6.

ELEKTRONIKA Elektronika je oblast elektrotehnike u kojoj se prouavaju zakonitosti i efekti proticanja nosilaca elektriciteta kroz provodnike, poluprovodnike, gasove ili vakum. U elektronskim kolima nosioci elektriciteta mogu da se kreu unilateralno u jednom smjeru. Pri tome, ne vai linearna relacija izmeu napona i struje, kao to je vaio Omov zakon u R, L, C kolima, pri bilateralnom kretanju elektrona kroz metalne provodnike. Elektronika je danas najpropulzivnija grana, ne samo elektrotehnike, ve tehnike uopte. Ona je iroko prodrla u tehnologiju, oplodila je i transformisala. Sa mikroelektronikom se tek uvidjelo, kolika je dubina i kakav prevratniki karakter ima trea tehnoloka revolucija. Kompjuteri, "vjetaka inteligencija", optoelektronika, senzorska tehnika, robotika i sl., danas su ve uobiajeni primjeri elektronske svakodnevice u mnogim oblastima ljudske djelatnosti. Sve ovo ukazuje na nunost, da se i inenjer neelektrotehnike struke upozna sa osnovama elektronike. U prvom periodu razvoja elektronike osnovni elementi u elektronskim kolima bile su vakumske ili gasne elektronske cijevi, koje su danas, zahvaljujui razvoju tehnologije, skoro potpuno ustupile mjesto poluprovodnikim elektronskim elementima i sklopovima, koji imaju vie prednosti i pruaju vie mogunosti razliitih tehnikih primjena. 6.1 Osnovi fizike poluprovodnika Poluprovodnici su vrsti materijali, ija se vrijednost specifine elektrine otpornosti nalazi izmeu otpornosti provodnika i dielektrika, i reda je od 10 3 m do 10 -2 m . Od niza poluprovodnikih materijala u elektrotehnikoj primjeni su tipini silicijum i germanijum. Poluprovodniki materijali imaju znaajnu ulogu u elektronici. Stoga emo ovdje posvetiti odreenu panja razumijevanju strukture i osnovnih osobina ovih materijala. 6.1.1 Energetski nivoi elektrona

Da bi shvatili sutinsku razliku izmeu pojedinih materijala (provodnika, dielektrika i poluprovodnika), pozvaemo se na osnovne pojmove iz atomske fizike. Kao to je poznato, atom se sastoji od pozitivno naelektrisanog jezgra i negativno naelektrisanih elektrona, koji krue po orbitama oko jezgra (slika 6.1).
nivo M L K nivo nivo nivo nivo

a)

b)

Energija

nivo

Slika 6.1 a) Jedan model atoma; b) Energetski nivoi usamljenog atoma.

Elektroni na orbitama imaju tano odreene energije. Da bi elektron preao iz jedne u drugu orbitu neophodno mu je saoptiti energiju, koja je jednaka razlici energija elektrona na tim orbitama (energetski procjepi). Orbite se obiljeavaju slovima: K, L, M, N, O, P i Q, i u svakoj od njih je tano definisan maksimalni mogui broj elektrona. Idui od jezgra ka posljednjoj orbiti, elektroni su sve slabije vezani, tako da je elektronima iz zadnje orbite potrebno najmanje energije za naputanje atoma. Ovi elektroni, koji najlake mogu napustiti atom, nazivaju se valentni elektroni. Posmatrajmo sada ta se deava ako se vie atoma priblii jedan drugom. Elektroni koji

su imali iste energetske nivoe u razliitim atomima, zbog efekata koji se objanjavaju u kvantnoj mehanici, ne mogu zadrati iste vrijednosti energija, ve se svaki energetski nivo cijepa na po vie, veoma bliskih, energetskih podnivoa, formirajui tzv. energetske zone (slika 6.2). Unutar zone, elektroni imaju tano definisane diskretne vrijednosti energije. Ukupna energetska razlika jedne zone je manja od termike energije koju elektron ima na sobnoj temperaturi, te se, stoga, elektron lako kree unutar zone. Razlika energija pojedinih energetskih zona naziva se energetski procjep.

procjep

zone
procjep

Energija

Slika 6.2 Ilustracija energetskih zona i energetskih procjepa.

Veliinom energetskog procjepa definisani su razliiti materijali. Naime, kod izolatora, energetski procjep je toliki da je valentnom elektronu, koji se nalazi u tzv. valentnoj zoni, potrebno saoptiti veliku energiju da bi preao iz valentne zone u zonu slobodnog kretanja - provodnu zonu. Stoga, izolatori imaju veoma mali broj slobodnih nosilaca naelektrisanja (elektrona), a time i nisku elektrinu provodnost. Za razliku od izolatora, kod provodnika se valentna i provodna zona preklapaju, pa postoji veliki broj slobodnih nosilaca naelektrisanja, koji bi, pod dejstvom elektrinog polja, mogli obrazovati usmjereno kretanje (struju). Poluprovodnici se odlikuju procjepom ija je vrijednost, pri normalnoj temperaturi, negdje izmeu one kod provodnika i izolatora. Ilustracija valentnih i provodnih zona, kod svakog od pomenutih materijala, data je na slici 6.3.
provodna zona energetski procjep valentna zona provodna zona provodna zona -

energetski proc. + +

Energija

a) b) c) valentna zona Slika 6.3 ematski prikaz energetskih zona: a) Dielektrika; b) Provodnika; c) Poluprovodnika.

valentna zona

6.1.2 Sopstvene i primjesna provodnost poluprovodnika

Kod istih poluprovodnika, pri temperaturi apsolutne nule, elektroni u valentnoj zoni nemaju dovoljnu energiju da preu u provodnu zonu. Meutim, dovoenjem energije spolja (toplota, svjetlost,...), neki valentni elektroni bivaju sposobni da preu u provodnu zonu. Naputajui valentnu zonu, ovi elektroni za sobom ostavljaju nepopunjenu vezu - upljinu, koja se moe tretirati kao elementarno pozitivno naelektrisanje. Nastajanje para elektrona i upljine naziva se generacija. Neki drugi elektron, koji je takoe napustio atom, sada moe da popuni ovu upljinu. upljinu moe popuniti i neki od susjednih valentnih elektrona, ostavljajui za sobom opet novo mjesto, odnosno novu upljinu. Proces popunjavanja upljina naziva se rekombinacija. Iz samog mehanizma generisanja i rekombinovanja elektrona i upljina, jasno je da su smjerovi kretanja elektrona i upljina suprotni jedan drugom. Takoe, sasvim logino slijedi, da je broj generisanih elektrona, ili upljina (ni odnosno pi), u istom poluprovodniku, uvijek jednak, i

naziva se sopstvena koncentracija elektrona, odnosno upljina. Sopstvena koncentracija, u nekom istom poluprovodniku, moe biti tano odreena za date uslove. Na kraju, napomenimo da je elektrina provodnost istih poluprovodnika jako mala. Zbog toga se, u praktinim primjenama, koriste, ne kao isti, ve sa dodatkom drugih elemenata, koji se nazivaju primjese, i koji poluprovodnicima daju drugaije osobine.
n-tip i p-tip poluprovodnika

Poveanje elektrine provodnosti u praksi se postie dodavanjem odreene primjese (neistoe) poluprovodniku visoke istoe. Dodavanjem hemijskih primjesa ak i u tragovima 1 : 10 6 , postie se znatno poveanje provodnosti. Ovakva provodnost se naziva primjesna provodnost poluprovodnika. isti poluprovodnici, npr., germanium (Ge) i silicium (Si), su etvorovalentni elementi, a primjese treba da budu petovalentni ili trovalentni elementi. Ako se istom poluprovodniku doda petovalentni element (u tehnikoj primjeni to su najee astatan, antimon, arsen i fosfor), koji se sada nazivaju donori, tada e etiri elektrona iz zadnje ljuske, npr. silicijuma, ostvariti kovalentne veze sa etiri elektrona petovalentnog elementa, dok e peti elektron ostati nesparen i slabo vezan. Takav elektron je u stanju da lako napusti atom. Slino, dodavanjem trovalentnog elementa (u tehnikoj primjeni to su najee bor, galijum indijum), koji se sada nazivaju akceptori, tri elektrona obrazuju kovalentne veze, dok etvrta veza ostaje nepopunjena, i tei da se popuni nekim elektronom iz susjednog atoma, na ijem mjestu e ostati upljina. Zavisno od vrste primjese (petovalentni ili trovalentni elementi), razlikuju se n-tip, odnosno p-tip poluprovodnika, respektivno.
Si Si Si e As Si Si Si Si Si Si

e upljina Ga Si

a)

Si

Si

Si

Si

b)

Si

Si

Slika 6.4 Povrinska ema obrazovanja primjesne provodnosti kod silicijuma: a) Sa primjesom astatana; b) Sa primjesom galijuma.

Sa slike 6.4 vidi se da su etiri elektrona astatana formirala kovalentne veze sa atomima silicijuma, dok je peti njegov elektron ostao izvan kovalentnih veza, i time veoma slabo vezan sa matinim atomom. Takvom elektronu je potrebna izuzetno mala spoljanja energija da napusti svoj atom i pree u provodnu zonu. Na taj nain dobijen je poluprovodnik n-tipa. Posmatrajui sliku 6.4b, moe se objasniti stvaranje upljine i negativnog jona. Naime, dodavanjem trovalentnih elemenata istom poluprovodniku, jedna veza ostaje nepopunjena. Ta veza, kao i upljina kod istog poluprovodnika, ima tenju da bude popunjena. Zbog toga je potrebna vrlo mala energija nekom od valentnih elektrona, iz susjednih veza, da je popuni, i time za sobom ostavi pozitivni nosilac naelektrisanja - upljinu. Na taj nain dobijen je poluprovodnik p-tipa. Vano je napomenuti da se, i u n-tipu i u p-tipu poluprovodnika, u kojim su glavni nosioci naelektrisanja elektroni i upljine, respektivno, javljaju i takozvani sporedni nosioci naelektrisanja. Sporedni nosioci su zapravo elektroni u p-tipu i upljine u n-tipu. Takoe, napomenimo i to da je pokretljivost upljina tri puta manja nego pokretljivost elektrona. Pod dejstvom elektrinog polja, u poluprovodniku se uspostavlja kretanje elektrona u smjeru suprotnom od smjera polja, i "kretanje upljina" u smjeru polja. Naravno, imajui u vidu razliite znake naelektrisanja, struje, koje su posljedice ovih kretanja, se algebarski sabiraju.

