Endstri Otomasyon ubat 2006 Says

EMC ve Anten dizileri

Temel anten tanmlar ve parametreleri ile anten karakteristiklerini daha nce sunmutuk.
Uygulamada haberleme ve EMC antenleri ayrmn ve devre eleman olarak verici ve alc
anten modellerini akladk. Gelin imdi anten dizilerinden, ma demet oluturma ve demet
tarama zelliklerinden sz edelim.

Anten eleman
Anten, bir dntrc, elektromanyetik alan devre akm veya gerilimine dntrr. Anten
etrafnda ve uzak alanda asal ma karakteristiine anten paterni ya da anten diyagram
ad verilir. Kresel koordinatlarda yatay ve dey alarla belirlenen anten paterni iin
uygulamada iki patern nemlidir; yatay patern ve dey patern. En basit anten izotropik
yayc ya da noktasal kaynaktr. Birden fazla anten eleman bir arada kullanlarak anten
dizisi oluturulur ve bu ekilde istenen ma karakteristikleri elde edilebilir. Bunlara
yneltilmi antenler denir. stelik dizi elemanlarnn besleme gerilimlerinin genlikleri ve
fazlar deitirilerek ma karakteristiinin yn deitirmesi de salanabilir. Bu ekilde
oluturulan anten dizilerine faz deiimleri diziler ad verilir.

Yneltilmi antenler ma gcn belli bir yne dorulturlar. Ana ma dorultusundaki
demet geniliine ana demet ad verilir. Ana demetin yanlarnda ve arkada oluan
istenmeyen demetlere yan demetler (yan kulakklar) ve arka demet (arka kulakk) denir.
Anten demet genilii iin iki tip tanm kullanlmakta: Ana ma dorultusunda gcn yarya
(3 dB) dt demet genilii, ya da ana ma dorultusu etrafnda nm olmayan
noktalar arasndaki uzaklk. ekil 1de anten ma karakteristiklerine ait tanmlar
resmedilmekte.

ekil 1: Anten ma diyagram ve tanmlar
Ana demet
Yan kulaklar
Arka
kulak
Isotropik
patern
z
z
Ortadan mal Utan mal
Ana demet
Yan kulaklar
Arka
kulak
Isotropik
patern
z
z
Ortadan mal Utan mal
2
Antenler ve anten diziler ana demet dorultusuna gre ortadan mal ve utan mal diye
ikiye ayrlrlar. ekil 1de bu durum ayrca resmedilmitir. Burada z-ekseni olarak gsterilen
eksen tek antenler iin (rnein ubuk-tel antenler) antenin yerletirildii dorultuyu, diziler
iin ise anten dizi elemanlarnn yerletirildii dorultuyu gstermektedir.

Anten ma diyagramnn karlmas iin eer matematiksel olarak ma paterni denklemi
biliniyorsa asal evrim ierisinde hesap yaplmas yeterlidir. rnein, yatay ma
diyagram iin =90 ve sabit tutularak -as 360 derece deitirilerek hesap tekrarlanr ve
aya gre ma genlii (ya da dB olarak genlii) izdirilir. Benzer ekilde, dey ma
diyagram iin -as 0 veya 90 ve sabit tutularak as 360 derece deitirilerek xz- ya
da yz- dzleminde ma diyagram elde edilir.

zotropik elemanlardan olumu anten dizileri
Belli noktalara yerletirilmi bir grup anten elemannn oluturduu dizi ma diyagram
eleman ma diyagram ile isotropik dizinin ma diyagramnn arpmna eittir. Bu
nedenle dizi karakteristikleri iin genelde izotropik (e ynl) elemanlardan olumu dizilerle
almak yeterlidir. Bu ekilde oluturulan dizlerin, rnein horn antenlerden olumu ayn
sayda ve ayn yerleimdeki dizilerden tek fark horn anteninin ma karakteristiinin
getirecei deiiklikler olacaktr. Anten dizilerinin ma karakteristikleri dizi eleman
karakteristiine, eleman saysna ve yerleim ekillerine ve uyarma (besleme) gerilimlerine
ve fazlarna baldr. ekil 2de anten ma diyagram iin gerekli yap resmedilmitir.

