1.

GR Gnmzde teknolojinin hzla gelimesi, aratrmaclar dar ve snrl olan malzeme kaynaklarnn daha verimli ve optimum bir biimde kullanlmas ve deerlendirilmesi konusunda youn aratrmalara sevk etmektedir. Gelien teknoloji mevcut malzemelerden daha bilinli bir ekilde yararlanmamz gerektirdiinden birok yeni ilgin malzemeler gelitirilmektedir. Sac ekillendirme gnmzde pek ok uygulama alan bulduu iin byk nem arz etmektedir. Saclar ok hassas malzemeler olduu iin ekillendireceimiz saclarn ekil alabilirliini iyi tanyarak, buna gre malzeme seimi yapmamz gerekir. Bu projede metalik malzemelerin ekil alabilirlik zellikleri incenmi ve bu malzemelere uygulanan baz mekanik deneylerin malzemelere nasl uyguland ve kan sonularn nasl deerlendirilecei aklanmtr.

2. BMLENDRMEDE MALZEME SEM Biimlendirmeye uygun saclar dk karbonlu olmaldr. Kaba olarak snr %0,15 verilebilir. Sacn biimlenebilirlii ve biimlendirmede nemli dier zellikler (yzey kalitesi, yaylanma dayanm, vs. ) byk oranda eliin tipine baldr. Biimlenebilir elikler ana olarak; 1.Kaynar 2.Durgun olmak zere iki tiptir. Biimlenebilirlik durgun eliklerde kaynar eliklere oranla daha yksektir. Durgun tipteki saclarn dier bir zellii e dalml olmalar, yani zelliklerinin levha ve rulo zerinde pek bir deiim gstermemesidir. Kaynar tipteki saclarda zellikler ve kimyasal pozisyon e dalml deildir. Orta blge sac kenarna gre daha serttir. Malzeme sertlii rulo boyunca da deiim gsterecektir. Kaynar eliklerin dier bir sorunu yalanmadr. Sac retildiinde sahip olduu yumuakl zamanla kaybederek sertleir. Durgun tipteki saclar yalanmaya dayankldr. retildiklerinde sahip olduklar zellikleri uzun sre muhafaza ederler. Dier taraftan kaynar elik saclar saf demir tabakasyla kapl olduundan yzey kaliteleri durgun elikler oranla daha iyidir. Saclar; 1.Scak haddelenmi 2.Souk haddelenmi olarak iki tipte retilirler. Standart uygulamada kaln saclar (> 3mm) scak, ince saclar ise souk haddelenir. Bununla beraber orta kalnlktaki saclar (1.5-3mm) her iki yntemle de retilebilirler. Biimlendirmeye elverili olabilmeleri iin scak haddelemi saclarn yzeyi temizlenmi olmaldr. Souk haddelenmi saclar gerek boyut gerek zellikler asndan daha gvenilir niteliktedirler. Deiik yzey durumlarnda teminleri mmkndr.

Biimlenebilir saclar iin genellikle kalite sz konusudur. 1.Ticari Kalite Saclar: Kaynar tipte eliklerden scak haddelenmi veya souk haddelenmi olarak retilirler. Bu saclardan beklenen minimum zellik kendi zerlerine 180 o katlanabilir sneklikte olmalardr. Kaynar tipte olmalar nedeniyle malzeme zellikleri sacn eni boyunca farkllk gsterebilir. Benzer deiim rulo boyunca da gzlenebilir. 2.Derin ekme Saclar: Ticari kaliteden fark, bu kalitede mekanik zelliklerin ve belirli bir Erichsen kertme derinliinin garanti edilmesidir. Ticari kaliteye oranla biimlenebilirlikleri daha gvenilir dzeydedir. Souk haddelenmi saclarda R> 1.2 dir. 3.Ekstra Derin ekme Kalite Saclar: Durgun tipte olana bu eliklerde biimlenebilirlik en st dzeydedir. Sz edilen elikler yalanmaya dayanl (souk haddelenmi) veya minimum dzeyde yalanr (scak haddelenmi) zelliktedirler. Souk haddelenmi saclarda R> 1.5 dir.

3.BMLENDRME LEMLER VE BMLENEBLRLK Biimlendirme dz taslan bir zmba sistemiyle boyutlu hale getirilmesi halidir. En genel ekli ile biimlendirme ilemi veya ilem kademesi eme, derin ekme (svama) ve germe ilemlerinin bir karmdr. Saclarn biimlendirme ilemleri ana olarak ya derin ekme ya da germe arlkldr. 3.1.DERN EKME Yuvarlak taslaktan alt dz silindirik bir kabn biimlendirilmesini gstermektedir. Kalp ve bask emberi arasna konan taslak, kuvvet altnda hareket eden zmba ile eilmekte ve kalp boluuna ekilmektedir. Yar ekilmi halde zmbay evreleyen kap duvar zmbaya uygulanan kuvveti tamakta ve bu kuvveti taslak yakasna atarak, yakann iine akmasn salamaktadr. lem sonunda oluturulan kabn duvar kalnl taslak kalnlndan pek farkl deildir. 3.2.GERME Grnte birbirine benzemekle beraber ilem olarak deerin ekmeden farkldr. Taslak bask emberine uygulanan kuvvet olduka yksek tutulmutur. Zmba, derin ekmede olduu gibi dz ulu deil kreseldir. Dolaysyla malzeme hareket eden zmba altnda taslak kalp boluuna itilirken incelecek ve zmbann eklini alacaktr. Taslak emberine uygulanan yksek bask yk yakadan kalp boluuna malzeme akna meydan vermeyecek ve sonu olarak biimlendirme sadece sacn incelmesi ile salanacaktr. 3.3.DERN EKME + GERME Taslak bask emberine uygulanan kuvvetin yeteri kadar byk olmamas halinde germe ilemi bir germe + bir derin ekme ilemlerinin karmna dnebilir. Bu durumda taslak bir taraftan zmba altna kertilerek gerilirken dier taraftan yaka iyice raptedilmedii iin kalp boluuna ekilecektir. Derin ekme ve germe nitelik olarak birbirinden farkl ilemlerdir. Derin ekme zellii iyi olan bir sacn germe zellii de iyi olacak diye bir kayt yoktur.
4

4.DERN EKLEBLRLK stenilen boyutta kesilmi dz bir mekanik sacn buruma, ksmi incelme veya atlatlmaya uratlmadan oyulmu bir kanal ierisinde souk ekil deitirmesi ilemine derin ekme denir. Derin ekme ilemleri bir para zerinde bir ya da birden fazla uygulanabilir. Bir tek ilem yaplm paraya SI EKLM PARA, daha fazla sayda ekme ilemi yaplm paraya da DERN EKLM PARA denir. elik, alminyum gibi eitli malzemelere uygulanmaktadr.

Taslak ap D
ekil - 4.1.Derin ekme lemi ekil -4.1. den de anlalaca gibi iyi derin ekilebilirlik kap duvarnn salam, dier bir deyile incelmeye kar dayankl, yakann ise mmkn olduu kadar yumuak olmasn gerektirir. Bu malzeme seimi asndan gz nnde bulundurulmas gereken bir husustur. Sac, uygulanan kuvvet altnda kalnlndan kaybetmeksizin kendi dzleminde akabilmeli ve arzu edilen boyutlu ekli almaldr.

Metalin kelere taklp yrtlmasn nlemek iin zmba ve kalp keleri belirli erilik yar aplarna (R z ve R k ) sahip olmaldr. Biimlendirilen parann ilem sonras zmbadan ayrlmas gerekir. Bu nedenle kalplarn belirli bir derinlikten sonra aplar geniler. apn genilemesi, hem kalp il parann yan duvarlar arasndaki srtnme kuvvetini azaltmakta hem de syrma ilemine yardmc olmaktadr. Parann st ksmlar, kalbn dar blgesinden getikten sonra geriye yaylanma etkisiyle biraz geniler. Zmba geri ekilirken para kalbn kesit deiiminin bulunduu girintiye taklarak zmbadan ayrlr veya farkl bir sistem sktrma kalb olarak syrc grevini alabilir. Sktrma kuvvetinin ok fazla uyguland durumlarda malzeme kalplar arasnda hareket edemez ve radyal ekme kuvvetlerinin etkisiyle kalnl hzla azalr ve erken hasar grr. Bunun engellenmesi iin balangta bulunan tablolar ve denemelerden yaralanlr. Do=taslak ap Dz=zmba ap (ortalama rn ap) Olmak zere; derin ekme ileminde D o /D z derin ekme oran (D..O) olarak tanmlanr. Bu biimlendirmede ana ama mmkn olduu kadar derin kap eldesidir. Ancak derinlii arttrmak iin taslak ap snrsz arttrlamaz. Kullanlacak maksimum taslak ap derin ekme oran snr (D..O.S) ile belirlenir. Bu snrn ideal koullardaki max. deeri 2.7dir. D..O.S.da malzeme zellikleri ve ilem koullarna baldr. Derin ekme ileminde bir R deerinden sz edilir. Bu R deeri malzemenin incelmeye kar gsterdii direncin bir lsdr. ekme deneyi yardmyla llen bu deer, ekme numunesinde belirli bir uzamada, en boyunca olan ekil deiikliinin kalnlk boyunca olan ekil deiimine orandr. Derin ekilen malzemeler dairesel veya kare kesitli olabilirler. Malzeme zerine uygulanan kuvvet numune eidine gre deiir. Malzemenin kalnl arttka bu kuvvet arttrlr. Genelde derin ekilebilirlii arttrmak iin iki yntem vardr. Bunlardan birincisi kap duvarnda srtnmeyi kontrol altna almak; ikincisi ise R deeri 1den fazla olan malzeme kullanmaktr.
6

