas est tanta artium, ut nemo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem
satis ornatus possit accedere. Quem enim deditum voluptatibus, quem cupiditatum
incendiis inflammatum in iis potiendis, quae acerrime concupivisset, tanta laeti
tia perfundi arbitramur, quanta aut superiorem Africanum Hannibale victo aut pos
teriorem Karthagine eversa? Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita con
stituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere?
Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam
ceteros. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didi
cisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Sed non alienum es
t, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis ex
ponere. Sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum. </p
>
<p>Attulisti aliud humanius horum recentiorum, numquam dictum ab ipso illo, quod
sciam, primo utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisset, tum ip
sum amari per se etiam omissa spe voluptatis. His similes sunt omnes, qui virtut
i student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Mihi quidem
Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus fi
nxerit. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas
obscurari saepe et obrui. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur mult
o melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Quanta autem ab illis varietas ar
gumentorum ratione concludentium eorumque cum captiosis interrogationibus dissim
ilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant, ut neque sensuum fidem sine
ratione nec rationis sensibus exquiramus? Quod non subducta utilitatis ratione
effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. Videamus igitur sent
entias eorum, tum ad verba redeamus. In homine autem summa omnis animi est et in

animo rationis, ex qua virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etia
m atque etiam explicandam putant. De bona autem fama-quam enim appellant e dojan, apt
ius est bonam famam hoc loco appellare quam gloriam-Chrysippus quidem et Diogene
s detracta utilitate ne digitum quidem eius causa porrigendum esse dicebant; Mis
erum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Illud dico, ea,
quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Nam aut privatim aliquid gerere malun
t aut, qui attore animo sunt, capessunt rem publicam honoribus imperiisque adipi
scendis aut totos se ad studia doctrinae conferunt. </p>
<p>Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid dicere
t? Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicere
ntur. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Et quis
a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus,
si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Quam similitudinem videmus in
bestiis, quae primo, in quo loco natae sunt, ex eo se non commoventi deinde suo
quaeque appetitu movetur. Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in duas
tributam esse partes, rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem esse dicebat,
quod latius loquerentur rhetores, dialectici autem compressius. Tanta vis inera
t in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verbis, dignitatem, ut
altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi testificarere lauda
ri honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Cum autem paulum firmitatis acc
essit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et manibus u
tuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Ut scias me intellegere, primum ide
m esse dico voluptatem, quod ille don. Tantum dico, magis fuisse vestrum agere E
picuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Tu autem inter h
aec tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolenti
um? Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent paratos, Pr
imum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis scholam vobis aliquam
explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis magnopere umquam probavi. </p>
<p>Hoc autem tempore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis ind
icia summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. Perfecto enim et concluso
neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia refer
antur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Est enim aliquid in his rebus pro
babile, et quidem ita, ut eius ratio reddi possit, ergo ut etiam probabiliter ac
ti ratio reddi possit. Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem qua
si mercedem exigit. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo ge
nera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necess
ariae. E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, s
ed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Hoc dixerit potius Ennius: Nimiu
m boni est, cui nihil est mali. Huic Epicurus praecentet, si potest, cui e viper
ino morsu venae viscerum Veneno inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: P
hilocteta, st! brevis dolor. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere vi
derentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non e
rat, tantum modo laboriosus videbatur; Quae quo sunt excelsiores, eo dant clario
ra indicia naturae. Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non impediri rati
onem amicitiae, si summum bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem
omnino amicitiae non posse reperiri. His similes sunt omnes, qui virtuti studen
t levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Haec mihi videtur d
elicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postula
t. Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum,
Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate
numquam dixerim. </p>
<p>Quis nostrum dixerit, quos non pudet ea, quae Stoici aspera dicunt, mala dice
re, melius esse turpiter aliquid facere cum voluptate quam honeste cum dolore? N
isi enim id faceret, cur Plato Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris n
umeros et caelestia acciperet? Sed ego in hoc resisto; Est autem a te semper dic
tum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. Et non ex maxima parte
de tota iudicabis? Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes

indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Haec non
erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque regiones, quarum nulla esset o
ra, nulla extremitas, mente peragravisset. Unum, cum in voluptate sumus, alterum
, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec in do
lore nec in voluptate; Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille q
uidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoa
ta. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Lae
lio. </p>
<p>Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo
erat ea, quam volueramus. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dig
nitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Nam interdum nimis e
tiam novit, quippe qui testificetur ne intellegere quidem se posse ubi sit aut q
uod sit ullum bonum praeter illud, quod cibo et potione et aurium delectatione e
t obscena voluptate capiatur. Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto,
saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Sed
certe opus est ea valere et vigere et naturales motus ususque habere, ut nec ab
sit quid eorum nec aegrum debilitatumve sit; Vides igitur, si amicitiam sua cari
tate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates pra
ediorum fructuosorum mercede superari. Cognitio autem haec est una nostri, ut vi
m corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruat
ur. Quid ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? At vero Callipho
et post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem dolo
ris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Ex quo i
llud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continu
o bene. </p>
<p>Stoici autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum;
Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Omne enim animal, s
imul et ortum est, se ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae s
unt, in primis amplectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. Quae poss
unt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probare
t, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. Si est nihil
nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera.
Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc q
uoque alienum; Est enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, sed esse al
iud artem ipsam, aliud quod propositum sit arti. Vides igitur te aut ea sumere,
quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Quae tamen a
te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines. Tecum optime, dein
de etiam cum mediocri amico. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosoph
iae ratione dissentit. Nec enim haec movere potest appetitum animi, nec ullum ha
bet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat
Hieronymus. </p>
<p>Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt prima naturae, ut
ad summam pertinentia tenebit. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Quod
nisi ita efficitur, quae Theophrastus de fortuna, de dolore, de cruciatu corpor
is dixit, cum quibus coniungi vitam beatam nullo modo posse putavit, vereor, ne
vera sint. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates,
eas obscurari saepe et obrui. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed eti
am me ipsum abducas licebit. Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi ver
erer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, volup
tatis causa gessisse diceres. Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opu
s esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. Te enim iudicem aequum
puto, modo quae dicat ille bene noris. Idem iste, inquam, de voluptate quid sent
it? Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum
in auro quam in palea. Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur,
rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere. Non ego tecum iam ita iocabor,
ut isdem his de rebus, cum L. </p>

<p>In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Quae est
enim, quae se umquam deserat aut partem aliquam sui aut eius partis habitum aut
vini aut ullius earum rerum, quae secundum naturam sunt, aut motum aut statum? N
am, ut paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio. Idq
ue si ita dicit, non esse reprehendendos luxuriosos, si sapientes sint, dicit ab
surde, similiter et si dicat non reprehendendos parricidas, si nec cupidi sint n
ec deos metuant nec mortem nec dolorem. Ex quo intellegi debet homini id esse in
bonis ultimum, secundum naturam vivere, quod ita interpretemur: vivere ex homin
is natura undique perfecta et nihil requirente. Quid, si etiam bestiae multa fac
iunt duce sua quaeque natura partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo,
in educando, perfacile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? Au
debo igitur cetera, quae secundum naturam sint, bona appellare nec fraudare suo
vetere nomine neque iam aliquod potius novum exquirere,virtutis autem amplitudin
em quasi in altera librae lance ponere. Sin autem voluptatem putat adiungendam e
am, quae sit in motu-sic enim appellat hanc dulcem: in motu, illam nihil dolenti
s in stabilitate-, quid tendit? Omnium autem eorum commodorum, quibus non illi p
lus tribuunt, qui illa bona esse dicunt, quam Zeno, qui negat, longe praestantis
simum esse, quod honestum esset atque laudabile. Aeque enim contingit omnibus fi
dibus, ut incontentae sint. Tanti autem aderant vesicae et torminum morbi, ut ni
hil ad eorum magnitudinem posset accedere. Tu enim ista lenius, hic Stoicorum mo
re nos vexat. Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas. Quod qu
idem mihi si quando dictum est-est autem dictum non parum saepe-, etsi satis cle
mens sum in disputando, tamen interdum soleo subirasci. Ex ea quae sint apta, ea
bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem superiora naturale nominantur, q
uae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. Quae enim cupid
itates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem i
nanes sunt, iis parendum non est. </p>
<p>Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista m
ala sunt, placet. Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar,
est id extrinsecus; Praeclare Laelius, et recte sofw, illudque vere: O Publi, o gu
rges, Galloni! es homo miser, inquit. Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis
numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit b
eata vita existere. Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt p
rima naturae, ut ad summam pertinentia tenebit. Nam ista commendatio puerorum, m
emoria et caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio
indicat innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec
praemiorum mercedibus evocatam. Ita fiet, ut animi virtus corporis virtuti ante
ponatur animique virtutes non voluntarias vincant virtutes voluntariae, quae qui
dem proprie virtutes appellantur multumque excellunt, propterea quod ex ratione
gignuntur, qua nihil est, in homine divinius. Persecutus est Aristoteles animant
ium omnium ortus, victus, figuras, Theophrastus autem stirpium naturas omniumque
fere rerum, quae e terra gignerentur, causas atque rationes; Atque ut reliqui f
ures earum rerum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostri
s pro suis uterentur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt. Familiares nostros,
credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos.
Nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius
incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo delecte
r. Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in
iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Ergo
et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eode
m modo. </p>
<p>Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degend
ae et rerum gerendarum. Id enim ille summum bonum eu)qumi/an et saepe a)qambi/an
appellat, id est animum terrore liberum. Nec enim figura corporis nec ratio exc
ellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur vo
luptatibus. Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmens
um, inter ceteras res nihil omnino interesse. Ita graviter et severe voluptatem
secrevit a bono. Itaque si aut requietem natura non quaereret aut eam posset ali

a quadam ratione consequi. Alii rursum isdem a principiis omne officium referent
aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optine
nda. Ergo in eadem voluptate eum, qui alteri misceat mulsum ipse non sitiens, et
eum, qui illud sitiens bibat? Cum autem ad summum bonum volunt pervenire, trans
iliunt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expeta
mus, potius quam uno fine utrumque concluderent. Qui non moveatur et offensione
turpitudinis et comprobatione honestatis? Completur enim et ex eo genere vitae,
quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in
nostra potestate. Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natu
ra contenta. Totius enim quaestionis eius, quae habetur de finibus bonorum et ma
lorum, cum quaeritur, in his quid st extremum et ultimum, fons reperiendus est, in
quo sint prima invitamenta naturae; Illud enim rectum est quod katortwma diceba
s contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii est, non perfe
cti, quod cadere in non nullos insipientes potest. </p>
<p>Atqui pugnantibus et contrariis studiis consiliisque semper utens nihil quiet
i videre, nihil tranquilli potest. Deinde non quaerimus, quid obscuretur aut int
ereat, quia sit admodum parvum, sed quid tale sit, ut expleat summam. </p>
<p>Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur pr
udentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere. Non enim hila
ritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes fir
mitate et constantia sunt beati. Iam illud quale tandem est, bona praeterita non
effluere sapienti, mala meminisse non oportere? Isto modo, ne si avia quidem ei
us nata non esset. Cum audissem Antiochum, Brute, ut solebam, cum M. Infinitio i
psa, quam apeirian vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et ori
antur et intereant cotidie. Non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius m
orti antepono, quorum alter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse
gravi vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit, quaesivit salvusne esse
t clipeus. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur
habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. B
onum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses aut quod esse
t natura adpetendum aut quod prodesset aut quod iuvaret aut quod liberet modo. Q
uae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut
probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. </p>
<p>Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Quanta autem ab
illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captiosis interr
ogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant, ut neque
sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? Nec enim, cum tua c
ausa cui commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia deb
eri videtur ei, qui sua causa commodaverit. Hoc dictum in una re latissime patet
, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Omnium enim rerum principia parva
sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Ita fiet, ut animi
virtus corporis virtuti anteponatur animique virtutes non voluntarias vincant vi
rtutes voluntariae, quae quidem proprie virtutes appellantur multumque excellunt
, propterea quod ex ratione gignuntur, qua nihil est, in homine divinius. Itaque
non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare,
ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. Quam quidem certationem homo
et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni i
n earum comparatione positum putat. Quam haec sunt contraria! hic si definire, s
i dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum tenere
t, numquam in tantas salebras incidisset. Qui non moveatur et offensione turpitu
dinis et comprobatione honestatis? Cumque duae sint artes, quibus perfecte ratio
et oratio compleatur, una inveniendi, altera disserendi, hanc posteriorem et St
oici et Peripatetici, priorem autem illi egregie tradiderunt, hi omnino ne attig
erunt quidem. Qui cum cruciaretur non ferendis doloribus, propagabat tamen vitam
aucupio, sagittarum ictu configebat tardus celeres, stans volantis, ut apud Acc
ium est, pennarumque contextu corpori tegumenta faciebat. Quae cum dixissem, Hab
eo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, t

amen invenire malo paratiores. Nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostr
i iudicii-in quo frustra iudices solent, cum sententiam pronuntiant, addere: si
quid mei iudicii est; Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed
tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Qua ex cognitione fa
cilior facta est investigatio rerum occultissimarum. Familiares nostros, credo,
Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Sed in
ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens puta
ndum est, quod illi pigennhmatik n appellant; In qua si nihil est praeter rationem, s
it in una virtute finis bonorum; Quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam
videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniu
nctione tali sit aptius. </p>
<p>Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amici
tiae dicta sunt. Hic homo severus luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat
, et hercule, Torquate, ut verum loquamur, si summum bonum voluptas est, rectiss
ime non putat. Uti tum denique iudicetur beatusne fuerit, cum extremum vitae die
m morte confecerit, quod ille unus e septem sapientibus non sapienter Croesum mo
nuit; Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opinio
nes ac iudicia levitatis. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres
nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse exis
timas? Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum,
quo putet omnia referri oportere? Hoc non est positum in nostra actione. Aderamu
s nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus F
adiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Res tota, Torquate, non
doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. Sin
autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem
summi boni. Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus e
st-, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo resp
ondeat. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed so
lam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Eam si varietatem dicere
s, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Et harum quidem rerum facili
s est et expedita distinctio. </p>
<p>Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse in
anitas ista verborum. Ut, inquit, in fidibus pluribus, nisi nulla earum non ita
contenta nervis sit, ut concentum servare possit, omnes aeque incontentae sint,
sic peccata, quia discrepant, aeque discrepant; Restat locus huic disputationi v
el maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmati
s nullam omnino fore. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea
sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Tum ille: Finem, inquit, interrog
andi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum pro
videns, dialecticas captiones. Zeno autem, quod suam, quod propriam speciem habe
at, cur appetendum sit, id solum bonum appellat, beatam autem vitam eam solam, q
uae cum virtute degatur. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, q
uae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis,
extrema conclusio est. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas o
rationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. In enumerandis
autem corporis commodis si quis praetermissam a nobis voluptatem putabit, in ali
ud tempus ea quaestio differatur. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut i
lla, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Illa enim, quae sunt a nobi
s bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine
illis possit beata vita existere. </p>
<p>Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Ut
ad minora veniam, mathematici, potae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium
artificum officina profecti sunt. Bonum valitudo: miser morbus. Praeclare Laeli
us, et recte sofw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inqui
t. Quod cum accidisset ut alter alterum necopinato videremus, surrexit statim. S
emovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui d
eceat frugaliter. Nam ceteris in rebus sve praetermissum sive ignoratum est quippi

am, non plus incommodi est, quam quanti quaeque earum rerum est, in quibus negle
ctum est aliqud. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte p
ropensus es? Nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitiae, summor
um officiorum in extremo spiritu conservatio indicat innatam esse homini probita
tem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam. Na
m constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad su
mmam pertinentia tenebit. Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimu
m rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maximarum
appetitione concluditur? Ex rebus enim timiditas, non ex vocabulis nascitur. </p
>
<p>Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes
, patriam, multa praeterea minime necessaria? Nec vero audiendus Hieronymus, cui
summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil
dolere. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum
vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Quasi vero, inquit, perpet
ua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Utrum enim sit voluptas i
n iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod ag
imus, nihil interest. Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omniu
m virtutum auctore, de virtutibus disputare? Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic
eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Eloquentiae ver
o, quae et principibus maximo ornamento est, et qua te audimus valere plurimum,
quantum tibi ex monumentis nostris addidisses! Ea cum dixissent, quid tandem tal
ibus viris responderes? Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sun
t a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Deinde concludebas
summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit,
Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Quam similitudinem videmus in bestiis, q
uae primo, in quo loco natae sunt, ex eo se non commoventi deinde suo quaeque ap
petitu movetur. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes s
emper beatos esse sapientes. Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamq
ue vituperari nec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici
, quia dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. </p>
<p>Nam si quae sunt aliae, falsum est omnis animi voluptates esse e corporis soc
ietate. Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine
fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Ratio ista, quam defendis, praecepta
, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus
, ut facit, in caelum efferat laudibus. Ego, quam ille praeponendam et magis eli
gendam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam
Stoici. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua di
cunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclus
io est. Totius enim quaestionis eius, quae habetur de finibus bonorum et malorum
, cum quaeritur, in his quid st extremum et ultimum, fons reperiendus est, in quo
sint prima invitamenta naturae; Temporibus autem quibusdam et aut officiis debit
is aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et
molestiae non recusandae. Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in
sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter fere
nda praecipiunt eadem, quae Stoici. Attulisti aliud humanius horum recentiorum,
numquam dictum ab ipso illo, quod sciam, primo utilitatis causa amicum expeti, c
um autem usus accessisset, tum ipsum amari per se etiam omissa spe voluptatis. C
um autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat
ea, quam volueramus. Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magn
am indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos
arbitrabimur? Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam,
cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Sic, quod est extre
mum omnium appetendorum atque ductum a prima commendatione naturae, multis gradi
bus adscendit, ut ad summum perveniret, quod cumulatur ex integritate corporis e
t ex mentis ratione perfecta. Et quoniam excedens e vita et manens aeque miser e
st nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam facit, non sine causa dicitur iis, q
ui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manendum. </p>

<p>Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verb
is, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi t
estificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Sed id ne cog
itari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. In omni enim animante
est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolo
re vacare opus est et valere; Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet,
sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae
periculum? Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto
et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Nam cum Academicis ince
rta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id seq
ui volunt, quodcumque veri simile videatur. Itaque ut maiores nostri ab aratro a
dduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis omnibus colligi
tis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos. Nos beatam vitam non de
pulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, u
t Aristippus, sive non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaer
amus. Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat
, verbis discrepare? Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superiora fi
rma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quidem e
st veritate dubitandum. Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius
uti poterat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione leva
ret dolorem suum, audirem et plane probarem. Quid, si etiam bestiae multa faciun
t duce sua quaeque natura partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, in
educando, perfacile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? Id au
tem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et exp
leturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Quem enim ardorem
studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit atten
tius, ne patriam quidem captam esse senserit? Cynicorum autem rationem atque vit
am alii cadere in sapientem dicunt, si qui eius modi forte casus inciderit, ut i
d faciendum sit, alii nullo modo. Et quoniam excedens e vita et manens aeque mis
er est nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam facit, non sine causa dicitur ii
s, qui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manendum. </p>
<p>Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Quibus expos
itis facilis est coniectura ea maxime esse expetenda ex nostris, quae plurimum h
abent dignitatis, ut optimae cuiusque partis, quae per se expetatur, virtus sit
expetenda maxime. Sed ut ad propositum-de dolore enim cum diceremus, ad istam ep
istulam delati sumus-, nunc totum illud concludi sic licet: qui in summo malo es
t, is tum, cum in eo est, non est beatus; Non enim in selectione virtus ponenda
erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret. </p>
<p>Qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit. Quis enim confidi
t semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit?
Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum dom
us; Nam voluptatis causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur, tamen ips
um illud consilium ita faciendi per se expetendum et honestum et solum bonum sit
, nemo dixit. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compo
sitis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? An hoc usque quaque, aliter
in vita? Nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus
, cuius incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo
delecter. Cognitis autem rerum finibus, cum intellegitur, quid sit et bonorum e
xtremum et malorum, inventa vitae via est conformatioque omnium officiorum, cum
quaeritur, quo quodque referatur; Quam ob rem turpe putandum est, non dico doler
e-nam id quidem est interdum necesse-, sed saxum illud Lemnium clamore Philoctet
eo funestare, Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus Resonando mutum flebiles
voces refert. </p>
<p>Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libid
o, quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appellant, ego malo laetitia
m appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Minime vero istorum q

uidem, inquit. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, i
n crucem actus est. Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, q
uorum utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem probarent, omnes
mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. Cum enim virtutis hoc proprium sit, ea
rum rerum, quae secundum naturam sint, habere delectum, qui omnia sic exaequaver
unt, ut in utramque partem ita paria redderent, uti nulla selectione uterentur,
hi virtutem ipsam sustulerunt. Qui et definierunt plurima et definiendi artes re
liquerunt, quodque est definitioni adiunctum, ut res in partes dividatur, id et
fit ab illis et quem ad modum fieri oporteat traditur; Itaque multi, cum in pote
state essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exillo dolorem
suum doctrinae studiis levaverunt. Quid autem habent admirationis, cum prope acc
esseris? Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omn
is hereditas ad filiam perveniret. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio o
mnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Illud urgueam, non intellegere eum qu
id sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Nam cum suscepta se
mel est beata vita, tam permanet quam ipsa illa effectrix beatae vitae sapientia
neque expectat ultimum tempus aetatis, quod Croeso scribit Herodotus praeceptum
a Solone. Facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, con
iungi debuerunt; </p>
<p>Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Hosne igitur lau
das et hanc eorum, inquam, sententiam sequi nos censes oportere? Dum enim in una
virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent nec ei qu
icquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem ipsam, quam ample
xabantur, sustulerunt. Quem quidem locum comit multa venustate et omni sale idem
Lucilius, apud quem praeclare Scaevola: Graecum te, Albuci, quam Romanum atque
Sabinum, municipem Ponti, Tritani, centurionum, praeclarorum hominum ac primorum
signiferumque, maluisti dici. Quae similitudo in genere etiam humano apparet. Q
uarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi
stirps ets huius quaestionis. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas
secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. It
a enim parvae et exiguae sunt istae accessiones bonorum, ut, quem ad modum stell
ae in radiis solis, sic istae in virtutum splendore ne cernantur quidem. Quam ob
rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt vituperandae, maledicta, co
ntumeliae, tum iracundiae, contentiones concertationesque in disputando pertinac
es indignae philosophia mihi videri solent. Mihi quidem etiam lautius videtur, q
uod eligitur, et ad quod dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona dixe
ro, tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, quam valde. Et si turpitudine
m fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? N
am nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, abstinet se ab ini
uria. Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam per
fectione virtutis; Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non posse iucu
nde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gloriari vi
debare. Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi excellen
tiam, summum bonum id constituit, non ut excelleret animus, sed ut nihil esse pr
aeter animum videretur. Non enim in ipsa sapientia positum est beatum esse, sed
in iis rebus, quas sapientia comparat ad voluptatem. </p>
<p>Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere de
beant? Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factor
um pulchritudinem? Constituto autem illo, de quo ante diximus, quod honestum ess
et, id esse solum bonum, intellegi necesse est pluris id, quod honestum sit, aes
timandum esse quam illa media, quae ex eo comparentur. Tanta vis inerat in verbi
s propter earum rerum, quae significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fi
eres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudari honesta
tem et iustitiam aliquando ab Epicuro. </p>
<p>Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc diceret, primos suos quasi c
oeptus appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. Imm
o sit sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem volup

tas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifi
ce tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et
Quare? Equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus
verbis exponere. His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt
longa esse non debent. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur i
n iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etia
m in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Effl
uit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam
paenitendi quam recordandi. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque script
a eius probitate ipsius ac moribus. Equidem in omnibus istis conclusionibus hoc
putarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus, vi
tam nostram, consilia, voluntates, non verba corrigi. Qui mos cum a posterioribu
s non esset retentus, Arcesilas eum revocavit instituitque ut ii, qui se audire
vellent, non de se quaererent, sed ipsi dicerent, quid sentirent; Praeclare Lael
ius, et recte sofw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inqu
it. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse dixi
mus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. </p>
<p>Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut i
ta erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. S
ic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas et
iam in deo nominaverunt. Nam sunt et in animo praecipua quaedam et in corpore, q
uae cum leviter agnovit, tum discernere incipit, ut ea, quae prima data sunt nat
ura, appetat asperneturque contraria. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit
? An hoc usque quaque, aliter in vita? Quamquam enim vereor, ne nimius in hoc ge
nere videar, tamen omnes veteres philosophi, maxime nostri, ad incunabula accedu
nt, quod in pueritia facillime se arbitrantur naturae voluntatem posse cognoscer
e. Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verb
is, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi t
estificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Ut bacillum a
liud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natur
a non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Quae qui non vi
dent, nihil umquam magnum ac cognitione dignum amaverunt. Negarine ullo modo pos
sit numquam quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus,
effici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? Nescio quo modo prae
tervolavit oratio. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Et
hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refelle
ntem. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse o
mnibus suis partibus; At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum
! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. </p>
<p>Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt,
deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est
. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cui
us id consequens sit, non posse esse verum. Elicerem ex te cogeremque, ut respon
deres, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore g
essisset, voluptatis causa gessisse diceres. Sed quod proximum fuit non vidit. P
ossumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videa
mur? Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est
ad honestatem dictorum atque factorum. Atqui si, ut convenire debet inter nos, e
st quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum o
mnium est aliquae summa facienda. Iam ille sorites, quo nihil putatis esse vitio
sius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod expet
endum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Unum, cum in voluptate sumus, alteru
m, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec in d
olore nec in voluptate; Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi pa
rtibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Et tamen vide, ne, si ego
non intellegam quid Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam,
sit aliqua culpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. Epicurei num desis
tunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium

suum scribere? Itaque quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae e
tiam monita et consilia scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est reru
m ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex. Id enim ille summum bonum eu)q
umi/an et saepe a)qambi/an appellat, id est animum terrore liberum. In omni enim
arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissi
mum est. Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates
percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. M
aximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerend
i absunt confecti senectute. Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem prop
rium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi t
am propinquo respondeat. Earum etiam rerum, quas terra gignit, educatio quaedam
et perfectio est non dissimilis animantium. </p>
<p>At enim iam dicitis virtutem non posse constitui, si ea, quae extra virtutem
sint, ad beate vivendum pertineant. Bonum appello quicquid secundurn naturam est
, quod contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; Ines
t in eadem explicatione naturae insatiabilis quaedam e cognoscendis rebus volupt
as,in qua una confectis rebus necessariis vacui negotiis honeste ac liberaliter
possimus vivere. Quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus,
non contemnit totumque discrimen summi boni in earum comparatione positum putat
. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Itaque non ob ea solum
incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inprobitatem putamus, sed multo et
iam magis, quod, cuius in animo versatur, numquam sinit eum respirare, numquam a
dquiescere. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo
illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Quid tibi, Torquate, quid huic Tr
iario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid t
anta tot versuum memoria voluptatis affert? Quae cum dixissem, magis ut illum pr
ovocarem quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit
, totum Epicurum paene e philosophorum choro sustulisti. Etenim si loca, si fana
, si urbes, si gymnasia, si campum, si canes, si equos, si ludicra exercendi aut
venandi consuetudine adamare solemus, quanto id in hominum consuetudine faciliu
s fieri poterit et iustius? Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit
, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant,
laudabilia non dicant. Sin autem voluptatem putat adiungendam eam, quae sit in
motu-sic enim appellat hanc dulcem: in motu, illam nihil dolentis in stabilitate
-, quid tendit? </p>
<p>Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis n
ec minus plane quam dicuntur a Graecis. Multosque etiam dolores curationis causa
perferant, ut, si ipse usus membrorum non modo non maior, verum etiam minor fut
urus sit, eorum tamen species ad naturam revertatur? Sed cum, quod honestum sit,
id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id offic
ium nec in bonis ponamus nec in malis. Ille igitur vidit, non modo quot fuissent
adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. Ten
eamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id
consequens sit, non posse esse verum. Nobis enim ista quaesita, a nobis descrip
ta, notata, praecepta sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status,
mutationes, leges etiam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. Ita fini
s bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici poss
it ad naturamque accommodatissime. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atq
ue absolutam. Sapientem locupletat ipsa natura, cuius divitias Epicurus parabile
s esse docuit. Atque etiam valtudinem, vires, vacuitatem doloris non propter utili
tatem solum, sed etiam ipsas propter se expetemus. Non est ista, inquam, Piso, m
agna dissensio. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; </p>
<p>Hanc initio institutionem confusam habet et incertam, ut tantum modo se tueat
ur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit nec quid ipsius natura sit
intellegit. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso,
si ista mala sunt, placet. Cumque eorum utrumque per se expetendum esse dixisse
nt, virtutes quoque utriusque eorum per se expetendas esse dicebant, et cum anim