Ilustracija uticaja elektrinog polja na kretanje elektrona i upljina, data je na slici 6.5
ELEKTRINO POLJE kretanje elektrona STRUJA struja elektrona

kretanje upljina struja upljina

Slika 6.5 Kretanje elektrona i upljina pod uticajem elektrinog polja. 6.2 Poluprovodnike komponente

Poluprovodnikim komponentama nazivamo: diode, tranzistore, tiristore i druge elemente koji se proizvode na bazi poluprovodnikih materijala. One se mogu, sasvim generalno, podijeliti u dvije grupe; aktivne i pasivne komponente. Aktivne imaju osobinu da pojaavaju signale. Pojaanje se vri na raun energije spoljnjeg izvora koji napaja komponentu i obezbjeuje joj normalan rad. Pasivne komponente ne pojaavaju signale, ali imaju vanu ulogu u obradi vremenski promjenljivih signala. Poluprovodnike komponente se proizvode kao diskretne i kao integrisane. Diskretna komponenta je elemenat od odreenog tipa osnovnog elementa kao to su dioda, tranzistor itd. Integrisana komponenta je jedinstveni kristal poluprovodnika u kome su, posebnom tehnologijom, zajedno napravljeni osnovni poluprovodniki elementi istog i razliitog tipa zajedno sa otpornicima, kondenzatorima i njihovim zajednikim vezama. Integrisana tehnologija omoguava, izmeu ostalog, da se elektronska kola proizvode kao jedinstveni monolitni komad vrlo malih dimenzija. Osnovu veine poluprovodnikih komponenata ini spoj dva poluprovodnika razliitog tipa: p-tipa i n-tipa. Komponente se proizvode u veoma irokom spektru i za razliite namjene, pa je i objanjenje njihovog rada razliito. Mi emo se zadrati na osnovnim, koje su najee u upotrebi.
6.2.1 Diode

Poluprovodnike diode su elementi sa dva poluprovodnika sloja (sloj p-tipa i sloj n-tipa). Ovdje e biti razmotreni osnovni principi funkcionisanja diode, kao i aproksimacije koje omoguavaju pojednostavljivanje analize kola sa diodama.
p-n spoj - dioda

Ranije smo konstatovali da su kod n-tipa poluprovodnika glavni nosioci naelektrisanja elektroni, a kod p-tipa poluprovodnika glavni nosioci naelektrisanja su upljine. Posmatrajmo sada to se deava prilikom spajanja p-tipa i n-tipa poluprovodnika (to se u praksi ostvaruje dosta sloenijim tehnolokim postupkom od prostog spajanja). U tom sluaju, kako je koncentracija elektrona u n-tipu mnogo vea nego ovih u p-tipu, dolazi do difuzionog kretanja elektrona i upljina, koje ima za cilj izjednaenje koncentracija u svim djelovima poluprovodnike strukture. Znai, elektroni poinju da se kreu od mjesta vee ka mjestima manje koncentracije, odnosno u smjeru od n-tipa ka p-tipu poluprovodnika. Slino vai i za upljine, koje se kreu od p-tipa ka n-tipu poluprovodnika (slika 6.6a). Prilikom kretanja jednih ka drugim, na samoj granici spoja, dolazi do rekombinacije, odnosno do popunjavanja upljina elektronima. Na taj nain, oko same granice spoja, obrazuje se jedan sloj kojeg su napustili i elektroni i upljine, i

koji sada predstavlja dijelom pozitivno, odnosno dijelom negativno naelektrisanje, respektivno. Kako se oko spoja formiralo, s jedne strane negativno, a s druge pozitivno naelektrisanje, u tom dijelu se uspostavlja elektrino polje, koje ima smjer od pozitivnog ka negativnom naelektrisanju. Odnosno, uspostavlja se polje, iji smjer je takav da se protivi daljem kretanju elektrona, odnosno upljina (smjer kretanja elektrona pod uticajem polja je suprotan od smjera polja). Kada intenzitet polja dovoljno poraste da sprijei kretanje elektrona i upljina, prestaje difuziono kretanje. Tada se kae da se unutar p-n spoja formirala oblast prostornog tovara. Razlika potencijala izmeu krajnjih taaka ove oblasti naziva se potencijalna barijera. Nju veinski nosioci naelektrisanja, sa jedne i druge strane spoja, nisu u stanju da preu pri normalnim uslovima (odsustvo stranog polja). Ovo je ilustrovano na slici 6.6b. Primijetimo, da je uspostavljeno elektrino polje, unutar oblasti prostornog tovara, najjae na samoj granici spoja, jer se, samo u tim takama, polja od svih dipola (pojedinano) sabiraju (slika 6.6b).
p n + + - - - - - + + + + + + - - - - - + + + + + + - - - - - + + + + p + + + + + + oblast prostornog tovara

+ + - + + - + + - -

+ - - - + + + - - - + + + - - - + +
E

+ + +

n + + +

+ + +

a)

b)

Slika 6.6 p-n spoj. a) Trenutak stvaranja; b) Oblast prostornog tovara.

Na sobnoj temperaturi (uz uobiajenu koncentraciju primjesa), razlika potencijala ove barijere iznosi oko 0,2V za silicijumske, odnosno oko 0,6V za germanijumske diode. Na kraju, napomenimo da je, u prethodnim ilustracijama, pretpostavljeno da su p-tip i n-tip poluprovodnika jednako (simetrino) dopirani.
Direktna i inverzna polarizacija

Vidjeli smo da, po uspostavljanju potencijalne barijere, prestaje kretanje glavnih nosilaca naelektrisanja sa jedne na drugu stranu spoja, i obratno. Postavlja se pitanje, na koji nain iskoristiti prisustvo velikog broja elektrona u n-tipu i upljina u p-tipu poluprovodnika za uspostavljanje struje kroz diodu. Namee se jedno veoma logino rjeenje, a to je da treba otkloniti uzrok prestanka kretanja glavnih nosilaca naelektrisanja. Naime, da bi se obezbijedilo dalje kretanje glavnih nosilaca, neophodno je napon potencijalne barijere oboriti, odnosno smanjiti uspostavljeno polje, koje je uzrokovalo prekid kretanja naelektrisanja. Ovo se moe ostvariti ako se dioda prikljui na spoljanji izvor, ije polje e biti suprotno od polja uspostavljenog unutar oblasti prostornog tovara (direktna polarizacija diode). Tada se smanjuje potencijal koji je bio barijera za kretanje glavnih nosilaca, pa se, na taj nain, uspostavlja njihovo kretanje, ija posljedica je struja kroz diodu u smjeru suprotnom od smjera kretanja elektrona (prema konvenciji) u njoj. Postavlja se pitanje da li e se, prelaskom elektrona iz n-tipa, naruiti struktura u p-tipu. Ovo se ne deava jer su elektroni u p-tipu sporedni nosioci, te se, praktino, u potpunosti rekombinuju uz samu oblast prostornog tovara. Ovo isto vai i za upljine. Direktna polarizacija diode prikazana je na slici 6.7a. Struja koja se uspostavlja pri direktnoj polarizaciji naziva se esto i direktna struja. Inverzna polarizacija se ostvaruje kada se izvor vee na nain kojim e se poveavati elektrino polje unutar oblasti prostornog tovara, odnosno kao na slici 6.7b.

P I
+

N I U

D
+

P
U

N U
b)

D U

a)

Slika 6.7 Polarisanje dioda: a) direktno, b) inverzno

U ovom sluaju, oigledno je da se onemoguava kretanje glavnih nosilaca kroz p-n spoj, jer se oblast prostornog tovara, odnosno potencijalna barijera, poveava. Meutim, primijetimo da ovakvo polje odgovara slobodnim manjinskim nosiocima naelektrisanja, elektronima u p-tipu i upljinama u n-tipu poluprovodnika. Kako, iako u jako malom broju, ovi sporedni nosioci postoje, to se, pri inverzno polarisanom p-n spoju, ipak uspostavlja neka veoma mala struja, koja se, u skoro svim praktinim analizama, zanemaruje.
Strujno naponska karakteristika diode

Prethodna analiza omoguila nam je da shvatimo postupke direktne i inverzne polarizacije. Meutim, na osnovu dosadanje analize, ipak nismo u stanju da preciznije odredimo zavisnost struje kroz diodu od dovedenog napona direktene, ili inverzne, polarizacije. Postoje veoma sloene matematike analize koje opisuju ove zavisnosti. Sigurno najpouzdanija i najoiglednija je analiza koja se bazira na snimanju strujno-naponske (U-I) karakteristike. Ovo snimanje izvodi se prema emi na sl. 6.8. Otpornikom (potenciometrom) Rr (sl.6.8) mijenjamo napon U, iju vrijednost mjerimo voltmetrom (V), a vrijednost jaine struje I kroz diodu (D) mjerimo ampermetrom (A). Na sl.6.8 prikazana je direktna polarizacija (direktni smjer ili provodni smjer), a inverzna polarizacija se postie promjenom polarizacije izvora (E). Rezultati snimanja dati su takoe na sl.6.8, a za analizu koristimo sl. 6.9.
I (mA) I A V U Rr E -U (V)
10 10 10 1
3 2

100 80 60 40 01 20 Ge Si

U (V)

0.2 0.4 0.6 0.8 1 Si 10

-5 -4 -3 -2

10 Ge 10 10

-I (mA)

Slika 6.8 ema mjerenja karakteristika i karakteristike diode

Uoimo sa slike 6.9a dvije karakteristine take - prvu koja predstavlja tzv. napon praga Vk (ili napon koljena) poslije koga struja kroz diodu poinje naglo da raste, i drugu taku ("pregorijevanje"), koja predstavlja napon kojim bi se unitila dioda iz razloga to bi, pod njegovim uticajem, dolo do nepoeljnog poveanja temperature diode, do mjere pri kojoj poluprovodnici gube svoja svojstva.