4.1. R Deerinin Tespiti: Plastik anizotropi malzemenin incelmeye kar gsterdii direncin bir lsdr. R deeri; R = ln(w/w o ) ln(t/t o ) Olarak verilir. Buradaki w o ve t o srasyla numunenin balangtaki en ve kalnl, w ve t ise belirli bir uzama sonrasndaki en ve kalnl gstermektedir. Pratikte t deerinin lm zor olduu iin yukardaki ifade: v/v= 1 + 2 + 3 =0 verilirse 1 =-( w + L ) ln(t/t o )=-[ln(w/w o )+ln(l/l o )] buradan; R= ln(w/w o ) ln(w o /w)+ln(l o /l)
=

v/v= w + L + t =0

ln(w/w o ) ln(w o .l o /w.l)

eklinde verilir.

Sz konusu formlde wo, to, lo srasyla numunenin balang, en, kalnlk ve boyuna lm uzunluklarn, w, t ve l ise lmlerin belirli bir uzama sonrasn gsterir. Bu ekilde belirlenen R deerinden ortalama deer; R=R o +2R 4 5 +R 9 0 4 olarak hesaplanr. Burada R o , R 4 5 , R 9 0 deerleri srasyla sacda hadde yn, hadde ynne 45 o ve hadde ynne 90 o deki numunelerden beklenen R deeridir. Eer hadde ynnde ve hadde ynne 90 o deki numunelerden R deerleri tespit edilirse bu durumda ortalama deeri R=R o +R 9 0 2 halini alr.
7

Derin ekme ilemlerinde zellikle zor ilemlerde malzemenin yksek R deerli olmas (R> 1) olmas istenir. R deeri bydke malzemenin derin ekilebilirlii artar. Malzeme izotropik olursa R=1 olur. nk V=( V / N )=-( Z / N ) hi deimez. Boy ve kalnlkta kayp oran ayndr.

Anizotropik malzemelerde R> 1 olmas istenir. tnin deiimi ok kk olduundan R> 1 olur. R deerinin sac dzleminde deiimini yanstan R deeri ise; R=R o -2R 4 5 +R 9 0 2 olarak hesaplanr. Yine ayn ekilde hadde ynne 45 o numunelerle allmad iin ve R deeri tespit edilemedii iin sz konusu forml R=R o +R 9 0 2 olarak hesaplanr. Rnin sfra yakn olmas tercih nedenidir. Silindirik kap ekme ileminde sabit bir zmba ap iin baarl bir ekilde ekilebilecek en byk taslak ap artan R deeri ile belirgin bir art gstermektedir. Yukardan da anlalabilecei gibi R ve R bir malzeme zelliidir. Sacn cinsine ve retimleri srasnda grd ilemlere baldr.

4.2. Derin ekme Kuvveti: Bu kuvvet parann byklne, sac kalnlna ve mukavemetine, ekme oranna, para ve kalp arasndaki srtnmeye baldr. ekme oran yle verilir: M = ekilen Parann ap = d. Levha ap D Derin ekmede birden fazla kademe olabilir. M=d 2 /d 1 =d 3 /d 2 =d 4 /d 3 =.......d n /d n - 1 ekme kuvveti ise: P=f.L.S.G eklinde verilir. Burada; L=Levha erevesi (mm) S=Kalnlk (mm) G=ekme mukavemeti (kg/mm 2 ) M=0,55-0,95 ve f=1-0,2 arasnda deimektedir.

4.3. Derin ekmede Yalama: Derin ekme ileminde kalplarla malzeme arasndaki srtnme katsays dolaysyla yalama artlar plastik ekil deitirmeyi, kararszlk ve kopma noktasn nemli bir ekilde etkiler. Bu nedenle derin ekme ileminde elde edilmesi istenen sonulara gre yalama yaplmaldr. Baz blgeleri yalanrken dier blgeler kuru brakla bilinir, hatta przlendirilebilir. Yalamann bir avantaj da srtnmenin baz blgelerde istee gre azaltlmasnn yan sra, kalplarn anmasn azaltmasdr. Bu suretle kalplarn yzey kalitesi korunur ve mrleri uzatlabilir. 4.3.1. Ya eitleri: Derin ekmede kullanlan balca ya eitleri aada verilmitir. 1. Gresler 2. Madeni yalar 3. Molikotlu yalar 4. Mumlu yalar 5. Sabunlu kuru yalama 6. Teflo ve P.T.F.E. filmleri ile yalama 7. Grafitli yalar 8. Bitkisel yalar 9. Hayvansal yalar 10. Teflon ve P.T.F.E. filmleri Seri retimde bu yalar otomatik yntemlerle veya elle uygulanabilir.
10

4.3.2. Plastik ekillendirmede Yalama Etkisi Ve Srtnme Katsays: Plastik ekillendirmede meydana gelen srtnme gerilmeleri Coulomb Kanunu ile ifade edilir: =.P :Srtnme gerilmesi :Srtnme katsays P:ki yzey arasndaki basn Pnin ok artmas halinde; malzeme kesmedeki akma gerilmesinden fazla bir kayma gerilmesi tayamaz. Srtnme gerilmesi iin tavan, kesmedeki akma gerilmesidir. Bu snrdan sonra malzeme akmaya balar. Plastik ekil deitirmede elde edilen srtnme katsaylar elastik ekil deitirme durumlarna gre ok farkldr.

11

4.4. Derin ekme Kabiliyetini Etkileyen Faktrler: Bu faktrler grupta toplanabilir: 1.Malzeme zelliklerinin seimi 2.Kalp geometrisi 3.lem koullar Bu faktr birbiri ile yakndan balantldr. Bir zellik kt seildii takdirde dier iki zelliin doru seilmesi sorunsuz bir retim yaplmasn salayabilir. 4.4.1. Malzeme zelliklerinin Etkisi: Malzemenin kaln olmas, fazla kalnlk incelmesine izin vereceinden ekme orann arttrc ynde etkide bulunur. Malzeme tane yapsnn ince oluu, mmkn mertebe tek fazl oluu ve metalik olmayan kalntlardan arndrlm olmas derin ekme kabiliyetini olumlu etkiler. Derin ekme ileminde kullanlan dk karbonlu eliklerde kimyasal bileimin nemli etkisi vardr. Bu eliklerde P, S, N, Sb, As, Cr, Si gibi elementler derin ekme kabiliyetini azaltc ynde etki ederler. Karbonun %0,8, manganezin %0,35, silisyumun %0,01 den az olmas istenir. Deformasyon (ekil deitirme) sertlemesi ss (n) ve deformasyon hz duyarll ss (m) deerlerinin yksek olmas derin ekme ilemine olumlu etkiler verirken etkinlikleri azdr. 4.4.2. Kalp Geometrisinin Etkisi: En nemli parametreleri kalp erilik yarap R k , zmba ile kalp arasndaki (e) mesafesidir. lemde atlamaya en hassas blge para yakn duvarnn tabana
12

yakn olan blgesidir. Bu blgedeki gerilme zmbann uygulad kuvvete direkt baldr. Belirli derin ekme koullar iin R k deerinin artmas, derin ekme kuvvetini azaltr, dolaysyla derin ekme orann da azaltr. Ancak R k snrsz arttrlamaz. nk ar durumda sktrma kalbnn etki alan azalacandan taslak evresinde veya rnn yan duvarlarnda krklk ve erken hasar grlr. Buna gre: elik malzemelerde; R = 0,8[(d o +d z ).t o ] ( 1 / 2 ) Al ve alamlarnda ; R = 0,9[(d o +d z ).t o ] ( 1 / 2 ) t o malzemenin orijinal kalnldr. kinci ve daha sonraki yeniden derin ekme ilemlerinde; R=(d n - 1 -d n )/2 alnr.

d n : Parann son ap d n - 1 :Parann nceki yeniden derin ekme ilemindeki ap Sacn zmba tarafndan hasara uratlmamas iin zmba taban kenarnn yuvarlatlmas gerekir. R z apnn artmas derin ekme kuvvetini azaltr, derin ekme orann da arttrr. Genel olarak; R z =(5-10).t o olarak verilir.