um infinita quadam laude anteponerent corpori, virtutes quoque animi bonis corpo
ris anteponebant. Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod honestum
sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accommodataru
m natura profectam? Hinc ceteri particulas arripere conati suam quisque videro v
oluit afferre sententiam. Sapiens autem semper beatus est et est aliquando in do
lore; Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur d
e industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Sed memento te, quae nos senti
amus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum nihil
probari. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Elicerem ex te c
ogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute ge
ntium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Itaque et viver
e vitem et mori dicimus arboremque et novellan et vetulam et vigere et senescere
. Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Nihil minus, contraque il
la hereditate dives ob eamque rem laetus. </p>
<p>Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intel
lego quale sit. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde
pertinax fueris, concedas necesse est. Cum autem negant ea quicquam ad beatam vi
tam pertinere, rursus naturam relinquunt. Iam ille sorites, quo nihil putatis es
se vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, qu
od expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Itaque multi, cum in potesta
te essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exillo dolorem suu
m doctrinae studiis levaverunt. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Arch
imede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam
esse senserit? Nam si pravitatem inminutionemque corporis propter se fugiendam p
utamus, cur non etiam, ac fortasse magis, propter se formae dignitatem sequamur?
Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hered
itas ad filiam perveniret. Itaque, ne si iucundissimis quidem nos somniis usuros
putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari, idque si accidat, mortis instar
putemus. Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, q
uos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur?
Res enim se praeclare habebat, et quidem in utraque parte. Quae possunt eadem c
ontra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit
, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. </p>
<p>Graecum enim hunc versum nostis omnes-: Suavis laborum est praeteritorum memo
ria. Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis r
epertae, aut investigationem novarum. Nihilne est in his rebus, quod dignum libe
ro aut indignum esse ducamus? Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec
vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet
comprimere nihil est negotii. Iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nosmet ips
os. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim,
sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Rationis enim p
erfectio est virtus; Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse
et tuas cogitationes et studia perspexeris; Non enim hilaritate nec lascivia ne
c risu aut ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia s
unt beati. Etiam beatissimum? </p>
<p>Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine ulla m
olestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vacuitatem doloris, ut ille fa
cit, qui quid dicat intellegit? Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pl
uribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur e
xtremum. </p>
<p>Quid loquor de nobis, qui ad laudem et ad decus nati, suscepti, instituti sum
us? Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam
Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Ego autem tibi, Piso,
assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris loco
rum admonitu cogitemus. Sapientia enim et animi magnitudinem complectitur et ius
titiam, et ut omnia, quae homini accidant, infra se esse iudicet, quod idem cete

ris artibus non contingit. Namque ii horum posteri meliores illi quidem mea sent
entia quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex s
e nati esse videantur. Alterum autem genus est magnarum verarumque virtutum, qua
s appellamus voluntarias, ut prudentiam, temperantiam, fortitudinem, iustitiam e
t reliquas eiusdem generis. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex
oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Quanta
autem ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captios
is interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant,
ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? Totum aute
m id externum est, et quod externum, id in casu est. Si vero id etiam explanare
velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum
tandem laturum fuisse existimas? </p>
<p>Pomponius Luciusque Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore germanu
s, constituimus inter nos ut ambulationem postmeridianam conficeremus in Academi
a, maxime quod is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. Scis enim me quo
dam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pyt
hagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Non ego iam Epa
minondae, non Leonidae mortem huius morti antepono, quorum alter cum vicisset La
cedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, ut pri
mum dispexit, quaesivit salvusne esset clipeus. Namque ii horum posteri meliores
illi quidem mea sententia quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita deg
enerant, ut ipsi ex se nati esse videantur. Ratio ista, quam defendis, praecepta
, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus
, ut facit, in caelum efferat laudibus. Itaque illa non dico me expetere, sed le
gere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. N
on metuet autem, sive celare poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optine
re, certeque malet existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non putetur.
Principiis autem a natura datis amplitudines quaedam bonorum excitabantur partim
profectae a contemplatione rerum occultiorum, quod erat insitus menti cognition
is amor, e quo etiam rationis explicandae disserendique cupiditas consequebatur;
Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, praecepta sunt, omniumque
rerum publicarum reetionis genera, status, mutationes, leges etiam et instituta
ac mores civitatum perscripsimus. </p>
<p>Sit, inquam, tam facilis, quam vultis, comparatio voluptatis, quid de dolore
dicemus? Scrupulum, inquam, abeunti; Quae enim dici Latine posse non arbitrabar,
ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Quasi
enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum vilissimas res addunt, dei
n singulas potius, quam omnia, quae prima natura approbavisset, ea cum honestate
coniungerent. Namque ii horum posteri meliores illi quidem mea sententia quam r
eliquarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex se nati esse
videantur. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pul
vere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Tum Pi
so: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Atque haec contra Aristipp
um, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam a
ppellamus voluptatem. Neque enim in aliqua parte, sed in perpetuitate temporis v
ita beata dici solet, nec appellatur omnino vita, nisi confecta atque absoluta,
nec potest quisquam alias beatus esse, alias miser; Sed est forma eius disciplin
ae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vive
ndi tertia. Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut
se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. A villa enim, credo, et: Si ib
i te esse scissem, ad te ipse venissem. In ipsa enim parum magna vis inest, ut q
uam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Et saepe officium est
sapientis desciscere a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit,
quod est convenienter naturae. </p>
<p>In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canib
us, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; Pungunt quasi aculeis inte
rrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo e

t idem abeunt, qui venerant. Tamen a proposito, inquam, aberramus. Perspicuum es

t enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec
ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri; Tum Quintus: Est plan
e, Piso, ut dicis, inquit. At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt,
semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Vides igitur te aut ea sumere, q
uae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Hoc autem temp
ore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis indicia summorum vir
orum, tamen ego illa moveor exhedra. </p>
<p>Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem exigit.
Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam il
le Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Iam argumenti ratio
ne conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequunt
ur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Et hercule mihi vir
optimus nostrique amantissimus, Aulus Torquatus, versatur ante oculos, cuius qua
ntum studium et quam insigne fuerit erga me temporibus illis, quae nota sunt omn
ibus, scire necesse est utrumque vestrum. Aequam igitur pronuntiabit sententiam
ratio adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appella
ri rite sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas,
tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti. Nam cum in Graeco sermone
haec ipsa quondam rerum nomina novarum * * non videbantur, quae nunc consuetudo
diuturna trivit; Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dici
t eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. At
que omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maio
rum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum.
</p>
<p>Mihi quidem eae verae videntur opiniones, quae honestae, quae laudabiles, qua
e gloriosae, quae in senatu, quae apud populum, quae in omni coetu concilioque p
rofitendae sint, ne id non pudeat sentire, quod pudeat dicere. Utrum enim sit vo
luptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id,
quod agimus, nihil interest. Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque a
d illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Sed cum ea, quae praeterierunt, acri
animo et attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, la
etitia, si bona. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset,
si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Quare te
neamus Aristotelem et eius filium Nicomachum, cuius accurate scripti de moribus
libri dicuntur illi quidem esse Aristoteli, sed non video, cur non potuerit patr
i similis esse filius. Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere.
Illorum vero ista ipsa quam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut
beatum per se efficere possit. Etsi dedit talem mentem, quae omnem virtutem acci
pere posset, ingenuitque sine doctrina notitias parvas rerum maximarum et quasi
instituit docere et induxit in ea, quae inerant, tamquam elementa virtutis. Nemo
nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. Et quoniam excedens e vita
et manens aeque miser est nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam facit, non si
ne causa dicitur iis, qui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manend
um. Qui potest igitur habitare in beata vita summi mali metus? </p>
<p>Quae est enim, quae se umquam deserat aut partem aliquam sui aut eius partis
habitum aut vini aut ullius earum rerum, quae secundum naturam sunt, aut motum a
ut statum? Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, u
t id ipsum, quod interest, non sit magnum. Nec vero audiendus Hieronymus, cui su
mmum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil do
lere. Hoc autem tempore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis
indicia summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. Atqui perspicuum est ho
minem e corpore animoque constare, cum primae sint animi partes, secundae corpor
is. Iam autem Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi istud concedere, qui
ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem genere non sit? Aut, si nihil malum
, nisi quod turpe, inhonestum, indecorum, pravum, flagitiosum, foedum-ut hoc quo
que pluribus nominibus insigne faciamus-, quid praeterea dices esse fugiendum? N

obis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, praecepta sunt, omniumque re
rum publicarum reetionis genera, status, mutationes, leges etiam et instituta ac
mores civitatum perscripsimus. Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigat
ionis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua
re esse constitutam et profectam. </p>
<p>Non enim, quod facit in frugibus, ut, cum ad spicam perduxerit ab herba, reli
nquat et pro nihilo habeat herbam, idem facit in homine, cum eum ad rationis hab
itum perduxit. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae c
ognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria volupta
tis affert? Iudicia rerum in sensibus ponit, quibus si semel aliquid falsi pro v
ero probatum sit, sublatum esse omne iudicium veri et falsi putat. Peccata autem
partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures,
alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. In sapientem solum cadit, is
que finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Ar
istotele constitutus est. Physicae quoque non sine causa tributus idem est honos
, propterea quod, qui convenienter naturae victurus sit, ei proficiscendum est a
b omni mundo atque ab eius procuratione. Quid, cum volumus nomina eorum, qui qui
d gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessar
ia? Non ego iam Epaminondae, non Leonidae mortem huius morti antepono, quorum al
ter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari
se videret, ut primum dispexit, quaesivit salvusne esset clipeus. Tu autem nega
s fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Ac tamen, ne cui loco non
videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Qua
e adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si sequerere Pyrrh
onem aut Aristonem. </p>
<p>Huic verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt, lae
titiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore. In omni enim animan
te est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et do
lore vacare opus est et valere; Cur ad reliquos Pythagoreos, Echecratem, Timaeum
, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret Pythagoreorum disci
plinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Nec enim absolvi beata vita
sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta
atque facta ipsius oblivione obruentur. Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri rati
o docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi. Hoc est non dividere,
sed frangere. Ea denique omni vita, quae in una virtute consisteret, illam vitam
, quae etiam ceteris rebus, quae essent secundum naturam, abundaret, magis expet
endam non esse, sed magis sumendam. Tantus est igitur innatus in nobis cognition
is amor et scientiae, ut nemo dubitare possit quin ad eas res hominum natura nul
lo emolumento invitata rapiatur. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non pote
st. Decius, princeps in ea familia consulatus, cum se devoverat et equo admisso
in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus suis cogitabat? Vide
s igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te
nihil iuvent. Nec enim ille respirat, ante quam emersit, et catuli aeque caeci,
prius quam dispexerunt, ac si ita futuri semper essent. </p>
<p>Quae est quaerendi ac disserendi, quae logikh dicitur, iste vester plane, ut
mihi quidem videtur, inermis ac nudus est. Miserum hominem! Si dolor summum malu
m est, dici aliter non potest. Et certamen honestum et disputatio splendida! omn
is est enim de virtutis dignitate contentio. Eaedem enim utilitates poterunt eas
labefactare atque pervertere. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicuru
s sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Cum autem assumpta rato est, t
anto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae hulus tutelae subiciantur.
Ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici ne rati
onem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc; Ratio ista, quam defendis, pra
ecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Ep
icurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Utrum enim sit voluptas in iis reb
us, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nih
il interest. Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer,

tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philos
ophorum choro sustulisti. Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, ae
gritudo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appel
lant, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam
. Laelius clamores sofw ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros. O
mnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos,
recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; </p>
<p>Qualis est igitur omnis haec, quam dico, conspiratio consensusque virtutum, t
ale est illud ipsum honestum, quandoquidem honestum aut ipsa virtus est aut res
gesta virtute; Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, omnis animi
et voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dolores pertinere? Quod autem
patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris
viris nec laudatores poterit adhibere? Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne
quae pars naturae neglegatur? In omni enim arte vel studio vel quavis scientia v
el in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Sin autem reliqua appetenda s
unt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex
plurimarum et maximarum appetitione concluditur? Atque haec contra Aristippum,
qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appel
lamus voluptatem. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus e
t peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Is enim percont
ando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, u
t ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Ex quo intellegitur
officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. I
llis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Cuius etiam illi hortuli pr
opinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo po
nere. </p>
<p>Scrupulum, inquam, abeunti; Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemu
s et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat
facturos arbitrabimur? Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, peni
tus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione
laetentur? Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio natural
is ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa faci
enda. Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non Cyr
i, non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, non Philippi aut Alexandri, lege
nostrorum hominum, lege vestrae familiae; Rem unam praeclarissimam omnium maxime
que laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius
adumbrata opinione laetentur? Quae enim mala illi non audent appellare, aspera a
utem et incommoda et reicienda et aliena naturae esse concedunt, ea nos mala dic
imus, sed exigua et paene minima. Immo alio genere; Memini me adesse P. Si sapie
ns, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. </p
>
<p>Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in b
onis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti ante
ponatur. Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum vol
uptate legimus? Se omnia, quae secundum naturam sint, b o n a appellare, quae au
tem contra, m a l a. De quibus etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Z
enone minus multo quam ab antiquis; Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis
habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. In homine
autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtus est, quae ration
is absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam putant. Quod autem pa
trocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris vir
is nec laudatores poterit adhibere? Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posse
t inveniri voluptas, qua non abundaret. Etenim, cum omnes natura totos se expete
ndos putent, nec id ob aliam rem, sed propter ipsos, necesse est eius etiam part
is propter se expeti, quod universum propter se expetatur. </p>
<p>Quodsi esset in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile esset maxima in

voluptate nullo intervallo interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus d
ulcedine omni quasi perfusi moverentur. Vos autem cum perspicuis dubia debeatis
illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Brutus dissentiet quod et acutum
genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea scripta reliquaque eiusdem ge
neris et legimus libenter et legemus, haec, quae vitam omnem continent, neglegen
tur? Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi despe
rata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Obscura,
inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industria, s
ed inest in rebus ipsis obscuritas. Qui ita affectus, beatum esse numquam probab
is; Ex quo intellegitur, quoniam se ipsi omnes natura diligant, tam insipientem
quam sapientem sumpturum, quae secundum naturam sint, reiecturumque contraria. N
am quicquid quaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque a
ut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. </p>
<p>Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obsc
urari saepe et obrui. Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret
. Quid autem sit, quod ita moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non c
onstat deque eo est inter philosophos, cum summum bonum exquiritur, omnis dissen
sio. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos co
gnoscimus. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere a
liquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo
nomine dumtaxat, cetera caverent? Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus
in musicis? Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Grae
cos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Nam, ut saepe iam dixi, in inf
irma aetate inbecillaque mente vis naturae quasi per caliginem cernitur; Sed non
sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae temporibus tamq
ue multae. In parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludente
s minamur praecipitaturos alicunde, extimescunt. Roges enim Aristonem, bonane ei
videantur haec: vacuitas doloris, divitiae, valitudo; Ista ipsa, quae tu brevit
er: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde
; Ad eas enim res referre, quae agas, quarum una, si quis malo careat, in summo
eum bono dicat esse, altera versetur in levissima parte naturae, obscurantis est
omnem splendorem honestatis, ne dicam inquinantis. Sed cum ea, quae praeterieru
nt, acri animo et attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala
sint, laetitia, si bona. </p>
<p>Quare, quotienscumque dicetur male quis de se mereri sibique esse inimicus at
que hostis, vitam denique fugere, intellegatur aliquam subesse eius modi causam,
ut ex eo ipso intellegi possit sibi quemque esse carum. Conveniret, pluribus pr
aeterea conscripsisset qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius Theoph
rastus: quae essent in re publica rerum inclinationes et momenta temporum, quibu
s esset moderandum, utcumque res postularet. Quoniamque non dubium est quin in i
is, quae media dicimus, sit aliud sumendum, aliud reiciendum, quicquid ita fit a
ut dicitur, omne officio continetur. Namque ii horum posteri meliores illi quide
m mea sententia quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut
ipsi ex se nati esse videantur. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exer
cuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Ut ei,
qui iucunde vixerit annos decem, si aeque vita iucunda menstrua addatur, quia mo
mentum aliquod habeat ad iucundum accessio, bonum sit; Ea enim omnia, quae illi
bona dicerent, praeposita esse, non bona, itemque illa, quae in corpore exceller
ent, stulte antiquos dixisse per se esse expetenda; Cur ad reliquos Pythagoreos,
Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret
Pythagoreorum disciplinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Aliam ve
ro vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, conceda
s necesse est. Equidem, sed audistine modo de Carneade? </p>
<p>Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista m
ala sunt, placet. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utar
e, profiteri et in medium proferre non audeas? Quarum cum una sit, qua mores con
formari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. N

am cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata c
ognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Praesertim cum
in re publica princeps esse velles ad eamque tuendam cum summa tua dignitate ma
xime a nobis ornari atque instrui posses. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro
, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Sed tu istuc dixti
bene Latine, parum plane. Persecutus est Aristoteles animantium omnium ortus, v
ictus, figuras, Theophrastus autem stirpium naturas omniumque fere rerum, quae e
terra gignerentur, causas atque rationes; Vitae autem degendae ratio maxime qui
dem illis placuit quieta. Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amic
um, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Iam quae corporis
sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent
faciliorem. Iure igitur gravissimi philosophi initium summi boni a natura petive
runt et illum appetitum rerum ad naturam accommodatarum ingeneratum putaverunt o
mnibus, quia continentur ea commendatione naturae, qua se ipsi diligunt. Nec ver
o audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius
nimium saepe dicitis, nihil dolere. Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse
, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici. Dein
de prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? Quasi vero hoc d
idicisset a Zenone, non dolere, cum doleret! Illud audierat nec tamen didicerat,
malum illud non esse, quia turpe non esset, et esse ferendum viro. </p>
<p>Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientia
m verasque opiniones assequi possit. Expressa vero in iis aetatibus, quae iam co
nfirmatae sunt. Audi, ne longe abeam, moriens quid dicat Epicurus, ut intellegas
facta eius cum dictis discrepare: Epicurus Hermarcho salutem. Quam ob rem etiam
sessiones quaedam et flexi fractique motus, quales protervorum hominum aut moll
ium esse solent, contra naturam sunt, ut, etiamsi animi vitio id eveniat, tamen
in corpore immutari hominis natura videatur. Negarine ullo modo possit numquam q
uemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus, effici posse
, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? Necesseque est, si quis sibi ipsi
inimicus est, eum quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae ap
petenda fugere, quae fugienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Minim
e vero probatur huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut amicitiam pro
pter utilitates adscisci aut probari. Maximas vero virtutes iacere omnis necesse
est voluptate dominante. Eadem nunc mea adversum te oratio est. Quos qui tollun
t et nihil posse percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire
possunt, quod disserunt. Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superio
ra firma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum qui
dem est veritate dubitandum. Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam parte
m neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognition
em amplexarentur, actionem relinquerent. Hac videlicet ratione, quod ea, quae ex
terna sunt, iis tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere virtutis. A
liam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris,
concedas necesse est. Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tu
um munus est-, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam prop
inquo respondeat. Corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non inte
llego, cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo ille re
x Syriae glorietur se omnis secum libidinum voluptates abstulisse. </p>
<p>Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur
neque in contrariis. Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, i
lli propter spem vivere. Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem arden
tiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Primum non saepe,
deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et
futuri atque inpendentis torquet timor? Nam diligi et carum esse iucundum est p
ropterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Quibus natura iur
e responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei ger
endae peti; In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua v
irtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam
putant. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam q

uod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Nam s
i propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello peti? Quanta aut
em ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captiosis i
nterrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant, ut n
eque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? De cetero vell
em equidem aut ipse doctrinis fuisset instructior est enim, quod tibi ita videri
necesse est, non satis politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi appellantu
r aut ne deterruisset alios a studiis. Quam similitudinem videmus in bestiis, qu
ae primo, in quo loco natae sunt, ex eo se non commoventi deinde suo quaeque app
etitu movetur. Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et a
cutis auditis de sententia decedere? Tantaque est vis talibus in studiis, ut eos
etiam, qui sibi alios proposuerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate
dirigunt, tamen in rebus quaerendis explicandisque naturis aetates contenere vid
eamus. Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequ
amurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Et quae per vim oblatum stup
rum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraret
ur. </p>
<p>Ad hanc rem aiunt artis quoque requisitas, quae naturam adiuvarent in quibus
ea numeretur in primis, quae est est vivendi ars, ut tueatur, quod a natura datu
m sit, quod desit, adquirat. Necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum
quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere, qu
ae fugienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Quo minus animus a se i
pse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et li
berae potest. Hominum non spinas vellentium, ut Stoici, nec ossa nudantium, sed
eorum, qui grandia ornate vellent, enucleate minora dicere. Est tamen ea secundu
m naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Quo
posito et omnium adsensu adprobato illud adsumitur, eum, qui magno sit animo at
que forti, omnia, quae cadere in hominem possint, despicere ac pro nihilo putare
. Sed non sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae tempor
ibus tamque multae. Si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod c
oncedimus; Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam il
lius testamento cavere ut ageretur. </p>
<p>Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo genera cupiditatum,
naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae. Quare ista
m quoque aggredere tractatam praesertim et ab aliis et a te ipso saepe, ut tibi
deesse non possit oratio. -delector enim, quamquam te non possum, ut ais, corrum
pere, delector, inquam, et familia vestra et nomine. Ipse enim Metrodorus, paene
alter Epicurus, beatum esse describit his fere verbis: cum corpus bene constitu
tum sit et sit exploratum ita futurum. In primo enim ortu inest teneritas ac mol
litia quaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint. Iam argumenti ration
e conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntu
r, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Tam enim diligenter,
etiam si minus vere nam nondum id quidem audeo dicere -, sed tamen accurate non
modo fundatam, verum etiam exstructam disciplinam non est facile perdiscere. Nam
et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille
Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Nulla profecto est, qu
in suam vim retineat a primo ad extremum. Nam ista commendatio puerorum, memoria
et caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio indica
t innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec praem
iorum mercedibus evocatam. Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus
esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? At quanta conantur! Mundum hunc
omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Appellet ha
ec desideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, cum de avaritia, cu
m de intemperantia, cum de maximis vitiis loquetur, tamquam capitis accuset. </p
>
<p>Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nomin
is. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a princip

io ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Et hunc idem
dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. His similes sunt om
nes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes
Ti. Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius ver
bi faciendi Zenonis exponere. Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ortum
, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? Licet hi
c rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta
sunt. Ut iam liceat una comprehensione omnia complecti non dubitantemque dicere
omnem naturam esse servatricem sui idque habere propositum quasi finem et extrem
um, se ut custodiat quam in optimo sui generis statu; </p>
<p>Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, ve
l etiam a vitio dictum vituperari. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, qui
a valde parva sint, nos quoque concedimus; Quis enim tam inimicus paene nomini R
omano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat, quod se is
dem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litteras oderit? Habebat tamen ra
tionem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam et sitiens et esu
riens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et idem facillimus ad concoquen
dum, vino et ad voluptatem et ne noceret. Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam
atque etiam confirmandus, inquam; Res enim fortasse verae, certe graves, non it
a tractantur, ut debent, sed aliquanto minutius. Quoniamque in iis rebus, quae n
eque in virtutibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui possit ess
e, tollendum id non est. Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utili
tatesmalo enim dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro-, num etiam eius
collega P. Negarine ullo modo possit numquam quemquam stabili et firmo et magno
animo, quem fortem virum dicimus, effici posse, nisi constitutum sit non esse m
alum dolorem? Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari n
ec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia dolorem
pariant, has optari, quia voluptatem. Itaque beatior Africanus cum patria illo m
odo loquens: Desine, Roma, tuos hostes reliquaque praeclare: Nam tibi moenimenta
mei peperere labores. De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum de
pravata sint, ait optime iudicari. </p>
<p>Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum
domus; Piso, familiaris noster, et alia multa et hoc loco Stoicos irridebat: Qui
d enim? Quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque natura partim indu
lgenter vel cum labore, ut in gignendo, in educando, perfacile appareat aliud qu
iddam iis propositum, non voluptatem? Et saepe officium est sapientis desciscere
a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est conveniente
r naturae. Uti tum denique iudicetur beatusne fuerit, cum extremum vitae diem mo
rte confecerit, quod ille unus e septem sapientibus non sapienter Croesum monuit
; Illa autem, morbum, egestatem, dolorem, non appello m a l a, sed, si libet, r
e i e c t a n e a. Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat enim,
si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere. Stoici autem, q
uod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum; Chrysippus autem
exponens differentias animantium ait alias earum corpore excellere, alias autem
animo, non nullas valere utraque re; Obsequar igitur voluntati tuae dicamque, si
potero, rhetorice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forensi, qu
am necesse est, cum populariter loquatur, esse interdum paulo hebetiorem. Nam hu
nc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo omnia, qu
ae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. Nam si pravitate
m inminutionemque corporis propter se fugiendam putamus, cur non etiam, ac forta
sse magis, propter se formae dignitatem sequamur? Et quidem illud ipsum non nimi
um probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. In quib
us hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos serm
o patrius, cum idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti le
gant. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogita
tiones et studia perspexeris; Commoda autem et incommoda in eo genere sunt, quae
praeposita et reiecta diximus; Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nu
llo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros offic

ii praeterirent. </p>
<p>Habebat tamen rationem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cena
m et sitiens et esuriens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et idem faci
llimus ad concoquendum, vino et ad voluptatem et ne noceret. Hanc se tuus Epicur
us omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum
metiantur. Namque ii horum posteri meliores illi quidem mea sententia quam reliq
uarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex se nati esse vide
antur. Sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sap
ienti plus semper adesse quod velit quam quod nolit? Quis enim ignorat, si plure
s ex alto emergere velint, propius fore eos quidem ad respirandum, qui ad summam
iam aquam adpropinquent, sed nihilo magis respirare posse quam eos, qui sint in
profundo? At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo bon
o quaererent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela reliq
uerunt. Quoniam, inquiunt, omne peccatum inbecillitatis et inconstantiae est, ha
ec autem vitia in omnibus stultis aeque magna sunt, necesse est paria esse pecca
ta. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur q
uam superiora omnia. Quo modo autem optimum, si bonum praeterea nullum est? Quib
us natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se prin
cipia rei gerendae peti; Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius d
e amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. A
n est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Illa au
tem, morbum, egestatem, dolorem, non appello m a l a, sed, si libet, r e i e c t
a n e a. Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dext
eram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, a
ctionem relinquerent. </p>
<p>Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo
putet omnia referri oportere? Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ul
timum rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maxima
rum appetitione concluditur? Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, c
um et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet
timor? Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? </p
>
<p>Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium populi fui
sse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis voluptatibus? Quid enim inter
est, divitias, opes, valitudinem bona dicas anne praeposita, cum ille, qui ista
bona dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposita nominas?
Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libido,
quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appellant, ego malo laetitiam a
ppellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Ille igitur vidit, non m
odo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possen
t sententiae. Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est
. Ut enim qui mortem in malis ponit non potest eam non timere, sic nemo ulla in
re potest id, quod malum esse decreverit, non curare idque contemnere. Nam neque
virtute retinetur ille in vita, nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppete
nda. Nec enim haec movere potest appetitum animi, nec ullum habet ictum, quo pel
lat animum, status hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. Sed i
n ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens pu
tandum est, quod illi pigennhmatik n appellant; Nam prius a se poterit quisque disced
ere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Quid autem est am
are, e quo nomen ductum amicitiae est, nisi velle bonis aliquem affici quam maxi
mis, etiamsi ad se ex iis nihil redundet? Quos quidem tibi studiose et diligente
r tractandos magnopere censeo. Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemu
s et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat
facturos arbitrabimur? Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut
ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Societatem coniunctionis humanae munifi
ce et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberali
tas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. </p>