I I max

pregorijevanje

I - Vp taka proboja v

a)

Vk

b)

Slika 6.9. Karakteristika diode: a) Direktna polarizacija; b) Inverzna polarizacija.

Pri naponima inverzne polarizacije, struja kroz diodu jednaka je struji inverzno polarisanog p-n spoja, i ona je veoma mala. Meutim, i pri ovakvoj polarizaciji, postoji ogranienje. Naime, ukoliko se inverzni napon isuvie povea (u apsolutnom iznosu), dolazi do tzv. proboja diode. Proboj moe nastati zbog tzv. lavinskog efekta koji emo opisati. Poveanjem napona inverzne polarizacije, poveava se inverzno polje unutar potencijalne barijere. Ovo polje ubrzava slobodne elektrone, i pri nekoj vrijednosti saoptava im dovoljnu energiju da oni, pri sudaru sa vezanim elektronima, oslobode novi par elektron - upljina. Ako novoosloboeni elektroni imaju dovoljne energije da generiu nove parove elektron - upljina, proces e se nastaviti poput lavine. Lavinski proces poinje na samoj granici p-n spoja (gdje je polje najjae). Visokim naponom inverzne polarizacije moe se nepovratno razoriti struktura diode.

Parametri diode
Parametri diode su veliine koje karakteriu ponaanje diode. Osnovni parametar diode je njena inverzna struja zasienja, koja se kree od 10-8 do 10-2 mA za germanijumske i od 10-12 do 10-6 mA za silicijum diode. Drugi vaan parametar diode je njena otpornost. Razlikujemo statiku i dinamiku otpornost diode. Statika se definie kao odnos napona na diodi i struje koja protie kroz diodu i nema neki tehniki znaaj. Dinamika ili unutranja otpornost diode definie se za taku na karakteristici (U0, I0) na sljedei nain: 1 Ri = dI U = U0 dU Sljedei parametar je maksimalni inverzni napon diode, pri kome dolazi do proboja. Ako se pri proboju struja kroz diodu ne ogranii, npr. nekim spoljnim otporom, kumulativno poveanje struje imae za posljedicu preveliko zagrijavanje spoja, tako da e se on razoriti. Silicijumske diode imaju vei inverzni napon od germanijumskih. Karakteristike diode u znaajnoj mjeri zavise od temperature spoja. Temperatura p-n spoja zavisi od disipacije na spoju koja je jednaka proizvodu struje kroz spoj i napona na njemu. Maksimalna temeperatura spoja predstavlja osnovno ogranienje u radu poluprovodnikih dioda. Ukoliko je ova temperatura vea od maksimalne, nastaje termiki proboj koji moe da ima za posljedicu razaranje p-n spoja.

Aproksimiranje diode
Razmatrajui diodu, ukazali smo da se, u njoj, odvijaju sloeni procesi, koji, da bi se opisali, zahtijevaju dosta sloen matematiki aparat. Meutim, najee, prilikom analize kola sa diodama, potrebno je usvojiti neke aproksimacije. U tom smislu, zavisno od eljene tanosti, najee se upotrebljavaju tri aproksimacije karakteristika diode. Prva, i najgrublja, aproksimacija podrazumijeva diodu kao idealni prekida (idealna dioda). Naime, kad je direktno polarisana, dioda se posmatra kao zatvoreni prekida u kolu. U sluaju inverzne polarizacije, dioda se posmatra kao otvoreni prekida. Karakteristika i ilustracija idealne diode dati su na slici 6.10.

inverzna polarizacija idealna dioda prekida

a)

b)

direktna polarizacija

Slika 6.10. Idealna dioda. a) Karakteristika; b) Ilustracija.

Ukoliko napon izvora nije mnogo vei od napona praga diode, pribjegava se drugoj (manje gruboj) aproksimaciji diode. Ovako aproksimirana dioda prikazana je na slici 6.11. Izvor sa slike ekvivalentira djelovanje potencijalne barijere. Za sluajeve kad otpornost diode ima red veliine isti kao i otpornosti prikljuene u kolu, koristi se trea aproksimacija, prikazana na slici 6.12, gdje Rd predstavlja otpornost diode pri direktnoj polarizaciji.

I
Vk

v
Vk a) b) idealna dioda

Slika 6.11. Druga aproksimacija. a) Karakteristika; b) Ekvivalentno kolo.

I
V
+ k -

v
V a)
k

b)

idealna dioda

Rd

Slika 6.12. Trea aproksimacija. a) Karakteristika; b) Ekvivalentno kolo.

Vrste dioda
Postoji vie razliitih dioda, sa razliitim osobinama i za razliite primjene. Mi emo se samo ukratko osvrnuti na neke od njih.

Svjetlea dioda (LED)

LED dioda (light emitting diodes), kao to joj samo ime kae, ima osobinu da, pri direktnoj polarizaciji, emituje svjetlost. Emitovana svjetlost moe biti (i najee je) iz vidljivog spektra (crvena, uta,...), ili iz nevidljivog (infracrvena). LED diode se najee upotrebljavaju kao indikatori nekog stanja, i, praktino, srijeu se u skoro svim elektronskim ureajima. Polarizacija LED diode vri se na nain prikazan na slici 6.13a. Jedna od primjena (indikacija stanja) data je na slici 6.13b, na kojoj je prikazan jedan segmentni indikator za ispisivanje cifara, odnosno brojeva.

a +V R e f g c d b

a)

b)

Slika 6.13 a) LED kao indikator; b) Sedmosegmentni indikator cifara.

Princip funkcionisanja indikatora sa slike 6.13b jednostavno je shvatiti, npr. iz primjera prikazivanja cifre 6, kad je neophodno da budu direktno polarisane diode: a, c, d, e f i g.

Fotodiode i optoizolatori

+V R izlazni napon

a)

b)

Slika 6.14 a) Fotodioda; b) Optoizolator.

Kod fotodioda normalan reim rada je pri inverznoj polarizaciji. Fotodiode imaju osobinu da, pod uticajem svjetlosti, provode u inverznom smjeru. Nain polarizacije fotodiode dat je na slici 6.14a. Napomenimo da, zavisno od intenziteta svjetlosti, zavisi struja kroz diodu (pri jaoj osvjetljenosti i struja je jaa). Mogue je, kombinacijom LED i fotodiode, da se dobije skoro idealan sklop za galvansko odvajanje, koji se naziva optoizolator.

Varikap dioda
Kada je signal doveden na diodu brzopromjenljiv u vremenu, p-n spoj pokazuje odeene reaktivne osobine, u prvom redu kapacitivnost. Ova osobine koristi se kod varikap diode, kod kojih je inverzna polarizacije normalan reim rada. Promjenom napona inverzne polarizacije mijenja se kapacitet diode, to se koristi u elektrinim kolima gdje je potrebna naponski kontrolisana kapacitivnost.

Zener dioda
Normalan reim rada Zenerove diode je inverzna polarizacija pri naponu proboja. Zenerov proboj nastaje pri relativno niskim naponima inverzne polarizacije (npr. 6V), to znai da se za male promjene napona na diodi dobiju vrlo velike promjene struje, odnosno da napon na diodi ostaje praktino konstantan i pri znatnim promjenama struje kroz diodu. Ova dioda se koristi za stabilizaciju napona i dobijanje referentnih jednosmjernih napona. Strujno naponska karakteristika Zener diode data je na slici 6.15a.

V -V Ii Rz= V / I i a) -I b) Vz V

Slika 6.15 a) Karakteristika Zener diode; b) Simbol Zener diode.

6.2.2 Tranzistor Princip rada

Tranzistor se sastoji od dva p-n spoja, kod kojih je jedna oblast zajednika za oba spoja, i naziva se baza. Zavisno od toga kakvog je tipa zajednika oblast, razlikuju se n-p-n i p-n-p tranzistori. Oblasti s jedne i druge strane baze, iako od istog tipa poluprovodnika, nisu identine. Naime, jedna je jae dopirana od druge. Prikljuak na jae dopiranoj oblasti naziva se emitor E, a na drugoj oblasti kolektor C. Razmotrimo sada tzv. aktivni reim rada n-p-n tranzistora, pri emu se slina analiza moe provesti i za p-n-p tranzistor. U aktivnom reimu, spoj baza emitor mora biti direktno polarisan, dok spoj baza kolektor treba inverzno polarisati, kao to je to pokazano na slici 6.16.
n E
- --- - - -- - -- -- - - - - - -- - - - - - + + + + Ed VBE

p
- + + - + + - + + - + + + + + + Ei + + + + + + + +

n
- - - - - - - -

V CB

Slika 6.16 Tranzistor n-p-n tipa u aktivnom reimu rada - principska ema
U ovom sluaju, elektroni, koji su glavni nosioci u emitoru E, nesmetano prolaze potencijalnu barijeru spoja emitor baza i prelaze u oblast baze. Treba napomenuti da je, zbog velike dopiranosti emitora, broj slobodnih elektrona mnogo vei nego broj upljina u njemu. Obzirom da je baza p tip poluprovodnika, za oekivati bi bilo, da se u njoj rekombinuje veliki broj elektrona iz emitora. Meutim, do toga nee doi, poto je baza tehnoloki izvedena tako da ima veoma malu irinu, takvu da samo neznatan broj elektrona uspije da se rekombinuje u njoj. Veinski dio elektrona, koji se nije rekombinovao u bazi, difuzijom dolazi do drugog spoja bazakolektor, koji je, kao to je ve reeno, inverzno polarisan (njegovo polje ima smjer suprotan kretanju elektrona). Takvo polje pogoduje kretanju elektrona, odnosno, ono ih ubrzava i prosljeuje kolektoru C. Kako je smjer struje suprotan smjeru kretanja elektrona, vidimo da se, na ovaj nain, struja iz kolektora, uz male izmjene, prenosi do emitora. Simboli n-p-n i p-n-p tranzistora dati su na slici 6.17.

C B a) E b) B

Slika 6.17 Simbol bipolarnog tranzistora za tipove: a) n-p-n; b) p-n-p.