Para tabannn keskin keli veya kk erilik yarapna sahip olmas istenirse, malzeme nce erilik yarap byk olan zmba ile biimlendirilir, daha sonra uygun zmba ile istenilen boyutlara getirilir. duvarlarnda krklk grlr. Zmba ile kalp arasndaki mesafe (e) ise genel olarak; e=(1,07-1,15)t o dr. Ancak srtnme kuvvetlerini ve kalbn anmasn azaltmak iin yan duvar kalnlnn nemli olmad durumlarda; e=(1,15-1,20)t o dr
13

R z > 10.to ise rnn yan

Para yan duvar kalnlnn homojen olarak istenildii durumlarda (e) mesafesi daha kk deerde tutulur. kinci ve daha sonraki yeniden derin ekme ilemlerinde; e=(d n - 1 -d n )/2 olarak verilir.

4.4.3. lem Koullarnn Etkisi: Sktrma basncnn uygun seilmesi D...nin baarl olarak srdrlmesi iin nemli bir faktrdr. Bu arada taslan baz blgelerinin uygun bir ya ile yalanmas srtnme kuvvetlerini nemli lde azaltacandan erken hasar nler ve derin ekme orann arttrr. Taslan sadece sktrma kalb ve biimlendirme kalb ile temas eden yzeyleri yalanmaldr. Zmbann taban ile temas eden yzeyinin yalanmas olumsuz etki eder. Zmbann taban blgesinde malzeme ile zmba yzeyi arasnda srtnme kuvvetinin olumas derin ekme kabiliyetini arttrr. Souk biimlendirme ilemlerinde srtnme kuvvetlerinin etkisiyle malzeme scakl 80 o civarna ykselerek gevreklik oluturulabilir. Bu nedenle ilemi devaml oda scaklnda tutabilecek soutma nlemleri almak gerekir. Derin ekme ilemi esnasnda retilecek olan parann tabanna dardan uygulanacak hidrostatik basn kuvvetleri malzemede atlama olayn geciktireceinden derin ekme kabiliyetine olumlu etki yapar. Hidrostatik basn kuvvetleri, ilem srasnda kalp tabanna yerletirilecek kauuk bir blok veya ii svyla dolu lastik diyafram yardmyla uygulanabilir.

14

5.GERLEBLRLK Sacn gerilebilir olmas iin her eyden nce snek olmas zorunludur. Sneklik bir malzemenin atlamakszn ne kadar deforme edilebileceinin bir ltdr. Sneklikten bamsz olmamakla beraber gerilecek malzemede dier bir nemli husus sacn deformasyonu yayma yeteneidir. Eer sac incelme ile hzl bir sertleme taslaktaki incelme nispeten dzgn bir dalma gsterecek, yrtlmaya neden olacak ar blgesel incelmeler olmayacaktr. nk incelmenin belli bir blgeye birikme eilimi, bu blgenin evreye gre ar sertlemesini beraberinde getirecek ve birikme nlenecektir.

ekil - 5.1. Germe lemi; taslak bask emberine uygulanan yk yakann ieri ak nleyecek dzeydedir. ekme deneyinde elde edilen yk uzama erisi gerek ekil deiimi (-) erisine dntnde ou malzeme =K. n biiminde parabolik bir bant gsterir. Burada K ve n malzeme sabitleridir. K, malzemenin dayan (mukavemet) dzeyini gsterir. n, deformasyon sertlemesi ss olarak isimlendirilir.

15

Yksek uzama, dk akma dayanm, ekme dayanm oran yksek n deerli malzemenin iyi gerilebilirlikte olduunu gsterir. Gerilebilirlik artan n deeri ile artmaktadr. Gerilebilirliin dier bir ls de Erichsen deneyinde llecek kertme derinliidir. Gerilebilirlik artan kertme derinlii ile artmaktadr. Sac kalnl gerilebilirlikte nemli bir faktrdr. Gerilebilirlik, artan sac kalnlyla belirgin bir biimde artar.

16

5.1. K ve n Deerlerinin Saptanmas: ekme deneyinde max. ykn oluturduu uzama kriter alnrsa deformasyon sertlemesi ss n u ekilde verilebilir. ekme noktasnda (max. ykte) dp=0 =K. n Buradan =K. n =P/A = dikkate alnarak hacim sabitliinden dv=0 d =dl/l=-(dA/A) ekme noktasnda d =[dP/A -(P /A 2 )dA]=n.K. n - 1 .d dP/A =0 ise d =-(dl/l)=-(dA/A) u halde (P /A ). d =n.K. n - 1 .d .(P /A )=K. n K. n .d = n.K. n - 1 .d =n Yukarda belirtilen K ve P deerleri srasyla malzemenin dayan katsays ve max. ekme kuvvetini belirler.

17

6.METALK SAC BMLENDRME LEMLERNDE GRLEN HATALAR Biimlendirmede karlalan hatalar malzeme kkenli olabilecei gibi, yanl kalp zmba tasarmndan, yalama koullarndan (duruma gre yetersiz ya da ar yalama), biimlendirmenin yapl durumu (rnein taslak bask emberine uygulanan ykn iyi ayarlanmamas) gibi dier nedenlerden de kaynaklanabilir. Bununla birlikte ayn kalp zmba ve alma artlarnda yeni bir parti sac soruna neden olmusa bu durumda sorunun malzemeden kaynakland aka sylenebilir. Biimlendirmede baz hatalar ve bunlarn giderilme yollar aada verilmitir. 6.1. Yrtlma: Derin ekmede yrtlma ou kez zmba alt ucuna yakn blgelerde kap duvarnda rastlanan bir olaydr. Zmba kenar yarapnn ok kk olmasndan ya da saca kaldrabilecei derin ekme miktarndan daha fazla ekme uygulanmasndan kaynaklanr. Bu hatann meydana gelmesinin sebebi ksaca sacn ekme dayanmnn almasdr. Bu hatay nlemek iin bask emberine uygulanan yk azaltmak, iyi bir yalama yapmak gerekir. Ayrca kalp boluuna kauuk koyarak kap duvar ile zmbann daha iyi temasn salamak nerilebilir. Germede benzer yrtlmalar iin bavurulabilecek yntemler: 1.Mmknse taslak bask emberine uygulanan yk drlerek, yakann bir miktar ier,i ekilmesine izin vermek. 2.Zmba daha az yalanarak ya da kalp boluuna kauuk yastk konularak, sac dzlemindeki incelmeyi daha geni blgelere yaymak. 3.Bu yntemler sonu vermiyorsa zmba tasarm zellikle yrtlmann olduu blgede deitirilmeli ya da kaln sac kullanlmaldr.

18

ekil 6.1. Yrtlma 6.2. Krma: Biimlendirme srasnda sacn kvrml (ondle) olma halidir. Damarlanma ile kartrlmamaldr. Krma, derin ekmede karlalan bir hatadr. Daha ak ince saclarda, derin ekilen kabn yakasnda veya yakay kap duvarna balayan blgede grlebilir. Yakada grlen krma, taslaa, taslak bask emberince uygulanan kuvvetin arttrlmasyla nlenebilir. 6.3. Kulaklanma: Daha ok silindirik kaplarn derin ekilmesinde karlalan bu olay iin yaplacak fazla bir ey yoktur. Olay malzeme R deerinin arzulanan ekilde (R=0) olmamasndan kaynaklanmaktadr. Scak haddelenmi saclar iin bavurulabilecek bir zm sacn normalletirme ilemine tabi tutulmasdr. 6.4. Damarlanma: Biimlendirme ileminin banda malzemenin damarlar halinde dzensiz deforme olmas halidir. Damarlanma kaynar tipteki (ticari ve derin ekme kalite) elik saclarn bir sorunudur. Olay eliin yalanmasndan kaynaklanr. Durgun tipteki elik saclarda (ekstra derin ekme kalite) yalanma olmad veya ok az olduu iin (scak haddelenmi) damarlanma grlmez veya nemsizdir.

7.BMLENDRME HARTALARI
19

Biimlendirme haritalar deiik deformasyon durumlar iin sac malzemede elde edilebilecek en yksek deformasyon miktarn gsterir. Harita zerinde bir alan erinin alt blgesi ait olduu sacda biimlendirmenin mmkn, st blgesi ise biimlendirmenin mmkn olmad durumlar gsterir. ki erinin hemen arasnda yer alan ksm ise biimlendirmenin kritik olduu blgeyi gsterir.