<p>Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes eius
, a quo dissentias. Quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus beatu
m et aeternum? Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes q
ui habent, ingeniosi vocantur. Quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua qua
eque natura partim indulgenter vel cum labore, ut in gignendo, in educando, perf
acile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptatem? Quamquam enim vereo
r, ne nimius in hoc genere videar, tamen omnes veteres philosophi, maxime nostri
, ad incunabula accedunt, quod in pueritia facillime se arbitrantur naturae volu
ntatem posse cognoscere. Se omnia, quae secundum naturam sint, b o n a appellare
, quae autem contra, m a l a. Et saepe officium est sapientis desciscere a vita,
cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est convenienter natura
e. Idemque diviserunt naturam hominis in animum et corpus. In quibus hoc primum
est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum
idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legant. Quoniam
igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est pr
udente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam. Quam
ob rem turpe putandum est, non dico dolere-nam id quidem est interdum necesse-,
sed saxum illud Lemnium clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu, questu, gem
itu, fremitibus Resonando mutum flebiles voces refert. Aliam vero vim voluptatis
esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Id
autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et
expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Atque haec ita
iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. </p>
<p>Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros sp
ectant, ingeniosorum sunt; Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consu
mis squilla atque acupensere cum decimano. Nam sunt et in animo praecipua quaeda
m et in corpore, quae cum leviter agnovit, tum discernere incipit, ut ea, quae p
rima data sunt natura, appetat asperneturque contraria. Nisi mihi Phaedrum, inqu
am, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi nihil sane p
raeter sedulitatem probarent, omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. Il
la enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria n
ecesse est. Suis cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere velit, non aud
iatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes quoque, cur hoc ita sit, affer
endas puto. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Er
go opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchr
itudinem? </p>
<p>Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata d
ecantare neque a commentariolis suis discedere. Atque ut reliqui fures earum rer
um, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis ute
rentur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt. Atque ut a corpore ordiar, videsn
e ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homin
es? Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque
rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert?
Quanta autem ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum
captiosis interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denun
tiant, ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? Nam
aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Quos
ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus perferebat! n
ec tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo laboriosus videb
atur; Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxur
iosus eodem modo. Constituto autem illo, de quo ante diximus, quod honestum esse
t, id esse solum bonum, intellegi necesse est pluris id, quod honestum sit, aest
imandum esse quam illa media, quae ex eo comparentur. Deinde qui fit, ut ego nes
ciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt? Video equidem, inquam, se
d tamen iam infici debet iis artibus, quas si, dum est tener, conbiberit, ad mai
ora veniet paratior. Sensus enim cuiusque et natura rerum atque ipsa veritas cla
mabat quodam modo non posse adduci, ut inter eas res, quas Zeno exaequaret, nihi

l interesset. </p>
<p>Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea am
icitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. Quae cum dixissem,
Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram
, tamen invenire malo paratiores. Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed vi
desne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, e
sse communem? Quasi vero aut concedatur in omnibus stultis aeque magna esse viti
a, et eadem inbecillitate et inconstantia L. Si enim idem dicit, quod Hieronymus
, qui censet summum bonum esse sine ulla molestia vivere, cur mavult dicere volu
ptatem quam vacuitatem doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? Itaque
ad tempus ad Pisonem omnes. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum public
arum principes extiterunt. </p>
<p>Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appel
lat-interdum ita extenuat, ut M. Atqui perspicuum est hominem e corpore animoque
constare, cum primae sint animi partes, secundae corporis. Quis animo aequo vid
et eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Non pugnem cum homine, cur tantu
m habeat in natura boni; Inest in eadem explicatione naturae insatiabilis quaeda
m e cognoscendis rebus voluptas,in qua una confectis rebus necessariis vacui neg
otiis honeste ac liberaliter possimus vivere. Hanc in motu voluptatem -sic enim
has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Omne
s, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos, rec
te facta omnia aequalia, omnia peccata paria; Quae enim constituta sunt prima na
turae, ad ea si voluptas accesserit, unum aliquod accesserit commodum corporis n
eque eam constitutionem summi boni, quae est proposta, mutaverit. At enim iam di
citis virtutem non posse constitui, si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vi
vendum pertineant. Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Princeps huiu
s civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum s
e regem Alexandream contulit. Habes undique expletam et perfectam, Torquate, for
mam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae
sunt, continetur. Nemo est igitur, quin hanc affectionem animi probet atque lau
det, qua non modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conserva
tur fides. Itaque et vivere vitem et mori dicimus arboremque et novellan et vetu
lam et vigere et senescere. Tria genera bonorum; Unum, cum in voluptate sumus, a
lterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec
in dolore nec in voluptate; </p>
<p>Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus e
vertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. I
taque quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae etiam monita et co
nsilia scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura,
sic dicendi exercitatio duplex. Dabit hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et
tota illa gens et reliqui, qui virtutem omnibus rebus multo anteponentes adiung
unt ei tamen aliquid summo in bono finiendo. Ut pompa, ludis atque eius modi spe
ctaculis teneantur ob eamque rem vel famem et sitim perferant? Qui cum cruciaret
ur non ferendis doloribus, propagabat tamen vitam aucupio, sagittarum ictu confi
gebat tardus celeres, stans volantis, ut apud Accium est, pennarumque contextu c
orpori tegumenta faciebat. Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus
esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Quod idem cum vestri faciant, n
on satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Si enim Zenoni licuit, cum rem al
iquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non lic
eat Catoni? Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospit
em ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedem
que viderim. Atqui perspicuum est hominem e corpore animoque constare, cum prima
e sint animi partes, secundae corporis. Ita est quoddam commune officium sapient
is et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Reperiam
multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos e
stis, quibus, quid velim, facile persuadeam. Dicam, inquam, et quidem discendi c
ausa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim. Sed in ceteris artibus c

um dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod il

li pigennhmatik n appellant; Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te ig
itur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Teneamus enim illud necesse est, cu
m consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse
verum. </p>
<p>Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos
eduxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposui
t hostibus. Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullu
m est, quod non intellegatur? In quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gr
avissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad ver
bum e Graecis expressas non inviti legant. Illi autem, quibus summum bonum sine
virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo iure possit gloriar
i, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt interdum gloriosas. Ut in voluptate
sit, qui epuletur, in dolore, qui torqueatur. Ut enim qui mortem in malis ponit
non potest eam non timere, sic nemo ulla in re potest id, quod malum esse decre
verit, non curare idque contemnere. Tantaque est vis talibus in studiis, ut eos
etiam, qui sibi alios proposuerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate d
irigunt, tamen in rebus quaerendis explicandisque naturis aetates contenere vide
amus. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per
se ipsa moveatur, quid facturam putas? Nemo enim est, qui aliter dixerit quin om
nium naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum reru
m appetendarum. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui
valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia
non dicant. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit ap
eritur, definitio est. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ip
se et tuas cogitationes et studia perspexeris; Nam ceteris in rebus sve praetermis
sum sive ignoratum est quippiam, non plus incommodi est, quam quanti quaeque ear
um rerum est, in quibus neglectum est aliqud. Cuius ad naturam apta ratio vera ill
a et summa lex a philosophis dicitur. Omne enim animal, simul et ortum est, se i
psum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis amplecti
tur, animum et corpus, deinde utriusque partes. </p>
<p>Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et redun
dat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Quocirca eodem modo
sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam
voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici voluptatem. Ea enim omnia
, quae illi bona dicerent, praeposita esse, non bona, itemque illa, quae in corp
ore excellerent, stulte antiquos dixisse per se esse expetenda; Atqui si, ut con
venire debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum natura
m sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Negarine ullo modo po
ssit numquam quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus
, effici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem? Quid dubitas igitur
, inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, id ten
ere unum, id tueri, id defendere? Tollenda est atque extrahenda radicitus. Iam v
ero animus non esse solum, sed etiam cuiusdam modi debet esse, ut et omnis parti
s suas habeat incolumis et de virtutibus nulla desit. Deinde, ubi erubuit-vis en
im est permagna naturae-, confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad vo
luptatem nihil dolentis. Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superior
a firma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quid
em est veritate dubitandum. Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dic
ere licebit. Quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non
contemnit totumque discrimen summi boni in earum comparatione positum putat. </
p>
<p>Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. An vero displicuit ea, quae tr
ibuta est animi virtutibus tanta praestantia? Quis est autem dignus nomine homin
is, qui unum diem totum velit esse in genere isto voluptatis? At enim, quem ad m
odum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temporis ad beate vivendu
m aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in brevitate temporis, quam si

illa sit sempiterna. Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Quem enim
ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describ
it attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Hoc unum Aristo tenuit: pr
aeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam.
Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libido,
quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appellant, ego malo laetitiam a
ppellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Nam si dicent ab illis h
as res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam l
egendi sunt. Hoc autem tempore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis
locis indicia summorum virorum, tamen ego illa moveor exhedra. At, si voluptas
esset bonum, desideraret. Sed quanta sit alias, nunc tantum possitne esse tanta.
Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q. Conveniret,
pluribus praeterea conscripsisset qui esset optimus rei publicae status, hoc amp
lius Theophrastus: quae essent in re publica rerum inclinationes et momenta temp
orum, quibus esset moderandum, utcumque res postularet. </p>
<p>Nec mihi illud dixeris: Haec enim ipsa mihi sunt voluptati, et erant illa Tor
quatis. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri pot
est. At enim, quem ad modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem te
mporis ad beate vivendum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in brev
itate temporis, quam si illa sit sempiterna. Hinc ceteri particulas arripere con
ati suam quisque videro voluit afferre sententiam. Atqui si, ut convenire debet
inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sunt, appet
ens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Numquam hoc ita defendit Epicurus
neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset
. Nam bonum illud et malum, quod saepe iam dictum est, postea consequitur, prima
autem illa naturae sive secunda sive contraria sub iudicium sapientis et dilect
um cadunt, estque illa subiecta quasi materia sapientiae. Hoc vero non videre, m
aximo argumento esse voluptatem illam, qua sublata neget se intellegere omnino q
uid sit bonum-eam autem ita persequitur: quae palato percipiatur, quae auribus;
</p>
<p>Quis enim tam inimicus paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam
Pacuvii spernat aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, L
atinas litteras oderit? Qualis est igitur omnis haec, quam dico, conspiratio con
sensusque virtutum, tale est illud ipsum honestum, quandoquidem honestum aut ips
a virtus est aut res gesta virtute; Quod autem patrocinium aut quae ista causa e
st voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhib
ere? Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parent
es, patriam, multa praeterea minime necessaria? Sit hoc ultimum bonorum, quod nu
nc a me defenditur; Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit,
hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas id
em esse videatur. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena
quidem posse videamur? Nam et amici cultus et parentis ei, qui officio fungitur
, in eo ipso prodest, quod ita fungi officio in recte factis est, quae sunt orta
virtutibus. Etenim, si et sapere expetendum sit et valere, coniunctum utrumque
magis expetendum sit quam sapere solum, neque tamen, si utrumque sit aestimation
e dignum, pluris sit coniunctum quam sapere ipsum separatim. Critolaus imitari v
oluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et redundat oratio, ac tamen i
s quidem in patriis institutis manet. </p>
<p>Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. De bona aut
em fama-quam enim appellant e dojan, aptius est bonam famam hoc loco appellare quam g
loriam-Chrysippus quidem et Diogenes detracta utilitate ne digitum quidem eius c
ausa porrigendum esse dicebant; Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur ocul
is se privasse; In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec r
es videre optimas nec agere possint. Quod autem ea, quae ad naturam accommodata
et per se assumenda esse dicunt, non adiungunt ad finem bonorum, desciscunt a na
tura et quodam modo sunt non dissimiles Aristonis. Et tamen ego a philosopho, si
afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. </p>

<p>In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum v
idemus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Hunc ipsum Zenonis aiun
t esse finem declarantem illud, quod a te dictum est, convenienter naturae viver
e. Tolletur enim appetitus animi, si, ut in lis rebus, inter quas nihil interest
, neutram in partem propensiores sumus, item in nobismet ipsis quem ad modum aff
ecti simus nihil nostra arbitrabimur interesse. Nam cum Academicis incerta lucta
tio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt
, quodcumque veri simile videatur. Quam haec sunt contraria! hic si definire, si
dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret
, numquam in tantas salebras incidisset. Non ego iam Epaminondae, non Leonidae m
ortem huius morti antepono, quorum alter cum vicisset Lacedaemonios apud Mantine
am atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit, quaesivit
salvusne esset clipeus. Te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene n
oris. Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem be
atissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere. Atque omnia
quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum
contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum. Rem videl
icet difficilem et obscuram! individua cum dicitis et intermundia, quae nec sunt
ulla nec possunt esse, intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est
, a nobis intellegi non potest? In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam opti
me se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Quare attendo te studiose et,
quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; S
it voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit X
enophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Adera
mus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus
Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Nam nisi hoc optineat
ur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vit
am virtute effici. </p>
<p>Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is
affici possit ad naturamque accommodatissime. Omnium autem eorum commodorum, qui
bus non illi plus tribuunt, qui illa bona esse dicunt, quam Zeno, qui negat, lon
ge praestantissimum esse, quod honestum esset atque laudabile. Si est nihil nisi
corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Si s
tante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; Ita, quem ad
modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cu
m interprete audiendi sunt. Itaque ut maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincin
natum illum, ut dictator esset, sic vos de pagis omnibus colligitis bonos illos
quidem viros, sed certe non pereruditos. Atque omnia quidem scire, cuiuscumque m
odi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum contemplatione ad cupiditat
em scientiae summorum virorum est putandum. Quid dubitas igitur, inquam, summo b
ono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tuer
i, id defendere? Quis enim ignorat, si plures ex alto emergere velint, propius f
ore eos quidem ad respirandum, qui ad summam iam aquam adpropinquent, sed nihilo
magis respirare posse quam eos, qui sint in profundo? Ut bacillum aliud est inf
lexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est il
la quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Sin autem voluptatem putat
adiungendam eam, quae sit in motu-sic enim appellat hanc dulcem: in motu, illam
nihil dolentis in stabilitate-, quid tendit? Epicurei num desistunt de isdem, de
quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? D
e maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eiu
s maxima partis administrari. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut h
odie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; Etenim nec iust
itia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Quin etiam
ipsi voluptarii deverticula quaerunt et virtutes habent in ore totos dies volup
tatemque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudine quasi alteram quandam
naturam effici, qua inpulsi multa faciant nullam quaerentes voluptatem. </p>
<p>Ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrantur. Is enim percont

ando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, u

t ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. In voluptate corpori
s-addam, si vis, animi, dum ea ipsa, ut vultis, sit e corpore-situm est vivere b
eate. Ne tu, inquam, Cato, verbis illustribus et id, quod vis, declarantibus! it
aque mihi videris Latine docere philosophiam et ei quasi civitatem dare. Itaque
quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae etiam monita et consilia
scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic d
icendi exercitatio duplex. Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum
esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum pr
ivatarum litium iudices sumus. </p>
<p>Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem super
iora naturale nominantur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et
absolvunt. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque
vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Ut enim, inquit
, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque pecc
at, qui parentem et qui servum iniuria verberat. Quod quidem mihi si quando dict
um est-est autem dictum non parum saepe-, etsi satis clemens sum in disputando,
tamen interdum soleo subirasci. In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia q
uaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint. Cur igitur easdem res, inqu
am, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? Cum autem
usus progrediens familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut,
etiamsi nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter se ipsos amentu
r. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tu
m homines doctissimos. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis r
atio et vitae degendae et rerum gerendarum. Non perfecti autem homines et tamen
ingeniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem hone
statis et similitudinem. Hanc initio institutionem confusam habet et incertam, u
t tantum modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit nec
quid ipsius natura sit intellegit. Epicurei num desistunt de isdem, de quibus et
ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? Illud mihi
a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Atqu
e ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti
sunt. Commentarios quosdam, inquam, Aristotelios, quos hic sciebam esse, veni u
t auferrem, quos legerem, dum essem otiosus; At vero illa perfecta atque plena e
orum, qui cum de hominis summo bono quaererent, nullam in eo neque animi neque c
orporis partem vacuam tutela reliquerunt. </p>
<p>An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Nam hae
c ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab i
stis, quos dicis, instructum videro. Ego, quam ille praeponendam et magis eligen
dam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam St
oici. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas carita
tes quid natura valeat haec una cognitio potest tradere. Ne seges quidem igitur
spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestuosa,
si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Sin autem summa voluptas
est, ut Epicuro placet, nihil dolere, primum tibi recte, Chrysippe, concessum es
t nihil desiderare manum, cum ita esset affecta, secundum non recte, si voluptas
esset bonum, fuisse desideraturam. Cum autem usus progrediens familiaritatem ef
fecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi nulla sit utilitas ex amici
tia, tamen ipsi amici propter se ipsos amentur. Sic est igitur locutus: Quantus
ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit,
paulo ante dictum. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista refe
ram, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire malo paratiores. Deinde c
oncludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Ba
lbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. At vero facere omnia, ut adip
iscamur, quae secundum naturam sint, etiam si ea non assequamur, id esse et hone
stum et solum per se expetendum et solum bonum Stoici dicunt. </p>
<p>Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est n

aturae, disserendi altera, vivendi tertia. Qui et definierunt plurima et definie

ndi artes reliquerunt, quodque est definitioni adiunctum, ut res in partes divid
atur, id et fit ab illis et quem ad modum fieri oporteat traditur; Praeclare eni
m Epicurus his paene verbis: Eadem, inquit, scientia confirmavit animum, ne quod
aut sempiternum aut diuturnum timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae s
patio amicitiae praesidium esse firmissimum. Necesseque est, si quis sibi ipsi i
nimicus est, eum quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae appe
tenda fugere, quae fugienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Sed dum
efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibu
sque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Ego autem: Ne tu,
inquam, Cato, ista exposuisti, ut tam multa memoriter, ut tam obscura, dilucide
, itaque aut omittamus contra omnino velle aliquid aut spatium sumamus ad cogita
ndum; Quo tandem modo? Vos ex his tam dissimilibus rebus non modo nomen unum -na
m id facilius paterer-, sed etiam rem unam ex duabus facere conamini, quod fieri
nullo modo potest. </p>
<p>Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius
Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Quasi ego id curem
, quid ille aiat aut neget. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque ami
citiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est
magnopere dicendum. Multi enim et magni philosophi haec ultima bonorum iuncta f
ecerunt, ut Aristoteles virtutis usum cum vitae perfectae prosperitate coniunxit
, Callipho adiunxit ad honestatem voluptatem, Diodorus ad eandem honestatem addi
dit vacuitatem doloris. Censemus autem facillime te id explanare posse, quod et
Staseam Neapolitanum multos annos habueris apud te et complures iam menses Athen
is haec ipsa te ex Antiocho videamus exquirere. Habes, inquam, Cato, formam eoru
m, de quibus loquor, philosophorum. Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omniu
m naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum a
ppetendarum. Ad summam ea, quae Zeno aestimanda et sumenda et apta naturae esse
dixit, eadem illi bona appellant, vitam autem beatam illi eam, quae constaret ex
iis rebus, quas dixi, aut plurimis aut gravissimis. Verum hoc loco sumo verbis
his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Concinnus deinde et
elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas,
in eo non fuit; Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis
, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, contine
tur. Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, s
in emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. <
/p>
<p>Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret,
quam Epicurus voluptatem petendam putat. Nam si concederetur, etiamsi ad corpus
nihil referatur, ista sua sponte et per se esse iucunda, per se esset et virtus
et cognitio rerum, quod minime ille vult expetenda. Nam ex eisdem verborum praes
trigiis et regna nata vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae quidem, ut om
nia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis. Mihi quidem etiam lautius videtur
, quod eligitur, et ad quod dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona d
ixero, tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, quam valde. Nam voluptatis
causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur, tamen ipsum illud consilium
ita faciendi per se expetendum et honestum et solum bonum sit, nemo dixit. Dica
m, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum
velim. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi
vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Sic faciam igitur, inquit: unam
rem explicabo, eamque maximam, de physicis alias, et quidem tibi et declinatione
m istam atomorum et magnitudinem solis probabo et Democriti errata ab Epicuro re
prehensa et correcta permulta. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philo
demum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Quis, quaeso, inquit, est, qu
i quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliq
uam desideret? Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et i
mperia et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse
dicatis. Ad eas enim res referre, quae agas, quarum una, si quis malo careat, i

n summo eum bono dicat esse, altera versetur in levissima parte naturae, obscura
ntis est omnem splendorem honestatis, ne dicam inquinantis. Cum efficere non pos
sit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque pers
pexerit, vacuitas doloris et voluptas idem esse videatur. Hic dolor populi Roman
i duce et auctore Bruto causa civitati libertatis fuit, ob eiusque mulieris memo
riam primo anno et vir et pater eius consul est factus. Iam quae corporis sunt,
ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent facili
orem. </p>
<p>Et qui ipsi sibi bellum indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent,
nec vero sese ipsi accusarent ob eam causam, quod se male suis rebus consuluisse
dicerent. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam
quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. De
quibus cupio scire quid sentias. Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium n
aturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appe
tendarum. Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tu
m Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosoph
orum choro sustulisti. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem
mihi videri potest. Posuisti etiam dicere alios foedus quoddam inter se facere s
apientis, ut, quem ad modum sint in se ipsos animati, eodem modo sint erga amico
s; At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt
in iudiciis, in senatu. Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, pen
itus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione
laetentur? At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi
igitur eos, qui audiunt, vides. Qui potest igitur habitare in beata vita summi m
ali metus? Iam ille sorites, quo nihil putatis esse vitiosius: quod bonum sit, i
d esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod expetendum, id laudabile, de
inde reliqui gradus. Eaedem res maneant alio modo. Me quidem ad altiorem memoria
m Oedipodis huc venientis et illo mollissimo carmine quaenam essent ipsa haec lo
ca requirentis species quaedam commovit, inaniter scilicet, sed commovit tamen.
Ut iam liceat una comprehensione omnia complecti non dubitantemque dicere omnem
naturam esse servatricem sui idque habere propositum quasi finem et extremum, se
ut custodiat quam in optimo sui generis statu; Si enim ad populum me vocas, eum
. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribi
t Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; It
a fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis,
in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Se dicere
inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum, inter ceteras res
nihil omnino interesse. Cum autem dispicere coepimus et sentire quid, simus et
quid ab animantibus ceteris differamus, tum ea sequi incipimus, ad quae nati sum
us. </p>
<p>Quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt. Fadio Gallo, cui
us in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam pe
rveniret. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, so
litudo erat ea, quam volueramus. Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omn
ibus factis re, non teste moveamur. Nec enim figura corporis nec ratio excellens
ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptat
ibus. Cui vero in voluptate summum bonum est, huic omnia sensu, non ratione sunt
iudicanda, eaque dicenda optima, quae sint suavissima. Quo modo igitur, inquies
, verum esse poterit omnia referri ad summum bonum, si amictiae, si propinquitates
, si reliqua externa summo bono non continentur? Is enim percontando atque inter
rogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii
respondissent, si quid videretur, diceret. Quam haec sunt contraria! hic si def
inire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verboru
m teneret, numquam in tantas salebras incidisset. Si ista mala sunt, in quae pot
est incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Ergo in i
is adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis
inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? Equidem soleo eti
am quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus verbis exponere. Quae si

a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expulsus, egens
, in palude demersus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum, audirem et pl
ane probarem. Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile ess
et id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appetendarum. Nec tamen
ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? </p>
<p>Sunt enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi conscientia improb
os excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut semper sint in m
etu ne afficiantur aliquando. Quodcumque in mentem incideret, et quodcumque tamq
uam occurreret. Id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipie
ndas maxime pertinere. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differ
o eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Summum enm bonum exposuit v
acuitatem doloris; Est autem situm in nobis ut et adversa quasi perpetua oblivio
ne obruamus et secunda iucunde ac suaviter meminerimus. Conferam tecum, quam cui
que verso rem subicias; Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam om
nino relicta. Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc e
st qui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem ess
e videatur. Nihil enim arbitror esse magna laude dignum, quod te praetermissurum
credam aut mortis aut doloris metu. Temporibus autem quibusdam et aut officiis
debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sin
t et molestiae non recusandae. Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore q
uid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissent
iat. Corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non intellego, cur Ar
istoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo ille rex Syriae glor
ietur se omnis secum libidinum voluptates abstulisse. Duarum enim vitarum nobis
erunt instituta capienda. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me
quae a te dicta sunt refellentem. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere,
cum id ne in cena quidem posse videamur? </p>
<p>Quo studio cum satiari non possint, omnium ceterarum rerum obliti nhil abiectum
, nihil humile cogitant; Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausu
s; An hoc usque quaque, aliter in vita? Hic quoque suus est de summoque bono dis
sentiens dici vere Peripateticus non potest. Quid enim me prohiberet Epicureum e
sse, si probarem, quae ille diceret? Aequam igitur pronuntiabit sententiam ratio
adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appellari ri
te sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu v
oluptatum satellites et ministras esse voluisti. At vero illa perfecta atque ple
na eorum, qui cum de hominis summo bono quaererent, nullam in eo neque animi neq
ue corporis partem vacuam tutela reliquerunt. Indicant pueri, in quibus ut in sp
eculis natura cernitur. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amant
issimus. </p>
<p>Si ad prudentes, alterum fortasse dubitabunt, sitne tantum in virtute, ut ea
praediti vel in Phalaridis tauro beati sint, alterum non dubitabunt, quin et Sto
ici conveniente sibi dicant et vos repugnantia. Quae dici eadem de ceteris virtu
tibus possunt, quarum omnium fundamenta vos in voluptate tamquam in aqua ponitis
. Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam,
ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret. Cu
r post Tarentum ad Archytam? Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de ind
ustria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala d
isciplina, sed natura sua. Ita est quoddam commune officium sapientis et insipie
ntis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Quare, quotienscumque
dicetur male quis de se mereri sibique esse inimicus atque hostis, vitam deniqu
e fugere, intellegatur aliquam subesse eius modi causam, ut ex eo ipso intellegi
possit sibi quemque esse carum. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium m
ore ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Tum mihi
Piso: Quid ergo? Atque etiam valtudinem, vires, vacuitatem doloris non propter ut
ilitatem solum, sed etiam ipsas propter se expetemus. Primum non saepe, deinde q
uae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri a
tque inpendentis torquet timor? </p>

<p>Nec vero potest quisquam de bonis et malis vere iudicare nisi omni cognita ra
tione naturae et vitae etiam deorum, et utrum conveniat necne natura hominis cum
universa. Quasi vero hoc didicisset a Zenone, non dolere, cum doleret! Illud au
dierat nec tamen didicerat, malum illud non esse, quia turpe non esset, et esse
ferendum viro. Nam quod ita positum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu
, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit dissolutum. Quia, cum a Ze
none, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum
se ipsa contenta est, et Quare? Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nat
a vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sin
t, sapientis esse dicatis. Non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, c
omite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia sunt beati. </p>
<p>Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixu
s, hastam. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptat
es appellat-interdum ita extenuat, ut M. Non perfecti autem homines et tamen ing
eniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem honesta
tis et similitudinem. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae
perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, ex
trema conclusio est. Sed alii dolore moventur, alii cupiditate, iracundia etiam
multi effetuntur et, cum in mala scientes inruunt, tum se optime sibi consulere
arbitrantur. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit,
illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. </p>
<p>De quibus etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Zenone minus multo
quam ab antiquis; Quibus expositis facilis est coniectura ea maxime esse expeten
da ex nostris, quae plurimum habent dignitatis, ut optimae cuiusque partis, quae
per se expetatur, virtus sit expetenda maxime. Teneamus enim illud necesse est,
cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse es
se verum. Quaeque sunt vetera praecepta sapientium, qui iubent tempori parere et
sequi deum et se noscere et nihil nimis, haec sine physicis quam vim habeant-et
habent maximamvidere nemo potest. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis
habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Sed lustrem
us animo non has maximas artis, quibus qui carebant inertes a maioribus nominaba
ntur, sed quaero num existimes, non dico Homerum, Archilochum, Pindarum, sed Phi
dian, Polyclitum, Zeuxim ad voluptatem artes suas direxisse. Ergo adhuc, quantum
equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Quod quoniam in qu
o sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Ant
iochus libenter uti solet. Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus in
ter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Ut
bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic fe
rarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Cogn
itio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam
vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Qua in vita tantum abest ut voluptates
consectentur, etiam curas, sollicitudines, vigilias perferunt optimaque parte ho
minis, quae in nobis divina ducenda est, ingenii et mentis acie fruuntur nec vol
uptatem requirentes nec fugientes laborem. </p>
<p>Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat. Atqui reperiemus
asotos primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem non ti
mentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: Mihi sex menses satis sunt vitae, se
ptimum Orco spondeo. Quin etiam ferae, inquit Pacuvius, qubus abest, ad pracavendum
intllegendi asttia, iniecto terrore mortis horrescunt. Scis enim me quodam tempore M
etapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum
illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Luxuriam non reprehendit, mo
do sit vacua infinita cupiditate et timore. Nunc dicam de voluptate, nihil scili
cet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Ita finis bonorum ex
istit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad natura
mque accommodatissime. </p>