Statike karakteristike tranzistora

Za bolje razumijevanje rada tranzistora, veoma vane su njegove statike karakteristike. One predstavljaju grafike prikaze odnosa ulaznih, ili izlaznih struja, i ulaznih, ili izlaznih, napona. Prije prelaska na samu analizu, potrebno je jednu od elektroda (prikljuaka) uzeti za zajedniku. Neka to bude, u ovom sluaju, emitor. Tada se kae da je tranzistor u spoju sa zajednikim emitorom. Spoj sa zajednikim emitorom je za praksu najinteresantniji sluaj. Osim toga, postoje i spoj sa zajednikom bazom i spoj sa zajednikim kolektorom. Tipini izgledi familija: ulaznih, prenosnih i izlaznih karakteristika, za tranzistor u spoju sa zajednikim emitorom, dati su na slici 6.18. Sa familije ulaznih karakteristika, vidi se da se, poveanjem napona kolektor-emitor, pomou koga se vri inverzna polarizacija spoja baza-kolektor, struja baze smanjuje, jer se, poveanjem napona inverzne polarizacije, poveava irina oblasti prostornog tovara, to ima za posljedicu smanjenje efektivne irine baze, odakle slijedi i smanjenje struje rekombinacije u bazi, i poveanje struje inverzno polarisanog p-n spoja, te se, na taj nain, smanjuje i rezultantna struja baze. Poveanjem napona kolektor - emitor, poveava se struja kolektora Ic , zbog toga to se, u uoj bazi, rekombinuje manji broj elektrona dospjelih iz emitora. Na izlaznim karakteristikama, oznaena su dva reima rada tranzistora; zasieni i aktivni. Pri aktivnom reimu kolektorske struje su praktino nezavisne od napona kolektor-emitor. Zavisnost ipak postoji, i ogleda se u blagom nagibu karakteristika. S druge strane, reim zasienja nastupa pri direktnoj polarizaciji oba p-n spoja (sama granica je kada su naponi kolektor-emitor i emitor-baza jednaki, jer je, u tom sluaju, napon kolektor-baza, koji je razlika ova dva napona, jednak nuli). Sa statikih karakteristika je oigledno, da je, u aktivnom reimu, kolektorska struja zavisna samo od ulaznog napona baza-emitor, odnosno od ulazne struje baze, to nije sluaj kada je tranzistor u zasienju.
IB ( )
VCE1 V CE2

IC (mA)

VCE1 VCE2

VCE1 < VCE2

VCE2 < VCE1

VBE ( V )

V BE ( V )

a) C IB + E c) VBE IC VCE IC
zasien

b)

aktivan IB5 IB 4 IB3 IB2 IB1

B +

VBE

VEr

VCE

Slika 6.18 Statike karakteristike tranzistora: a) Ulazna; b) Prenosna; c) Izlazna.

Pri radu sa tranzistorom, neophodno je poznavati ogranienja koja postoje u pogledu dovedenih napona na njegovim krajevima, kao i struja kroz njega, pri kojima nee doi do

njegovog oteenja. Unutar tih ogranienja nalazi se tzv. oblast sigurnog rada tranzistora. Ta oblast ograniena: maksimalnom snagom disipacije iznad koje bi se tranzistor zagrijavao do oteenja, naponom proboja inverzno polarisanog p-n spoja i maksimalnom strujom pri kojoj nee doi do pregorijevanja veza unutar kuita tranzistora. Posebne vrste tranzistora, kod kojih se struja uspostavlja zahvaljujui djelovanju elektrinog polja, nazivaju se tranzistori sa efektom polja. Postoji vie vrsta, ali mi emo razmatrati samo dvije JFET, ili, skraeno, FET (field effect transistor) i MOSFET (metal oxide semiconductor field effect transistor),

FET (field effect transistor)

FET-ovi su tranzistori koji se sastoje od po dvije oblasti p ili n tipa poluprovodnika izmeu kojih se nalazi jae dopirana oblast (kanal) suprotnog tipa. Zavisno od toga da li je kanal n ili p tipa, razlikuju se n kanalni i p kanalni FET-ovi, iji simboli su dati na slici 6.19.
D (Drain) (Gate) G (Gate) G S (Source) D (Drain)

n-kanalni

p-kanalni

S (Source)

Slika 6.19 Simboli n-kanalnog i p-kanalnog FET-a.

Na slici 6.19: sa G je oznaen prikljuak koji se naziva gejt (analogan bazi kod bipolarnog tranzistora), D predstavlja drejn, a S sors (analogni kolektoru i emitoru, respektivno). Da bismo analizirali rad n kanalnog FET-a, posmatrajmo njegovu strukturu sa naponima polarizacije prikazanim na slikama 6.20a i 6.20b. Sa slike 6.20, jasno je da FET, kao i bipolarni tranzistor, ima dva p-n spoja, pri emu su, u ovom sluaju, oba inverzno polarisana naponom VGS . Za uspostavljanje struje od drejna ka sorsu, koristi se elektrino polje dobijeno pomou izvora V DS . Pod uticajem elektrinog polja, elektroni se kreu od sorsa ka drejnu, to ima za posljedicu struju suprotnog smjera.
D D

G +

p VGS + S

p n S

p + -

VGS

VDS

a)

b)
Slika 6.20 Principske eme FET-a: a) bez b) sa prikljuenjem napona VDS.

6.2.3 Tiristori
Tiristor je poluprovodnika komponenta ije su karakteristike veoma bliske idealnom prekidau. Naime, tiristori imaju dva mogua stanja. U jednom stanju impedansa tiristora je vrlo velika, a struja kroz njega praktino je jednaka nuli. U drugom stanju, impedansa tiristora je praktino jednaka nuli, to znai da praktino ne predstavlja nikakav otpor proticanju struje kroz

njega, ve je struja kroz njega ograniena samo spoljnjim otporom. Prelazak iz jednog u drugo stanje vri se najee kontrolisano Tiristor se realizuje za struje od nekoliko ampera do nekoliko kiloampera, i za napone od nekoliko desetina volti do nekoliko kilovolti. Njegova struktura prikazana je na slici 6.21a, a njegov simbol na slici 6.21b.
K n2 p2 n1 p1
katoda

G 3 2 1

K G

anoda

a)

b)

Slika 6.21 Tiristor: a) Struktura; b) Simbol.

Kako se vidi sa slike 6.21a, tiristor ine slojevi p-n-p-n, posmatrajui od anode prema katodi. Kod tiristora, pored anode (A) i katode (K), postoji jo jedna elektroda G (gate) na sloju p2, koja se naziva upravljaka elektroda. Sloj p2 realizuje se kao dosta tanji od ostalih slojeva. Spoljanji slojevi (p1 i n2) realizuju se kao jako dopirani, a unutranji slojevi (n1 i p2) kao slabo dopirani. Kada je anoda A na niem potencijalu od katode, tada su spojevi 1 i 3 inverzno polarisani, tiristor je zatvoren i kroz njega ne moe da tee struje (osim veoma slabe inverzne struje). Ovo stanje predstavljeno je inverznom ili zapornom karakteristikom na slici 6.22. Kada je anoda na viem potencijalu od katode, (kolo upravljake elektrode otvoreno), tada su spojevi 1 i 3 direktno polarisani, dok je spoj 2 inverzno polarisan, opet je tiristor zatvoren, tj struja kroz tiristor nee tei, odnosno moe da tee samo struja jednaka inverznoj struji spoja 2. Ovo stanje predstavljeno je karakteristikom blokiranja tiristora na slici 6.22. Dakle, pri otvorenom upravljakom kolu (na elektrodi G nema napona) tiristor ne provodi struju, bez obzira da li je na anodi pozitivan ili negativan napon u odnosu na katodu. Na slici 6.22 prikazan je tipini oblik karakteristike tiristora I u opsegu zaporne (inverzne) karakteristike i u opsegu karakteristike blokiranja, tiristor praktino predstavlja otvoren prekida (impedansa tiristora vrlo velika, struja kroz tiristor zanemarljivo mala). Pri inverznom naponu Vi max i pri direktnom naponu Vd max , koji predstavljaju karakteristine parametre tiristora, i koji su priblino jednaki po intenzitetu, dolazi do tzv. lavinskog proboja. Ne treba dozvoliti da doe do lavinskog proboja, jer tada moe doi do razaranja tiristora.
I katakteristika vo| enja

Iu> 0 3 V i max zaporna karakteristika Vot 1 Iu = 0 2 karakteristik blokiranja V V d max

Slika 6.22 Karakteristike tiristora

Naglasimo da smo do sada razmatrali rad tiristora pri otvorenom kolu upravljake elektrode G. Dovoenjem razliitih napona na upravljaku elektrodu G, moe se upravljati naponom otvaranja ("paljenja") tiristora Vot. Naime, kad je G pozitivno u odnosu na K, to

omoguava da se u sloj p2 uvedu dodatni nosioci, to omoguava da se tiristor prevede iz opsega blokiranja u opseg provoenja tiristora. U tom sluaju, tiristor se moe posmatrati kao dvije redno vezane diode. Na prevoenje tiristora iz stanja blokiranja u stanje provoenja moe se djelovati i jainom upravljake struje. Jaa upravljaka struja izaziva "paljenje" tiristora pri niem naponu Vd . Napomenimo takoe, da prelazak tiristora iz stanja blokiranja u stanje voenja zavisi i od temperature na spojevima. Pri viim temperaturama spojeva, prelazak iz stanja blokiranja u stanje voenja deava se pri niem direktnom naponu. Ako je temperatura spoja nedozvoljeno visoka, moe se desiti da tiristor uopte ne moe da blokira. Zbog toge se hlaenju tiristora mora posvetiti posebna panja. Kada se tiristor otvori, tj. kad pree u stanje provoenja, nije vie neophodna struja upravljakog kola, da takvo stanje odrava. Dakle, za otvaranje tiristora dovoljno je na G dovesti naponski impuls relativno kratkog trajanja, jer se stacionarno stanje provoenja tiristora uspostavlja relativno brzo (reda s). Nakon dovoenja u stanje provoenja, tiristor moe ponovo zatvoriti (blokirati) tek nakon to se smanji napon do neke vrijednosti, koja e sniziti struju kroz kolo ispod neke vrijednosti karakteristine za tiristor (struja odravanja tiristora). Zatvaranje tiristora moe se, dakle, vriti samo snienjem napona na njegovim krajevima, tj. smanjenjem struje kroz njega ispod vrijednosti struje odravanja. Tiristori imaju veoma irok spektar primjene. Mogu se koristiti kao prekidai, ispravljai naizmjenine struje u jednosmjernu, pretvarai jednosmjerne struje u naizmjeninu, pretvarai naizmjenine struje jedne uestanosti u naizmjeninu struju druge uestanosti.