Tehlikeli Blge Tehlikeli Blge

Gvenli Blge
DER N EKM E

Gvenli Blge
GER M E

ekil 7.1. Biimlendirme Haritas Eri snr deformasyon miktarlarn yatay ve dey eksenler yardmyla vermektedir. Yatay eksen sac zerinde, sacn belli bir blgesinde oluan en kk yzde uzamay, dikey eksen ise gene ayn blgede birinciye dik dorultuda oluan yzde uzamay gstermektedir. Erinin sol taraf derin ekme blgesini sa taraf ise germe blgesini gstermektedir. Dikey eksen evresi derin ekme ve germenin eit arlkl olduu blgedir. Grld gibi bu orta blgede biimlenebilirlik dier blgelere oranla daha dktr. Burada gz nnde bulundurulmas gereken dier bir husus, harita malzeme kalnlyla yukar doru kayar. Dier bir ifade ile ayn malzeme kalitesinde kaln saclar incelere oranla daha iyi biimlenebilir zelliktedir.

20

7.1. Biimlendirme Haritalarnn Kullanm: Haritann kullanlabilmesi iin yaplan ekillendirme ileminde taslak zerinde ekillendirme esnasnda oluan blgesel deformasyonlarn llmesi gerekir. Bu lm ou kez uygun geometrik motiflerin taslak zerine dalanmas ile gerekleir. Bu motif bir dizi daireden ibarettir. Bu daireler tm yzeye uygulanmak zorunda deildir, sadece yrtlma tehlikesi bulunan yerlerde uygulanmas yeterlidir. Motifler ekil deitirme ilemine tabi tutulur. Bu daireler bu ilem sonras elipsse dnr. Bu ekil deitirme olayndan malzemenin ekilebilirliini hesaplayabiliriz. 7.2. R ve n Deerlerinin Biimlendirme Haritalar le likisi: Bu deerle malzemenin biimlene bilirlii arasnda yakn bir iliki vardr. R deeri malzemenin incelmeye direncini, n deeri ise malzemenin sertleme yeteneini yanstr. Birinci deer derin ekilebilirliin ikinci deer ise gerilebilirliin bir lsdr. Haritada gvenli blge snrlarn gsteren erinin konumu byk oranda n deerine baldr. Ayn R deerinde, azalan n deeri ile eri aaya doru kayarak gvenli blgenin azalmasna neden olur. Yksek mukavemetli eliklerde gzlenen dar gvenli blge, znde bu saclarn dk n deerine sahip olmalarndan kaynaklanr. Benzer ekilde ayn n deerinde yksek R deeri yine gvenli blgenin azalmas sonucunu dourmaktadr. Gvenli blge bu deerlerin birlikte artmas ya da azalmasndan pek etkilenmemekte ve eri o grup malzemede sahip olduu konumu muhafaza etmektedir. n deerinin etkisi son derece belirgindir. Sertleme yetenei yksek malzeme deformasyonla hzl bir sertleme gsterecek ve bu ekilde deformasyonu taslak zerine yansyacaktr. Bu durum deformasyonun belli bir blgeye toplanmas zor olduu iin, haritada snr deerlere vermek kolay olmayacak, sac daha iyi biimlenecektir. R deerinin etkisi basite deformasyonu derin ekme blgesine kaydrmaktan ibarettir. Yaplan belirli bir ilemde biimlendirme, haritann orta blgesine dyorsa yksek R deerli malzeme kullanm biimlendirme ilemini sola kaydracaktr. Bylece bu blgedeki gvenli blge genilii ileme bir rahatlk
21

getirecektir. Benzer durum germe blgesinde alldnda da gerekleir. Bunun biimlenebilirlii iyiletirecei sylenemez. nk orta blge biimlendirme snr deerinin en dk olduu blgedir. zetle dk Clu alamsz elikler konu alndnda, bu saclar iin R ve n deerlerinin haritaya dorudan etkisi azdr; ama dolayl bir etkileri vardr. Derin ekme uygulamalarnda yksek R deerli, germe uygulamalarnda ise yksek n deerli malzeme, taslan ekillendirme srasnda davrann iyiletirerek biimlenebilirliin artmasna imkan verirler.

8.SOUK VE SICAK PLASTK EKL VERME

22

Plastik ekil verme cisimlerin plastik zelliine, yani ekillerini kalc olarak deitirme kabiliyetine dayanr. Madende plastik ekil deitirme, balca billur kafeslerindeki kayma, ikiz teekkl neticesidir. Madensel cisimler bundan baka yaplarndaki amorf kitleri (mesela, tane snr kitleri) kuvvetlerinin srekli tesiriyle akmas sonucunda srnme suretiyle de ekil deitirir. Plastik ekil deitirme neticesinde meydana gelen deimeler ekil deitirme derecesine gre belirli bir scaklkta kaybolmaya ve cismin yapsnda yeniden billur teekkl etmeye balar. Bu hadiseye yeniden billurlama veya rekristalizasyon denir. ekil deitirme srasnda madensel cismin scakl, yeniden billurlama scaklnn altnda ise souk ekil deitirme,stnde ise scak ekil deitirme ad verilir. 8.1. Souk ekil Deitirme: Yeniden billurlama scaklnn altda, ortam scaklklarnda gerekletirilen biimlendirmelere souk ekil deitirme denir. Deformasyona urayan kristalize yap ekil deitirmenin ilerleyiini gletirmektedir. Tm hacim ierisindeki deformasyona urayan tane says arttka, nceden kaym olan henz kaymam olanlar engelleyeceklerinden kayma olayna kar giderek artan bir diren meydana gelmektedir. Souk sertleme ya da pekleme olarak anlan bu olay sonucu, mekanik zelliklerde nemli deiiklikler grlmektedir. Souk ekil deitirme ile elastik ve akma snrlarnda ykselmeler; buna karlk uzama, bzlme deerlerinde ve dolaysyla plastiklik zelliklerinde de dmeler grlr. Buradaki mukavimleme ekillendirme iin gerekli kuvvetin giderek arttrlmas; plastik zelliinin dmesi de plastik ekil verme aralnn giderek daralmas sonularn getirdiinden, doal olarak her iki gelimede ekil deitirmenin ileri kademelerinin uygulanmasn gletirmektedir.

Mekani k ze l li kl e r e kme day an m 23

Akma day an m

Ke si t bzl me si

Uzama

1 2 3

ekil 8.1.Souk ekil deitirmenin etkileri Buradaki ekillendirme gl, malzemenin trne gre, hzl veya yava bir gelime gsterebilir. Ancak, genel olarak ifade etmek gerekirse, pekleme olay bata hzl bir gelime gsterdii halde, %50-60 lk ekil deitirme derecelerinden itibaren art olduka yavalamaktadr. Souk ekil deitirmenin getirmi olduu mekanik zellikler zerindeki bu deimeler ile birlikte; i yapdaki kaymalar, ynlenmeler, homojenitenin bozulmas ve anizotropi durumu baz fiziksel zellikleri de etkilemektedir. rnein, elektrik iletkenlii, magnetlenme zellii ve zgl arlkta dmeler grlmektedir. Souk ekil deitirme ile ortaya kan bu zellik deiimleri, yeniden kristalletirme tavlamas (bu sl ileme ara tav denir) uygulanmak suretiyle kolaylkla giderilebilir. Bylece ekil deitirmeden nceki zelliklerini kazanan malzemeye yeniden souk ekil verilerek retime devam edilebilir. retim tamamlanana kadar birka ara tav gerekebilir.