<p>Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum Triar
ius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosophorum ch
oro sustulisti. Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Pri
ncipiis autem a natura datis amplitudines quaedam bonorum excitabantur partim pr
ofectae a contemplatione rerum occultiorum, quod erat insitus menti cognitionis
amor, e quo etiam rationis explicandae disserendique cupiditas consequebatur; Na
m quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tr
ibuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus
. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent
, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Etsi dedit talem mentem, q
uae omnem virtutem accipere posset, ingenuitque sine doctrina notitias parvas re
rum maximarum et quasi instituit docere et induxit in ea, quae inerant, tamquam
elementa virtutis. Alia quaedam dicent, credo, magna antiquorum esse peccata, qu
ae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre potuerit. Ergo in iis adolesc
entibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservitur
os et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? Conveniret, pluribus praete
rea conscripsisset qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius Theophrast
us: quae essent in re publica rerum inclinationes et momenta temporum, quibus es
set moderandum, utcumque res postularet. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, qu
ae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum vid
ero. In enumerandis autem corporis commodis si quis praetermissam a nobis volupt
atem putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur. Is enim, qui occultus et t
ectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius im
probe facto videatur. Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rer
um necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae
non recusandae. Quid, si non sensus modo ei sit datus, verum etiam animus homini
s? </p>
<p>Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari
abiecerat. Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco
assignatum est deo. Cumque eorum utrumque per se expetendum esse dixissent, vir
tutes quoque utriusque eorum per se expetendas esse dicebant, et cum animum infi
nita quadam laude anteponerent corpori, virtutes quoque animi bonis corporis ant
eponebant. Omnis sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium, ut ne
mo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit accedere.
Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero ma
iorum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandu
m. Cum autem paulum firmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conituntur
que, ut sese erigant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. E
sto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitatesmalo enim dicere quam
voluptates, in tanto praesertim viro-, num etiam eius collega P. Nam ut peccatu
m est patriam prodere, parentes violare, fana depeculari, quae sunt in effectu,
sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum est etiam sine effectu. <
/p>
<p>Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cu
r tam multos legant, quam legendi sunt. Haec non erant eius, qui innumerabilis m
undos infinitasque regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente per
agravisset. Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, qu
od est in iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corpo
ris; Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et atte
ntius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Non enim, si omnia non sequeba
tur, idcirco non erat ortus illinc. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti
, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse d
iscenda. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompe
ius, cui recte facienti gratia est habenda; Quae cum dixissem, Habeo, inquit Tor
quatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire
malo paratiores. Quid autem sit, quod ita moveat itaque a natura in primo ortu a
ppetatur, non constat deque eo est inter philosophos, cum summum bonum exquiritu
r, omnis dissensio. Ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenua

rum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus
. Tenere autem virtutes eas ipsas, quarum modo feci mentionem, nemo poterit, nis
i statuerit nihil esse, quod intersit aut differat aliud ab alio, praeter honest
a et turpia. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante agg
rediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Pudebit te, inquam, ill
ius tabulae, quam Cleanthes sane commode verbis depingere solebat. At negat Epic
urus-hoc enim vestrum lumen estquemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vi
vere. </p>
<p>Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem,
vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. A
tqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, defin
itio est. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta
sunt refellentem. Quod enim testimonium maius quaerimus, quae honesta et recta
sint, ipsa esse optabilia per sese, cum videamus tanta officia morientis? Etenim
nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Q
uam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquendi vi
m, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidis
set. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi faciendum idem si
t nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum rerum discrim
en omne tollenti. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae pro
bas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum effe
rat laudibus. Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitatesmalo e
nim dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro-, num etiam eius collega P.
</p>
<p>Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, e
t tecum ita loquantur? Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus v
erbum nullum est, quod non intellegatur? Sed in ceteris artibus cum dicitur arti
ficiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi pigennhmatik n ap
pellant; Praeclare Laelius, et recte sofw, illudque vere: O Publi, o gurges, Gallo
ni! es homo miser, inquit. Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui
interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt. Tantum dico,
magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere
ut ageretur. Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in duas tributam esse
partes, rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem esse dicebat, quod latius l
oquerentur rhetores, dialectici autem compressius. Tu autem negas fortem esse qu
emquam posse, qui dolorem malum putet. Nam quod ita positum est, quod dissolutum
sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit di
ssolutum. Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet,
non tuum, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate
contingere, ut iure quisquam glorietur. Inquit, an parum disserui non verbis Sto
icos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? </p>
<p>Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, i
ngeniosi vocantur. In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut ne
c res videre optimas nec agere possint. Nam ceteris in rebus sve praetermissum siv
e ignoratum est quippiam, non plus incommodi est, quam quanti quaeque earum reru
m est, in quibus neglectum est aliqud. Itaque illa non dico me expetere, sed leger
e, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Is e
nim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum di
sserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Non prors
us, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, es
se dico. Nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana depeculari,
quae sunt in effectu, sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum es
t etiam sine effectu. Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens i
ustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, co
mitas, quaeque sunt generis eiusdem. Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sop
histas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Aliud igitur ess
e censet gaudere, aliud non dolere. Sensibus enim ornavit ad res percipiendas id

oneis, ut nihil aut non multum adiumento ullo ad suam confirmationem indigerent;
Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio
. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptat
em, nos amemus; Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem di
cunt, si qui eius modi forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo mo
do. Est autem eius generis actio quoque quaedam, et quidem talis, ut ratio postu
let agere aliquid et facere eorum. Non metuet autem, sive celare poterit, sive o
pibus magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existimari bonus vir, ut
non sit, quam esse, ut non putetur. </p>
<p>Is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui om
nia ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam Galloniumment
iretur enim-, sed bene. Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit su
mma, non esse in voluptate dolor sit maximus? Non metuet autem, sive celare pote
rit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existimari bon
us vir, ut non sit, quam esse, ut non putetur. Vos autem, Cato, quia virtus, ut
omnes fatemur, altissimum locum in homine et maxime excellentem tenet, et quod e
os, qui sapientes sunt, absolutos et perfectos putamus, aciem animorum nostrorum
virtutis splendore praestringitis. </p>
<p>Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Ne seg
es quidem igitur spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec merca
tura quaestuosa, si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Et hi qu
idem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus
virtutem anteponant; Ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrant
ur. Si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae praetermitt
enda sit, et simul non proficiscitur animal illud modo natum a summa voluptate,
quae est a te posita in non dolendo. Cognitis autem rerum finibus, cum intellegi
tur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via est conformatioq
ue omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur; In eo autem voluptas
omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem m
oveat, iucunditas. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam pos
itam beate aut secus vivendi. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more
ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Ut enim, in
quit, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque
peccat, qui parentem et qui servum iniuria verberat. Quasi enim emendum eis sit,
quod addant ad virtutem, primum vilissimas res addunt, dein singulas potius, qu
am omnia, quae prima natura approbavisset, ea cum honestate coniungerent. Et ill
e, cum erubuisset: Noli, inquit, ex me quaerere, qui in Phalericum etiam descend
erim, quo in loco ad fluctum alunt declamare solitum Demosthenem, ut fremitum as
suesceret voce vincere. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri v
oluptas, qua non abundaret. Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis,
omnis animi et voluptates et dolores ad corporis voluptates ac dolores pertiner
e? Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere,
quod velis? </p>
<p>Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, praecepta sunt, omniumqu
e rerum publicarum reetionis genera, status, mutationes, leges etiam et institut
a ac mores civitatum perscripsimus. Quocirca eodem modo sapiens erit affectus er
ga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet,
eosdem suscipiet propter amici voluptatem. Sit voluptas non minor in nasturcio i
llo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis,
quae a Platone graviter vituperantur; Praeclare, inquit, facis, cum et eorum me
moriam tenes, quorum uterque tibi testamento liberos suos commendavit, et puerum
diligis. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum
suum referebat, non ad voluptatem. Quanti quidque sit aliter docti et indocti,
sed cum constiterit inter doctos quanti res quaeque sit-si homines essent, usita
te loquerentur -, dum res maneant, verba fingant arbitratu suo. Iam argumenti ra
tione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequ
untur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Nam quod ait sens

ibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus,
quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus. </p>
<p>An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut r
eliquas obruat? Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolo
rem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum li
tium iudices sumus. Necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum quae bon
a sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere, quae fugien
da appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Ut bacillum aliud est inflexum e
t incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quid
em depravata mala disciplina, sed natura sua. Nam Metrodorum non puto ipsum prof
essum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; I
ncommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse vol
uerunt, paria noluerunt. Idque si ita dicit, non esse reprehendendos luxuriosos,
si sapientes sint, dicit absurde, similiter et si dicat non reprehendendos parr
icidas, si nec cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolorem. Aliter homin
es, aliter philosophos loqui putas oportere? Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum
, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat Sparta, cum esset proposita
aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus. Non ergo Epicurus inerudit
us, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad
senectutem esse discenda. </p>
<p>Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Mihi quidem Homerus huius mod
i quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Simul atqu
e natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem
ut malum. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etia
m ut loqui deceat frugaliter. Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc d
iceret, primos suos quasi coeptus appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natu
ra, in qua ortus esset. Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum b
onum esse sine ulla molestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vacuitate
m doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? Cognitis autem rerum finibu
s, cum intellegitur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via
est conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur; Quid
enim interest, divitias, opes, valitudinem bona dicas anne praeposita, cum ille
, qui ista bona dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposit
a nominas? Is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare
, qui omnia ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam Gallo
niummentiretur enim-, sed bene. Quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam
videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniun
ctione tali sit aptius. Suis cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere ve
lit, non audiatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes quoque, cur hoc it
a sit, afferendas puto. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari
aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehe
nderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Quod et posse fieri intellegimus
et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri pos
se, quod coniunctione tali sit aptius. </p>
<p>Quos qui tollunt et nihil posse percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ips
um quidem expedire possunt, quod disserunt. Minime id quidem, inquam, alienum, m
ultumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. At enim, quem ad
modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temporis ad beate viven
dum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in brevitate temporis, quam
si illa sit sempiterna. Decius, princeps in ea familia consulatus, cum se devove
rat et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus
suis cogitabat? Quis est enim, qui hoc cadere in sapientem dicere audeat, ut, si
fieri possit, virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore omni liberetur? Epicurei
num desistunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad
arbitrium suum scribere? Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum
permansurum, quod fragile et caducum sit? Vide, ne etiam menses! nisi forte eum
dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Necesseque est, si quis sibi ipsi

inimicus est, eum quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae ap
petenda fugere, quae fugienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Nam m
e ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius incola
Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo delecter. </p
>
<p>Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat,
cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Scis enim me quodam tempo
re Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae i
psum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Negabat igitur ullam ess
e artem, quae ipsa a se proficisceretur; Quid enim ab antiquis ex eo genere, quo
d ad disserendum valet, praetermissum est? Sed hoc summum bonum, quod tertia sig
nificatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta
ei virtus est. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse
solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vi
tuperantur; Fortemne possumus dicere eundem illum Torquatum? Sic, et quidem dili
gentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Habebat tamen r
ationem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cenam et sitiens et es
uriens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et idem facillimus ad concoque
ndum, vino et ad voluptatem et ne noceret. Cum autem paulum firmitatis accessit,
et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et manibus utuntur
et eos agnoscunt, a quibus educantur. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur,
ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Quod et posse fieri in
tellegimus et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum r
eperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius. Fadio Gallo, cuius in testamen
to scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. </p>
<p>Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt,
deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est
. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Nisi enim id faceret
, cur Plato Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris numeros et caelestia
acciperet? Corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non intellego,
cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo ille rex Syri
ae glorietur se omnis secum libidinum voluptates abstulisse. Cum autem assumpta
rato est, tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae hulus tutelae sub
iciantur. Quod etsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione
consequuntur, ars tamen est dux certior quam natura. Magni enim aestimabat pecun
iam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Quod enim testimonium m
aius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse optabilia per sese, cum vi
deamus tanta officia morientis? Ut Phidias potest a primo instituere signum idqu
e perficere, potest ab alio inchoatum accipere et absolvere, huic est sapientia
similis; Nam et amici cultus et parentis ei, qui officio fungitur, in eo ipso pr
odest, quod ita fungi officio in recte factis est, quae sunt orta virtutibus. Un
a voluptas e multis obscuratur in illa vita voluptaria, sed tamen ea, quamvis pa
rva sit, pars est eius vitae, quae posita est in voluptate. Ut bacillum aliud es
t inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non e
st illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Non igitur bene. Quods
i Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cu
r nostri a nostris non legantur? Negarine ullo modo possit numquam quemquam stab
ili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus, effici posse, nisi const
itutum sit non esse malum dolorem? Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in is
ta Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Tu vero, inquam, ducas licet,
si sequetur; Multosque etiam dolores curationis causa perferant, ut, si ipse us
us membrorum non modo non maior, verum etiam minor futurus sit, eorum tamen spec
ies ad naturam revertatur? </p>
<p>Scientiam pollicentur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria esse cari
orem. Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Num igitur dubium es
t, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utan
tur? Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsam causam, quo

d ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum esset praesertim

, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? Pungunt quasi aculeis interrogatiuncul
is angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeun
t, qui venerant. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod si
t ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Quam haec sunt con
traria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si denique con
suetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. Aderamus nos
quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae
dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Ita est quoddam commune offi
cium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicam
us. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nov
a quaerunt, quibus idem dicant? Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui ha
bent ad virtutem progressionis aliquantum. Neque enim disputari sine reprehensio
ne nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. </p>
<p>Quae quidem adhuc peregrinari Romae videbatur nec offerre sese nostris sermon
ibus, et ista maxime propter limatam quandam et rerum et verborum tenuitatem. Cu
m autem assumpta rato est, tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae
hulus tutelae subiciantur. Hanc initio institutionem confusam habet et incertam,
ut tantum modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit ne
c quid ipsius natura sit intellegit. Unum, cum in voluptate sumus, alterum, cum
in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec in dolore n
ec in voluptate; Sed haec nihil sane ad rem; Quid in isto egregio tuo officio et
tanta fide-sic enim existimo-ad corpus refers? Naturalem enim appetitionem, qua
m vocant o)rmh)n, itemque officium, ipsam etiam virtutem tuentem volunt esse ear
um rerum, quae secundum naturam sunt. </p>
<p>In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla
cultura adhibeatur. Nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. At
vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iu
diciis, in senatu. Ut enim qui mortem in malis ponit non potest eam non timere,
sic nemo ulla in re potest id, quod malum esse decreverit, non curare idque cont
emnere. Namque ii horum posteri meliores illi quidem mea sententia quam reliquar
um philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex se nati esse videant
ur. Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te opportune fac
ta mentio est. Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud
ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed
natura sua. Quae adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si
sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. </p>
<p>Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi
voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? Cognitio autem h
aec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae
rebus iis ipsis perfruatur. Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic lae
tamur iis, quae recordamur. Haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infini
tasque regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset.
Et qui ipsi sibi bellum indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent, nec
vero sese ipsi accusarent ob eam causam, quod se male suis rebus consuluisse di
cerent. Sed ego in hoc resisto; In enumerandis autem corporis commodis si quis p
raetermissam a nobis voluptatem putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur.
Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Quibus expositis facilis
est coniectura ea maxime esse expetenda ex nostris, quae plurimum habent dignita
tis, ut optimae cuiusque partis, quae per se expetatur, virtus sit expetenda max
ime. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didiciss
e turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Et ego: Piso, inquam,
si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res agatur. Illa enim, q
uae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, s
ed ita, ut sine illis possit beata vita existere. Quod si ita est, ut neque quis
quam nisi bonus vir et omnes boni beati sint, quid philosophia magis colendum au
t quid est virtute divinius? Alterum significari idem, ut si diceretur, officia

media omnia aut pleraque servantem vivere. </p>

<p>Itaque dicunt nec dubitant: mihi sic usus est, tibi ut opus est facto, fac. Q
uamquam enim vereor, ne nimius in hoc genere videar, tamen omnes veteres philoso
phi, maxime nostri, ad incunabula accedunt, quod in pueritia facillime se arbitr
antur naturae voluntatem posse cognoscere. De maximma autem re eodem modo, divin
a mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Est ta
men ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superi
ora omnia. Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, compa
randam et cognitionem habent faciliorem. Ecce aliud simile dissimile. Admirantes
quaeramus ab utroque, quonam modo vitam agere possimus, si nihil interesse nost
ra putemus, valeamus aegrine simus, vacemus an cruciemur dolore, frigus, famem p
ropulsare possimus necne possimus. Nam quod ita positum est, quod dissolutum sit
, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit dissol
utum. Etenim, cum omnes natura totos se expetendos putent, nec id ob aliam rem,
sed propter ipsos, necesse est eius etiam partis propter se expeti, quod univers
um propter se expetatur. Illud enim rectum est quod katortwma dicebas contingitq
ue sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii est, non perfecti, quod ca
dere in non nullos insipientes potest. Nam neque virtute retinetur ille in vita,
nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppetenda. </p>

<p>Tenuis Lucius Verginius unusque de multis sexagesimo anno post libertatem rec
eptam virginem filiam sua manu occidit potius, quam ea Ap. Aut, si esses Orestes
, Pyladem refelleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una ne
caremini non precarere? Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et attento in
tuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, laetitia, si bona. Iam
insipientes alios ita esse, ut nullo modo ad sapientiam possent pervenire, alio
s, qui possent, si id egissent, sapientiam consequi. Quin etiam ferae, inquit Pa
cuvius, qubus abest, ad pracavendum intllegendi asttia, iniecto terrore mortis horres
t. </p>
<p>Officium, aequitatem, dignitatem, fidem, recta, honesta, digna imperio, digna
populo Romano, omnia pericula pro re publica, mori pro patria, haec cum loqueri
s, nos barones stupemus, tu videlicet tecum ipse rides. Nam et ille apud Trabeam
voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omni
bus laetitiis laetum esse se narrat. Dat enim id nobis solitudo, quod si qui deu
s diceret, numquam putarem me in Academia tamquam philosophum disputaturum. Quod
quidem pluris est haud paulo magisque ipsum propter se expetendum quam aut sens
us aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excellens perfec
tio, ut vix cogitari possit quid intersit. Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea
pulchra, ea laudabilia, illa autem superiora naturale nominantur, quae coniuncta
cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. Cum efficere non possit ut c
uiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit,
vacuitas doloris et voluptas idem esse videatur. Non metuet autem, sive celare
poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existimari
bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non putetur. Unum, cum in voluptate sumus,
alterum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, n
ec in dolore nec in voluptate; </p>
<p>Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et attento intuemur, tum fit ut ae
gritudo sequatur, si illa mala sint, laetitia, si bona. Nunc idem, nisi molestum
est, quoniam tibi non omnino displicet definire et id facis, cum vis, velim def
inias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio est. Nec enim figura corpori
s nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem,
ut frueretur voluptatibus. Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitu
dine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductu
ra sit. Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! L
ucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Virtutis enim
beataeque vitae, quae duo maxime expetenda sunt, serius lumen apparet, multo et
iam serius, ut plane qualia sint intellegantur. Physicae quoque non sine causa t

ributus idem est honos, propterea quod, qui convenienter naturae victurus sit, e
i proficiscendum est ab omni mundo atque ab eius procuratione. At vero Callipho
et post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem dolo
ris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Quare, q
uotienscumque dicetur male quis de se mereri sibique esse inimicus atque hostis,
vitam denique fugere, intellegatur aliquam subesse eius modi causam, ut ex eo i
pso intellegi possit sibi quemque esse carum. Bonum ipsum etiam quid esset, fort
asse, si opus fuisset, definisses aut quod esset natura adpetendum aut quod prod
esset aut quod iuvaret aut quod liberet modo. </p>
<p>Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil en
im affirmo-, non satis acutus fuit. Is enim percontando atque interrogando elice
re solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissen
t, si quid videretur, diceret. Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iu
dicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aesti
mationem, ut ea virtuti anteponatur. Critolaus imitari voluit antiquos, et quide
m est gravitate proximus, et redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis inst
itutis manet. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta pra
estantia? Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Nemo e
st igitur, quin hanc affectionem animi probet atque laudet, qua non modo utilita
s nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides. Nam ex eisdem
verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae
quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis. Sin autem voluptate
m putat adiungendam eam, quae sit in motu-sic enim appellat hanc dulcem: in motu
, illam nihil dolentis in stabilitate-, quid tendit? </p>
<p>Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate si
ne ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Morbo gravissimo
affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Illu
d quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere.
Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum, id
non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maximarum appetitione concluditur?
Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitia
e dicta sunt. Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus
humanis; Video equidem, inquam, sed tamen iam infici debet iis artibus, quas si
, dum est tener, conbiberit, ad maiora veniet paratior. Elicerem ex te cogeremqu
e, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium su
mmo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Utrum enim sit voluptas
in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod
agimus, nihil interest. Ut enim qui mortem in malis ponit non potest eam non tim
ere, sic nemo ulla in re potest id, quod malum esse decreverit, non curare idque
contemnere. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque v
isum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Illi autem, quibus s
ummum bonum sine virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo iu
re possit gloriari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt interdum gloriosas
. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, qua
m te ab istis, quos dicis, instructum videro. Quid, cum volumus nomina eorum, qu
i quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime nec
essaria? Sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum,
id est in virtute, laudatur. In homine autem summa omnis animi est et in animo
rationis, ex qua virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque
etiam explicandam putant. Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuri
ae licentiam pollicetur. Dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut ea
m rerum selectione expoliarent nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut u
bi niteretur, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. </p>
<p>Audebo igitur cetera, quae secundum naturam sint, bona appellare nec fraudare
suo vetere nomine neque iam aliquod potius novum exquirere,virtutis autem ampli
tudinem quasi in altera librae lance ponere. Ut enim, inquit, gubernator aeque p
eccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui parentem et

qui servum iniuria verberat. Nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eam
que rem laetus. De quibus etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Zenone
minus multo quam ab antiquis; Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, qua
m et honesta expetenda per se et eodem modo turpia per se esse fugienda. </p>
<p>Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut i
ta erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. E
am si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Tum m
ihi Piso: Quid ergo? Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum put
o. Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc diceret, primos suos quasi c
oeptus appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. Cum
sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam E
picurus voluptatem petendam putat. Quoniamque in iis rebus, quae neque in virtut
ibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui possit esse, tollendum i
d non est. Iudicia rerum in sensibus ponit, quibus si semel aliquid falsi pro ve
ro probatum sit, sublatum esse omne iudicium veri et falsi putat. Est enim mihi
magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut
et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. An ne hoc quidem P
eripateticis concedis, ut dicant omnium bonorum virorum, id est sapientium omnib
usque virtutibus ornatorum, vitam omnibus partibus plus habere semper boni quam
mali? Cum enim superiores, e quibus planissime Polemo, secundum naturam vivere s
ummum bonum esse dixissent, his verbis tria significari Stoici dicunt, unum eius
modi, vivere adhibentem scientiam earum rerum, quae natura evenirent. Quid affe
rs, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, non iucu
ndissime vixerit? </p>
<p>Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corpo
ris bona facilem quandam rationem habere censebant; Cur igitur easdem res, inqua
m, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? An vero di
splicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Etiam inchoatu
m, ut, si iuste depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depos
itum reddere; Nam libero tempore, cum soluta nobis est eligendi optio, cumque ni
hil impedit, quo minus id, quod maxime placeat, facere possimus, omnis voluptas
assumenda est, omnis dolor repellendus. Sed existimo te, sicut nostrum Triarium,
minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis or
namenta neglexerit. </p>
<p>Itaque idem natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a
te etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste. Obsc
ura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industri
a, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii ind
octi, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem es
se discenda. Multosque etiam dolores curationis causa perferant, ut, si ipse usu
s membrorum non modo non maior, verum etiam minor futurus sit, eorum tamen speci
es ad naturam revertatur? Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent a
d virtutem progressionis aliquantum. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit,
tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumq
ue nostrorum. Quod quidem mihi si quando dictum est-est autem dictum non parum s
aepe-, etsi satis clemens sum in disputando, tamen interdum soleo subirasci. Sed
eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Quis nostrum di
xerit, quos non pudet ea, quae Stoici aspera dicunt, mala dicere, melius esse tu
rpiter aliquid facere cum voluptate quam honeste cum dolore? Iam ille sorites, q
uo nihil putatis esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile
, id expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Quae est
enim, quae se umquam deserat aut partem aliquam sui aut eius partis habitum aut
vini aut ullius earum rerum, quae secundum naturam sunt, aut motum aut statum? H
uius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. </p>
<p>Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse
turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Vitiosum est enim in div

idendo partem in genere numerare. Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte

latere uspiam, et velle aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi
emolumentum futura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite
tamen; Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a prin
cipio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Voluptati
s causa, etiam si eam non consequare, aut non dolendi, etiam si id assequi neque
as, aut eorum, quae secundum naturam sunt, adipiscendi, etiam si nihil consequar
e. Ut Phidias potest a primo instituere signum idque perficere, potest ab alio i
nchoatum accipere et absolvere, huic est sapientia similis; Dicis eadem omnia et
bona et mala, quae quidem dicunt ii, qui numquam philosophum pictum, ut dicitur
, viderunt: valitudinem, vires, staturam, formam, integritatem unguiculorum omni
um bona, deformitatem, morbum, debilitatem mala. Itaque quantum adiit periculum!
ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Quid
interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerun
t, quibus idem dicant? </p>
<p>Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scrib
it Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Q
uocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque l
abores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici volupt
atem. Aut pertinacissimus fueris, si in eo perstiteris ad corpus ea, quae dixi,
referri, aut deserueris totam Epicuri voluptatem, si negaveris. Curium putes loq
ui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari
quidem. Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se
ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Nam nisi hoc optineatur, id solum
bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute e
ffici. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interess
et, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Quodsi ess
et in voluptate summum bonum, ut dicitis, optabile esset maxima in voluptate nul
lo intervallo interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus dulcedine omni
quasi perfusi moverentur. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres
nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse exi
stimas? Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter opt
ime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam p
ridem contra eos desitum est disputari. Nam et ille apud Trabeam voluptatem anim
i nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis la
etum esse se narrat. Tam enim diligenter, etiam si minus vere nam nondum id quid
em audeo dicere -, sed tamen accurate non modo fundatam, verum etiam exstructam
disciplinam non est facile perdiscere. </p>
<p>Venit enim mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disputare solit
um; Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sire
num cantibus finxerit. Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superiora
firma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quidem
est veritate dubitandum. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum
perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivio
ne obruentur. Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque h
onestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Honestum
igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis pra
emiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Quam ob rem turpe putandum e
st, non dico dolere-nam id quidem est interdum necesse-, sed saxum illud Lemnium
clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu, questu, gemitu, fremitibus Resonan
do mutum flebiles voces refert. Sed quid minus probandum quam esse aliquem beatu
m nec satis beatum? Quis autem de ipso sapiente aliter existimat, quin, etiam cu
m decreverit esse moriendum, tamen discessu a suis atque ipsa relinquenda luce m
oveatur? Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et
qui interficeret filiam, ne stupraretur. </p>
<p>Qua in vita tantum abest ut voluptates consectentur, etiam curas, sollicitudi
nes, vigilias perferunt optimaque parte hominis, quae in nobis divina ducenda es

t, ingenii et mentis acie fruuntur nec voluptatem requirentes nec fugientes labo
rem. Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa se
ssio fuit, quam videmus. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sin
t voluptates, eas obscurari saepe et obrui. In omni enim arte vel studio vel qua
vis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Sint modo parte
s vitae beatae. Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam
modo et consequens putandum est, quod illi pigennhmatik n appellant; Atque etiam ad i
ustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat
haec una cognitio potest tradere. Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inqui
t. </p>
<p>Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas? Sed memento te, quae nos
sentiamus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum
nihil probari. Etenim, cum omnes natura totos se expetendos putent, nec id ob al
iam rem, sed propter ipsos, necesse est eius etiam partis propter se expeti, quo
d universum propter se expetatur. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebu
s alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? Ex quo,
id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Hunc i
gitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum n
aturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Curium putes loqui, interdum
ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Hanc
in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-int
erdum ita extenuat, ut M. Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, qui
buscum re concinebat, verbis discrepare? </p>
<p>Si una virtus, unum istud, quod honestum appellas, rectum, laudabile, decorum
erit enim notius quale sit pluribus notatum vocabulis idem declarantibus-, id er
go, inquam, si solum est bonum, quid habebis praeterea, quod sequare? Ut, inquit
, in fidibus pluribus, nisi nulla earum non ita contenta nervis sit, ut concentu
m servare possit, omnes aeque incontentae sint, sic peccata, quia discrepant, ae
que discrepant; Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem e
go a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones.
Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe geren
di absunt confecti senectute. Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultim
um definiebas id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum
usquam referretur. Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoq
ue exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. S
ed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est f
ungi officio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Quem enim ardor
em studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit att
entius, ne patriam quidem captam esse senserit? Quod et posse fieri intellegimus
et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri po
sse, quod coniunctione tali sit aptius. Pompeius in foedere Numantino infitiando
fuit, nec vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam
scilicet comprimere nihil est negotii. Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine
dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. Intrandum est igitur i
n rerum naturam et penitus quid ea postulet pervidendum; </p>
<p>Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse,
si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Quid
censes eos esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine segregaverunt, Epi
curum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? Curium put
es loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne sus
picari quidem. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordi
a dominorum domus; Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Nam illud quidem
adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Quid enim
me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? </p>
<p>Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi pot
est, lusos videmus a Socrate. Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, qua

e possit e macello peti? Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: D
uo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non n
ecessariae. Haec dicuntur fortasse ieiunius; Aut, si esses Orestes, Pyladem refe
lleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini non p
recarere? Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique conceder
e. Summus dolor plures dies manere non potest? Iudicia rerum in sensibus ponit,
quibus si semel aliquid falsi pro vero probatum sit, sublatum esse omne iudicium
veri et falsi putat. Mihi quidem etiam lautius videtur, quod eligitur, et ad qu
od dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona dixero, tantum refert quam
magna dicam, cum expetenda, quam valde. Natura igitur corpus quidem bominis sic
et genuit et formavit, ut alia in primo ortu perficeret, alia progrediente aeta
te fingeret neque sane multum adiumentis externis et adventiciis uteretur. </p>
<p>Praeclare, inquit, facis, cum et eorum memoriam tenes, quorum uterque tibi te
stamento liberos suos commendavit, et puerum diligis. Quamquam ea verba, quibus
instituto veterum utimur pro Latinis, ut ipsa philosophia, ut rhetorica, dialect
ica, grammatica, geometria, musica, quamquam Latine ea dici poterant, tamen, quo
niam usu percepta sunt, nostra ducamus. Nam sunt et in animo praecipua quaedam e
t in corpore, quae cum leviter agnovit, tum discernere incipit, ut ea, quae prim
a data sunt natura, appetat asperneturque contraria. Non ego iam Epaminondae, no
n Leonidae mortem huius morti antepono, quorum alter cum vicisset Lacedaemonios
apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, ut primum dispexit
, quaesivit salvusne esset clipeus. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ar
dere viderentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malu
m non erat, tantum modo laboriosus videbatur; Concede nihil esse bonum, nisi quo
d bonestum sit: concedendum est in virtute esse positam beatam vitam vide rursus
retro: dato hoc dandum erit illud. Sed ad bona praeterita redeamus. Quibus natu
ra iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia r
ei gerendae peti; Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis do
lor detractus esset, variari, non augeri voluptatem? </p>
<p>Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus ta
men omnibus virtutem anteponant; Semper enim ex eo, quod maximas partes continet
latissimeque funditur, tota res appellatur. Hic cum uterque me intueretur seseq
ue ad audiendum significarent paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam p
hilosophum putetis scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem p
hilosophis magnopere umquam probavi. Quid loquor de nobis, qui ad laudem et ad d
ecus nati, suscepti, instituti sumus? Quam multa vitiosa! summum enim bonum et m
alum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente? Est autem etiam
actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; </p>
<p>Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et velle aliquem
inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum futura sit, improbe
feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite tamen; Video equidem, inquam, s
ed tamen iam infici debet iis artibus, quas si, dum est tener, conbiberit, ad ma
iora veniet paratior. Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegrit
udo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appellant
, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Qu
aeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae semper voluptatibus inhaereren
t, eadem de amicitia dicenda sunt. Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tu
etur illam quidem, sed etiam se tuetur; Atque etiam valtudinem, vires, vacuitatem
doloris non propter utilitatem solum, sed etiam ipsas propter se expetemus. Sunt
etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur no
n cadant in sapientem non est facile defendere. At enim iam dicitis virtutem non
posse constitui, si ea, quae extra virtutem sint, ad beate vivendum pertineant.
Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem superio
ra naturale nominantur, quae coniuncta cum honestis vitam beatam perficiunt et a
bsolvunt. Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi br
evius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. </p>