6.2.4 Integrisana kola

Kada je na jednom kristalu proizvedeno vie tranzistora, dioda i pasivnih elemenata (R,C), koji su meusobno povezani, dobiju se kola koja nazivamo integrisana kola (monolitska). Za kristal silicijuma, na kome je realizovano integrisano kolo, u upotrebi je naziv ip (Chip). Pri proizvodnji integrisanih kola, mora se voditi rauna da pojedini elementi moraju biti meusobno izolovani. Zatim, proizvodnja pasivnih elemenata (kondenzatora i otpornika) sasvim se razlikuje od proizvodnje dioda i tranzistora. Postoji vie tehnika proizvodnje integrisanih kola. Naveemo samo tehniku izolovanja i tehniku tankih filmova. Jedan jedini kristal silicijuma, koji ini integrisano kalo, moe da sadri veliki broj razliitih elemenata; tranzistora, dioda, otpornika i kondenzatora. Broj elemenata moe da iznosi ak i vie hiljada. Ovako veliki broj aktivnih i pasivnih elemenata postavlja niz problema. Najvaniji meu njima su razmjetaj elemenata, interno povezivanje i poveanje gustine pakovanja. Ogranienje u gustini pakovanja je disipirana snaga. Naime, svaki element disipira (rasipa) odreenu snagu, to rezultira poveanjem temperature ipa, a time utie i na vrijednosti performansi elemenata ipa.
6.3 Osnovi pojaavake tehnike

Pojaanje naizmjeninih signala, jedna je od najvanijih primjena aktivnih elektronskih elemenata. No, i u drugim primjenama, u osnovi primjene stoji rad aktivnog elementa kao pojaavaa. Aktivni elementi se mogu upotrijebiti za pojaanje struje, napona i snage, mada ove primjene ne treba smatrati striktno odvojenim. Naime, kada se govori o pojaavau napona, treba smatrati da je pojaava prevashodno namijenjen pojaanju napona, to ne znai da izlazna snaga nije daleko vea od ulazne.

6.3.1 Mjerni pojaavai Osnovni zadatak mjernih pojaavaa je pojaanje slabih strujnih i naponskih signala, dobijenih pri mjerenju razliitih fizikih veliina. Ulazna (mjerena) veliina Xul dovodi se na ulaz pojaavaa (sl.6.23), a na njegovom izlazu dobije se pojaana elektrina veliina Xiz.

Up A

Xul

Xiz

Slika 6.23 Blok ema pojaavaa

Zahvaljujui pomonom izvoru, sa koga se dovodi napona Up, generalno, snaga na izlazu pojaavaa viestruko je vea od snage koju pojaava uzima na ulazu. Zavisno od izvedbe pojaavaa postie se manje ili vie pouzdan odnos izmeu izlazne i ulazne veliine. Pojaanje ulazne veliine moe se ostvariti upotrebom tranzistora, magnetnih pojaavaa i sl. Od pojaavaa se redovno zahtijeva stalan odnos izmeu izlazne i ulazne veliine, tj. zahtijeva se stalno pojaanje A: U A = iz = const. U ul Generalno, ovaj odnos nee biti konstantan, ve e zavisiti od veliina ulaznog i pomonog napona kao i od "starenja" upotrebljenih elemenata u pojaavau, iji se parametri tokom vremena mogu promijeniti. Zadovoljavajua stabilizacija pojaanja se postie primjenom negativne povratne sprege
Up , Uul
Uiz

Iiz
R1 R2

Uul

Uiz

Uul

U'ul
R

Uiz

a) b) Slika 6.24 Pojaava sa negativnom povratnom spregom a) Naponskom, b) Strujnom Na sl. 6.24a prikazana je naponska negativna povratna sprega, kod koje se na ulaz pojaavaa dovodi napon U'ul, proporcionalan izlaznom naponu. Njegov smjer je suprotan smjeru ulaznog napona Uul. Pravilnim i preciznim izborom otpornika R1 i R2 moemo dobiti dovoljno pouzdano stalno pojaanje A. Istina, pojaanje sa povratnom spregom neto je manje od pojaanja bez povratne sprege, ali je ono znatno manje podlono promjenama. U opisanom pojaavau trai se stalan odnos izlaznog i ulaznog napona. Meutim, ee se trae pojaavai sa stalnim odnosom izlazne struje i ulaznog napona. Ovakvi pojaavai nazivaju se pojaavai sa strujnim izlazom, prikazan na sl.6.24b, kod kojega se negativna povratna sprega ostvaruje tako to se na ulaz pojaavaa dovodi pad napona RIiz. I ovdje povratna sprega uzrokuje smanjenje pojaanja.

Tranzistor kao pojaava Do sada smo razmatrali samo tranzistor prikljuen na jednosmjerne napone. i koristili smo njegove statike karakteristike (sl.6.18). Posmatrajmo sada vezu tranzistora, takoe sa zajednikim emitorom, u ijem se izlaznom kolu nalazi otpornik Rp i spoljnji napon U, a na ulaz je doveden napon uul, koji, pored jednosmjernog napona napajanja U0, sadri i promjenljivi napon signala u s = U m sin t (sl.6.25)

Ic

iiz
+ Rc

ib
UBE

iul
B

C E

+ Rp Uiz +

UCE

UU

uul b)

a)

Slika 6.25 ema tranzistora sa zajednikim emitorom.

Kada se na ulaz tranzistora dovede i promjenljivi ulazni napon us, tada e se taj napon superponirati sa postojeim jednosmjernim naponom U0, pa je ulazni napon: u ul (t ) = U 0 + U m sin t Dakle, rezultantni ulazni napon e se mijenjati u ritmu promjene napona signala, to ima za posljedicu promjene struje baze od vrijednosti IB1 do vrijednosti IB2 (slika 6.26a). Ove promjene struje (baze) na ulazu, imaju za posljedicu promjene (kolektorske) izlazne struje, to opet uzrokuje promjene izlaznog napona, ali sa znatno veom amplitudom od amplitude ulaznog napona (slika 6.26b). Sa sl. 6.25b se vidi da je: (6.1) U iz = U R p I iz Jednaina (6.1) predstavlja tzv. radnu pravu tranzistora, i zadovoljena je u taki presjeka sa krivom I iz = f (U iz ) , koja se naziva radna taka tranzistora. Iz jednaina (6.1) je oigledno, da je pri odsustvu izlazne struje, izlazni napon jednak naponu spoljnjeg izvora (U iz = U ) , a pri izlaznom naponu jednakom nuli, izlazna struja jednaka je: U . I iz = Rp Za rad tranzistora sa naizmjeninim naponima, zahtijeva se da radna taka bude to blia sredini radne prave jer se, na taj nain, omoguava najvea promjena izlaznog napona, izazvana promjenama ulaznog napona. Zakljuimo da jednosmjerni naponi i struje iskljuivo slue za dovoenje tranzistora u aktivni reim. Ulazni signali ne smiju imati proizvoljne amplitude, kako radna taka ne bi izala iz oblasti aktivnog rada, jer, u tom sluaju, tranzistor ne bi radio kao pojaava, ve bi ulazio u reime zakoenja i zasienja, ime bi se vrilo izoblienje izlaznog napona. Sa slika 6.26, jasna je potreba da radna taka bude na sredini radne prave. Na taj nain, omoguavaju se jednake maksimalne promjene amplituda izlaznog napona u jednom i u drugom smjeru.
UBE RB IB2 IB1 UBE
ulazni signal UUL

IUL

U Rp

Iiz

IB2 IBQ IB1 U

izlazni signal

Uiz

a)
t

b)

Slika 6.26 Analiza rada tranzistora pomou statikih karakteristika.

Naglasimo da je vremenska promjena izlaznog signala na sl. 6.26b potpuno identina sa vremenskom promjenom ulaznog signala na sl. 6.26a, samo to je amplituda izlaznog signala U iz puta vea i suprotnog znaka. = je pojaanje tranzistora. U ul U prethodnom razmatranju, konstatovali smo da je postavljanje radne take u eljenom dijelu karakteristike veoma bitno, jer se, na taj nain, tranzistor unaprijed projektuje za ograniene ulazne napone, sa tano poznatim maksimalnim odstupanjima. Meutim, problemi mogu nastati onda kad se radna taka, mimo nae volje, pomjeri na jednu ili na drugu stranu radne prave. Ovakvo, neeljeno, pomjeranje radne take moe da nastupi usljed promjene temperature. Iz tog razloga se pri izradi tranzistora posebna panja posveuje njegovom hlaenju.

Pojaavai snage
Pojaavai snage se veoma esto nazivaju i izlazni pojaavaki stepeni, jer se od njih zahtijeva da daju to veu snagu potroau. Ranije razmatrani pojaava sa zajednikim emitorom moe se upotrijebiti za ovu svrhu. U tom sluaju, u cilju poveanja stepena iskorienja, treba omoguiti da se radna taka kree na radnoj pravoj du itavog aktivnog reima na izlaznoj karakteristici. Istovremeno, radna prava treba biti postavljena tako da njena duina izmeu osa bude najvea. Na ovaj nain, dobija se maksimalna izlazna snaga. Treba zapaziti da e kretanje radne take du itavog aktivnog reima imati za posljedicu njen prolazak i kroz nelinearne djelove karakteristike, to e uzrokovati izoblienja pojaanog signala.