ekil 2: E ynl elemanlar ve dizi analizinde kullanlan parametreler
x
y
z
(0,0,0)
(x
1
,y
1
,z
1
)
P
1
R
r
1
d
r
r
1
r
r
) cos(
1 1 1 1
r
r
r
r d
r
r
r
r
= =

x
y
z
(0,0,0)
(x
1
,y
1
,z
1
)
P
1
R
r
1
d
r
r
1
r
r
) cos(
1 1 1 1
r
r
r
r d
r
r
r
r
= =

x
y
z
(0,0,0)
(x
1
,y
1
,z
1
)
P
1
R
r
1
d
r
r
1
r
r
) cos(
1 1 1 1
r
r
r
r d
r
r
r
r
= =

3
ekilde anten elemannn konumu (
1 1 1
, , z y x ) gsterilmekte. Says N olan elemanlarn
yerleimi (
i i i
z y x , , ) ( N i ,..., 1 = ) olmak zere P noktasyla gsterilen uzak alanda toplam
elektrik alan bileeni,
i
I kompleks besleme akmlar,
i
ise orijine gre konum farklarnn
yaratt faz fonksiyonlar olmak zere,

=
=
N
i
j
i
i
e I E
1
) , (
) , (

(1)
eklinde hesaplanabilir. Burada bileke faz fonksiyonu
|
|
.
|

\
|
=
r
r
r k
i i
r
r
r
(2)
eklindedir. Ayrca, 1 = j , / 2 = k : dalga says, : dalga boyu,
z i y i x i i
e z e y e x r
r r r r
+ + = : i.
elemann yer vektr,
z y x
e z e y e x r
r r r r
+ + = : gzlem noktasnn yer vektr, ve ) , , (
z y x
e e e
r r r

Kartezyen koordinatlardaki birim vektrlerdir. Ima diyagramlar iin doas gerei daha
uygun olan Kresel koordinatlara cos sin r x = , sin sin r y = ve cos r z = kullanarak
geildiinde i. elemann faz fonksiyonu
( ) cos sin sin cos sin
i i i i
z y x k + + = (3)
olarak yazlabilir. Dzlemsel yerletirilmi dizi elemanlar iin (xy-dzleminde) elemanlarn
koordinatlar (
o
90 =
i
,
2 2
i i i
y x r + = ve ) / ( tan
1
i i i
x y a

= olmak zere)
i i i
r x cos = ,
i i i
r y sin = , ve 0 =
i
z olacandan bileke elektrik alan fonksiyonu
( )

=
=
N
i
i i i
jkr I E
1
) cos( sin exp ) , ( (4)
olarak elde edilir. Eer dizi elemanlar anten dizisinin ma dorultusu ) , (
0 0
olacak
ekilde belli faz farklaryla beslenirse bu denklem
| |

= )
`

=
N
i
i i i i
jkr I E
1
0 0
) cos( sin ) cos( sin exp ) , ( (5)
eklini alr. ekil 3te (5) denklemi kullanlarak ayn sayda dizi eleman ile sadece besleme
fazlar deitirilerek elde edilmi ortadan ve utan mal dizi karakteristikleri
gsterilmektedir. ekilden grlecei zere ortadan mal dizi karakteristii ne ve arkaya
simetrik iki demet olutururken, utan mal dizide ana demet sadece bir yne bakmakta.

4

ekil 3: 5-elemanl ortadan ve utan mal dizi karakteristikleri

Matlab tabanl anten paketi
Antenler ve Dalga yaylm, elektromanyetik dalga teorisi gibi derslerde eitim gereci olarak
kullanlmak zere hazrladmz ve IEEE Antennas and Propagation Magazinenin ubat
2005 saysnda yaymlanan bir Anten Simlasyon Paketi ekil 4te gsterilmekte. Matlab
dilinde ve grafik arayz ile tasarlanan bu pakette hemen her trl dzlemsel dizinin analizini
yapmak olas.