8.2. Yeniden Kristalleme (Rekristalizasyon):

24

Souk ekil verilmi madensel bir cisimde deforme olmu atomlar, deforme olmam olanlardan ok daha fazla enerjiye sahiptirler. nk dislokasyonlar ve dier atom hatalar ile doludurlar. Bu atomlar frsat bulunca hareket ederek daha muntazam ve gerilimsiz kafes yapmaya ve kristaller oluturmaya alacaklardr. Bu hadiseye yeniden kristalleme veya rekristalizasyon denir. Souk ekil deitirme derecesi ne kadar yksek olursa ekirdek says da o kadar byk, dolaysyla taneler o kadar kk olur. Souk ekil deitirme derecesi ne kadar alak olursa taneler o kadar byk olur ve birok defa alak derecede souk ekil deitirme ve yeniden yeniden kristalletirme suretiyle tek kristal elde edilebilir. Tane bykl ekil deitirme derecesinden baka, scakln yksekliine ve zamana da baldr. ekil deitirme derecesi, scaklk ve tane bykl arasndaki ilikiler eksenli yeniden kristalleme diyagram ile gsterilir.

ekil - 8.2.Yeniden kristalleme diyagram (C = % 0,5)

8.3.Scak ekil Deitirme:

25

Yeniden kristalleme scaklnn zerindeki scaklklarda uygulanan biimlendirmelere, scak ekil verme denir. Scak ekil verme esnasnda malzemeye, bnyesinin yeniden kristalleebilecei scaklk ve srenin tannmas gerekir. O halde, souk ekil vermenin ortaya kard zellik deiimleri burada sz konusu olmayacaktr. Malzeme tavlanmak suretiyle ekil deitirme direnci azaltld gibi, ayn zamanda plastik ekil alma zellii de art gstermekte; daha kolay ekillendirilebilmektedir. Scak ekillendirme uygulamasyla dayanm zelliklerinde ykselmeler grlmektedir. Scak ekillendirmenin salam olduu mekanik zelliklere bir baka imal usulyle ulaabilmek mmkn olmamtr. nk uygun seimler yaplmas halinde kk taneli bir yap elde edilebilir. Ayrca toplanmalar datlp daha homojen ve gzeneksiz bir i yap oluturulabilir. Ayrca, tanelerin uygulanan kuvvetler ynnde uzamas ile uygun bir lif oluumu salanabilir. Hatta parann dizayn ekli ve fonksiyonuna gre tercihli lif ynlendirmelerine de gidilebilir. Btn bunlar kritik ve dinamik zorlanmalar altnda alan makine ve motor paralar iin scak ekil vermenin tercih edilmesine neden olmaktadr.

ekil - 8.3.1. Scak ekillendirmede uygulanan pasolar ile tav scaklnn, tane byklne etkisi

ekil - 8.3.2.Uygulanan incelme deeri ile scakln, yumuak eliin scak haddelenmesinden sonraki tane yaps zerindeki etkisi

ekil 8.3.1. de, scaklk ile uygulanan deformasyonlarn, malzemenin tane bykl zerindeki mterek etkileri grlmektedir. Bu ekilde, OM dorusu kritik scakl gstermekte ve yeni kristal yaps bunun zerindeki ON erisi
26

boyunca ekillenip olumaktadr. Kesikli izgiler, scaklk ile uygulanan pasolarn birleik etkilerini gstermektedir. Balangta t 1 scaklna kadar tavlanm olan malzemede, A noktasndan itibaren uygulanan ilk pasodaki deformasyon etkisiyle A 1 noktasna gelinmektedir. Deformasyon sonras yksek scakln etkisiyle taneler paso aralnda A 1 B bymesini yapmaktadr. B noktasna uygulanan ikinci pasoda, BB 1 boyunca yeniden tane klmesi; bundan sonraki paso aralnda da yine tane bymesi grlmektedir. Bu ekilde, pasolar esnasnda tanelerde klme; paso aralklarnda bymeler ile ekillendirmenin tamamland E noktasna ulalmaktadr. Bu ekilden, tane boyutlarnn, ekil deitirmenin son kademesindeki malzeme scaklna bal olduu grlebilir. O noktasna ne kadar yaklalabilirse, o lde ince taneli bir yap elde edilebilir. ekil 8.3.2. de de, uygulanan incelme deerlerine ve son paso scaklna bal olarak oluan tane bykl deerleri grlmektedir. Bu grafikten, ekillendirmenin 900 o 1000 o C dolaynda tamamlanmas halinde, herhangi bir incelme deerinde kk taneli iyi bir i yap salanabilecei grlmektedir. 700 o C civarnda ise, deformasyon orannn tane boyutuna herhangi bir etkisi bulunmamakta; 750 o 850 o C lik scaklk aralnda da, %10dan az veya %25den fazla bir incelme deerinin tercih edilmesi gerekmektedir. Ayrca, ar tav scaklklar ile yeniden kristalleme balangc (kesikli eri) olan blgelerdeki iri tane oluumlar dikkat ekicidir. u halde, bu grafiin ayrntlarna dikkat edilerek ince taneli bir yap iin tercihlerimizi belirleyebiliriz.

8.4.Souk ve Scak ekil Deitirmenin Karlatrlmas:

27

a) Souk ekil vermeyi ortam scaklklarnda plastiklik zellii iyi olan metallere (Cu, Al, dk karbonlu elikler v.b.) uyguladmz halde; scak ekil verme daha ziyade ekil deitirme direnci yksek olan malzemelere uygulanmaktadr. b) Souk ekil vermede kk hacimsel blgeler; scak ekil vermede ise byk hacimsel biimlendirmeler grlmektedir. c) Souk ekil verme ince kesitli (tel, ince sac ... vb.) mamullere uygulanrken, scak ekil vermenin kaln kesitli paralara uygulandn grmekteyiz. d) Souk ekil verme ile souk sertleme (pekleme) olay ortaya kt halde, scak ekil verme yeniden kristalleme scaklnn zerinde uygulandndan malzemenin mekanik zellikleri ynnden byle bir deiimin olmadn grrz. e) Ayn ekil deitirme derecesi iin souk ekil vermede daha byk kuvvet ve i deerinin uygulanmas gerekmektedir. f) Souk ekil verme sonunda tavlama sz konusu deilse gevrek bir yap olutuu halde, scak ekil verme ile sk yapl, gzeneksiz, snek ve dinamik zorlanmalara dayankl, yksek mekanik zellikler gsteren bir yap elde edilmektedir. g) Souk ekil vermede tufal oluumu ve kendini ekme sz konusu olmakta; hassas tolerans limitleri iinde biim ve boyut hassasiyeti salanabilmekte ve genellikle talal bitirme ilemi gerekmektedir. Halbuki scak ekil verme iin btn bunlarn aksini sylemek gerekmektedir. h) Souk ekil vermede, kalnt (i) gerilmelerin, para kesitindeki niform olmayan ekillendirmelerden; scak ekil vermede ise dengesiz soumalar sonucu olutuu grlr.

9.METALK MALZEMELERN EME VE KATLAMA DENEYLER

28

Eme ve katlama deneyleri deneyin yapl bakmndan birbirlerinin benzeri olup, deneyin amac asndan farkllk gsterirler. Trk standartlarndaki (TS 205/ubat 1977) tanmlara baklacak olursa ; Eme: ki destee serbest olarak oturtulan, genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz bir deney parasnn, yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda oluan biim deitirmedir. Katlama: Katlama emenin zel bir durumu olup daire veya dikdrtgen kesitli deney parasnn iki kolunun birbirine paralel duruma getirilmesi (180 o eme) ilemidir. Metalik malzemelerin katlama deneyi, malzemelerin ekil deitirme zellikleri hakknda genellikle kalitatif bir bilgi edinme gayesiyle yaplr. malat esnasnda eerek veya katlayarak form verilen malzemelerin ekil deitirme kabiliyetlerinin tayininde ou kez bu deneyden faydalanlr. (rnein; kazan sa, gemi sa vs.) Eme deneyinde ise, kalitatif sonucun yannda, eme momenti (M e ), eilme dayanm ( e ), elastisite modl (E e ) ve eilme miktar (Y) gibi kantitatif deerlerde hesaplanr. Kantitatif deneyler genellikle krlgan ve gevrek malzemeler iin yaplr. (rnein;dkme demirler, yksek mukavemetli elikler, elik dkm paralar) Katlama deneyi malzemenin kendisi iin uyguland gibi, bu malzemelerden kaynak yolu ile birletirilmi paralar iin de uygulanabilir. Bylece, kaynak dikiinin ekil deitirme kapasitesi, hatta kaynak dikii, ile esas malzeme arasnda iyi bir balantnn olup olmad da tespit edilebilir.

9.1. Deneyin Prensibi:

29

Yuvarlak veya dikdrtgen kesitli deney paras, ortasndan eildiinde oluan plastik deformasyonun saptanmasdr. Eme deneyi, deney parasnn yk altnda (eme kuvveti) bir kolunun dierinin uzants ile oluturaca belirli bir asna kadar yaplr (ekil- 9.1. ve 9.2.). Deney parasnn her iki kolunun eksenleri, eme kuvveti eksenine dik olan bir dzlemde bulunmaldr.

Mandrel ap Deney Paras

Eme Mandreli

Deney

Destekler

Paras Genilii

Destek

Destek

ekil- 9.1

30

Eme As
ekil- 9.2. Deney parasna, 180 o eerek katlama deneyi uygulandnda deney parasnn her iki kolunun yzeyleri, istee gre, ya st ste veya belirli bir aralkta birbirlerine paralel duruma getirilir (ekil- 9.3. ve 9.4.), ikinci durumda iki yzeyin paralellii, bir ara para ile salanr.

ekil-9.3.

ekil- 9.4.