<p>Ita fit cum gravior, tum etiam splendidior oratio. Qualis est igitur omnis ha
ec, quam dico, conspiratio consensusque virtutum, tale est illud ipsum honestum,
quandoquidem honestum aut ipsa virtus est aut res gesta virtute; Nam aut privat
im aliquid gerere malunt aut, qui attore animo sunt, capessunt rem publicam hono
ribus imperiisque adipiscendis aut totos se ad studia doctrinae conferunt. Themi
stocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, Obli
vionis, inquit, mallem. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico
, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse e
xpetenda. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam le
gibus partam. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum his omnibus a
nimi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum. Natura ig
itur corpus quidem bominis sic et genuit et formavit, ut alia in primo ortu perf
iceret, alia progrediente aetate fingeret neque sane multum adiumentis externis
et adventiciis uteretur. Nam adhuc, meo fortasse vitio, quid ego quaeram non per
spicis. Itaque non ob ea solum incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inpr
obitatem putamus, sed multo etiam magis, quod, cuius in animo versatur, numquam
sinit eum respirare, numquam adquiescere. Et tamen vide, ne, si ego non intelleg
am quid Epicurus loquatur, cum Graece, ut videor, luculenter sciam, sit aliqua c
ulpa eius, qui ita loquatur, ut non intellegatur. Atqui si, ut convenire debet i
nter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sunt, appete
ns, eorum omnium est aliquae summa facienda. Quid ergo dubitamus, quin, si non d
olere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Quasi vero au
t concedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate e
t inconstantia L. Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam
, ut tu vis, solum bonum videri. </p>
<p>Quae enim mala illi non audent appellare, aspera autem et incommoda et reicie
nda et aliena naturae esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene m
inima. Si autem id non concedatur, non continuo vita beata tollitur. Corporis ig
itur nostri partes totaque figura et forma et statura quam apta ad naturam sit,
apparet, neque est dubium, quin frons, oculi, aures et reliquae partes quales pr
opriae sint hominis intellegatur. Idque si ita dicit, non esse reprehendendos lu
xuriosos, si sapientes sint, dicit absurde, similiter et si dicat non reprehende
ndos parricidas, si nec cupidi sint nec deos metuant nec mortem nec dolorem. Ita
finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici
possit ad naturamque accommodatissime. Completur enim et ex eo genere vitae, qu
od virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in no
stra potestate. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Nec enim, omn
es avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse di
camus. Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. Itaq
ue et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metien
da. Omnium autem eorum commodorum, quibus non illi plus tribuunt, qui illa bona
esse dicunt, quam Zeno, qui negat, longe praestantissimum esse, quod honestum es
set atque laudabile. Nullum inveniri verbum potest quod magis idem declaret Lati
ne, quod Graece, quam declarat voluptas. Zeno autem, quod suam, quod propriam sp
eciem habeat, cur appetendum sit, id solum bonum appellat, beatam autem vitam ea
m solam, quae cum virtute degatur. Si vero id etiam explanare velles apertiusque
diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fu
isse existimas? Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro
extructum rogum pertulisset. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum
sit, sed quid disciplinae. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem d
ari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non rep
rehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Ne id quidem, nisi multa anno
rum intercesserint milia, ut omnium siderum eodem, unde profecta sint, fiat ad u
num tempus reversio. </p>
<p>Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi infor
matum est quid hominis natura postulet. Et hanc quidem primam exigam a te operam
, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Cognitis autem rerum finibus, c
um intellegitur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via est

conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur; Qui bonu
m omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfectione virtu
tis; Quid, si etiam bestiae multa faciunt duce sua quaeque natura partim indulge
nter vel cum labore, ut in gignendo, in educando, perfacile appareat aliud quidd
am iis propositum, non voluptatem? Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed v
idesne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant,
esse communem? Non enim in ipsa sapientia positum est beatum esse, sed in iis re
bus, quas sapientia comparat ad voluptatem. Heri, inquam, ludis commissis ex urb
e profectus veni ad vesperum. Dicis eadem omnia et bona et mala, quae quidem dic
unt ii, qui numquam philosophum pictum, ut dicitur, viderunt: valitudinem, vires
, staturam, formam, integritatem unguiculorum omnium bona, deformitatem, morbum,
debilitatem mala. </p>
<p>Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquend
i vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras inc
idisset. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid
diceret? Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis p
onatur neque in contrariis. Nam aut privatim aliquid gerere malunt aut, qui atto
re animo sunt, capessunt rem publicam honoribus imperiisque adipiscendis aut tot
os se ad studia doctrinae conferunt. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis
est-ad ea principia, quae accepimus. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc
, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Immo sit
sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem voluptas e
st, quod, ut ita dicam, indolentia? Ex ea quae sint apta, ea bonesta, ea pulchra
, ea laudabilia, illa autem superiora naturale nominantur, quae coniuncta cum ho
nestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. </p>
<p>Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, v
era esse non possint. Summum autem bonum si ignoretur, vivendi rationem ignorari
necesse est, ex quo tantus error consequitur, ut quem in portum se recipiant sc
ire non possint. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur si
ne explicatione naturae intellegi potest. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo mo
do loqueretur, intellegere, quid diceret? Ratio ista, quam defendis, praecepta,
quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus,
ut facit, in caelum efferat laudibus. Is cum arderet podagrae doloribus visitass
etque hominem Charmides Epicureus perfamiliaris et tristis exiret, Mane, quaeso,
inquit, Charmide noster; </p>
<p>Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tu
um, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate conting
ere, ut iure quisquam glorietur. Nec vero dico eorum metum mortis, qui, quia pri
vari se vitae bonis arbitrentur, aut quia quasdam post mortem formidines extimes
cant, aut si metuant, ne cum dolore moriantur, idcirco mortem fugiant; Dixerit h
oc idem Epicurus, semper beatum esse sapientem-quod quidem solet ebullire non nu
mquam -, quem quidem, cum summis doloribus conficiatur, ait dicturum: Quam suave
est! quam nihil curo!; Equidem etiam curiam nostram-Hostiliam dico, non hanc no
vam, quae minor mihi esse videtur, posteaquam est maior-solebam intuens Scipione
m, Catonem, Laelium, nostrum vero in primis avum cogitare; Quid autem apertius q
uam, si selectio nulla sit ab iis rebus, quae contra naturam sint, earum rerum,
quae sint secundum naturam, fore ut tollatur omnis ea, quae quaeratur laudeturqu
e, prudentia? Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. Habes undique
expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor his virt
utibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. Quod si ita est, sequitu
r id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Ergo in bes
tiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum, in ipsis ho
minibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? Introduci enim virtus nullo mod
o potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur ad summam. Atq
ue haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam d
ucit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Honesta oratio, Socratica, Platonis
etiam. </p>

<p>Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula s
criptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. Scis enim m
e quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, qua
m Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Apparet st
atim, quae sint officia, quae actiones. Iam vero animus non esse solum, sed etia
m cuiusdam modi debet esse, ut et omnis partis suas habeat incolumis et de virtu
tibus nulla desit. </p>
<p>Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ips
um, quod interest, non sit magnum. Quod autem patrocinium aut quae ista causa es
t voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibe
re? Cuius oratio attende, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse
sententiam, quam tibi, qui fratrem eius Aristum frequenter audieris, maxime pro
batam existimo. Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse prae
stantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede
superari. Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur,
tota res appellatur. Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperi
endum est, voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti
soletis. Tenuit permagnam Sextilius hereditatem, unde, si secutus esset eorum se
ntentiam, qui honesta et recta emolumentis omnibus et commodis anteponerent, num
mum nullum attigisset. Ut pulsi recurrant? Nec vero audiendus Hieronymus, cui su
mmum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil do
lere. </p>
<p>Nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana depeculari, quae
sunt in effectu, sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum est etia
m sine effectu. Pomponius Luciusque Cicero, frater noster cognatione patruelis,
amore germanus, constituimus inter nos ut ambulationem postmeridianam conficerem
us in Academia, maxime quod is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. Qui
s autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine,
etiamsi eum laesura non sit, offenditur? Physicae quoque non sine causa tributus
idem est honos, propterea quod, qui convenienter naturae victurus sit, ei profi
ciscendum est ab omni mundo atque ab eius procuratione. Cuius etiam illi hortuli
propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo
ponere. Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua consti
tutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Qui enim voluptatem ip
sam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Mihi aute
m nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosophorum re inter
se magis quam verbis dissidere; Suis cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis
dicere velit, non audiatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes quoque, c
ur hoc ita sit, afferendas puto. Perfecto enim et concluso neque virtutibus nequ
e amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praetere
a est magnopere dicendum. Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum
et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet tim
or? Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse
videamur? Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, qua
m, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Primum non saepe
, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est e
t futuri atque inpendentis torquet timor? </p>
<p>Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superiora firma ac vera sint,
his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quidem est veritate dubita
ndum. Omnis autem in quaerendo, quae via quadam et ratione habetur, oratio praes
cribere primum debet ut quibusdam in formulis ea res agetur, ut, inter quos diss
eritur, conveniat quid sit id, de quo disseratur. Et si turpitudinem fugimus in
statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Quem si tenuer
is, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Ad eas enim res
referre, quae agas, quarum una, si quis malo careat, in summo eum bono dicat es
se, altera versetur in levissima parte naturae, obscurantis est omnem splendorem

honestatis, ne dicam inquinantis. Naturalem enim appetitionem, quam vocant o)rm

h)n, itemque officium, ipsam etiam virtutem tuentem volunt esse earum rerum, qua
e secundum naturam sunt. Concede nihil esse bonum, nisi quod bonestum sit: conce
dendum est in virtute esse positam beatam vitam vide rursus retro: dato hoc dand
um erit illud. Ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi
plane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. Utrum enim sit voluptas
in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod a
gimus, nihil interest. Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt au
t mala, quae sint paria necesse est. Atque ut reliqui fures earum rerum, quas ce
perunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis uterentur, nom
ina tamquam rerum notas mutaverunt. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit,
tamen, si haec vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Ut enim, in
quit, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque
peccat, qui parentem et qui servum iniuria verberat. Concede nihil esse bonum, n
isi quod bonestum sit: concedendum est in virtute esse positam beatam vitam vide
rursus retro: dato hoc dandum erit illud. </p>
<p>Sin autem voluptatem putat adiungendam eam, quae sit in motu-sic enim appella
t hanc dulcem: in motu, illam nihil dolentis in stabilitate-, quid tendit? Resta
t locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas
summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Idque quo magis quidam ita faci
unt, ut iure etiam reprehendantur, hoc magis intellegendum est haec ipsa nimia i
n quibusdam futura non fuisse, nisi quaedam essent modica natura. Sed utrum hort
andus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Quae similitudo
in genere etiam humano apparet. Sin autem ad animum, falsum est, quod negas anim
i ullum esse gaudium, quod non referatur ad corpus. Quae sunt igitur communia vo
bis cum antiquis, iis sic utamur quasi concessis; Nam ex his tribus laudibus, qu
as ante dixi, et temeritatem reformidat et non audet cuiquam aut dicto protervo
aut facto nocere vereturque quicquam aut facere aut eloqui, quod parum virile vi
deatur. Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec for
titudinem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia dolorem parian
t, has optari, quia voluptatem. </p>
<p>Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fam
a gloriosum. Ea enim vita expetitur, quae sit animi corporisque expleta virtutib
us, in eoque summum bonum poni necesse est, quandoquidem id tale esse debet, ut
rerum expetendarum sit extremum. Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, q
uod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici. Scaevol
a tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Idem fecisset Epic
urus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi ve
tere sententia. Quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum vili
ssimas res addunt, dein singulas potius, quam omnia, quae prima natura approbavi
sset, ea cum honestate coniungerent. Quocirca eodem modo sapiens erit affectus e
rga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet,
eosdem suscipiet propter amici voluptatem. At negat Epicurus-hoc enim vestrum l
umen estquemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vivere. Quem enim deditum
voluptatibus, quem cupiditatum incendiis inflammatum in iis potiendis, quae ace
rrime concupivisset, tanta laetitia perfundi arbitramur, quanta aut superiorem A
fricanum Hannibale victo aut posteriorem Karthagine eversa? Et adhuc quidem ita
nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae.
</p>
<p>Quam ob rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt vituperandae, mal
edicta, contumeliae, tum iracundiae, contentiones concertationesque in disputand
o pertinaces indignae philosophia mihi videri solent. Scripsit enim et multis sa
epe verbis et breviter arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem nihil ad
nos pertinere. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adol
escentulus eriperes P. Et nemo nimium beatus est; Nam omnia, quae sumenda quaequ
e legenda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adept
us sit, nihil praeterea desideret. Bonum appello quicquid secundurn naturam est,

quod contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; Te en
im iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris. Ita est quoddam commune
officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media
dicamus. </p>
<p>Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat enim, si cuiusquam, ce
rte tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere. Scis enim me quodam tempore Met
apontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum i
llum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Fortasse id optimum, sed ubi i
llud: Plus semper voluptatis? Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de in
dustria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala
disciplina, sed natura sua. Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata,
praecepta sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status, mutationes
, leges etiam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. Non prorsus, inquit
, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. H
oc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet
ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Quid enim inter
est, divitias, opes, valitudinem bona dicas anne praeposita, cum ille, qui ista
bona dicit, nihilo plus iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposita nominas?
Iure igitur gravissimi philosophi initium summi boni a natura petiverunt et illu
m appetitum rerum ad naturam accommodatarum ingeneratum putaverunt omnibus, quia
continentur ea commendatione naturae, qua se ipsi diligunt. Ut enim, inquit, gu
bernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat,
qui parentem et qui servum iniuria verberat. Aliter enim explicari, quod quaerit
ur, non potest. Et quoniam excedens e vita et manens aeque miser est nec diuturn
itas magis ei vitam fugiendam facit, non sine causa dicitur iis, qui pluribus na
turalibus frui possint, esse in vita manendum. </p>
<p>Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua
propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Atque etiam ad iustitiam colenda
m, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognit
io potest tradere. Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse veli
nt, philosophi ante fiant. Compensabatur, inquit, cum summis doloribus laetitia.
Quam ob rem etiam sessiones quaedam et flexi fractique motus, quales protervoru
m hominum aut mollium esse solent, contra naturam sunt, ut, etiamsi animi vitio
id eveniat, tamen in corpore immutari hominis natura videatur. Nihil enim iam ha
bes, quod ad corpus referas; Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Con
sumis squilla atque acupensere cum decimano. Hoc est vim afferre, Torquate, sens
ibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. </p>
<p>Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines. Qu
id igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? Nam et ille
apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilian
us, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Natura igitur corpus quidem bom
inis sic et genuit et formavit, ut alia in primo ortu perficeret, alia progredie
nte aetate fingeret neque sane multum adiumentis externis et adventiciis uteretu
r. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Ora
ta, non iucundissime vixerit? Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil
in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis e
ius reperietis. Persecutus est Aristoteles animantium omnium ortus, victus, figu
ras, Theophrastus autem stirpium naturas omniumque fere rerum, quae e terra gign
erentur, causas atque rationes; Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceter
arum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Quo posi
to et omnium adsensu adprobato illud adsumitur, eum, qui magno sit animo atque f
orti, omnia, quae cadere in hominem possint, despicere ac pro nihilo putare. </p
>
<p>Quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisi
o est, qua noster Antiochus libenter uti solet. Si vero id etiam explanare velle
s apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tand

em laturum fuisse existimas? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem m
aximam positam beate aut secus vivendi. Primum non saepe, deinde quae est ista r
elaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendent
is torquet timor? Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile
esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appetendarum. Sed h
oc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex su
mmo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Quos nisi redarguimus, omnis vir
tus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Rem videlicet difficilem et obsc
uram! individua cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse,
intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est, a nobis intellegi non
potest? Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nem
o censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Illud v
ero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tuum, gloria
tione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate contingere, ut iu
re quisquam glorietur. Facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid discendiq
ue causa prope contra naturam vgillas suscipere soleamus. Quin etiam ferae, inquit
Pacuvius, qubus abest, ad pracavendum intllegendi asttia, iniecto terrore mortis hor
cunt. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Cum autem in quo sapient
er dicimus, id a primo rectissime dicitur. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu,
quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum v
idero. Cur ad reliquos Pythagoreos, Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cu
m Socratem expressisset, adiungeret Pythagoreorum disciplinam eaque, quae Socrat
es repudiabat, addisceret? </p>
<p>Is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficie
t etiam ut dolere alterius improbe facto videatur. Nam me ipsum huc modo venient
em convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius incola Sophocles ob oculos ver
sabatur, quem scis quam admirer quemque eo delecter. Non metuet autem, sive cela
re poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existim
ari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non putetur. Ex quo intellegitur offici
um medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Is hoc
melior, quam Pyrrho, quod aliquod genus appetendi dedit, deterior quam ceteri, q
uod penitus a natura recessit. Itaque haec cum illis est dissensio, cum Peripate
ticis nulla sane. </p>
<p>Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iu
cunditate quadam perfunditur. Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum val
itudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa dedu
ctura sit. Neque enim vocum suavitate videntur aut novitate quadam et varietate
cantandi revocare eos solitae, qui praetervehebantur, sed quia multa se scire pr
ofitebantur, ut homines ad earum saxa discendi cupiditate adhaerescerent. Omnem
vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in duas tributam esse partes, rhetoricam
palmae, dialecticam pugni similem esse dicebat, quod latius loquerentur rhetores
, dialectici autem compressius. Praetereo multos, in bis doctum hominem et suave
m, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Quaesita enim virtus
est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. Quia, cum a Zenone, inquam
, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa cont
enta est, et Quare? Cum autem dispicere coepimus et sentire quid, simus et quid
ab animantibus ceteris differamus, tum ea sequi incipimus, ad quae nati sumus. <
/p>
<p>Illud autem ipsum qui optineri potest, quod dicitis, omnis animi et voluptate
s et dolores ad corporis voluptates ac dolores pertinere? Maximas vero virtutes
iacere omnis necesse est voluptate dominante. Epicurus autem cum in prima commen
datione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum
bonorum, quod ille; Nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeritatem
reformidat et non audet cuiquam aut dicto protervo aut facto nocere vereturque q
uicquam aut facere aut eloqui, quod parum virile videatur. Nam hunc ipsum sive f
inem sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo omnia, quae recte fieren
t, referrentur neque id ipsum usquam referretur. An eum locum libenter invisit,

ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? </p>

<p>Homines optimi non intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. E
t tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco verbo utamur, si quando minus occu
rret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris potius quam proegmenis et apoproe
gmenis concedatur; Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familia
ritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Praeterea sublata cognitione et
scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Nos beatam
vitam non depulsione mali, sed adeptione boni iudicemus, nec eam cessando, sive
gaudentem, ut Aristippus, sive non dolentem, ut hic, sed agendo aliquid conside
randove quaeramus. Partim cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae c
oetum quodam modo civitatis imitantur; Quos ille, di inmortales, cum omnes artus
ardere viderentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser esse, quia summum id m
alum non erat, tantum modo laboriosus videbatur; Quid, si non modo utilitatem ti
bi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipie
ndi, adeundum vitae periculum? Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum
bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum
bellum gerebat, opponeret. Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum
neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam
ediderat, sedemque viderim. Ut etiam contendant et elaborent, si efficere possin
t, ut aut non appareat corporis vitium aut quam minimum appareat? </p>
<p>At enim, quem ad modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temp
oris ad beate vivendum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in brevit
ate temporis, quam si illa sit sempiterna. Virtutis, magnitudinis animi, patient
iae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. Aliis esse maiora, illud dubium
, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Pomponius L
uciusque Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore germanus, constituimu
s inter nos ut ambulationem postmeridianam conficeremus in Academia, maxime quod
is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. Atque his tribus generibus hon
estorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tri
bus, in quo inest ordo et moderatio. Sed quid attinet de rebus tam apertis plura
requirere? Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum
neget se posse ne suspicari quidem. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque
ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ips
ius oblivione obruentur. Nobis enim ista quaesita, a nobis descripta, notata, pr
aecepta sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status, mutationes, l
eges etiam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. Temporibus autem quibu
sdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et volup
tates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Cur ad reliquos Pythagoreos,
Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret
Pythagoreorum disciplinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Nam, ut
saepe iam dixi, in infirma aetate inbecillaque mente vis naturae quasi per calig
inem cernitur; Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides.
Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a q
uibus de veritate dissentiunt. </p>
<p>Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam
ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Tanta vis inerat
in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verbis, dignitatem, ut
altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudar
i honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Nam cum Academicis incerta lucta
tio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt
, quodcumque veri simile videatur. Quorum omnium quae sint notitiae, quae quidem
significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus
. Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a
quibus de veritate dissentiunt. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissim
um est testimonium multitudinis. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem
auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omni
s haec quaestio est. Quid autem apertius quam, si selectio nulla sit ab iis rebu

s, quae contra naturam sint, earum rerum, quae sint secundum naturam, fore ut to
llatur omnis ea, quae quaeratur laudeturque, prudentia? Et summatim quidem haec
erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natu
ra postulet. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte
cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Istius modi autem res dicer
e ornate velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et int
ellegentis viri. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Expectoque quid ad id, q
uod quaerebam, respondeas. Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem
neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem
amplexarentur, actionem relinquerent. </p>
<p>Hic homo severus luxuriam ipsam per se reprehendendam non putat, et hercule,
Torquate, ut verum loquamur, si summum bonum voluptas est, rectissime non putat.
Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, si
vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. Quem Tiberina descensio fe
sto illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Tanta vis inerat in verbis propter
earum rerum, quae significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut i
nterdum insisteres, ut nos intuens quasi testificarere laudari honestatem et ius
titiam aliquando ab Epicuro. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus
sit ipsum officium. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oracul
o editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Aristoteles,
Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias
, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. Cum autem progred
iens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi
possit longius, per se sit tantum inchoata. Audio equidem philosophi vocem, Epic
ure, sed quid tibi dicendum sit oblitus es. Quem quidem locum comit multa venust
ate et omni sale idem Lucilius, apud quem praeclare Scaevola: Graecum te, Albuci
, quam Romanum atque Sabinum, municipem Ponti, Tritani, centurionum, praeclaroru
m hominum ac primorum signiferumque, maluisti dici. Scis enim me quodam tempore
Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsu
m illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Perturbationes autem nulla
naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. Te aute
m hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari
etiam velis. Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qu
i dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiu
nt eadem, quae Stoici. Obsequar igitur voluntati tuae dicamque, si potero, rheto
rice, sed hac rhetorica philosophorum, non nostra illa forensi, quam necesse est
, cum populariter loquatur, esse interdum paulo hebetiorem. Ius autem, quod ita
dici appellarique possit, id esse natura, alienumque esse a sapiente non modo in
iuriam cui facere, verum etiam nocere. Non enim actionis aut officii ratio impel
lit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda, sed ab iis et appetitio et actio
commovetur. Sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim. Tantaque est vis tal
ibus in studiis, ut eos etiam, qui sibi alios proposuerunt fines bonorum, quos u
tilitate aut voluptate dirigunt, tamen in rebus quaerendis explicandisque naturi
s aetates contenere videamus. Quis autem de ipso sapiente aliter existimat, quin
, etiam cum decreverit esse moriendum, tamen discessu a suis atque ipsa relinque
nda luce moveatur? </p>
<p>Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum, i
d non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maximarum appetitione concluditur
? Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus er
iperes P. Princeps huius civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset i
niuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit. Quae quidem adhuc peregrina
ri Romae videbatur nec offerre sese nostris sermonibus, et ista maxime propter l
imatam quandam et rerum et verborum tenuitatem. Ita ceterorum sententiis semotis
relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. Sed cum,
quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi of
ficio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Non enim in ipsa sapie
ntia positum est beatum esse, sed in iis rebus, quas sapientia comparat ad volup
tatem. Quam tu ponis in verbis, ego positam in re putabam. Qui cum praetor quaes

tionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam,
ut anno proximo P. Sunt enim levia et perinfirma, quae dicebantur a te, animi co
nscientia improbos excruciari, tum etiam poenae timore, qua aut afficiantur aut
semper sint in metu ne afficiantur aliquando. Nam libero tempore, cum soluta nob
is est eligendi optio, cumque nihil impedit, quo minus id, quod maxime placeat,
facere possimus, omnis voluptas assumenda est, omnis dolor repellendus. Est tame
n ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superior
a omnia. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a pr
incipio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. In prim
o enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec a
gere possint. Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et ve
lle aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum futura s
it, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite tamen; </p>
<p>Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate qu
aeri, de qua omne certamen est? Vos autem, Cato, quia virtus, ut omnes fatemur,
altissimum locum in homine et maxime excellentem tenet, et quod eos, qui sapient
es sunt, absolutos et perfectos putamus, aciem animorum nostrorum virtutis splen
dore praestringitis. Ita miser sit aliquando necesse est is, quem vos beatum sem
per vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem doloremque referetis, effi
cietis umquam. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit
aperitur, definitio est. Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Mariu
s uti poterat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione le
varet dolorem suum, audirem et plane probarem. Quoniamque non dubium est quin in
iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum, aliud reiciendum, quicquid ita fit
aut dicitur, omne officio continetur. Primum non saepe, deinde quae est ista re
laxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendenti
s torquet timor? </p>
<p>Quoniamque non dubium est quin in iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum
, aliud reiciendum, quicquid ita fit aut dicitur, omne officio continetur. Nam v
oluptatis causa facere omnia, cum, etiamsi nihil consequamur, tamen ipsum illud
consilium ita faciendi per se expetendum et honestum et solum bonum sit, nemo di
xit. Quoniam enim natura suis omnibus expleri partibus vult, hunc statum corpori
s per se ipsum expetit, qui est maxime e natura, quae tota perturbatur, si aut a
egrum corpus est aut dolet aut, caret viribus. Cum enim summum bonum in voluptat
e ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam finito atq
ue modico. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut
ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Dabit hoc Zenoni Polemo, et
iam magister eius et tota illa gens et reliqui, qui virtutem omnibus rebus multo
anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo in bono finiendo. Hoc foedus face
re si potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes p
er se ipsas gratis diligant. Et tamen puto concedi nobis oportere ut Graeco verb
o utamur, si quando minus occurret Latinum, ne hoc ephippiis et acratophoris pot
ius quam proegmenis et apoproegmenis concedatur; Quos qui tollunt et nihil posse
percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt, quod d
isserunt. Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. Ea enim vita
expetitur, quae sit animi corporisque expleta virtutibus, in eoque summum bonum
poni necesse est, quandoquidem id tale esse debet, ut rerum expetendarum sit ex
tremum. Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates p
ercipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Ne
c enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima qu
aeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. At vero Epicur
us una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione
consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. Sed tu,
ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta,
fac ut Metrodori tueare liberos. Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint
, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum contemplatione ad cupiditatem scien
tiae summorum virorum est putandum. </p>