Elektrina analogija
Postoji niz fizikih pojava koje se opisuju istim matematikim modelom. Isto tako, postoji niz naina da se izvjesne raunske operacije obave ne neki drugi nain analogan nain. Poluga sa jednim osloncem izmeu svojih krajeva, najprostiji je mehaniki analogni sistem za mnoenje sa konstantom. Silu na jednom kraju poluge, koja uravnoteava silu na drugom kraju poluge, moemo izraunati iz odnosa duina krakova poluge. Postoji niz ureaja koji omoguavaju analogno raunanje. Mi emo nau panju zadrati na principima analognog elektronskog raunanja, koje je veoma korisno i esto se primjenjuje u naunom i razvojnom radu. U ove svrhe se koristi tzv. analogni elektronski raunar, pomou koga se, na relativno jednostavan nain, moe simulirati rad elektrinih, mehanikih, termikih, tehnolokih i drugih sistema, i tako pratiti proces ili rad nekog fizikog sistema. Mijenjajui poetne uslove, ulazne vrijednosti i parametre, i posmatrajui neposredno rezultate, moe se relativno brzo, jeftino i jednostavno doi do rjeenja koje obezbjeuje optimalan rad sistema. Analogni elektronski raunar sadri niz operacionih pojaavaa, otpornika i kondenzatora za obrazovanje kola za rjeavanje matematikih operacija. Zatim, generator funkcija raznih oblika napona, osciloskop za praenje vremenskih promjena signala. Osim toga, ureaj mora da ima i izvor jednosmjernog napona za napajanje operacionih pojaavaa. Programiranje raunara sastoji se u sklapanju operacionih pojaavaa u analogni raunar, koji treba da obavi raunske radnje, zahtijevane zadatim jednainama Za bolje razumjevanje principa elektrine analogije i rada analognih elektronskih raunara, potrebno je da seprethodno upoznamo sa nekim elektrinim kolima i elementima.

6.3.2 Operacioni pojaavai

Operacioni pojaavai su specijalna integrisana kola, koja se koriste sa negativnom povratnom spregom. Osobine rezultujueg kola u potpunosti su funkcija samo komponenata vezanih oko pojaavaa. Idealni operacioni pojaava ima sljedee osobine:

-beskonano veliko naponsko pojaanje, -beskonano veliku ulaznu impedansu, -izlaznu impedansu ravnu nuli, vrijeme odziva ravno nuli i -izlazni napon jednak nuli, kada je ulazni napon jednak nuli. Iz ovih osobina idealnog pojaavaa proizilaze dva pravila koja e nam posluiti pri detaljnijim analizama: 1. Kako je ulazna impedansa beskonano velika (realno ona je reda 105), zanemaruju se struje koje ulaze u bilo koji od ulaza u pojaava. 2. Kako je pojaanje beskonano veliko, to je napon izmeu ulaznih krajeva pojaavaa jednak nuli. Svaki elektronski pojaava pojaava manji signal u vei, i, pri tome se nastoji, da pojaanje bude konstantno. Matematiki to znai da se ulazni signal umnoava sa jednom konstantom. Operacioni pojaavai su specijalni pojaavai, koji ulazne signale mogu i da sabiraju, integrale ili diferencijale. Posmatrajmo kolo na slici 6.27.
C Uu R Ui

Slika 6.27 Kolo za diferencijaljenje

Napon uu je ulazni napon, i neka je on neka funkcija vremena. Jednaina dinamike ravnotee elektrinih sila je: q u u Ri = 0 ; imajui u vidu da je: q = idt , imamo: C idt + Ri uu = C 1 Ako elemente u kolu odaberemo tako da je zadovoljeno X C = >> R tada se vrijednost C ulaznog napona moe izraziti kao: idt (6.2) uu C Iz jednaine (6.2) vrijednost za struju i je: du i=C u . dt Kako ta struja protie kroz otpornik R, vrijednost izlaznog napona je: du u i = Ri RC u (6.3) dt Iz izraza (6.3) oigledno je da se izlazni napon na ovom kolu dobija kao izvod ulaznog napona, dakle, ovako formirano kolo se koristi za diferencijaljenje. Za integraljenje se takoe koristi redno R-C kolo (sl.6.28) samo su sada elementi kola odabrani tako da aktivna otpornost bude mnogo vea od reaktivne otpornosti, tj. da zadovoljavaju I= relaciju R>>XC, pa se struja u ovom kolu moe izraziti, npr. u kompleksnom obliku kao uu/R. Iz jednaine dinamike ravnotee elektrinih sila, pisane u kompleksnom obliku: Uu I 1 Ui = = = U u dt (6.4) jC jCR CR vidimo da je izlazni napon srazmjeran integralu ulaznog napona.

Uu

R C Ui

Slika 6.28 Kolo za integraljenje Operacioni pojaavai se izvode sa negativnom povratnom spregom. Primjenom negativne povratne sprege, dobijaju se kola sa interesantnim osobinama. Negativna povratna sprega uspostavlja se tako to se signal sa izlaza, preko kola povratne sprege, dovodi na ulaz operacionog pojaavaa. Na taj nain, dobija se konstantno pojaanje. Dakle, negativna povratna sprega se protivi bilo kakvoj promjeni izlaznog napona. Na ovaj nain, obezbijeena je konstantnost pojaanja operacionog pojaavaa sa kolom negativne povratne sprege. Na slici 6.29a prikazano je kolo operacionog pojaavaa sa povratnom spregom. Otpornik povratne sprege RS povezuje izlaz i ulaz pojaavaa A. Na ulazu je vezan i otpornik R1. Na slici 6.29b prikazana je uobiajena blok-ema ovog kola.
Rs R1 Rs

i1 ug ui uu

R1

is
A

uu

ug

ui

a) b) Slikja 6.29 a) Operacioni pojaava, b) ematski prikaz Kako se operacioni pojaavai izrauju sa beskonano velikom ulaznom impedansom (idealni), to znai da struja na ulazu u pojaava mora biti jednaka nuli, tako da je zbir struja i1 i iS koje se sastaju u voru na ulazu u pojaava, jednak nuli, tj. uu u g ui u g (6.5) + =0 R1 Rs kako je u i = Au g (A je pojaanje) jednaina (6.5) se moe pisati na slijedei nain:
uu ui ui 1 1 + + R R =0 R1 R s A 1 s odakle dobijamo vrijednost izlaznog napona: R u u uu s R1 R1 (6.6) = ui = Rs 1 1 1 1 +1 + R1 R s A R1 R s 1 A Poto je pojaanje A kod realnih pojaavaa A>105, a vrijednost otpornika R1 i Rs se uvijek odaberu tako da bude zadovoljeno: R A >> s + 1 R 1 to znai da se izraz (6.6) svodi na: R (6.7) u i u u s R1 Dakle, izlazni napon je u opoziciji (suprotnog znaka) sa ulaznim naponom i umnoen je konstantom Rs/R1 pojaanjem.

Sumator
Sabiranje vie ulaznih napona ostvaruje se kolom predstavljenim na slici 6.30.

un u2 u1

Rn

Rs

R2 R1

ug

ui

Slika 6.30 Sabira (sumator)

Poimo od injenice da je struja na ulazu u pojaava jednaka nuli, pa je zbir svih struja u voru g jednak nuli: u1 u g u 2 u g u n u g ui u g + + ... + + =0 (6.8) R1 R2 Rn Rs Poto je u g = u i / A , a kako je pojaanje A vrlo veliko, moemo uzeti da je ug zanemarivo po

veliini u odnosu na ulazne napone u1, u2, .... un, pa se jednaina (6.8) moe pisati: u u u1 u 2 + + ... + n i R1 R2 Rn Rs pa je izlazni napon: R R R (6.9) u i = u1 s + u s + ... + u n s R R2 Rn 1 Izlazni napon sastoji se, dakle, od zbira ulaznih napona, od kojih je svaki pomnoen konstantom, koja se moe slobodno izabrati. Cio izraz je pomnoen sa 1, pa da bi se dobio stvarni zbir, potrebno je da taj napon proe kroz operacioni pojaava podeen za mnoenje sa 1.

Integrator
ema integratora data je na slici 6.31. Kao to se sa slike vidi, umjesto otpornika za povratnu spregu Rs, ovdje je postavljen kondenzator C, koji djeluje kao integralei element.
C R

ic

u1

ug

ui

Slika 6.31 Integrator Kao i ranije, posmatraemo zbir struja u voru na ulazu u pojaava. Struja kroz kondenzator C je: dq du iC = =C pa je: dt dt u1 u g d (u i u g ) +C =0 (6.10) R dt Znajui da je pojaanje veliko, slijedi da je ug relativno malo, pa ga zanemarimo, jednaina (6.10) postaje: ui du C i (6.11) R dt

Integralei lijevu i desnu stranu jednaine (6.11) dobijamo: 1 (6.12) ui u1 dt RC Ako parametre R i C u kolu integratora odaberemo, npr. R = 1M i C = 1F , vremenska konstanta RC je 1 sekund, pa je izlazni napon jednak integralu ulaznog. Ako se pusti da ulazni napon dovoljno dugo djeluje na pojaava, tada e i mali konstantni ulazni napon, na izlazu proizvesti vrlo veliki izlazni napon. U praktinim izvedbama, ovaj napon je ogranien sa ogranienjem vremena rada tranzistora kojeg sadri pojaava. Primjetimo da se i na integrator moe prikljuiti vie ulaznih signala, i da e svi oni biti integraljeni.