31

Deiik yntemlerin hepsinde (ileri geri eme hari) ana gaye, malzemeyi atlatncaya kadar tek ynde emektir. Kalitatif eme deneylerinde (katlama deneyleri) sneklii iyi olan malzemeler 180 o katlanmalarna ramen atlama gstermezler. Byle malzemelerin deney sonularnda 180 o katlanmalarna ramen atlamadklar belirtilir. Bu aklamalardan da anlald gibi, kalitatif eme deneyinde kriter olarak eme as () kullanlmaktadr. Eilme as ise, eme tamamlandktan sonra numunenin iki kolu arasndaki d a olarak tanmlanabilir. Bazen, malzemelerin eme sonunda bklm ksmnn erilik yarap da kriter olarak kullanlabilmektedir. Kalitatif eme deneylerinde, eme momenti ya da eilme dayanm hesab iin, numunenin krld andaki maksimum yk (Pmax.) lmek gerekir. Bundan sonra gerekli formller kullanlarak istenen deerler hesaplanabilir. Eilme miktar (Y) ise, deney srasnda ykn uyguland numunenin balangtaki duruma gre dey eksendeki deime miktardr. (Pmax.) ve (Y) deerlerinin lm iin, deney cihazna bal gsterge ve kayt dzeneklerinden faydalanlr.

32

9.2. Deney Aygt: Deney aygt, genel olarak, deney parasnn zerine oturtulduu silindirik iki destek ile deney parasnn ortasna uygulanan eme mandrelinden oluan bir eme dzeni ve aada belirtilen dier dzenlerden oluur: (ekil- 9.1.) Eme deney aygtnda, deney parasna uygulanan yk (kuvvet) llr. Katlama deneyinde ise uygulanan ykn llmesine gerek yoktur. 9.2.1. Eme Dzeni: Eme deney aygtnda, eme kuvvetinin uygulanma ynnde, en byk destek aklnn en az 1/10 u kadar bir eilmeye olanak verecek ekilde bir aklk bulunmaldr. Destekler sabit veya dner ve bunlarn zerine oturduu destek tablas aygtn orta eksenine gre simetrik olmaldr. Desteklerin ve eme mandrelinin yar aplar (veya kavislerinin yar aplar) deney uygulanacak malzemenin ilgili standardnda belirtilenlere uygun olarak seilmelidir. Destekler arasndaki uzakln (L a ) saptanmas iin, aygtn orta ekseninden her iki destek ynnde lme skalalar bulunmaldr. 9.2.2. Kuvvet Uygulama Dzeni: Deney parasnn biim deitirmesini salayan kuvvet, sfrdan en yksek deere kadar, olanaklar iinde, darbesiz ve srekli olacak ekilde uygulanmaldr. Kuvvet uygulama dzeni, deney standartlarnda belirtilen kuvvet uygulama hzlarna ayarlanabilmelidir. 9.2.3. Kuvvet lme Dzeni: Uygulanan kuvvet, genellikle, ibreli bir gstergeden ya da srekli olarak deiimi gsteren bir eriden saptanr. Dzen, kuvvet deiimini, olanaklar iinde en az hata ile gstermelidir.

33

9.2.4. Biim Deitirmeyi lme Dzeni: Deney srasnda,biim deitirmeyi lmek iin kullanlan gsterge veya yazc dzen, deney aygtnn esnek biim deitirmesinden etkilenmemelidir. Biim deitirme en ok %1 hata ile llmelidir. Deneyde eriilen en byk eme miktar sonradan da okunabilmelidir. 9.2.5. Eri izme Dzeni: Uygulanan kuvvet, eme mandreli veya desteklerin oturduu destek tablasnn hareketine bal olarak eitli leklerde izilir. Burada kuvvet dey eksende, deney parasnn ortasndaki eme miktar yatay eksende gsterilir. Eri izme dzeni, istendiinde, eme miktarn 1/1 lekle izebilmelidir.

34

9.3. 3 mmden nce elik Sac, erit ve Tellerin Eme ve Katlama Deneyi: 9.3.1. Deney Paras: Deney parasnn kalnl, numunenin alnd malzemenin kalnlnda olmaldr. Deney parasnn yzeyinde herhangi bir ilem yaplmamaldr. Deney parasnn genilii, 20 5 mm olmaldr. Numune alnan eridin genilii 20 mm den az olduu halde, eridin genilii deney paras genilii olarak kabul edilir. Deney paras, kenarlarnda atlak veya apak olmayacak ekilde hazrlanmaldr. Yzeylerdeki katmerler freze veya planya tezgahlarnda ilenerek ve eelenerek temizlenir. 9.3.2. Deneyin Yapl: Deney paras, birbirine paralel iki destek zerine konulur ve bir mandrel yardmyla ortasndan eilir (ekil- 9.1 ekil- 9.2.), veya bir ucu iki blok veya bir mengenenin eneleri arasna sktrlm deney parasnn dier ucu yeter sertlikte ve belirli bir yarapta yuvarlatlm olan bloklardan biri zerine bklr (ekil9.5.). Eme kuvveti yava, yava uygulanarak malzemenin plastik deformasyonu salanmaldr. Deney parasnn kollar, malzemenin kendi standardnda belirtilen aadaki durumlardan birinde belirtilir: a) nceden belirtilen bir aya kadar (ekil- 9.2.), b) birbirine paralel (ekil 9.3. ekil- 9.7.), c) birbiri zerine tamamen oturmu (ekil- 9.4.).

35

ekil- 9.5.

ekil- 9.6.

ekil- 9.7

36

9.4. 3 mmden Kaln elik Sac, erit ve Tellerin Eme ve Katlama Deneyi: 9.4.1. Deney Paras: Deney paras, genellikle, dikdrtgen kesitlidir. Deney parasnn kenarlar kalnln 1/10unu gemeyen bir yar apa kadar yuvarlatlr. Deney parasnn genilii 25 ve 50 mm, genilik tolerans 5 mm dir. Deney parasnn kalnl, aada belirtilen ekilde saptanr: a) Yar mamul ve dvlm paralarda kalnlk, nceden belirlenmediinde 20 5 mm alnr. b) Sac, levha ve yap eliklerinden kesilen numunelerden karlan deney parasnn kalnl, deney uygulanacak malzemenin kalnldr. c) Haddeleme kalnl 25 mmden ok olduunda, bir yzeyi tezgahta ilenerek 25 mmden az olmamak zere deney parasnn kalnl istenen kalnla indirilir. d) Eme srasnda tezgahta ilenmi yzey d tarafa gelmelidir. Kesiti daire ve ok kenarl (poligonal) olan metalik malzemelerden ap veya poligonaln dna izilen dairenin ap 50 mmden az olanlarda deney paras bu malzemeden kesilmek suretiyle karlr. 30 mmden daha kaln malzeme, yaklak olarak 20 mm apa indirilebilir; 50 mmden daha kaln bir malzemenin ise 50 mm apa indirilmesi zorunludur.

9.4.2. Deneyin Yapl:

37

9.4.2.1. Destekler zerinde Eme: Deney paras, birbirine paralel iki destek zerine konur ve bir eme mandreli yardmyla tam ortasndan eilir (ekil- 9.1.). Desteklerin ve eme mandrelinin genilii deney parasnn geniliinden daha ok olmaldr. Destekler ile eme mandrelinin yar aplar deney uygulanacak malzemenin standardnda belirtildii gibi seilmelidir. Desteklerin eksenleri arasndaki uzaklk, deneyin uyguland malzemenin standardnda gsterildii ekilde olmaldr; standartta bu konuda bir koul olmadnda bu uzaklk D + 3a a/2 olarak alnr (Burada D = eme mandreli ap, a uzaklk deney paras kalnldr). atlamann balang annn saptanmas gerektiinde deney parasnn d tarafa gelen yzeyi rahata gzlenebilmelidir. Bu deneyde istenen sonu, belirtilen bir eme asna kadar para eildiinde, atlamann meydana gelip gelmediini tespit etmektir. Belirtilen eme asna ulamadan parann d yzeyinde atlama balamsa deneye devam edilmez. Bu deney 120 derecelik eme asna kadar uygulanabilir. 9.4.2.2. Bloklar zerinde Eme (U veya V): Basma parasnn biimine gre, deney paras U veya V biimindeki bir blok zerine konulur. Eme kuvveti malzemenin serbeste plastik deformasyonun olanak verecek ekilde yava, yava uygulanr (ekil- 9.8. ekil- 9.9.). U veya V blounun eik yzeyleri arasndaki tepe as 60 o (+ 10 o , -0 o ) ve az akl en az 125 mm olmaldr. Bu yntemle kullanlan deney parasnn uzunluu, genellikle, 250 mm olmaldr. Bu deney 90 derecelik eme asna kadar uygulanr. Bloun desteklik eden az kenar hafife yuvarlatlmaldr.