<p>Uti tum denique iudicetur beatusne fuerit, cum extremum vitae diem morte conf
ecerit, quod ille unus e septem sapientibus non sapienter Croesum monuit; Quanta
autem ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captios
is interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant,
ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? A mene tu?
Ita ne hoc quidem modo paria peccata sunt. Quoniam enim natura suis omnibus exp
leri partibus vult, hunc statum corporis per se ipsum expetit, qui est maxime e
natura, quae tota perturbatur, si aut aegrum corpus est aut dolet aut, caret vir
ibus. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per
se ipsa moveatur, quid facturam putas? Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractar
e coepimus, suppeditabit nobis Atticus noster e thesauris suis quos et quantos v
iros! nonne melius est de his aliquid quam tantis voluminibus de Themista loqui?
Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequ
ens putandum est, quod illi pigennhmatik n appellant; Illi autem, quibus summum bonum
sine virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo iure possit g
loriari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt interdum gloriosas. Quae cum
dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter
arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosophorum choro sustulis
ti. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi
, metienda. Attulisti aliud humanius horum recentiorum, numquam dictum ab ipso i
llo, quod sciam, primo utilitatis causa amicum expeti, cum autem usus accessisse
t, tum ipsum amari per se etiam omissa spe voluptatis. Ita fiet, ut animi virtus
corporis virtuti anteponatur animique virtutes non voluntarias vincant virtutes
voluntariae, quae quidem proprie virtutes appellantur multumque excellunt, prop
terea quod ex ratione gignuntur, qua nihil est, in homine divinius. Transfer ide
m ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio cupiditatum rationi oboedien
s. Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Brutus
dissentiet quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, nosque ea sc
ripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et legemus, haec, quae vita
m omnem continent, neglegentur? Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihi
l in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis
eius reperietis. </p>
<p>Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Illud vero minime consectarium, s
ed in primis hebes, illorum scilicet, non tuum, gloriatione dignam esse beatam v
itam, quod non possit sine honestate contingere, ut iure quisquam glorietur. Ut,
inquit, in fidibus pluribus, nisi nulla earum non ita contenta nervis sit, ut c
oncentum servare possit, omnes aeque incontentae sint, sic peccata, quia discrep
ant, aeque discrepant; Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum per
duci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione
obruentur. </p>
<p>Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id n
ihil ad nos pertinere omnino. Quo modo igitur evenit, ut hominis natura sola ess
et, quae hominem relinqueret, quali oblivisceretur corporis, quae summum bonum n
on in toto homine, sed in parte hominis poneret? Sed tu, ut dignum est tua erga
me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare
liberos. Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit vitam effic
iat beatam, concedis etiam Peripateticis. Sin autem reliqua appetenda sunt, cur,
quod est ultimum rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex plurimar
um et maximarum appetitione concluditur? Nec enim, omnes avaritias si aeque avar
itias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Qua exposita scire
cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam
horum ab eo non sit probatum; Nullum inveniri verbum potest quod magis idem decl
aret Latine, quod Graece, quam declarat voluptas. Nam prius a se poterit quisque
discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Sed tamen
enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. </p>
<p>Si ad prudentes, alterum fortasse dubitabunt, sitne tantum in virtute, ut ea
praediti vel in Phalaridis tauro beati sint, alterum non dubitabunt, quin et Sto

ici conveniente sibi dicant et vos repugnantia. Ex ea quae sint apta, ea bonesta
, ea pulchra, ea laudabilia, illa autem superiora naturale nominantur, quae coni
uncta cum honestis vitam beatam perficiunt et absolvunt. Atqui reperiemus asotos
primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem non timentes,
ut illud in ore habeant ex Hymnide: Mihi sex menses satis sunt vitae, septimum
Orco spondeo. Quin etiam ipsi voluptarii deverticula quaerunt et virtutes habent
in ore totos dies voluptatemque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudi
ne quasi alteram quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant nullam quaere
ntes voluptatem. Cur igitur, cum de re conveniat, non malumus usitate loqui? Lev
atio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliq
uantum. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Quae si a vobis talia d
icerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expulsus, egens, in palude deme
rsus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum, audirem et plane probarem. Tr
ia genera cupiditatum, naturales et necessariae, naturales et non necessariae, n
ec naturales nec necessariae. </p>
<p>Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet g
ubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. Beatus sibi videtur
esse moriens. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, n
on multum ab Erilli levitate aberrabimus. Summum autem bonum si ignoretur, viven
di rationem ignorari necesse est, ex quo tantus error consequitur, ut quem in po
rtum se recipiant scire non possint. His similes sunt omnes, qui virtuti student
levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Quibus rebus intelle
gitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec fortitudinem patientiamque laud
ari suo nomine, sed illas reici, quia dolorem pariant, has optari, quia voluptat
em. Quo posito et omnium adsensu adprobato illud adsumitur, eum, qui magno sit a
nimo atque forti, omnia, quae cadere in hominem possint, despicere ac pro nihilo
putare. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et
redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Atqui reperiem
us asotos primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem non
timentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: Mihi sex menses satis sunt vitae,
septimum Orco spondeo. Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in morib
us. </p>
<p>Octavium, Marci filium, familiarem meum, confici vidi, nec vero semel nec ad
breve tempus, sed et saepe et plane diu. Octavium, Marci filium, familiarem meum
, confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane diu. P
hysicae quoque non sine causa tributus idem est honos, propterea quod, qui conve
nienter naturae victurus sit, ei proficiscendum est ab omni mundo atque ab eius
procuratione. Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut int
er optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte
iam pridem contra eos desitum est disputari. Septem autem illi non suo, sed pop
ulorum suffragio omnium nominati sunt. Nam, ut saepe iam dixi, in infirma aetate
inbecillaque mente vis naturae quasi per caliginem cernitur; Tu autem inter hae
c tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium
? Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec.
</p>
<p>Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquend
i vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras inc
idisset. Sed ad bona praeterita redeamus. An id exploratum cuiquam potest esse,
quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Esse t
antam vim virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua
non illa quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. Luxuriam non
reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Utrum igitur percurr
i omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certa
men est? Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractare coepimus, suppeditabit nobis
Atticus noster e thesauris suis quos et quantos viros! nonne melius est de his
aliquid quam tantis voluminibus de Themista loqui? Cum vero paulum processerunt,
lusionibus vel laboriosis delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri possin

t, eaque cupiditas agendi aliquid adolescit una cum aetatibus. Illud quaero, qui
d ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. An dubium es
t, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat?
Naturalem enim appetitionem, quam vocant o)rmh)n, itemque officium, ipsam etiam
virtutem tuentem volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. Adsint et
iam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium,
locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixe
rim. Nam et amici cultus et parentis ei, qui officio fungitur, in eo ipso prodes
t, quod ita fungi officio in recte factis est, quae sunt orta virtutibus. Ex quo
illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non conti
nuo bene. </p>
<p>Dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione exp
oliarent nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem
ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. Ita miser sit aliquando necesse est is,
quem vos beatum semper vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem dolore
mque referetis, efficietis umquam. Cum autem progrediens confirmatur animus, agn
oscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit t
antum inchoata. Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventor
ibus gratiam. Omnis sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium, ut
nemo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit acceder
e. Nec enim ille respirat, ante quam emersit, et catuli aeque caeci, prius quam
dispexerunt, ac si ita futuri semper essent. Atque ut reliqui fures earum rerum,
quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis uteren
tur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt. Ergo omni animali illud, quod appeti
ti positum est in eo, quod naturae est accommodatum. Quarum cum una sit, qua mor
es conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestio
nis. Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de
industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Conveniret, pluribus praeterea
conscripsisset qui esset optimus rei publicae status, hoc amplius Theophrastus:
quae essent in re publica rerum inclinationes et momenta temporum, quibus esset
moderandum, utcumque res postularet. Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne,
si id non faciant, incidant in maiorem. </p>
<p>Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata d
ecantare neque a commentariolis suis discedere. An dubium est, quin virtus ita m
aximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? Cum autem paulum fi
rmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant,
et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Verum esto: verbum ipsu
m voluptatis non habet dignitatem, nec nos fortasse intellegimus. Illud enim rec
tum est quod katortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cu
iusdam officii est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes potest.
Obsequar igitur voluntati tuae dicamque, si potero, rhetorice, sed hac rhetorica
philosophorum, non nostra illa forensi, quam necesse est, cum populariter loqua
tur, esse interdum paulo hebetiorem. Scientiam pollicentur, quam non erat mirum
sapientiae cupido patria esse cariorem. Ergo infelix una molestia, fellx rursus,
cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Dum enim in una virtute
sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliarent nec ei quicquam, a
ut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem ipsam, quam amplexabantur,
sustulerunt. Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, proptere
a quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. T
anta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae significabantur his verbis,
dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres, ut nos intuens quasi testi
ficarere laudari honestatem et iustitiam aliquando ab Epicuro. Etsi hoc quidem e
st in vitio, dissolutionem naturae tam valde perhorrescere-quod item est reprehe
ndendum in dolore -, sed quia fere sic afficiuntur omnes, satis argomenti est ab
interitu naturam abhorrere; Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi
rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperi
etis. At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo bono qua
ererent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela reliquerun

t. Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tu
um, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate conting
ere, ut iure quisquam glorietur. Sic igitur in homine perfectio ista in eo potis
simum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. Amicitiae vero locus ubi e
sse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Vide
, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, non nov
a te rebus nomina inponere. Cum autem ad summum bonum volunt pervenire, transili
unt omnia et duo nobis opera pro uno relinquunt, ut alia sumamus, alia expetamus
, potius quam uno fine utrumque concluderent. </p>
<p>Nonne videmus quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? D
e hominibus dici non necesse est. Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose
, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi pigennhmatik n appellant
; Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum utrumque aud
ivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem probarent, omnes mihi Epicuri sente
ntiae satis notae sunt. Hoc tu nunc in illo probas. Multosque etiam dolores cura
tionis causa perferant, ut, si ipse usus membrorum non modo non maior, verum eti
am minor futurus sit, eorum tamen species ad naturam revertatur? Atque haec cont
ra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam o
mnes unam appellamus voluptatem. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis ha
bet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Praeterea et
appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a v
oluptate aut a dolore. </p>
<p>Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus,
quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate. Non quaero, quid dica
t, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Quare attendo
te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis,
memoriae mando; Laboribus hic praeteritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et hic
se ad ea revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, tu totus haeres in
corpore. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputatione
m omnem conferemus. Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verb
um nullum est, quod non intellegatur? Quibus natura iure responderit non esse ve
rum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; Immo sit sane
nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem voluptas est, q
uod, ut ita dicam, indolentia? Videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspi
cuum sit quid iis faciendum sit aut non faciendum? </p>
<p>Necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum quae bona sunt mala putar
e, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere, quae fugienda appetere, quae
sine dubio vitae est eversio. Vestri haec verecundius, illi fortasse constantiu
s. Nam cum appetitus ille animi aliquid ad se trahere coeperit consulto, quod si
bi obsit, quia-sit sibi inimicus, cum id sua causa faciet, et oderit se et simul
diliget, quod fieri non potest. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae
senserit ille, tibi non vera videantur. Bonum liberi: misera orbitas. Illa sunt
similia: hebes acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; Non potes er
go ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia p
erspexeris; Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa
ipsa sessio fuit, quam videmus. </p>
<p>Itaque quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae etiam monita e
t consilia scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum nat
ura, sic dicendi exercitatio duplex. Voluptatem cum summum bonum diceret, primum
in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Sapientia enim et animi magn
itudinem complectitur et iustitiam, et ut omnia, quae homini accidant, infra se
esse iudicet, quod idem ceteris artibus non contingit. Bonum appello quicquid se
cundurn naturam est, quod contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe,
in foro, domi; Qui mos cum a posterioribus non esset retentus, Arcesilas eum rev
ocavit instituitque ut ii, qui se audire vellent, non de se quaererent, sed ipsi
dicerent, quid sentirent; Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si

adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. </p>

<p>Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Dabit hoc Zenoni Polemo, e
tiam magister eius et tota illa gens et reliqui, qui virtutem omnibus rebus mult
o anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo in bono finiendo. Nam quicquid q
uaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque aut his adiunc
tis facti aut iuris aut nominis controversiam. Quare attendo te studiose et, qua
ecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; Nec
tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Qui autem dif
fidet perpetuitati bonorum suorum, timeat necesse est, ne aliquando amissis illi
s sit miser. Tam enim diligenter, etiam si minus vere nam nondum id quidem audeo
dicere -, sed tamen accurate non modo fundatam, verum etiam exstructam discipli
nam non est facile perdiscere. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione
intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus e
st. Pomponius Luciusque Cicero, frater noster cognatione patruelis, amore german
us, constituimus inter nos ut ambulationem postmeridianam conficeremus in Academ
ia, maxime quod is locus ab omni turba id temporis vacuus esset. Non prorsus, in
quit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dic
o. Nam nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, abstinet se ab
iniuria. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum
suum referebat, non ad voluptatem. Cum autem paulum firmitatis accessit, et ani
mo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et manibus utuntur et eos
agnoscunt, a quibus educantur. Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ort
um, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? </p>
<p>Nullum inveniri verbum potest quod magis idem declaret Latine, quod Graece, q
uam declarat voluptas. Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Video enim
et magnos et eosdem bene longinquos dolores, quorum alia toleratio est verior,
qua uti vos non potestis, qui honestatem ipsam per se non amatis. Hoc dictum in
una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Tum ego: No
n mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentia
r, sed pudore impedior; Et ille, cum erubuisset: Noli, inquit, ex me quaerere, q
ui in Phalericum etiam descenderim, quo in loco ad fluctum alunt declamare solit
um Demosthenem, ut fremitum assuesceret voce vincere. Istius modi autem res dice
re ornate velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et in
tellegentis viri. Quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam videmus, et pe
rspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniunctione tali si
t aptius. </p>
<p>Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceret
ur, Oblivionis, inquit, mallem. Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, se
ntentiis tuis. Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut
ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur. Nam cum Academicis incerta luctat
io est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt,
quodcumque veri simile videatur. Sin autem summa voluptas est, ut Epicuro place
t, nihil dolere, primum tibi recte, Chrysippe, concessum est nihil desiderare ma
num, cum ita esset affecta, secundum non recte, si voluptas esset bonum, fuisse
desideraturam. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et q
uasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur
. Nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius
incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo delect
er. Istius modi autem res dicere ornate velle puerile est, plane autem et perspi
cue expedire posse docti et intellegentis viri. Nam nisi hoc optineatur, id solu
m bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute
effici. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut
etiam aequas esse dicamus. Namque ii horum posteri meliores illi quidem mea sen
tentia quam reliquarum philosophi disciplinarum, sed ita degenerant, ut ipsi ex
se nati esse videantur. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, q
ui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse sen
serit? Sed ut proprius ad ea, Cato, accedam, quae a te dicta sunt, pressius agam

us eaque, quae modo dixisti, cum iis conferamus, quae tuis antepono. Unum nescio
, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. </p>
<p>Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est,
si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. Illorum vero ista ipsa q
uam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut beatum per se efficere po
ssit. Ego, quam ille praeponendam et magis eligendam, beatiorem hanc appello nec
ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam Stoici. Si enim idem dicit, quod
Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine ulla molestia vivere, cur mavult d
icere voluptatem quam vacuitatem doloris, ut ille facit, qui quid dicat intelleg
it? Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non Cyri,
non Agesilai, non Aristidi aut Themistocli, non Philippi aut Alexandri, lege no
strorum hominum, lege vestrae familiae; Introduci enim virtus nullo modo potest,
nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur ad summam. Itaque ut ma
iores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset, sic vos
de pagis omnibus colligitis bonos illos quidem viros, sed certe non pereruditos.
Quocumque enim modo summum bonum sic exponitur, ut id vacet honestate, nec offi
cia nec virtutes in ea ratione nec amicitiae constare possunt. Tum ille: Tu aute
m cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Quam ob rem utique
idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius an
imi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. Hic ego
: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi
grata hortatio tua est. Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ortum, appl
icatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? </p>
<p>Omnium autem eorum commodorum, quibus non illi plus tribuunt, qui illa bona e
sse dicunt, quam Zeno, qui negat, longe praestantissimum esse, quod honestum ess
et atque laudabile. Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non contigi
t, ut ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur. Cognitio autem haec est una
nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis i
psis perfruatur. Roges enim Aristonem, bonane ei videantur haec: vacuitas dolori
s, divitiae, valitudo; Nam aut privatim aliquid gerere malunt aut, qui attore an
imo sunt, capessunt rem publicam honoribus imperiisque adipiscendis aut totos se
ad studia doctrinae conferunt. Quodsi non hominis summum bonum quaeremus, sed c
uiusdam animantis, is autem esset nihil nisi animus liceat enim fingere aliquid
eiusmodi, quo verum facilius reperiamus -, tamen illi animo non esset hic vester
finis. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtu
s est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam put
ant. Quis suae urbis conservatorem Codrum, quis Erechthei filias non maxime laud
at? </p>
<p>Audebo igitur cetera, quae secundum naturam sint, bona appellare nec fraudare
suo vetere nomine neque iam aliquod potius novum exquirere,virtutis autem ampli
tudinem quasi in altera librae lance ponere. Non igitur potestis voluptate omnia
dirigentes aut tueri aut retinere virtutem. Facile pateremur, qui etiam nunc ag
endi aliquid discendique causa prope contra naturam vgillas suscipere soleamus. At
vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris c
onspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicur
eis. Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes cor
poris bona facilem quandam rationem habere censebant; Tenuis Lucius Verginius un
usque de multis sexagesimo anno post libertatem receptam virginem filiam sua man
u occidit potius, quam ea Ap. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptat
em dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod i
lle; Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec vero omnia timente, sed
primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est nego
tii. Nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitiae, summorum offic
iorum in extremo spiritu conservatio indicat innatam esse homini probitatem grat
uitam, non invitatam voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam. Primum The
ophrasti, Strato, physicum se voluit; Nec vero potest quisquam de bonis et malis
vere iudicare nisi omni cognita ratione naturae et vitae etiam deorum, et utrum

conveniat necne natura hominis cum universa. </p>

<p>Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet summum bonum esse sine ulla m
olestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vacuitatem doloris, ut ille fa
cit, qui quid dicat intellegit? Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte
lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Cumque duae sint
artes, quibus perfecte ratio et oratio compleatur, una inveniendi, altera disse
rendi, hanc posteriorem et Stoici et Peripatetici, priorem autem illi egregie tr
adiderunt, hi omnino ne attigerunt quidem. Quid igitur, inquit, eos responsuros
putas? Dabit hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et tota illa gens et reliqui
, qui virtutem omnibus rebus multo anteponentes adiungunt ei tamen aliquid summo
in bono finiendo. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quia, cum a Ze
none, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum
se ipsa contenta est, et Quare? Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ra
tio inveniri et comparari potest. </p>

<p>Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, q
uae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Qu
ae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris ab hoc, q
ui eum unum secutus esset, nollem vituperatum. Nec enim, omnes avaritias si aequ
e avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Quin etiam fe
rae, inquit Pacuvius, qubus abest, ad pracavendum intllegendi asttia, iniecto terrore
rtis horrescunt. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae prob
as, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum effer
at laudibus. Equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem plu
ribus verbis exponere. In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, u
t in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; Quos i
lle, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus perferebat! nec
tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo laboriosus videbat
ur; Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo
, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductura sit. At ille non per
timuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; </p>
<p>Nec vero id satis est, neminem esse, qui ipse se oderit, sed illud quoque int
ellegendum est, neminem esse, qui,quo modo se habeat, nihil sua censeat inte res
se. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri e
t in medium proferre non audeas? Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodo
rus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Restat locu
s huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum
sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Cur ad reliquos Pythagoreos, Echecrat
em, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret Pythagor
eorum disciplinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Stoici restant, e
i quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philo
sophiam transtulerunt; At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de homin
is summo bono quaererent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam
tutela reliquerunt. Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat sae
piusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Elicerem ex te cogeremque,
ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo
labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Alia quaedam dicent, credo
, magna antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo
ferre potuerit. Is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene c
enare, qui omnia ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam
Galloniummentiretur enim-, sed bene. </p>
<p>Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen e
st fungi officio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Non enim, s
i malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Nobis enim ista qu
aesita, a nobis descripta, notata, praecepta sunt, omniumque rerum publicarum re
etionis genera, status, mutationes, leges etiam et instituta ac mores civitatum
perscripsimus. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Quae cum dixis

set paulumque institisset, Quid est? Sic igitur in homine perfectio ista in eo p
otissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. A quibus propter disce
ndi cupiditatem videmus ultimas terras esse peragratas. Res enim se praeclare ha
bebat, et quidem in utraque parte. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti,
qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse di
scenda. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et lux
uriosus eodem modo. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil
eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?
Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova q
uaerunt, quibus idem dicant? Quae est quaerendi ac disserendi, quae logikh dicit
ur, iste vester plane, ut mihi quidem videtur, inermis ac nudus est. Hoc autem t
empore, etsi multa in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis indicia summorum
virorum, tamen ego illa moveor exhedra. Et quae per vim oblatum stuprum volontar
ia morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Nunc ide
m, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet definire et id facis, cu
m vis, velim definias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio est. </p>
<p>De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et
eius maxima partis administrari. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in sen
ectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Nec vero pot
est quisquam de bonis et malis vere iudicare nisi omni cognita ratione naturae e
t vitae etiam deorum, et utrum conveniat necne natura hominis cum universa. Rem
videlicet difficilem et obscuram! individua cum dicitis et intermundia, quae nec
sunt ulla nec possunt esse, intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus not
a est, a nobis intellegi non potest? Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi
non omnino displicet definire et id facis, cum vis, velim definias quid sit volu
ptas, de quo omnis haec quaestio est. Nobis enim ista quaesita, a nobis descript
a, notata, praecepta sunt, omniumque rerum publicarum reetionis genera, status,
mutationes, leges etiam et instituta ac mores civitatum perscripsimus. Naturalem
enim appetitionem, quam vocant o)rmh)n, itemque officium, ipsam etiam virtutem
tuentem volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. Cum autem paulum fi
rmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant,
et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Virtutibus igitur recti
ssime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contrari
a. Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et imperia et di
vitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis. Ut
ram tandem linguam nescio? Quin etiam ipsi voluptarii deverticula quaerunt et vi
rtutes habent in ore totos dies voluptatemque primo dumtaxat expeti dicunt, dein
de consuetudine quasi alteram quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant
nullam quaerentes voluptatem. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut
ad Pericli sepulcrum accederem. Sed fac ista esse non inportuna; Nam cum Academ
icis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione cer
ti id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Utrum igitur tibi non place
t, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit
? Quam multa vero iniuste fieri possunt, quae nemo possit reprehendere! si te am
icus tuus moriens rogaverit, ut hereditatem reddas suae filiae, nec usquam id sc
ripserit, ut scripsit Fadius, nec cuiquam dixerit, quid facies? </p>
<p>Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus s
aepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Et
ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res a
gatur. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus pe
rferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo labor
iosus videbatur; Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te
opportune facta mentio est. Ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum secut
us est. Ut enim nos ex annalium monimentis testes excitamus eos, quorum omnis vi
ta consumpta est in laboribus gloriosis, qui voluptatis nomen audire non possent
, sic in vestris disputationibus historia muta est. Iure igitur gravissimi philo
sophi initium summi boni a natura petiverunt et illum appetitum rerum ad naturam
accommodatarum ingeneratum putaverunt omnibus, quia continentur ea commendation

e naturae, qua se ipsi diligunt. Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi

vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, v
oluptatis causa gessisse diceres. Optime, inquam. Cuius oratio attende, quaeso,
Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sententiam, quam tibi, qui fratre
m eius Aristum frequenter audieris, maxime probatam existimo. Tolletur enim appe
titus animi, si, ut in lis rebus, inter quas nihil interest, neutram in partem p
ropensiores sumus, item in nobismet ipsis quem ad modum affecti simus nihil nost
ra arbitrabimur interesse. Illum mallem levares, quo optimum atque humanissimum
virum, Cn. Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, null
o modo probari possit beatam vitam virtute effici. Hoc autem tempore, etsi multa
in omni parte Athenarum sunt in ipsis locis indicia summorum virorum, tamen ego
illa moveor exhedra. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est
nunc de maioribus consequentibusque videamus. Cum efficere non possit ut cuiqua
m, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, vacu
itas doloris et voluptas idem esse videatur. Respondebo me non quaerere, inquam,
hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsu
m a se dissentiat. Aliud est enim potarum more verba fundere, aliud ea, quae dicas
, ratione et arte distinguere. Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet,
sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vita
e periculum? Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabile
m, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. </p>
<p>Quae sunt igitur communia vobis cum antiquis, iis sic utamur quasi concessis;
Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod honestum sit, solum id bon
um esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accommodatarum natura profecta
m? Nec tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Nam pr
ius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conduca
nt, amittere. Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem facit
is, cum sapientem semper boni plus habere vultis, tolerabilem. Elicerem ex te co
geremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gen
tium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Adsint etiam for
mosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus i
pse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim. Gr
acchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam
studuerit, alter evertere. Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matrona
rum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Sapientia enim et ani
mi magnitudinem complectitur et iustitiam, et ut omnia, quae homini accidant, in
fra se esse iudicet, quod idem ceteris artibus non contingit. Fortasse id optimu
m, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Quid enim interest, divitias, opes, va
litudinem bona dicas anne praeposita, cum ille, qui ista bona dicit, nihilo plus
iis tribuat quam tu, qui eadem illa praeposita nominas? </p>
<p>Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit
causam paenitendi quam recordandi. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi
amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege
Voconia pervenire. Quamquam ea verba, quibus instituto veterum utimur pro Latin
is, ut ipsa philosophia, ut rhetorica, dialectica, grammatica, geometria, musica
, quamquam Latine ea dici poterant, tamen, quoniam usu percepta sunt, nostra duc
amus. Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, cont
raria autem non fugere, sed quasi secernere. Verum tamen cum de rebus grandiorib
us dicas, ipsae res verba rapiunt; Qui cum praetor quaestionem inter sicarios ex
ercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Quid
de Pythagora? Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest
, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Itaque non ob ea solum incommoda,
quae eveniunt inprobis, fugiendam inprobitatem putamus, sed multo etiam magis, q
uod, cuius in animo versatur, numquam sinit eum respirare, numquam adquiescere.
Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt contemnere
. Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen es
t fungi officio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Illa videamu
s, quae a te de amicitia dicta sunt. Nam si dicent ab illis has res esse tractat

as, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Diodor
us, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. </p>
<p>Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. Et ille ridens:
Video, inquit, quid agas; Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmat
a appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Nemo enim est, qui aliter di
xerit quin omnium naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est
ultimum rerum appetendarum. Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est
idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. Sunt aut
em quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia, sed tamen satis acut
i, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram voluptatem expetendam putemus,
tota amicitia quasi claudicare videatur. Nam omnia, quae sumenda quaeque legenda
aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus sit, n
ihil praeterea desideret. Tollit definitiones, nihil de dividendo ac partiendo d
ocet, non quo modo efficiatur concludaturque ratio tradit, non qua via captiosa
solvantur ambigua distinguantur ostendit; Ergo omni animali illud, quod appetiti
positum est in eo, quod naturae est accommodatum. Cognitis autem rerum finibus,
cum intellegitur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via es
t conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur; Si ad
prudentes, alterum fortasse dubitabunt, sitne tantum in virtute, ut ea praediti
vel in Phalaridis tauro beati sint, alterum non dubitabunt, quin et Stoici conve
niente sibi dicant et vos repugnantia. Sensibus enim ornavit ad res percipiendas
idoneis, ut nihil aut non multum adiumento ullo ad suam confirmationem indigere
nt; Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum u
ltimum, aliud aliquid adquireret. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis
libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. </p>
<p>At vero illa perfecta atque plena eorum, qui cum de hominis summo bono quaere
rent, nullam in eo neque animi neque corporis partem vacuam tutela reliquerunt.
Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis a
liquantum. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi faciendum i
dem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum rerum d
iscrimen omne tollenti. Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum
dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum
gerebat, opponeret. </p>
<p>Et tamen vide, ne, si ego non intellegam quid Epicurus loquatur, cum Graece,
ut videor, luculenter sciam, sit aliqua culpa eius, qui ita loquatur, ut non int
ellegatur. Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente delectus, ut aut reiciendis
voluptatibus maiores alias consequatur aut perferendis doloribus asperiores rep
ellat. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus pe
rferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo labor
iosus videbatur; In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere po
ssit, si nulla cultura adhibeatur. Sin laboramus, quis est, qui alienae modum st
atuat industriae? Sed tamen nonne reprehenderes, Epicure, luxuriosos ob eam ipsa
m causam, quod ita viverent, ut persequerentur cuiusque modi voluptates, cum ess
et praesertim, ut ais tu, summa voluptas nihil dolere? Beatum, inquit. De quibus
etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Zenone minus multo quam ab anti
quis; Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt
, vera esse non possint. In enumerandis autem corporis commodis si quis praeterm
issam a nobis voluptatem putabit, in aliud tempus ea quaestio differatur. Minime
id quidem, inquam, alienum, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ist
a profecerit. Praesertim cum in re publica princeps esse velles ad eamque tuenda
m cum summa tua dignitate maxime a nobis ornari atque instrui posses. Quanta aut
em ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captiosis i
nterrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant, ut n
eque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus? Non quaero, qu
id dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. </p>
<p>Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec vero omnia timente, sed pr