Diferencijator Vezivanjem otpornika i kondenzatora u kolu operacionog pojaavaa kao na slici 6.32 dobija se diferencijator, ija je osobina da diferencira ulazni napon.
R C

u1

ug

ui

Slika 6.32 Diferencijator

Prvi Kirhofov zakon za vor na ulazu u pojaava je: u1 u g d (u i u g ) +C =0 (6.13) R dt Uzimajui iste pretpostavke kao u prethodnim sluajevima, tj. u g = u i / A; A > 10 5 , pa se napon ug na ulazu zanemaruje, za izlazni napon dobijamo: du u i = RC 1 (6.14) dt Treba napomenuti da se upotreba diferencijatora u raunarima nastoji izbjei (najee podeavajui pisanje diferencijalnih jednaina). Zato? Ako ulazni signal ima veoma strm porast ili pad, njegov izvod moe dati nedozvoljeno visok izlazni napon.
6.4 Energetski elektronski pretvarai

Energetski elektronski pretvarai su ureaji koji meusobno povezuju elektrine sisteme, preko beskontaktnih prekidakih elemenata, ili, kako se esto kae, preko elektronskih ventila. Kako elektronski ventili mogu biti upravljivi i neupravljivi, to i energetski elektronski pretvarai mogu biti upravljivi i neupravljivi. Energetski elektronski pretvarai uvijek se sastoje iz vie sklopova: (vidi sl.6.33) 1- sklop za prilagoavanje pretvaraa na napojnu mreu 2- pretvaraki sklop 3- sklop za prilagoavanje pretvaraa na potroa 4- upravljaki sklop 5- sklop za regulaciju i zatitu

m rea

potroa

Slika 6.33 Blok-ema energetskog pretvaraa

Zavisno od toga kakve sisteme povezuju, energetski elektronski pretvarai se dijele na: -ispravljai; povezuju naizmjenini i jednosmjerni sistem, -invertori (izmjenjivai); povezuju jednosmjerni sistem sa naizmjeninim, -konvertori; povezuju istovrsne sisteme, i mogu biti: -jednosmjerni konvertori; povezuju dva jednosmjerna sistema, i -naizmjenini konvertori; povezuju dva naizmjenina sistema. Za energetske elektronske pretvarae, koji povezuju raznovrsne elektrine sisteme, karakteristino je da je tok energije kroz njih jednosmjeran, a kroz pretvarae koji povezuju istovrsne elektrine sisteme, tok energije je dvosmjeran. Pod idealnim elektronskim energetskim pretvaraem podrazumijevaemo pretvarae koji, svu energiju dovedenu iz jednog sistema na njihov ulaz, predaju na svom izlazu drugom sistemu.

6.4.1 Ispravljai
Ispravljai su elektronski ureaji koji pretvaraju energiju naizmjeninog sistema u energiju jednosmjernog sistema, odnosno povezuju naizmjenine i jednosmjerne elektrine sisteme. Prema nainu povezivanja sa nazmjeninim sistemom, ispravljae dijelimo na jednofazne, trofazne i viefazne ispravljake spojeve. Prema nainu korienja energije naizmjeninog sistema, ispravljaki spojevi mogu da budu polutalasni i punotalasni. Pri ispravljanju, na izlazu se dobije pulsirajui napon, pa, u tom smislu, postoje jednopulsni i viepulsni ispravljaki sklopovi. Prerma stepenu upravljivosti, razlikujemo neupravljive sklopove u kojima su ventili diode i tranzistori, i upravljive ispravljake sklopove, gdje su ventili upravljivi tiristori.

Struktura i opte karakteristike ispravljaa

Opta blok-ema ispravljaa, u koju ulaze: transformator (T), ispravljako kolo (I.K.), filter (F) i stabilizator (S), prikazana je na slici 6.34. Ulazni element ispravljaa predstavlja mrea (M) naizmjeninog napona. Na izlaz ispravljaa vee se potroa (prijemnik) (P).

I.K.

Slika 6.34 Blok-ema ispravljaa.

Svi elementi ispravljaa, na svoj nain, doprinose kvalitetu ispravljanja, odnosno, primjena svakog od njih doprinosi da se realizuju poveani zahtjevi u odnosu na kvalitet izlaza ispravljaa. Savremeni ispravljai razlikuju se prema: funkciji ispravljanja (polutalasno i punotalasno), emi veza elemenata u ispravljakom kolu i prema broju faza izvora naizmjenine struje. Takoe, ispravljai se dijele na neupravljive i upravljive ispravljae. Kod ispravljaa, ulaz je naizmjenina, a izlaz jednosmjerna veliina. Logian je interes da izlaz (jednosmjerna veliina) bude, vie ili manje, blizak po obliku stalnom naponu, ili struji. U vezi sa tim, definie se veliina, na osnovu koje se moe kritiki suditi o kvalitetu ispravljaa, valovitost V W = k 100% ,
Vis

gdje je Vis srednja vrijednost ispravljenog napona, a Vk veliina koja karakterie naizmjeninu komponentu u izlaznom naponu ispravljaa, saglasno slici 6.35.

v Vk Vis t

Slika 6.35 Ilustracija definicije valovitosti.

Nia vrijednost Vk ukazuje na bolji kvalitet ispravljaa. Druga vana veliina, kojom se karakterie kvalitet stabilizatora, a time i ispravljaa kod koga je ovaj primijenjen, je faktor stabilizacije. Ovaj faktor (S) definie se kao odnos relativne promjene ulaznog napona (dVu/Vu) i relativne promjene izlaznog napona (dVi/Vi) stabilizatora. to je vee S, to se stabilizator (a time i ispravlja sa stabilizatorom) smatra kvalitetnijim.

Neupravljiva ispravljaka kola

Neupravljivi ispravljai sadre ispravljaka kola sa ispravljakim diodama. Ova ispravljaka kola realizuju se za polutalasno ili za punotalasno ispravljanje. Kola mogu, takoe, biti realizovana za ispravljanje jednofaznih, ili za ispravljanje viefaznih veliina. Kod polutalasnog ispravljanja ispravljako kolo proputa (ispravlja) samo jednu poluperiodu naizmjenine struje (dovedene u direktnom smjeru), dok se druga poluperioda "gubi" (zbog inverzne polarizacije), i nema je na izlazu. Nedostatak ovakvog ispravljanja je, za najee primjene, nepovoljan oblik izlaznog napona. Punotalasnim ispravljanjem iskoriava se pozitivna i negativna poluperioda naizmjeninog napona, tako da kroz prijemnik, za vrijeme obje poluperiode, tee struja u istom smjeru. Dvije su osnovne koncepcije ispravljakih kola za punotalasno ispravljanje - ispravljako kolo sa transformatorom sa srednjom takom i ispravljako kolo u mostnom spoju - Grecov spoj (Greatz).
D1

i+ vu iD2

i
R

Slika 6.36. Ispravljako kolo za punotalasno ispravljanje sa transformatorom sa srednjom takom.

Ispravljako kolo, sa transformatorom sa srednjom takom, realizuje se prema emi sa slike 6.36. Ispravljanje, u ovom spoju, zahtijeva primjenu transformatora sa srednjom takom u sekundarnom kolu, na ija dva kraja se prikljuuju ispravljake diode. Za vrijeme pozitivne poluperiode na ulazu, naponi na sekundaru transformatora su takvih smjerova da je direktno polarisana dioda D1, a inverzno dioda D2. U toku negativne poluperiode ulaznog napona, situacija je obrnuta - provodi dioda D2, dok je dioda.D1 zakoena. Primijetimo da, u oba sluaja, struja kroz potroa R ima isti smjer, te su, stoga, obje poluperiode ulaznog napona iskoriene, pa se na izlazu dobija napon u tzv. punotalasnom obliku. Radi jednostavnosti, diode su posmatrane kao idealni elementi.

D1 D2

ii R i+
vu a)

D1

i+ i+
D4

iD2

iR

i+
D3 D4

R i+ ib)

D3

i-

vu

vu

c)

Slika 6.37 Grecov spoj: a) Potpuna ema; b) Ekvivalentna ema za pozitivni polutalas; c) Ekvivalentna ema za negativni polutalas.
Grecov spoj realizuje se prema emi prikazanoj na slici 6.37a. Pozitivni polutalas ulaznog napona polarie u direktnom smjeru diode D1 i D4 (slika 6.37b), ega je posljedica pojava pozitivnih polutalasa struje i+ kroz potroa (R). S druge strane, negativni polutalas ulaznog napona polarie u direktnom smjeru diode D2 i D3 (slika 6.37c), pa otuda negativni polutalasi struje i- kroz potroa. Ukupna struja kroz potroa jednaka je sumi ove dvije struje i=i++i-, kako je to pokazano na slici 6.37a. Nekad se zahtijeva da se izlazni napon dijagonale mosta, za isti ulazni napon, povea. Jedan od jednostavnih naina da se to postigne realizuje se tako to se, umjesto dioda D2 i D4, u most veu kondenzatori odgovarajuih kapacitivnosti (C2 i C4), kako je to pokazano na slici 6.38. Za vrijeme pozitivne poluperiode, kad je dioda D1 otvorena, kondenzator C2 se puni do amplitudske vrijednosti Vm. Za to vrijeme, dioda D3 je zatvorena. Pri sljedeoj poluperiodi, otvara se D3 i puni C4, sa smjerom kao na slici. Za to vrijeme D1 je zatvorena. Za vrijeme dok se puni kondenzator C4, kondenzator C2 se prazni preko R vremenskom konstantnom =RC2. Ukoliko je veliko, onda je potrebno i veliko vrijeme da se C2 isprazni. Dakle, za sluaj kad je mnogo vee od trajanja poluperiode, C2 e se veoma malo isprazniti, odnosno, zadrae vrijednost Vm. Kako su kondenzatori C2 i C4 vezani redno, napon na krajevima potroaa je praktino udvostruen. Idealno posmatrano, izlazni signal se, na ovaj nain, poveava dva puta. Meutim, ovo poveanje izlaznog napona je ipak neto nie od dva puta.
D1 + C2 + C4 D3

i+ i R i-

vu

Slika 6.38 Mostni ispravlja udvostruiva napona.