38

Yuvarlatlm

ekil- 9.8. 9.4.2.3. Serbest Eme:

ekil- 9.9.

Deney parasn 9.4.2.2.de belirtildii ekilde istenilen aya kadar emek olanaksz olduunda, deney parasnn iki ucu dorudan, doruya bir preste bastrlmak suretiyle katlama tamamlanr (ekil- 9.3. ekil- 9.6. ekil- 9.7.). Bu deney ynteminde R ile gsterilen katlama i yar apn belirtilen deerde tutmak gtr (ekil- 9.5. ekil- 9.7.). Malzeme standartlarnda katlama i yar ap R daima en ok deer, katlama as ise daima en az deer olarak gsterilir. Deney parasnn kollarnn birbirine paralel durumda olmas istendiinde iki kolun arasna ya bir ara paras yerletirilir (ekil- 9.3.) ya da yukarda da belirtildii gibi her iki kol dorudan doruya birbirine paralel ekle getirilir. Bu deney 90 o 180 o arasndaki eme alar iin uygulanr.

9.5. Dkme Demirin Eme Deneyi:

39

9.5.1. Deney Paras: Eme deneyinde kullanlan dkme demir deney paralarnn boyutlar izelge-1de verilmitir. Boyutlar izelge-1e uymayan deney paralar iin, baka koul olmadnda 9.5.2. de belirtilecek olan L a = 20d formlne gre deney paras hazrlanr. Anma ap d (mm) Anma ap tolerans lenmemi deney parasnda (mm) 10 13 0 +1,5 20 0 +2 30 0 45 +2,5 1000 0,2 650 0,2 450 +1 0,1 300 * lenmi deney parasnda (mm) 0,1 220

* 10 mm anma apndaki deney paras, genel olarak her yzeyi ilenmi durumda kullanlr.

izelge-1 Dkme Demir Deney Parasnn Boyut ve Toleranslar

9.5.1.1. Ayr Dklen Deney Paras: Dklen paradan ayr dklm olan deney paralarna, genellikle, ilenmeden deney uygulanr. Anma ap 13 mm, 20 mm ve 30 mm olan deney paralar kurutulmam kum kalba dklebilir. Deney parasnn yzeyleri dzgn
40

olmal, apak ve kalp izleri vb. bulunmamal ve kusurlar talanarak giderilmelidir. Deney parasnn ap, deneyden nce ve sonra, deney parasnn ortasnda ve birbirine dik iki ynde, kalp izine gelmemek zere, llr. ki dikey ynde yaplan lmlerde bulunan aplar arasndaki fark, anma apnn %5 inden fazla olmamaldr. Deney paras ap her iki ynden llen apn aritmetik ortalamasdr. Deney parasnn anma ap toleranslar izelge-1de ve ap lmedeki doruluk derecesi izelge-2de verilmitir.
Oku ma dee rl e ri n do ru lu k Anma ap (mm) E me Des te kl e ri mandre l i n Des te kl e ri n ap n a kl in ap (mm) (mm) (mm) De ne y paras ap do (mm) 10 20- 30 13 20 30 45 50- 60 25- 30 10- 15 260 400 600 900 0, 1 0, 1 0, 1 0, 2 2 5 10 20 0, 1 0, 1 0, 2 0, 2 4- 8 10- 20 20- 40 40- 80 200 0, 05 de re ce s i En byk kuvve t Pmax (mm) 1 K r lmada ki ei lme dee ri Ymax (mm) 0, 1 (kgf) 2- 4 De ne yi n ba l ang c nda uygul anan ku vvet

izelge-2 Deney Koullar ve Okumadaki Doruluk Dereceleri

9.5.1.2. Para le Beraber Dklen Deney Paras: Para ile beraber dklen deney parasnn ilenip, ilenmeyecei nceden belirtilmelidir. lenmemi deney parasnn boyutlar ve yzey ilemleri 9.5.1.1.de belirtilenlere uygun olmaldr.
41

Ana para ile birlikte dklen bir ubuktan veya bir levhadan karlan deney paralar, olanaklar iinde, izelge-1 de belirtilen zelliklerde ilenmelidir. lenmi deney paralarnn yzeyleri dzgn olmal ve yzeylerde enlemine kalem izleri bulunmamaldr.

9.5.2. Deneyin Yapl: Deney parasnn iki ucu, aralarndaki aklk L a = 20d olan yatay durumdaki silindir biiminde dner veya sabit iki destek zerine yerletirilir. Destek eksenleri, deney parasnn eksenlerine dik olmaldr.

42

Eme kuvveti, deney parasna desteklerin tam ortasnda dik olarak uygulanmaldr. Deney paras zerinde bir kalp izi olduunda bu iz ntr blgede bulunacak ekilde, deney paras yerletirilir. Desteklerin aplar ise izelge-2 de verilen deerlere uygun olmaldr. Desteklerin ortasnda, tm evreyi kapsayacak ekilde genilii 0,2d ve yar ap 0,5d olan bir oyuk bulunmaldr. Burada, d = deney paras ap olup 10 ve 13 mm apndaki deney paras iin d = 13 mm ve 20, 30 ve 45 mm apndaki deney paralar iin d =45 mm esas alnarak yaplm olan oyuklu destekler kullanlr. NOT: Daha ince deney paralarnn daha geni oyuklara oturtularak denenmesinde bir saknca yoktur. Deney parasna kuvvet, gerilme art saniyede 3 kgf/mm 2 i gemeyecek ekilde, deney paras krlncaya kadar srekli ve darbesiz olarak uygulanr. En byk kuvvet P m a x , olanaklar iinde, izelge-2 de verilen doruluk derecesinde saptanmaldr. Deney parasnn eilmesi, genellikle, deney aygtnn sabit desteklerine gre eme mandrelinin hareketi ile saptanr. Eme deerinin llmesinde hatalar nlemek iin izelge-2de belirtilen snrlar iinde bir n ykleme yaplmal ve ondan sonra lme balanmaldr.

9.5.3. Eme Dayanmnn Hesaplanmas: Deney parasnn krld andaki Pmax kuvveti saptandktan sonra .Pmax forml ile eme dayanm hesaplanr. 1000 e =

43

izelge-3deki c deerleri kullanlarak eme dayanm kolaylkla hesaplanabilir. Burada: c= 8.La .do 2 .1000 dir.

Anma ap D =10 Do c 9,90 9,95 10,00 10,05 10,10 525 517 509 502 494 -

Anma ap D=13 do c 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 12,8 12,9 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 13,8 13,9 14,0 383 374 365 356 347 339 331 323 316 308 301 294 288 281 275 269 263 257 252 246 241 -

Anma ap d=20 do c (Y) (Y) 19,0 148 19,1 146 19,2 144 19,3 142 19,4 139 19,5 137 19,6 135 19,7 133 19,8 131 19,9 129 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 20,8 20,9 21,0 127 125 124 122 120 118 116 115 113 112 110 -

Anma ap d=30 do c 28,8 28,9 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 29,8 29,9 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 30,6 30,7 30,8 30,9 31,0 31,1 31,2 64,0 63,3 62,6 62,0 61,4 60,7 60,1 59,5 58,9 58,3 57,8 57,2 56,6 56,0 55,5 54,9 54,4 53,9 53,3 52,8 52,3 51,8 51,3 50,8 50,3

Anma ap D=45 do c 43,6 43,8 44,0 44,2 44,4 44,6 44,8 45,0 45,2 45,4 45,6 45,8 46,0 46,2 46,4 27,6 27,3 26,9 26,5 26,2 25,8 25,5 25,2 24,8 24,5 24,2 23,9 23,5 23,2 22,9 -

izelge-3 Eme dayanmnda c deerleri 9.6. Borularn Eme (Bkme) Deneyi:

44

Bu deney d ap 60 mm ye kadar olan borulara uygulanr. D ap 60 mm den byk olan borularn eme deneyi, borudan enlemesine kesilerek karlan bir deney paras ile Madde 9.3. ve 9.4. deki esaslara gre kavis yarap klecek ekilde yaplr. Deney parasnn, borudan kesildii sradaki i yzeyi kuvvetin uyguland tarafa gelecek ekilde desteklere yerletirerek, eme deneyi uygulanr. 9.6.1. Deneyin Prensibi: Deney, dz bir borunun belirli bir yar ap etrafnda belirli bir aya kadar bklmesidir (ekil-9.10.).