imum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est negoti
i. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages,
numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Quae fere omnia appellantur un
o ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Si enim ita es
t, vide ne facinus facias, cum mori suadeas. Quibus rebus intellegitur nec timid
itatem ignaviamque vituperari nec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine,
sed illas reici, quia dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. Nisi mihi P
haedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum utrumque audivi, cum mihi
nihil sane praeter sedulitatem probarent, omnes mihi Epicuri sententiae satis n
otae sunt. Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendi
s putavit, nisi etiam evitare posset. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario lit
terae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot
versuum memoria voluptatis affert? Atque ipsa hominis institutio si loqueretur,
hoc diceret, primos suos quasi coeptus appetendi fuisse, ut se conservaret in ea
natura, in qua ortus esset. Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia
quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris. </p>
<p>Itaque ab iis constitutio illa prima naturae, a qua tu, quoque ordiebare, his
prope verbis exponitur: Omnis natura vult esse conservatrix sui, ut et salva si
t et in genere conservetur suo. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis
eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Et tamen quid attinet luxurio
sis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a s
ummo philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Quae e
st quaerendi ac disserendi, quae logikh dicitur, iste vester plane, ut mihi quid
em videtur, inermis ac nudus est. Nos beatam vitam non depulsione mali, sed adep
tione boni iudicemus, nec eam cessando, sive gaudentem, ut Aristippus, sive non
dolentem, ut hic, sed agendo aliquid considerandove quaeramus. Octavium, Marci f
ilium, familiarem meum, confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et
saepe et plane diu. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ration
e compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? Deque his rebus satis
multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. In his igitur partib
us duabus nihil erat, quod Zeno commutare gestiret. Etiam inchoatum, ut, si iust
e depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere;
Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id
intellegat, definitionem aliquam desideret? </p>
<p>Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nomin
is. Ad hanc rem aiunt artis quoque requisitas, quae naturam adiuvarent in quibus
ea numeretur in primis, quae est est vivendi ars, ut tueatur, quod a natura dat
um sit, quod desit, adquirat. Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse di
camus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id officium nec in bonis ponamu
s nec in malis. Dabit hoc Zenoni Polemo, etiam magister eius et tota illa gens e
t reliqui, qui virtutem omnibus rebus multo anteponentes adiungunt ei tamen aliq
uid summo in bono finiendo. Tenuit permagnam Sextilius hereditatem, unde, si sec
utus esset eorum sententiam, qui honesta et recta emolumentis omnibus et commodi
s anteponerent, nummum nullum attigisset. Sed quamvis comis in amicis tuendis fu
erit, tamen, si haec vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Quod
nisi ita efficitur, quae Theophrastus de fortuna, de dolore, de cruciatu corpori
s dixit, cum quibus coniungi vitam beatam nullo modo posse putavit, vereor, ne v
era sint. Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur?
Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfecti
one virtutis; </p>
<p>Me quidem ad altiorem memoriam Oedipodis huc venientis et illo mollissimo car
mine quaenam essent ipsa haec loca requirentis species quaedam commovit, inanite
r scilicet, sed commovit tamen. Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita
constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defend
ere? Haec est nec omnia spernentis praeter virtutem et virtutem ipsam suis laudi
bus amplificantis oratio, denique haec est undique completa et perfecta explicat
io summi boni. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qu

a virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explican
dam putant. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poteri
t, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur.
Ita fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finib
us bonorum malorumque dissimilitudo. Illud urgueam, non intellegere eum quid sib
i dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Neutrum vero, inquit ille
. At vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amor
is conspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Ep
icureis. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virt
us est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam pu
tant. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius,
quam a Stasea dicebantur. Quae est quaerendi ac disserendi, quae logikh dicitur,
iste vester plane, ut mihi quidem videtur, inermis ac nudus est. Et quidem illu
d ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus fi
niendis. </p>
<p>Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solen
t, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Multi enim et magni philo
sophi haec ultima bonorum iuncta fecerunt, ut Aristoteles virtutis usum cum vita
e perfectae prosperitate coniunxit, Callipho adiunxit ad honestatem voluptatem,
Diodorus ad eandem honestatem addidit vacuitatem doloris. Nam haec ipsa mihi eru
nt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dici
s, instructum videro. Quamquam ex omnibus philosophis Stoici plurima novaverunt,
Zenoque, eorum princeps, non tam rerum inventor fuit quam verborum novorum. Et
adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commen
datione naturae. Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas
id esse, quo omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam refer
retur. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar
, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Terram, mihi crede, ea lanx e
t maria deprimet. Qualem igitur hominem natura inchoavit? Aut, si esses Orestes,
Pyladem refelleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una nec
aremini non precarere? Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixi
sset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; </
p>
<p>Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis v
is gravitasque postulat. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, q
uae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis,
extrema conclusio est. Inest in eadem explicatione naturae insatiabilis quaedam
e cognoscendis rebus voluptas,in qua una confectis rebus necessariis vacui nego
tiis honeste ac liberaliter possimus vivere. Quod certe universum sua sponte ips
um expeti et propter se necesse est, quoniam ante demonstratum est etiam singula
s eius partes esse per se expetendas. Quid autem apertius quam, si selectio null
a sit ab iis rebus, quae contra naturam sint, earum rerum, quae sint secundum na
turam, fore ut tollatur omnis ea, quae quaeratur laudeturque, prudentia? Atqui p
erspicuum est hominem e corpore animoque constare, cum primae sint animi partes,
secundae corporis. Aut etiam, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam domestic
am, aliam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Illor
um vero ista ipsa quam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut beatum
per se efficere possit. Bonum appello quicquid secundurn naturam est, quod cont
ra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; Quae enim dici
Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane qua
m dicuntur a Graecis. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia ni
hil interesse. Vos ex his tam dissimilibus rebus non modo nomen unum -nam id fac
ilius paterer-, sed etiam rem unam ex duabus facere conamini, quod fieri nullo m
odo potest. </p>
<p>Inquit, cum ego te hac nova lege videam eodem die accusatori responderet trib
us horis perorare, in hac me causa tempus dilaturum putas? Iam ille sorites, quo
nihil putatis esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile,

id expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. </p>

<p>Praeclare Laelius, et recte sofw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es
homo miser, inquit. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec
vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Hic ego: Pomponius quidem,
inquam, noster iocari videtur, et fortasse suo iure. Qui cum cruciaretur non fe
rendis doloribus, propagabat tamen vitam aucupio, sagittarum ictu configebat tar
dus celeres, stans volantis, ut apud Accium est, pennarumque contextu corpori te
gumenta faciebat. </p>
<p>Sed quoniam et advesperascit et mihi ad villam revertendum est, nunc quidem h
actenus; Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum p
robaturum esse confidam. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tu
is utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Nam si dicent ab illis has
res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam leg
endi sunt. Si movente, quod tamen dicitis, nulla turpis voluptas erit, quae prae
termittenda sit, et simul non proficiscitur animal illud modo natum a summa volu
ptate, quae est a te posita in non dolendo. Omne enim animal, simul et ortum est
, se ipsum et omnes partes suas diligit duasque, quae maximae sunt, in primis am
plectitur, animum et corpus, deinde utriusque partes. Quam ob rem dissentientium
inter se reprehensiones non sunt vituperandae, maledicta, contumeliae, tum irac
undiae, contentiones concertationesque in disputando pertinaces indignae philoso
phia mihi videri solent. Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaeti
um, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. </p>
<p>Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia profic
iscuntur aut a voluptate aut a dolore. Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tib
i non omnino displicet definire et id facis, cum vis, velim definias quid sit vo
luptas, de quo omnis haec quaestio est. Hoc autem tempore, etsi multa in omni pa
rte Athenarum sunt in ipsis locis indicia summorum virorum, tamen ego illa moveo
r exhedra. Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, qua
e tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur.
Atqui pugnantibus et contrariis studiis consiliisque semper utens nihil quieti v
idere, nihil tranquilli potest. Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses
! erat enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere. Na
m ceteris in rebus sve praetermissum sive ignoratum est quippiam, non plus incommo
di est, quam quanti quaeque earum rerum est, in quibus neglectum est aliqud. Quae
cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum Triarius leni
ter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosophorum choro sust
ulisti. Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen
in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti
anteponatur. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tua
s cogitationes et studia perspexeris; </p>
<p>Bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses aut quod
esset natura adpetendum aut quod prodesset aut quod iuvaret aut quod liberet mod
o. Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus perfer
ebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo laboriosu
s videbatur; Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Dicis eadem omnia et bona et
mala, quae quidem dicunt ii, qui numquam philosophum pictum, ut dicitur, videru
nt: valitudinem, vires, staturam, formam, integritatem unguiculorum omnium bona,
deformitatem, morbum, debilitatem mala. Idne consensisse de Calatino plurimas g
entis arbitramur, primarium populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conf
iciendis voluptatibus? Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, peni
tus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione
laetentur? Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu s
it, id nihil ad nos pertinere omnino. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit
Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Tum Piso: Atqui, Cice
ro, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sun
t; Nam me ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuiu

s incola Sophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo delec
ter. Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi;
Nam ex his tribus laudibus, quas ante dixi, et temeritatem reformidat et non aud
et cuiquam aut dicto protervo aut facto nocere vereturque quicquam aut facere au
t eloqui, quod parum virile videatur. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exc
eptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosop
ho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Iam doloris medicam
enta illa Epicurea tamquam de narthecio proment: Si gravis, brevis; Illud urguea
m, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dix
erit. </p>
<p>Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo genera cupiditatum,
naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae. Qua ex cog
nitione facilior facta est investigatio rerum occultissimarum. Illi autem, quibu
s summum bonum sine virtute est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo
iure possit gloriari, etsi illi quidem etiam voluptates faciunt interdum glorio
sas. Et ego: Tu vero, inquam, Piso, ut saepe alias, sic hodie ita nosse ista vis
us es, ut, si tui nobis potestas saepius fieret, non multum Graecis supplicandum
putarem. Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Atque hoc loco similitudines eas,
quibus illi uti solent, dissimillimas proferebas. Iure igitur gravissimi philos
ophi initium summi boni a natura petiverunt et illum appetitum rerum ad naturam
accommodatarum ingeneratum putaverunt omnibus, quia continentur ea commendatione
naturae, qua se ipsi diligunt. Et quoniam excedens e vita et manens aeque miser
est nec diuturnitas magis ei vitam fugiendam facit, non sine causa dicitur iis,
qui pluribus naturalibus frui possint, esse in vita manendum. </p>
<p>Si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praet
ermissa est; Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propt
er spem vivere. Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem no
strae orationis vitia posuisse contraria. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis
rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Nam et amici
cultus et parentis ei, qui officio fungitur, in eo ipso prodest, quod ita fungi
officio in recte factis est, quae sunt orta virtutibus. Iam vero animus non esse
solum, sed etiam cuiusdam modi debet esse, ut et omnis partis suas habeat incol
umis et de virtutibus nulla desit. Illi autem, quibus summum bonum sine virtute
est, non dabunt fortasse vitam beatam habere, in quo iure possit gloriari, etsi
illi quidem etiam voluptates faciunt interdum gloriosas. Sic est igitur locutus:
Quantus ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime
potuit, paulo ante dictum. Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec op
tare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Quam ob rem u
tique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ips
ius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. <
/p>
<p>Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explication
e naturae intellegi potest. Quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quam
quam rei publicae nostrae profuit, non odit? Ille igitur vidit, non modo quot fu
issent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententia
e. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova
quaerunt, quibus idem dicant? Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse,
quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere
. Ea enim vita expetitur, quae sit animi corporisque expleta virtutibus, in eoqu
e summum bonum poni necesse est, quandoquidem id tale esse debet, ut rerum expet
endarum sit extremum. </p>
<p>Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ul
los e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Ut enim, inquit, gubernator
aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui paren
tem et qui servum iniuria verberat. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves
et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Ita fit illa c

onclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici ne rationem quidem red
di putent oportere: si illud, hoc; Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi vide
rer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque compreh
ensam. Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popul
aria. Ex quo intellegi debet homini id esse in bonis ultimum, secundum naturam v
ivere, quod ita interpretemur: vivere ex hominis natura undique perfecta et nihi
l requirente. Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quae enim mala il
li non audent appellare, aspera autem et incommoda et reicienda et aliena natura
e esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene minima. </p>
<p>Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus,
quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Cum autem paulum firmitatis accessit,
et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et manibus utuntur
et eos agnoscunt, a quibus educantur. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quib
us loquor, philosophorum. Roges enim Aristonem, bonane ei videantur haec: vacuit
as doloris, divitiae, valitudo; Nemo est igitur, quin hanc affectionem animi pro
bet atque laudet, qua non modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem e
tiam conservatur fides. Aut etiam, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam dome
sticam, aliam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Q
uae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec m
inus plane quam dicuntur a Graecis. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quib
us ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Sed
hoc interest, quod voluptas dicitur etiam in animo-vitiosa res, ut Stoici putan
t, qui eam sic definiunt: sublationem animi sine ratione opinantis se magno bono
frui-, non dicitur laetitia nec gaudium in corpore. Itaque illa non dico me exp
etere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi
secernere. Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non ess
e in voluptate dolor sit maximus? Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatu
s non erit. </p>
<p>Quodsi non hominis summum bonum quaeremus, sed cuiusdam animantis, is autem e
sset nihil nisi animus liceat enim fingere aliquid eiusmodi, quo verum facilius
reperiamus -, tamen illi animo non esset hic vester finis. Est enim mihi magnae
curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut et patr
i et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Num igitur dubium est, qu
in, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur?
Varietates autem iniurasque fortunae facile veteres philosophorum praeceptis ins
tituta vita superabat. Hoc foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud, ut a
equitatem, modestiam, virtutes omnes per se ipsas gratis diligant. Ita similis e
rit ei finis boni, atque antea fuerat, neque idem tamen; Qui bonum omne in virtu
te ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfectione virtutis; Ex quo int
ellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vive
re: honeste, id est cum virtute, vivere. Quid enim est tam repugnans quam eundem
dicere, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad
vivendum accommodatarum natura profectam? Suis cuiusque sensibus sic, ut, contr
a si quis dicere velit, non audiatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes
quoque, cur hoc ita sit, afferendas puto. E quo efficitur, non ut nos non intel
legamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum negleg
at. Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui a
ut saperet aliquid aut ista didicisset. Quibus expositis facilis est coniectura
ea maxime esse expetenda ex nostris, quae plurimum habent dignitatis, ut optimae
cuiusque partis, quae per se expetatur, virtus sit expetenda maxime. Quid, cum
volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, mu
lta praeterea minime necessaria? Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, qua
e nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Cum autem in
quo sapienter dicimus, id a primo rectissime dicitur. </p>
<p>Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Hin
c est illud exortum, quod Zeno prohgmnon, contraque quod poprohgmnon nominavit, cum ut
eretur in lingua copiosa factis tamen nominibus ac novis, quod nobis in hac inop

i lingua non conceditur; Ita enim parvae et exiguae sunt istae accessiones bonor
um, ut, quem ad modum stellae in radiis solis, sic istae in virtutum splendore n
e cernantur quidem. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis,
ex qua virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam exp
licandam putant. Necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum quae bona s
unt mala putare, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere, quae fugienda
appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Qui autem esse poteris, nisi te amo
r ipse ceperit? Ex quo magnitudo quoque animi existebat, qua facile posset repug
nari obsistique fortunae, quod maximae res essent in potestate sapientis. Haec m
irabilia videri intellego, sed cum certe superiora firma ac vera sint, his autem
ea consentanea et consequentia, ne de horum quidem est veritate dubitandum. </p
>
<p>Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Na
m illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videa
ntur. Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te indicares et, si id non prob
ares, quo minus ambo una necaremini non precarere? Se omnia, quae secundum natur
am sint, b o n a appellare, quae autem contra, m a l a. Alterum autem genus est
magnarum verarumque virtutum, quas appellamus voluntarias, ut prudentiam, temper
antiam, fortitudinem, iustitiam et reliquas eiusdem generis. E quo efficitur, no
n ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquat
ur, nostrum neglegat. Hinc est illud exortum, quod Zeno prohgmnon, contraque quod po
prohgmnon nominavit, cum uteretur in lingua copiosa factis tamen nominibus ac novi
s, quod nobis in hac inopi lingua non conceditur; At vero Epicurus una in domo,
et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione consentientis t
enuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. Deinde concludebas summ
um malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanu
vinus, quem meminisse tu non potes. Si vero id etiam explanare velles apertiusqu
e diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum f
uisse existimas? </p>
<p>Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos,
qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine d
umtaxat, cetera caverent? Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, c
omplent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita ex
istere. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam
laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Reperiam multos, vel innumerab
ilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid vel
im, facile persuadeam. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo poss
e vivi; Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut
expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum
, audirem et plane probarem. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur,
quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialectica
s captiones. Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae.
Inest in eadem explicatione naturae insatiabilis quaedam e cognoscendis rebus vo
luptas,in qua una confectis rebus necessariis vacui negotiis honeste ac liberali
ter possimus vivere. Negarine ullo modo possit numquam quemquam stabili et firmo
et magno animo, quem fortem virum dicimus, effici posse, nisi constitutum sit n
on esse malum dolorem? </p>
<p>Quod autem ea, quae ad naturam accommodata et per se assumenda esse dicunt, n
on adiungunt ad finem bonorum, desciscunt a natura et quodam modo sunt non dissi
miles Aristonis. Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: Hu
nc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum. Sed tu, ut di
gnum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut
Metrodori tueare liberos. Hanc initio institutionem confusam habet et incertam,
ut tantum modo se tueatur, qualecumque sit, sed nec quid sit nec quid possit ne
c quid ipsius natura sit intellegit. Et hi quidem ita non sola virtute finem bon
orum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant; Posuisti etia
m dicere alios foedus quoddam inter se facere sapientis, ut, quem ad modum sint

in se ipsos animati, eodem modo sint erga amicos; Mihi quidem etiam lautius vide
tur, quod eligitur, et ad quod dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bon
a dixero, tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, quam valde. Neque enim
disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari po
test. Quasi enim emendum eis sit, quod addant ad virtutem, primum vilissimas res
addunt, dein singulas potius, quam omnia, quae prima natura approbavisset, ea c
um honestate coniungerent. Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio a
ffecit, quanto L. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum audit
ores fuerunt, et tecum ita loquantur? Is hoc melior, quam Pyrrho, quod aliquod g
enus appetendi dedit, deterior quam ceteri, quod penitus a natura recessit. Est
enim aliquid in his rebus probabile, et quidem ita, ut eius ratio reddi possit,
ergo ut etiam probabiliter acti ratio reddi possit. Vide, ne etiam menses! nisi
forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Sed in rebus apertissimi
s nimium longi sumus. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulu
s in praecordiis piscis inventus est? Ita miser sit aliquando necesse est is, qu
em vos beatum semper vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem doloremqu
e referetis, efficietis umquam. Haec dicuntur inconstantissime. </p>
<p>Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova
quaerunt, quibus idem dicant? Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has
sententias eorum philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; Hanc se
tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate s
ummum bonum metiantur. Haec est nec omnia spernentis praeter virtutem et virtute
m ipsam suis laudibus amplificantis oratio, denique haec est undique completa et
perfecta explicatio summi boni. Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui h
abent ad virtutem progressionis aliquantum. Quod quidem mihi si quando dictum es
t-est autem dictum non parum saepe-, etsi satis clemens sum in disputando, tamen
interdum soleo subirasci. Reperiam multos, vel innumerabilis potius, non tam cu
riosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile persuadeam.
Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficisc
untur aut a voluptate aut a dolore. Quarum cum una sit, qua mores conformari put
antur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Num igitur u
tiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria
? Naturalem enim appetitionem, quam vocant o)rmh)n, itemque officium, ipsam etia
m virtutem tuentem volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. Ipse eni
m Metrodorus, paene alter Epicurus, beatum esse describit his fere verbis: cum c
orpus bene constitutum sit et sit exploratum ita futurum. </p>
<p>Ut pulsi recurrant? Quanti quidque sit aliter docti et indocti, sed cum const
iterit inter doctos quanti res quaeque sit-si homines essent, usitate loquerentu
r -, dum res maneant, verba fingant arbitratu suo. Quod etsi ingeniis magnis pra
editi quidam dicendi copiam sine ratione consequuntur, ars tamen est dux certior
quam natura. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam
? Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expuls
us, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum, audi
rem et plane probarem. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natur
a profectae subito a sapientia relictae sint. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti
, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Conferam tecum, quam cuique ver
so rem subicias; Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum
; Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cu
i recte facienti gratia est habenda; Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum
esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute,
vivere. Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et imperia
et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dicati
s. Infinitio ipsa, quam apeirian vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mun
di, qui et oriantur et intereant cotidie. Nullis enim partitionibus, nullis defi
nitionibus utuntur ipsique dicunt ea se modo probare, quibus natura tacita adsen
tiatur. Si una virtus, unum istud, quod honestum appellas, rectum, laudabile, de
corumerit enim notius quale sit pluribus notatum vocabulis idem declarantibus-,
id ergo, inquam, si solum est bonum, quid habebis praeterea, quod sequare? Ut en

im qui mortem in malis ponit non potest eam non timere, sic nemo ulla in re pote
st id, quod malum esse decreverit, non curare idque contemnere. Sed isti ipsi, q
ui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapienti plus semper adess
e quod velit quam quod nolit? Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola,
si adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. </p>
<p>Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Quamquam e
go non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem disci
pulum cupio a te abducere. Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quo
d turpe non sit. Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loque
rer, tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e ph
ilosophorum choro sustulisti. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam
ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Iam
vero animus non esse solum, sed etiam cuiusdam modi debet esse, ut et omnis part
is suas habeat incolumis et de virtutibus nulla desit. Primum enim, si vera sunt
ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et
inventa, gaudere non potes. Semper enim ex eo, quod maximas partes continet lati
ssimeque funditur, tota res appellatur. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam v
idisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Atque his tribus gene
ribus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex
illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. Constituto autem illo, de quo ante
diximus, quod honestum esset, id esse solum bonum, intellegi necesse est pluris
id, quod honestum sit, aestimandum esse quam illa media, quae ex eo comparentur
. Huic Epicurus praecentet, si potest, cui e viperino morsu venae viscerum Venen
o inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: Philocteta, st! brevis dolor. T
enere autem virtutes eas ipsas, quarum modo feci mentionem, nemo poterit, nisi s
tatuerit nihil esse, quod intersit aut differat aliud ab alio, praeter honesta e
t turpia. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit
, interficit. Nam interdum nimis etiam novit, quippe qui testificetur ne intelle
gere quidem se posse ubi sit aut quod sit ullum bonum praeter illud, quod cibo e
t potione et aurium delectatione et obscena voluptate capiatur. In parvis enim s
aepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos a
licunde, extimescunt. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas
esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone gravi
ter vituperantur; At vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magno
s quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit
etiam nunc ab Epicureis. </p>
<p>Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad ph
ilosophos nostros esset. Quod quam magnum sit fictae veterum fabulae declarant,
in quibus tam multis tamque variis ab ultima antiquitate repetitis tria vix amic
orum paria reperiuntur, ut ad Orestem pervenias profectus a Theseo. Eam stabilem
appellas. Quis est enim, qui hoc cadere in sapientem dicere audeat, ut, si fier
i possit, virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore omni liberetur? His similes s
unt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte c
enses Ti. Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti do
loris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor? Et quis a St
oicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si
potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Esse tantam vim virtutis tantamqu
e, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua non illa quidem nulla, sed
ita parva sint, ut nulla esse videantur. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed
quaero nonne tibi faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum hones
tumque sit, reliquarum rerum discrimen omne tollenti. Quod eo liquidius faciet,
si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. Et quoniam haec dedu
cuntur de corpore quid est cur non recte pulchritudo etiam ipsa propter se expet
enda ducatur? </p>
<p>Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfec
tione virtutis; In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa vir
tute optimum quidque rarissimum est. Sine ea igitur iucunde negat posse se viver

e? Quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint. Falli igitur possumu
s. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum a
b Erilli levitate aberrabimus. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut no
n repugnet ipsum sibi. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitii
s usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magn
opere dicendum. Quo modo igitur evenit, ut hominis natura sola esset, quae homin
em relinqueret, quali oblivisceretur corporis, quae summum bonum non in toto hom
ine, sed in parte hominis poneret? Iam argumenti ratione conclusi caput esse fac
iunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in
singulis, extrema conclusio est. </p>
<p>Nam hunc ipsum sive finem sive extremum sive ultimum definiebas id esse, quo
omnia, quae recte fierent, referrentur neque id ipsum usquam referretur. Nam quo
d ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit
sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus. Dum
enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum selectione expoliare
nt nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi niteretur, virtutem ipsam
, quam amplexabantur, sustulerunt. Fortes viri voluptatumne calculis subductis p
roelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque im
petu concitati? Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque
honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Leonida
s autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat
Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus
. Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate qua
eri, de qua omne certamen est? </p>
<p>Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cu
r tam multos legant, quam legendi sunt. Sapientia enim et animi magnitudinem com
plectitur et iustitiam, et ut omnia, quae homini accidant, infra se esse iudicet
, quod idem ceteris artibus non contingit. His singulis copiose responderi solet
, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. Cum vero paulum processerunt, l
usionibus vel laboriosis delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri possint,
eaque cupiditas agendi aliquid adolescit una cum aetatibus. Sensus enim cuiusqu
e et natura rerum atque ipsa veritas clamabat quodam modo non posse adduci, ut i
nter eas res, quas Zeno exaequaret, nihil interesset. Hanc in motu voluptatem -s
ic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut
M. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam
etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Ut enim nos ex annalium moni
mentis testes excitamus eos, quorum omnis vita consumpta est in laboribus glorio
sis, qui voluptatis nomen audire non possent, sic in vestris disputationibus his
toria muta est. In contemplatione et cognitione posita rerum, quae quia deorum e
rat vitae simillima, sapiente visa est dignissima. Sapientem locupletat ipsa nat
ura, cuius divitias Epicurus parabiles esse docuit. Tu autem inter haec tantam m
ultitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium? Quos ill
e, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus perferebat! nec t
amen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo laboriosus videbatur
; Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque
ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Is ita vivebat, ut nulla tam exqu
isita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Nam et ille apud Trabeam volu
ptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus l
aetitiis laetum esse se narrat. </p>
<p>Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet definire et i
d facis, cum vis, velim definias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio e
st. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse dixi
mus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. Cum autem progrediens confirm
atur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longi
us, per se sit tantum inchoata. Numquam audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solon
em, Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omn
ium philosophorum. Principiis autem a natura datis amplitudines quaedam bonorum