ekil 4: Anten_Gui paketi ve bir dairesel dizi karakteristii
5
Bu paket ile kullanc bilgisayarndaki fareyi ekran zerinde gezdirerek istedii noktalarda
tklayabilir ve rasgele yerletirdii e ynl elemanlardan oluturaca dizinin yatay veya
dey ma karakteristiklerini izdirebilir. Ayrca, pop-up mensndeki seenekleri
kullanarak dorusal, dzlemsel ya da dairesel dizi oluturabilir. nce e ynl eleman
says, metre olarak ekran boyutu ve ma frekans seilir. Ardndan, Elemanlar yerletir
(Locate Radiators) butonu kullanlarak dizi oluturulur. Dizi elemanlarnn koordinatlar
otomatik olarak alan pencerede alt alta listelenir. Dorusal dizide eleman says N ve
eleman aralklar dx verilince dizi y-ekseni boyunca oluturulur. Dzlemsel dizi iin NM
eleman says ile birlikte x- ve y-boyunca eleman aralklar dx ve dy girilir. Dairesel dizi
oluturmak iin ise N eleman says ve dizi yarap verilmesi yeterlidir. Bu ekilde dizi
parametreleri salandktan ve dizi oluturulduktan sonra ma dzlemi seilir. Son olarak
diyagram iz (Draw Graph) butonu ile 2-boyutlu dizi diyagram birer derece aralklarla
hesaplanarak izdirilir. ekil 5te ) 45 , 45 (
0 0
= = dorultusuna ynlendirilmi dzlemsel
bir rnek dizi ve ma karakteristii gsterilmektedir.

ekil 5: 1010 dzlemsel dizi ve yz-dzleminde dey ma paterni

Tasarlanan sanal anten dizisi gerecinde oluturulan dizinin 3-boyutlu ma diyagramn da
izdirmek olasdr. Bu amala ekrandaki 3D-Plot butonunu kullanmak yeterlidir. Bir rnek,
ekil 5te verilen 1010 elemanl dzlemsel dizi iin, ekil 6da gsterilmitir.
6
ekil 6: 1010 dizinin 3-boyutlu ma diyagram

Sanal anten dizisi gerecinin ekici bir dier yn ise kontrol ubuklar yardmyla
parametrelerin deitirilmesi ve ma diyagramna etkisinin annda gzlenebilmesidir.

Ortadan mal dizilerden utan mal dizlere geilebilmesi iin dzlemsel antenler
kullanlmas ve diziliteki sralar arasnda ekstra besleme faz fark yaratlmas gerekir. Bu
durumda (5) denklemindeki kompleks besleme terimleri olan
i
I ler
{ } =

=
) 1 ( exp
1
n j I I I
i
M
n
in i
(6)
olarak deitirilir. rnein, NM dzlemsel dizi iin eer ekstra faz fark =30 seilmise
birinci sradaki elemanlarn (M=1) fazlar ikinci sradaki elemanlardan (M=2) 30, nc
sradakilerden (M=3) 60, vb., geride olacaktr. ekil 7de ayn dizi kullanlarak ortadan ve
utan mal karakteristik elde edilmesi rnekleri verilmitir.

Yarm dalga boyu aralklarla (300 MHzde dalga boyu 1m olduundan elemanlar aras 50
cm seilmi durumda) dizilmi 5 elemanl birinci dizinin arkasnda eyrek dalga boyu
mesafede konan ikinci bir 5 elemanla oluturulan 25 dizisi iin elde edilen ortadan mal
karakteristikte iki ynl simetrik demet aka grlmekte. kinci dizi ile birincisi arasnda 90
faz fark yaratldnda oluturulan utan mal dizi ile elektromanyetik gcn bir ynde
7
yaylmas salanabilmekte. Bu tip diziler, rnein, deniz kysnda kurulan ve sadece
gemilerle haberlemek isteyen sistemler iin nemli.
ekil 7: 25 dizisi ve ortadan ve utan mal karakteristikler

Tasarlanan Anten_gui paketi http://www3.dogus.edu.tr/lsevgi adresinden elde edilebilir.
Gnmzn hzl ve yksek kapasiteli bilgisayarlar ve gl yazlmlar ile bu ekilde sanal
eitim gereleri tasarlayarak bunlar anten, mikrodalga, elektromanyetik gibi derslerde
kullanarak rencilere zellikle ok sevimsiz gelen bu dersler en ekici dersler arasna
sokulabilir. Elektromanyetiin yaantmza bu denli girdii gnmzde salam temelli
mhendis yetitirmenin baka da yolu yok gibi ...

Gelecek sayda bulumak dileiyle ..
Levent sevgi
Dou niversitesi