Postavlja se pitanje, koje su prednosti i nedostaci razmotrenih punotalasnih ispravljaa. Za razliku od ispravljaa sa Grecovim spojem, u sluaju ispravljaa sa transformatorom sa srednjom takom potrebno je dvostruko vie navojaka u kolu sekundara transformatora da bi se dobio napon iste srednje ispravljene vrijednosti. Prednost Grecovog spoja je i u tome to diode "trpe" dvostruko manji inverzni napon. Meutim, njegov nedostatak je upotreba etiri diode, kod kojih je ukupna disipacija i ukupni pad napona vei. Trofazno ispravljako kolo za polutalasno ispravljanje ematski je prikazano slici 6.39a. Dakle, trofazno ispravljako kolo za polutalasno ispravljanje ima transformator na iju svaku fazu sekundara je prikljuena po jedna ispravljaka dioda (tri jednofazna ispravljaka kola objedinjena vezama kao na slici 6.39a).

vA v u vB vC

va D1 vb D2 vc D3 i + vR R -

a)
vR
1 2 3

b)

va vb vc va vb vc va vc

Slika 6.39 Trofazno ispravljako kolo za polutalasno ispravljanje: a) ema; b) Oblik izlaznog napona.
Sa slike 6.39b moe se uoiti princip ispravljanja kod ovog ispravljaa. Naime, dok je napon va na anodi diode D1 vei od napona katode D1, ova dioda vodi. To ima za posljedicu da je, u idealnom sluaju, napon na katodi D1, a samim tim i na katodama D2 i D3, jednak naponu va. Znai, dioda, D2 je zakoena sve dok napon na njenoj anodi (vb) ne postane vei od napona va (taka 1 na slici 6.39b). Tada se napon sa anode D2 prenosi na katode sve tri diode, te kako je napon na katodi D1 vei od napona na njenoj anodi, dioda D1 je zakoena. Potpuno analogno ovome, u taki 2, dioda D3 poinje da vodi, a dioda D2 je zakoena. Ovakve promjene reima rada dioda, izazvane uticajem mrenog napona, nazivaju se prirodna komutacija

Ispravljako kolo sa tiristorom

Kad je dovedeni napon naizmjeninog karaktera, onda postoje uslovi za provoenje pri jednom karakteru polutalasa, a za zatvaranje tiristora odmah nakon prolaska napona kroz nulu (vrijeme potrebno za zatvaranje je takoe vrlo kratko). Na slici 6.40a prikazano je jedno ispravljako kolo sa tiristorom za polutalasno ispravljanje. Za razliku od kola za polutalasno ispravljanje sa diodom, koje daje na izlazu potpune polutalase pristigle u direktnom smjeru, ovo kolo omoguava dobijanje samo djelova tih polutalasa, u zavisnosti od trenutka otvaranja tiristora, odnosno od trenutka dovoenja impulsa na upravljako kolo, kako je to pokazano na slikama 6.40b i 6.40c. Dakle, pomou ovakvog kola, mogue je upravljati vrijednou ispravljenog napona, odnosno ispravljene struje, pa se ispravljai, koji sadre ovakvo kolo, nazivaju upravljivi ispravljai. Napomenimo da je prikaz struje na slici 6.40c idealizovan, jer niti se tiristor otvara neposredno nakon dovoenja impulsa na upravljaku elektrodu, niti se on zatvara neposredno nakon prolaska dovedenog napona kroz nulu.
v

a)

iu i

iu b) i

iu

R
c)

Slika 6.40 Polutalasni upravljivi ispravlja a)ema veza;b) Oblik dovedenog napona; c) Oblik struje kroz prijemnik.

Prema istom principu, kao i kod neupravljivih ispravljaa, koncipiraju se trofazni upravljivi ispravljai, samo se, umjesto sa ispravljakim diodama, radi sa tiristorima.Primjera radi, dajemo emu veza jednofaznog punotalasnog ispravljaa u mosnom spoju (sl.6.41). Neka je u trenutku t=0 gornji izvod transformatora pozitivan. U trenutku t1 na upravljake elektrode tiristora T1 i T3 dovedu se upravljaki impulsi - tada su tiristori T1 i T3 u stanju voenja i u periodu od t1 do t2 kroz njih protie struja optereenja iopt. . U trenutku t2 struja prolazi kroz nulu, pa se tiristori T1 i T3 gase. U trenutku t3 dovodi se upravljaki impuls na tiristore T2 i T4 . Sada je donji kraj transformatora pozitivan i struja tee kroz tiristor T2 , optereenje Ropt , kroz tiristor T4 i ponovo se zatvara u transformator. Primjetimo da u oba sluaja struja kroz optereenje tee u istom smjeru, to je uljivo i na dijagramu iopt . =f(t) na (sl. 6.41c). Kada optereenje sadri i induktivitet, struja kasni za naponom, i nee prolaziti kroz nulu u trenutku t2 kada i napon, ve neto kasnije. Situacija sa gaenjem tiristora se unekoliko komplikuje, ali to prevazilazi nae interesovanje.
Us

TR Up

T1 Us a) T4

iopt
T3

T2

t Ropt i
opt

t t t

t (t)

3 4

b)

t
1

c)
6.4.2 Invertori

(t)

Slika 6.41 Ispravlja; a) ema veze, b) Ulazni napon, c) Struja kroz otpornik Ropt

Invertori su energetski elektronski prevarai, koji pretvaraju energiju jednosmjernog sistema u energiju naizmjeninog sistema. Prema karakteru optereenja, invertore dijelimo na zavisne (mreom voene) i autonomne (nezavisne) invertore. Autonomni se dalje dijele na strujne, naponske i rezonantne autonomne invertore. Prema karakteru izlaznog napona, invertori mogu biti jednofazni, trofazni i viefazni. Prema stepenu upravljivosti, invertori se dijele na neupravljive i upravljive. Za invertovanje veih jednosmjernih snaga koriste se mreom voeni invertori sa izlaznim naponom uestanosti 50Hz. ema trofaznog mostnog, mreom voenog, invertora data je na sl. 6.42. Odgovarajuim upravljanjem tiristorima, jednosmjerni napon generatora G invertira se u trofazni naizmjenini napon na krajevima A,B,C transformatora.
T + G T TR A B C

Slika 6.42 Trofazni mostni invertor

6.4.3 Konvertori
Konvertori su energetski elektronski pretvarai, koji povezuju dva sistema naizmjenine struje -naizmjenini konvertori- ili dva sistema jednosmjerne struje -jednosmjerni konvertori-.

Naizmjenini konvertori
Naizmjenini konvertori pretvaraju naizmjenini napon jednog nivoa u naizmjenini napon drugog nivoa, ili naizmjenini napon jedne uestanosti u naizmjenini napon druge uestanosti. ema veze pretvaraa nivoa napona kao i dijagram vremenske promjene napona optereenja U opt i struje optereenja iopt . dati su na sl. 6.43
iopt
Uopt

T1 U

iopt
Ropt Uopt

Uopt

vodi T2

2

iopt
T2

vodi T1

a)

b)

Slika 6.43 Konvertor napona; a)ema veze, b) Napon i struja optereenja

Oigledno, nivo napona na potroau Ropt , moe se mijenjati promjenom ugla paljenja tiristora T1 i T2 .

Pretvarai frekvencije mogu biti direktni ili indirektni. Indirektni pretvarai imaju jednosmjerni meustepen, te prema tome imaju dvostruko pretvaranje energije; najprije naizmjeninu uestanosti f 1 pretvaraju u jednosmjernu energiju, a zatim jednosmjernu pretvaraju u naizmjeninu uestanosti f 2 , to uzrokuje umanjenje stepena korisnog djelovanja . Izlazna uestanost moe biti vea ili manja od ulazne. Direktni pretvara uestanosti moe koristiti istu emu veza kao i pretvara napona sl.6.43. Primjenimo li kroz n perioda ulaznog napona uestanosti f 1 upravljake imulse samo na tiristoru T1 (sa uglom paljenja = 00 na sl.6.44), a zatim kroz isti broj perioda upravljake impulse samo na tiristoru T2 , na potroau emo imati naizmjenini napon uestanosti:
f2 = f1 , 2n + 1

jer je, kako se sa sl.6.44, vidi

T2 T = nT1 + 1 . 2 2

Oigledno je da se na ovaj nain izlazna frekvencija moe samo smanjiti. Za sluaj vee izlazne frekvencije od ulazne, ema veza i posebnmo upravljanje tiristorima se znatno uslonjava.
UUL
0

T1/2

a)
UIZL
0

t
T2/2

b) Slika 6.44 Konverzija uestanosti

Jednosmjerni konvertori
Jedenosmjerni konvertori pretvaraju jedan nivo jednosmjernog napona u drugi ili jednu jainu struje u drugu. Ovo pretvaranje moe se vriti direktno i indirektno.

P + G -

Uopt iopt E Ropt Uopt

Uopt

iopt
t

Slika 6.45 Jednosmjerni konvertor; a) ema veze,b) Napon i struja optereenja

Kod indirektnog prevtaranja pretvara se sastoji od invertora koji jednosmjerni napon pretvara u naizmjenini i ispravljaa koji naizmjenini napon invertora ispravlja. Ovakvi pretvarai imaju prednost kada je odnos izlaznog i ulaznog napona velik, ali im je nedostatak u dvostrukoj obradi snage (u invertoru i ispravljau) pa im je stepen korisnog djelovanja relativno mali. Kod direktnih jednosmjernih pretvaraa koriste se impulsne metode pretvaranja i regulisanja napona sl.6.45. Prekida P se periodino zatvara i otvara i tada na optereenju Ropt napon ima oblik impulsa ija je amplituda jednaka jednosmjernom naponu napajanja E. Odnos trajanja impulsa t I unutar perioda ponavljanja i vremena trajanja perioda T naziva se faktor ispune = t I / T . Promjenom koeficijenta mogue je uticati na srednju i efektivnu vrijednost napona na optereenju. Pri konstantnom vremenu trajanja perioda T=const., srednja vrijednost napona na optereenju je:
U opt .sr = 1 1 I t U opt dt = E dt = E I = E T0 T 0 T
T t

a efektivna vrijednost:
U opt .sr 1 1 I 2 2 = U opt dt = E dt = E T T 0 0
T t

Srednja vrijednost struje optereenja je:

Iopt . sr . =

U opt . sr . Ropt .

Na ovaj nain izlazni napon je mogue samo smanjiti. Smanjenje izlaznog napona je u rasponu od nule (t I = 0 , = 0) do napona napajanja E (t I = T , = 1) . Ako se na izlazu eli dobiti vii napon od ulaznog to se moe realizovati prema emi na sl.6.46:
L + G D

Ropt

Slika 6.46 Jednosmjerni konvertor za poveanje napona

Kada se prekida P zatvori, na prigunici L vlada napon E izvora. Za vrijeme t I ukljuenosti prekidaa u prigunici se akumulie magnetna energija. Kada se prekida otvori, energija nagomilana u prigunici prenosi se na kondenzator C i potroa Ropt . Na taj nain, kada je prekida P otvoren, magnetna energija prigunice se koristi kao privremeni dodatni naponski izvor spojen u seriju sa naponskim izvorom E. Za vrijeme t I (prekida P zatvoren) kondenzator C napaja potroa Ropt energijom nagomilanom u kondenzatoru, a dioda D spreava pranjenje kondenzatora preko zatvorenog prekidaa P.