excitabantur partim profectae a contemplatione rerum occultiorum, quod erat insi

tus menti cognitionis amor, e quo etiam rationis explicandae disserendique cupid
itas consequebatur; Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae puer
os non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Omnis s
ermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium, ut nemo sine eo instrum
ento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit accedere. Cum autem progredi
ens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi p
ossit longius, per se sit tantum inchoata. Nam illud quidem adduci vix possum, u
t ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Et quis a Stoicis et quem ad
modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidn
am a Zenone novi sit allatum. Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus pra
eposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non p
ossim. Nunc vero, quoniam haec nos etiam tractare coepimus, suppeditabit nobis A
tticus noster e thesauris suis quos et quantos viros! nonne melius est de his al
iquid quam tantis voluminibus de Themista loqui? </p>
<p>At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt
in iudiciis, in senatu. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca
etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Itaque hoc frequenter dici solet a
vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. E quo efficitur, no
n ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquat
ur, nostrum neglegat. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi
faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliqua
rum rerum discrimen omne tollenti. Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, e
a dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Ista sim
ilia non sunt, Cato, in quibus quamvis multum processeris tamen illud in eadem c
ausa est, a quo abesse velis, donec evaseris; Aut, si nihil malum, nisi quod tur
pe, inhonestum, indecorum, pravum, flagitiosum, foedum-ut hoc quoque pluribus no
minibus insigne faciamus-, quid praeterea dices esse fugiendum? Sin kakan maliti
am dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Ut ia
m liceat una comprehensione omnia complecti non dubitantemque dicere omnem natur
am esse servatricem sui idque habere propositum quasi finem et extremum, se ut c
ustodiat quam in optimo sui generis statu; Utinam quidem dicerent alium alio bea
tiorem! Iam ruinas videres. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliq
uod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. In omni en
im animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus ta
men et dolore vacare opus est et valere; </p>
<p>Habebat tamen rationem valitudinis: utebatur iis exercitationibus, ut ad cena
m et sitiens et esuriens veniret, eo cibo, qui et suavissimus esset et idem faci
llimus ad concoquendum, vino et ad voluptatem et ne noceret. Aliis esse maiora,
illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio.
Quam ob rem turpe putandum est, non dico dolere-nam id quidem est interdum nece
sse-, sed saxum illud Lemnium clamore Philocteteo funestare, Quod eiulatu, quest
u, gemitu, fremitibus Resonando mutum flebiles voces refert. Quae enim constitut
a sunt prima naturae, ad ea si voluptas accesserit, unum aliquod accesserit comm
odum corporis neque eam constitutionem summi boni, quae est proposta, mutaverit.
Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate. Verba tu fingas
et ea dicas, quae non sentias? Iam vero animus non esse solum, sed etiam cuiusda
m modi debet esse, ut et omnis partis suas habeat incolumis et de virtutibus nul
la desit. Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bon
orum ultimum, aliud aliquid adquireret. Alterum significari idem, ut si diceretu
r, officia media omnia aut pleraque servantem vivere. Addo etiam illud, multa ia
m mihi dare signa puerum et pudoris et ingenii, sed aetatem vides. Totius enim q
uaestionis eius, quae habetur de finibus bonorum et malorum, cum quaeritur, in h
is quid st extremum et ultimum, fons reperiendus est, in quo sint prima invitament
a naturae; Nam ex eisdem verborum praestrigiis et regna nata vobis sunt et imper
ia et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dic
atis. Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentu
m, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut bea

te numquam dixerim. </p>

<p>Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum
malum esse dixerit. In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis
Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Crass
us fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte
facienti gratia est habenda; Si enim idem dicit, quod Hieronymus, qui censet su
mmum bonum esse sine ulla molestia vivere, cur mavult dicere voluptatem quam vac
uitatem doloris, ut ille facit, qui quid dicat intellegit? A primo, ut opinor, a
nimantium ortu petitur origo summi boni. An ne hoc quidem Peripateticis concedis
, ut dicant omnium bonorum virorum, id est sapientium omnibusque virtutibus orna
torum, vitam omnibus partibus plus habere semper boni quam mali? Quod autem prin
cipium officii quaerunt, melius quam Pyrrho; </p>
<p>Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Quis est enim aut quo
tus quisque, cui, mora cum adpropinquet, non refugiat timido sanguen tque exalbesct
metu? Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad be
ate vivendum se ipsa contenta sit? Alii rursum isdem a principiis omne officium
referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum natura
m optinenda. An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptfum, quod. Qu
anti quidque sit aliter docti et indocti, sed cum constiterit inter doctos quant
i res quaeque sit-si homines essent, usitate loquerentur -, dum res maneant, ver
ba fingant arbitratu suo. Inquit, respondet: Quia, nisi quod honestum est, nullu
m est aliud bonum! Non quaero iam verumne sit; Unum, cum in voluptate sumus, alt
erum, cum in dolore, tertium hoc, in quo nunc equidem sum, credo item vos, nec i
n dolore nec in voluptate; Tanta vis inerat in verbis propter earum rerum, quae
significabantur his verbis, dignitatem, ut altior fieres, ut interdum insisteres
, ut nos intuens quasi testificarere laudari honestatem et iustitiam aliquando a
b Epicuro. Cum enim superiores, e quibus planissime Polemo, secundum naturam viv
ere summum bonum esse dixissent, his verbis tria significari Stoici dicunt, unum
eius modi, vivere adhibentem scientiam earum rerum, quae natura evenirent. Prof
ectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; Hanc in motu voluptatem -s
ic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut
M. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque
concedimus; Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extr
emum. Quod quidem pluris est haud paulo magisque ipsum propter se expetendum qua
m aut sensus aut corporis ea, quae diximus, quibus tantum praestat mentis excell
ens perfectio, ut vix cogitari possit quid intersit. Sed non alienum est, quo fa
cilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere. <
/p>
<p>Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod no
smet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Et si turpi
tudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequa
mur? Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Est enim mihi magnae curae-qu
amquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut et patri et Cae
pioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Ex ea difficultate illae fallacil
oquae, ut ait Accius, malitiae natae sunt. Quis enim potest ea, quae probabilia
videantur ei, non probare? </p>
<p>Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem
malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem,
quae Stoici. Ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi p
lane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. Itaque eo, quale sit, brev
iter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memori
a forte defecerit. Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis,
ut id etiam cognomen videatur habiturus. Quae quidem vel cum periculo est quaer
enda vobis; Nam ut peccatum est patriam prodere, parentes violare, fana depecula
ri, quae sunt in effectu, sic timere, sic maerere, sic in libidine esse peccatum
est etiam sine effectu. Si ad prudentes, alterum fortasse dubitabunt, sitne tan

tum in virtute, ut ea praediti vel in Phalaridis tauro beati sint, alterum non d
ubitabunt, quin et Stoici conveniente sibi dicant et vos repugnantia. Sin eam, q
uam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commend
atione poneret. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse herede
m Q. Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. Quam
ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur
, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinq
uerent. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiber
i vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc
magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta
est, et Quare? Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effemina
ri virum vetant in dolore. </p>
<p>Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis fuit,
ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius consul est factus.
Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: Hunc unum plurimae
consentiunt gentes populi primarium fuisse virum. </p>
<p>In quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delecte
t eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non
inviti legant. Ut etiam contendant et elaborent, si efficere possint, ut aut no
n appareat corporis vitium aut quam minimum appareat? Si enim Zenoni licuit, cum
rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur
non liceat Catoni? Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae puero
s non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. At iste
non dolendi status non vocatur voluptas. Alterum significari idem, ut si diceret
ur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere. Itaque quae sunt eorum co
nsolationes, quae cohortationes, quae etiam monita et consilia scripta ad summos
viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic dicendi exercitatio
duplex. De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint,
ait optime iudicari. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta
omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari
. Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libido
, quamque Stoici communi nomine corporis et animi don n appellant, ego malo laetitiam
appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Quodsi Graeci leguntur
a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostri
s non legantur? Dum enim in una virtute sic omnia esse voluerunt, ut eam rerum s
electione expoliarent nec ei quicquam, aut unde oriretur, darent, aut ubi nitere
tur, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. Sed non alienum est, quo f
acilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere.
Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; Ex eorum enim scriptis et institutis
cum omnis doctrina liberalis, omnis historia. Quae mihi ipsi, qui volo et esse e
t haberi gratus, grata non essent, nisi eum perspicerem mea causa mihi amicum fu
isse, non sua, nisi hoc dicis sua, quod interest omnium recte facere. </p>
<p>Quis enim ignorat, si plures ex alto emergere velint, propius fore eos quidem
ad respirandum, qui ad summam iam aquam adpropinquent, sed nihilo magis respira
re posse quam eos, qui sint in profundo? Cumque eorum utrumque per se expetendum
esse dixissent, virtutes quoque utriusque eorum per se expetendas esse dicebant
, et cum animum infinita quadam laude anteponerent corpori, virtutes quoque anim
i bonis corporis anteponebant. Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non c
oncessas, ex illis efficere, quod velis? Sed mehercule pergrata mihi oratio tua.
</p>
<p>Quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur
, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur. Manebit ergo
amicitia tam diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constit
uet, tollet eadem. Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tam
en verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. Itaque Epicurus semper hoc utitur,
ut probet voluptatem natura expeti, quod ea voluptas, quae in motu sit, et parvo

s ad se alliciat et bestias, non illa stabilis, in qua tantum inest nihil dolere
. Et adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima c
ommendatione naturae. Atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit aliquid esse bea
tum, id oportere totum poni in potestate sapientis. Qui si ea, quae dicit, ita s
entiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem int
eresset? Quibus ex omnibus iudicari potest non modo non impediri rationem amicit
iae, si summum bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino ami
citiae non posse reperiri. Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis e
st enim de virtutis dignitate contentio. Nam omnia, quae sumenda quaeque legenda
aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus sit, n
ihil praeterea desideret. Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine volup
tas? Hic dolor populi Romani duce et auctore Bruto causa civitati libertatis fui
t, ob eiusque mulieris memoriam primo anno et vir et pater eius consul est factu
s. Quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitu
dine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? Nec enim figura corporis nec rati
o excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueret
ur voluptatibus. </p>
<p>Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem
ipsam neglegebat; Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acu
penserem maenae non anteponere. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, n
ec vero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilice
t comprimere nihil est negotii. Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophista
s, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Quid autem sit, quod
ita moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non constat deque eo est int
er philosophos, cum summum bonum exquiritur, omnis dissensio. Sed quia studebat
laudi et dignitati, multum in virtute processerat. Itaque, Torquate, cum diceres
clamare Epicurum non posse iucunde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste viv
eretur, tu ipse mihi gloriari videbare. Ego quoque, inquit, didicerim libentius
si quid attuleris, quam te reprehenderim. Aequam igitur pronuntiabit sententiam
ratio adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appella
ri rite sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas,
tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti. Quae enim mala illi non au
dent appellare, aspera autem et incommoda et reicienda et aliena naturae esse co
ncedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene minima. Et hanc quidem primam
exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Cum enim virt
utis hoc proprium sit, earum rerum, quae secundum naturam sint, habere delectum,
qui omnia sic exaequaverunt, ut in utramque partem ita paria redderent, uti nul
la selectione uterentur, hi virtutem ipsam sustulerunt. Tum enim eam ipsam vis,
quam modo ego dixi, et nomen inponis, in motu ut sit et faciat aliquam varietate
m, tum aliam quandam summam voluptatem, quo addi nihil possit; In homine autem s
umma omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtus est, quae rationis abso
lutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam putant. </p>
<p>Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se
tuetur; Ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici
ne rationem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc; Nec lapathi suavitatem
acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; Nam me
ipsum huc modo venientem convertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius incola S
ophocles ob oculos versabatur, quem scis quam admirer quemque eo delecter. Crass
us fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte
facienti gratia est habenda; Quis enim confidit semper sibi illud stabile et fi
rmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Ergo infelix una molestia, fellx
rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Idcirco enim non
desideraret, quia, quod dolore caret, id in voluptate est. Quid autem est amare,
e quo nomen ductum amicitiae est, nisi velle bonis aliquem affici quam maximis,
etiamsi ad se ex iis nihil redundet? Si ista mala sunt, in quae potest incidere
sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Atqui si, ut convenir
e debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sun
t, appetens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Et quoniam haec deducuntur

de corpore quid est cur non recte pulchritudo etiam ipsa propter se expetenda d
ucatur? Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una volupta
te quaeri, de qua omne certamen est? Perfecto enim et concluso neque virtutibus
neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil prae
terea est magnopere dicendum. Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi
notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et v
oluptas idem esse videatur. </p>
<p>Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, so
lum bonum videri. Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nom
inatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. Videamus animi partes, quarum
est conspectus illustrior; Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribu
s verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extrem
um. Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Cuius et
iam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur
in conspectu meo ponere. Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et origin
em et progressionem persecuti sunt. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quae
ro nonne tibi faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumqu
e sit, reliquarum rerum discrimen omne tollenti. </p>
<p>Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam
gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? Tum Piso:
Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Atqui haec patefactio quasi r
erum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Non enim in select
ione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid
adquireret. Ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi pl
ane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. </p>
<p>Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Itaque quae sunt eoru
m consolationes, quae cohortationes, quae etiam monita et consilia scripta ad su
mmos viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic dicendi exercit
atio duplex. Mihi quidem etiam lautius videtur, quod eligitur, et ad quod dilect
us adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona dixero, tantum refert quam magna di
cam, cum expetenda, quam valde. Se omnia, quae secundum naturam sint, b o n a ap
pellare, quae autem contra, m a l a. Si enim ad populum me vocas, eum. Aut etiam
, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam forensem, ut in fro
nte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Nam me ipsum huc modo venientem co
nvertebat ad sese Coloneus ille locus, cuius incola Sophocles ob oculos versabat
ur, quem scis quam admirer quemque eo delecter. Cum id quoque, ut cupiebat, audi
visset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Vide, ne magis, inquam,
tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, non nova te rebus nomina in
ponere. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtu
s est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam put
ant. </p>
<p>Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed qui
a iucunditatis vel plurimum afferat. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea b
eata esse non potest. Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequ
itur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et mo
deratio. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum
quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? </p>
<p>Quibus rebus intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec fortitud
inem patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia dolorem pariant, ha
s optari, quia voluptatem. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omn
is ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Itaque a sapientia praecipitur s
e ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Illa enim, quae sunt a nobis bona co
rporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis po
ssit beata vita existere. Iam autem Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi
istud concedere, qui ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem genere non si

t? Hi autem ponunt illi quidem prima naturae, sed ea seiungunt a finibus et a su

mma bonorum; De cetero vellem equidem aut ipse doctrinis fuisset instructior est
enim, quod tibi ita videri necesse est, non satis politus iis artibus, quas qui
tenent, eruditi appellantur aut ne deterruisset alios a studiis. Sed cum, quod
honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi officio,
cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Nec tamen exprimi verbum e v
erbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem de
claret, magis usitatum. Quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse
dicimus, in vita beata; Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum ge
rendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Non enim in ipsa sa
pientia positum est beatum esse, sed in iis rebus, quas sapientia comparat ad vo
luptatem. </p>
<p>Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil en
im affirmo-, non satis acutus fuit. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dict
urum. Quis est enim aut quotus quisque, cui, mora cum adpropinquet, non refugiat
timido sanguen tque exalbesct metu? Qui enim existimabit posse se miserum esse beat
us non erit. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inaud
itum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Sed si duo honesta pro
posita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utru
m eorum natura nos ipsa deductura sit. Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente
delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut perferen
dis doloribus asperiores repellat. Nihil enim possumus iudicare, nisi quod est n
ostri iudicii-in quo frustra iudices solent, cum sententiam pronuntiant, addere:
si quid mei iudicii est; Sapientia enim et animi magnitudinem complectitur et i
ustitiam, et ut omnia, quae homini accidant, infra se esse iudicet, quod idem ce
teris artibus non contingit. Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripate
ticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, paulo ante dictum.
Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine
ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Eorum enim omnium m
ulta praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sentent
ia; </p>
<p>Nec enim haec movere potest appetitum animi, nec ullum habet ictum, quo pella
t animum, status hic non dolendi, itaque in hoc eodem peccat Hieronymus. Nam si
dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam mult
os legant, quam legendi sunt. Iam insipientes alios ita esse, ut nullo modo ad s
apientiam possent pervenire, alios, qui possent, si id egissent, sapientiam cons
equi. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem
publicam studuerit, alter evertere. Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus
plures, aegritudo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine corporis et an
imi don n appellant, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi elationem v
oluptariam. Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit ean
dem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Cuius t
anta tormenta sunt, ut in iis beata vita, si modo dolor summum malum est, esse n
on possit. Cuius etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt,
sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. Quod enim dissolutum sit, id esse si
ne sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Societate
m coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiun
ctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiu
sdem. Cur post Tarentum ad Archytam? Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si
probarem, quae ille diceret? </p>
<p>Sed qui ad voluptatem omnia referens vivit ut Gallonius, loquitur ut Frugi il
le Piso, non audio nec eum, quod sentiat, dicere existimo. Quarum adeo omnium se
ntentia pronuntiabit primum de voluptate nihil esse ei loci, non modo ut sola po
natur in summi boni sede, quam quaerimus, sed ne illo quidem modo, ut ad honesta
tem applicetur. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit
ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. At vero illa, quae
Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu

. Nam qui sciet ubi quidque positum sit

tum erit, poterit eruere semperque esse
intellegimus et saepe etiam videmus, et
reperiri posse, quod coniunctione tali

quaque eo veniat, is, etiamsi, quid obru

in disputando suus. Quod et posse fieri
perspicuum est nihil ad iucunde vivendum
sit aptius. </p>

<p>Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptat

is aditus intercludat necesse est. Is enim percontando atque interrogando elicer
e solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent
, si quid videretur, diceret. An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et
Aeschines inter se decertare soliti sunt? Quoniam igitur, ut medicina valitudini
s, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque
ab aliqua re esse constitutam et profectam. Quocirca eodem modo sapiens erit af
fectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem sus
ciperet, eosdem suscipiet propter amici voluptatem. Huc et illuc, Torquate, vos
versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et
conveniens decretis eius reperietis. Quae cum dixissem, magis ut illum provocar
em quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totu
m Epicurum paene e philosophorum choro sustulisti. Num igitur dubium est, quin,
si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? Tene
amus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id
consequens sit, non posse esse verum. Quare attendo te studiose et, quaecumque r
ebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; Crasso, quem
semel ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re minus agelastoj ut ai
t idem, vocaretur. Omnem vim loquendi, ut iam ante Aristoteles, in duas tributam
esse partes, rhetoricam palmae, dialecticam pugni similem esse dicebat, quod la
tius loquerentur rhetores, dialectici autem compressius. Ex quo magnitudo quoque
animi existebat, qua facile posset repugnari obsistique fortunae, quod maximae
res essent in potestate sapientis. Sin autem ad animum, falsum est, quod negas a
nimi ullum esse gaudium, quod non referatur ad corpus. Bonum ipsum etiam quid es
set, fortasse, si opus fuisset, definisses aut quod esset natura adpetendum aut
quod prodesset aut quod iuvaret aut quod liberet modo. Praesertim cum in re publ
ica princeps esse velles ad eamque tuendam cum summa tua dignitate maxime a nobi
s ornari atque instrui posses. </p>
<p>Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem pub
licam studuerit, alter evertere. Ita enim parvae et exiguae sunt istae accession
es bonorum, ut, quem ad modum stellae in radiis solis, sic istae in virtutum spl
endore ne cernantur quidem. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se
ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Quis, quaeso, illu
m negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? Sed tu, ut dignum est tua erg
a me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tuear
e liberos. Nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significa
t ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Itaque ab iis const
itutio illa prima naturae, a qua tu, quoque ordiebare, his prope verbis exponitu
r: Omnis natura vult esse conservatrix sui, ut et salva sit et in genere conserv
etur suo. Dicis eadem omnia et bona et mala, quae quidem dicunt ii, qui numquam
philosophum pictum, ut dicitur, viderunt: valitudinem, vires, staturam, formam,
integritatem unguiculorum omnium bona, deformitatem, morbum, debilitatem mala. <
/p>
<p>Itaque Epicurus semper hoc utitur, ut probet voluptatem natura expeti, quod e
a voluptas, quae in motu sit, et parvos ad se alliciat et bestias, non illa stab
ilis, in qua tantum inest nihil dolere. Haec qui audierit, ut ridere non curet,
discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat. Itaque idem nat
ura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a te etiam paulo an
te dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste. Quoniamque in iis rebu
s, quae neque in virtutibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui p
ossit esse, tollendum id non est. Nec enim haec movere potest appetitum animi, n
ec ullum habet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi, itaque in hoc e
odem peccat Hieronymus. Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore quid vir

tus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat. No
n autem hoc: igitur ne illud quidem. In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam
optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Ex quo, id quod omnes exp
etunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Ex quo intellegitur ide
m illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste,
id est cum virtute, vivere. </p>
<p>Addebat etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi
aliter amicis videretur. Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod h
onestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accom
modatarum natura profectam? Etenim, cum omnes natura totos se expetendos putent,
nec id ob aliam rem, sed propter ipsos, necesse est eius etiam partis propter s
e expeti, quod universum propter se expetatur. Itaque primos congressus copulati
onesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; At
vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris co
nspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicure
is. Quae enim mala illi non audent appellare, aspera autem et incommoda et reici
enda et aliena naturae esse concedunt, ea nos mala dicimus, sed exigua et paene
minima. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viro
s, tum homines doctissimos. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si
te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris; Ut enim, inquit, gubernator
aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui paren
tem et qui servum iniuria verberat. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo fi
lio adhibuit, quem in adoptionem D. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe
rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Is cum arderet podagra
e doloribus visitassetque hominem Charmides Epicureus perfamiliaris et tristis e
xiret, Mane, quaeso, inquit, Charmide noster; </p>
<p>Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id n
ihil ad nos pertinere omnino. Audebo igitur cetera, quae secundum naturam sint,
bona appellare nec fraudare suo vetere nomine neque iam aliquod potius novum exq
uirere,virtutis autem amplitudinem quasi in altera librae lance ponere. At vero
facere omnia, ut adipiscamur, quae secundum naturam sint, etiam si ea non assequ
amur, id esse et honestum et solum per se expetendum et solum bonum Stoici dicun
t. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod no
smet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Itaque idem
natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a te etiam paul
o ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste. Itaque non ob ea s
olum incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam inprobitatem putamus, sed mult
o etiam magis, quod, cuius in animo versatur, numquam sinit eum respirare, numqu
am adquiescere. Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi facien
dum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum re
rum discrimen omne tollenti. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Pl
atoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Semovenda est igitur voluptas, non sol
um ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. An ea, quae per vin
itorem antea consequebatur, per se ipsa curabit? Etiam inchoatum, ut, si iuste d
epositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere; Cui
vero in voluptate summum bonum est, huic omnia sensu, non ratione sunt iudicand
a, eaque dicenda optima, quae sint suavissima. Omnesque eae sunt genere quattuor
, partibus plures, aegritudo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine cor
poris et animi don n appellant, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi
elationem voluptariam. Ea denique omni vita, quae in una virtute consisteret, il
lam vitam, quae etiam ceteris rebus, quae essent secundum naturam, abundaret, ma
gis expetendam non esse, sed magis sumendam. Admirantes quaeramus ab utroque, qu
onam modo vitam agere possimus, si nihil interesse nostra putemus, valeamus aegr
ine simus, vacemus an cruciemur dolore, frigus, famem propulsare possimus necne
possimus. Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari videtur, et fortasse
suo iure. </p>
<p>Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae su

ae dicere. Ex quo intellegi debet homini id esse in bonis ultimum, secundum natu
ram vivere, quod ita interpretemur: vivere ex hominis natura undique perfecta et
nihil requirente. Itaque non ob ea solum incommoda, quae eveniunt inprobis, fug
iendam inprobitatem putamus, sed multo etiam magis, quod, cuius in animo versatu
r, numquam sinit eum respirare, numquam adquiescere. Quid, si etiam bestiae mult
a faciunt duce sua quaeque natura partim indulgenter vel cum labore, ut in gigne
ndo, in educando, perfacile appareat aliud quiddam iis propositum, non voluptate
m? Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. Sic enim maiores nostri labor
es non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. His
enim rebus detractis negat se reperire in asotorum vita quod reprehendat. Hunc
igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum
naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. An eum locum libenter invisi
t, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? </p>
<p>Sic, quod est extremum omnium appetendorum atque ductum a prima commendatione
naturae, multis gradibus adscendit, ut ad summum perveniret, quod cumulatur ex
integritate corporis et ex mentis ratione perfecta. Et certamen honestum et disp
utatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio. Omnem vim loqu
endi, ut iam ante Aristoteles, in duas tributam esse partes, rhetoricam palmae,
dialecticam pugni similem esse dicebat, quod latius loquerentur rhetores, dialec
tici autem compressius. Non enim, quod facit in frugibus, ut, cum ad spicam perd
uxerit ab herba, relinquat et pro nihilo habeat herbam, idem facit in homine, cu
m eum ad rationis habitum perduxit. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in
quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus
-; </p>
<p>Etsi dedit talem mentem, quae omnem virtutem accipere posset, ingenuitque sin
e doctrina notitias parvas rerum maximarum et quasi instituit docere et induxit
in ea, quae inerant, tamquam elementa virtutis. Nam cum suscepta semel est beata
vita, tam permanet quam ipsa illa effectrix beatae vitae sapientia neque expect
at ultimum tempus aetatis, quod Croeso scribit Herodotus praeceptum a Solone. Ne
in odium veniam, si amicum destitero tueri. Quibus rebus intellegitur nec timid
itatem ignaviamque vituperari nec fortitudinem patientiamque laudari suo nomine,
sed illas reici, quia dolorem pariant, has optari, quia voluptatem. Itaque et v
ivere vitem et mori dicimus arboremque et novellan et vetulam et vigere et senes
cere. Nullum inveniri verbum potest quod magis idem declaret Latine, quod Graece
, quam declarat voluptas. Terram, mihi crede, ea lanx et maria deprimet. Ergo in
felix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inven
tus est? Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones,
quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, dicer
et. Nunc idem, nisi molestum est, quoniam tibi non omnino displicet definire et
id facis, cum vis, velim definias quid sit voluptas, de quo omnis haec quaestio
est. Sic exclusis sententiis reliquorum cum praeterea nulla esse possit, haec an
tiquorum valeat necesse est. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit
ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum
inchoata. Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit a
liquid cognosci et percipi. </p>
<p>Primum quid tu dicis breve? Tantus est igitur innatus in nobis cognitionis am
or et scientiae, ut nemo dubitare possit quin ad eas res hominum natura nullo em
olumento invitata rapiatur. Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fi
t saepe, defecerit? Itaque quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, qu
ae etiam monita et consilia scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est
rerum ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex. Quod quoniam in quo sit ma
gna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus l
ibenter uti solet. Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delect
abatur, in mari abiecerat. Ea denique omni vita, quae in una virtute consisteret
, illam vitam, quae etiam ceteris rebus, quae essent secundum naturam, abundaret
, magis expetendam non esse, sed magis sumendam. Nam cum suscepta semel est beat
a vita, tam permanet quam ipsa illa effectrix beatae vitae sapientia neque expec

tat ultimum tempus aetatis, quod Croeso scribit Herodotus praeceptum a Solone. I
dcirco enim non desideraret, quia, quod dolore caret, id in voluptate est. Quo c
onstituto tum licebit otiose ista quaerere, de magnitudine rerum, de excellentia
, quanta in quoque sit ad beate vivendum, de istis ipsis obscurationibus, quae p
ropter exiguitatem vix aut ne vix quidem appareant. </p>
<p>Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil en
im affirmo-, non satis acutus fuit. Cum autem usus progrediens familiaritatem ef
fecerit, tum amorem efflorescere tantum, ut, etiamsi nulla sit utilitas ex amici
tia, tamen ipsi amici propter se ipsos amentur. Quoniam igitur, ut medicina vali
tudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam
quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam. Posuisti etiam dicere alios f
oedus quoddam inter se facere sapientis, ut, quem ad modum sint in se ipsos anim
ati, eodem modo sint erga amicos; Nec enim haec movere potest appetitum animi, n
ec ullum habet ictum, quo pellat animum, status hic non dolendi, itaque in hoc e
odem peccat Hieronymus. Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Quem
ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Ut iam
liceat una comprehensione omnia complecti non dubitantemque dicere omnem natura
m esse servatricem sui idque habere propositum quasi finem et extremum, se ut cu
stodiat quam in optimo sui generis statu; Huic ego, si negaret quicquam interess
e ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam; Atque in s
ensibus est sua cuiusque virtus, ut ne quid impediat quo minus suo sensus quisqu
e munere fungatur in iis rebus celeriter expediteque percipiendis, quae subiecta
e sunt sensibus. Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita constituto, ut
id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere? Nec enim,
dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Censemus aute
m facillime te id explanare posse, quod et Staseam Neapolitanum multos annos hab
ueris apud te et complures iam menses Athenis haec ipsa te ex Antiocho videamus
exquirere. Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem i
psum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessis
se diceres. Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem
exigit. Vide, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, vider
etur, non nova te rebus nomina inponere. </p>
<p>Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Physica
e quoque non sine causa tributus idem est honos, propterea quod, qui conveniente
r naturae victurus sit, ei proficiscendum est ab omni mundo atque ab eius procur
atione. Antiquorum autem sententiam Antiochus noster mihi videtur persequi dilig
entissime, quam eandem Aristoteli fuisse et Polemonis docet. Quorum omnium quae
sint notitiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis e
t natura sit mox videbimus. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum
his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostro
rum. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valea
t, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Nam quod ita positum es
t, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane
dicat quid sit dissolutum. Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non p
osse iucunde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gl
oriari videbare. Octavium, Marci filium, familiarem meum, confici vidi, nec vero
semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane diu. </p>
<p>Sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id es
t in virtute, laudatur. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affir
mant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile
videatur. Epicurei num desistunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est
et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? Ad corpus diceres pertinere-, sed e
a, quae dixi, ad corpusne refers? Epicurus autem cum in prima commendatione volu
ptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, qu
od ille; Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum
est ad honestatem dictorum atque factorum. Tenere autem virtutes eas ipsas, quar
um modo feci mentionem, nemo poterit, nisi statuerit nihil esse, quod intersit a

ut differat aliud ab alio, praeter honesta et turpia. Nam ceteris in rebus sve pra
etermissum sive ignoratum est quippiam, non plus incommodi est, quam quanti quae
que earum rerum est, in quibus neglectum est aliqud. </p>