Bkme

Borunun Et Borunun D

ekil-9.10 9.6.2. Deney Aygt: Deney aygt olarak bir boru bkme tezgah kullanlr. Bkme tezgah, deneyi yaplan boru paras kesitini olanaklar iinde ovallemesini nleyecek ekilde yaplm olmaldr. Tezgahn desteinde, borunun d apna uygun bir oyuk bulunmaldr. 9.6.3. Deney Paras:
45

Deney paras, deney aygtnda deneyin yaplmasna elverili uzunlukta bir boru parasdr. 9.6.4. Deneyin Yapl: Tezgaha balanan boru, malzemenin kendi standardnda yar apta ve ada bklr. Destein zerindeki oyuun tabannda llen, bkme i yar apn belirten kavis yar ap, ilgili standarda gre saptanmaldr. Btn boru boyunca boyunca deney paras ile destek arasnda tam bir deme salanmaldr. Kaynakl borularda, kaynak dikiinin bkme dzlemine gre yeri malzemenin kendi standartlarnda belirtildii ekilde saptanmaldr.

9.7. leri-Geri Eme Deneyi:

46

leri-geri eme deneyi, 3 mm den ince elik sac ve eritler ile 0,4 10 mm apndaki veya bu aplara edeer boyutlardaki elik tellere uygulanr. 9.7.1. Deneyin Prensibi: Bu deney, bir ucu sktrlm olan bir deney parasnn, ayn dzlem zerinde, aksi ynlerde 90 o eilmesinden oluur. Eme ilemleri, yar aplar belirli silindirik yzeyler zerinde yaplr. Eme says ekil-9.11. de gsterildii gibi saptanr.

2. Eme 1. Eme

ekil-9.11.

9.7.2. Deney Aygt: Deney aygt, esas itibariyle, deney parasn bir ucundan sktran kavrama eneleri ile dier ucunun takld bir klavuzun bal bulunduu bir eme kolundan ve zerinde deney parasnn eildii iki eme silindirinden oluan bir dzendir (ekil- 9.12.). Eme Kolu Deney Paras
47

Deney Paras Kalnl a Veya Tel ap d Klavuz Delik Genilii Veya ap d z 1 h Alt Kenar st Eme Akl Klavuzun le Silindirlerinin

Klavuz

Eme Slindirleri Blok (ller 0,1 dir) Eme Kolunun Dnme Kavrama eneleri Ekseni mm'

Akl y Eme Silindirleri Merkezi le Kavrama

ekil-9.12.

9.7.2.1. Eme Silindirleri ve Kavrama enelerinin Yzeyleri: Eme silindirleri ve kavrama enelerinin sktrma yzeyleri anmaya dayankl ve sertlii en az 750 Vickers deerinde olan (Deney kuvveti : P =5 kgf) malzemeden yaplmaldr. Eme silindirleri ile sktrma yzeyleri, gerektiinde, deitirilebilmelidir. Eme silindirlerinin yar aplar ve toleranslar: a) Teller iin : izelge-4 de belirtilen deerlerde olmaldr, b) Sac ve eritler iin : R = 1,25 0,05 ; 2,5 0,1 ; 5 0,1 ; 7,5 0,1 ;10 0,1 Silindir yar aplarnn birbirlerinden fark 0,05 mm den ok olmamaldr. Eme silindirlerinin eksenleri birbirlerine paralel olmal ve ayn dzlem iinde bulunmaldr. Paralellikte kaklk olarak en ok 0,1 mm ye izin verilir.
48

eneleri st Yzeyi

Kavrama enelerinin st yzeyleri ile eme silindirlerinin merkezleri arasndaki uzaklk (ekil-9.12. de y uzakl), eme silindir yar ap 20,5 mm olanlar iin 1,5 mm, daha byk yar aplar iin 3 mm olmaldr. Kavrama enelerinin yan yzeyleri, eme silindirlerinden en ok 0,1mm ieride olmaldr. 9.7.2.2. Eme Kolu ve Klavuz: Eme kolunun dnme ekseni, eme silindirleri st noktasndan 1 mm stnde olmaldr. Bu husus, her yar aptaki eme silindirleri iin geerlidir. Eme kolunun tam 90 o lik bir ada dndrlebilmesi iin her iki yana durdurma takozlar konulmaldr. Alt yzeyi ile eme silindirleri st noktalar arasndaki uzaklk (h): a) Teller iin: izelge-4 de verilmitir. b) Sac ve eritler iin: 25 50 mm alnmaldr. Klavuzun ortasndaki deliin boyutlar: a) Teller iin: Delik ap izelge-4 e gre seilmeli ve deliin iki ucu haval olmaldr. b) Sac ve eritler iin: dikdrtgen deliin genilii 5 mm, uzunluu 32 mm olmaldr. R=

Telin anma ap d (mm)

Eme silindirinin Eme silindiri st yar ap ile klavuzun

49

nerilen Klavuz

Deney uzunluu

alt yzeyi arasndaki Delik ap* en az r (mm) uzaklk d (mm) (mm) h (mm) 0,4 0,5 15 2,0 60 1,25 0,05 0,5 0,7 15 2,0 60 1,75 0,05 0,7 1,0 15 2,0 60 2,5 0,1 1,0 1,5 20 2,0 60 3,75 0,1 1,5 2,0 20 2,0 ve 2,5 80 5 0,1 2,0 3,0 25 2,5 ve 3,5 80 7,5 0,1 3,0 4,0 35 3,5 ve 4,5 100 10 0,1 4,0 6,0 50 4,5 ve 7,0 120 15 0,1 6,0 8,0 75 7,0 ve 9,0 150 20 0,1 8,0 10,0 100 9,0 ve 11,0 180 25 0,1 *Kk anma apl teller iin, kk delik apl klavuzlar, byk anma apl teller iin olanak iinde byk delik apl klavuzlar kullanlr. Klavuz delik ap, telin serbest hareketlerini salayacak ekilde seilmelidir. izelge-4 Deney apna Gre Deney Aygt Boyutlar ve Deney Teli Uzunluu

9.7.3. Tellerin leri Geri Eme Deneyi:

50

9.7.3.1. Deney Paralar: Belirli boyuttaki telden karlan deney paras, deneyden nce olanaklar iinde dzgn olmaldr, ancak, deney srasnda, eme dzlemine gre hafif kvrlmaklara izin verilmelidir. Gerektiinde dorultma ilemi el ile yaplmal, el ile yapmak olanaksz olduunda aa, plastik veya bakr bir eki kullanlmaldr. Dorultma srasnda, telin yzeyi zedelenmemeli ve tel burulmamaldr. ap kk olan tellerin yar ap R 2,5 olan eme silindirleri ile deney yapldnda, deney parasnn dzgn olarak yerletirilmesi ve eme silindirleri ile tam demenin salanmas iin eme koluna bir germe dzeni taklmaldr. Bu germe dzeninin tele uygulayaca germe kuvveti, belirtilen kopma yknn %1 inden az ve %3nden ok olmamaldr. 9.7.3.2. Deneyin Yapl: Deney uygulanacak telin apna gre, eme silindirinin yar ap R, h uzakl ve delik ap d izelge-4e gre seilmelidir. zel kesitli tellere, ilgili standartlara gre ilem yaplr. Eme kolu dik duruma getirilmeli ve deney paras klavuzdaki delie sokulmaldr. Deney parasnn dier ucu, eme silindirlerinin eksenine dik duracak ekilde kavrama enelerine sktrlmaldr. Daire kesitli olmayan deney paralar, geni taraflar kavrama eneleri yzeylerine paralel olacak ekilde sktrlmaldr (ekil-9.13.).

ekil-9.13. Dairesel alnan deney paralarnn sktrma durumu

51

Telin klavuza takl ucu, nce eme silindiri zerinde 90 o eildikten sonra tekrar dikey duruma getirilir. Bu bir defa eme olarak saylr. Sonra, tel 90 o ters ynde dier eme silindiri zerinde eilip tekrar dikey duruma getirilir ve bylece, tel, tamamen kvrlncaya kadar, bir saa, bir sola eilir. Krlmann olutuu eme, ancak, krlmann tel dikey duruma getirilmesi srasnda olduunda saylr. Eme aygtnn durdurma takozlarnda otomatik sayma dzeni varsa, 90 o lik ilk eme bir eme, ters ynde 180 o lik eme ise ikinci eme olarak saylr. Daha sonra gelen her 180olik emeler ilave eme olarak kabul edilir, fakat krlmann olutuu eme saylmaz. leri-geri eme deneyi herhangi bir duraklama olmadan ve yksek scaklk olumayacak ekilde srekli ve ayn hzda yaplmaldr. Deney uygulanan malzemenin standardnda baka trl bir koul olmadnda, saniyede bir ileri-geri eme ilemi yaplmaldr.

52

9.7.4. 3 mm den nce elik Sac ve eritlerin leri-Geri Eme Deneyi: 9.7.4.1. Deney Paras: Deney parasnn kalnl numunenin alnd malzemenin kalnlnda olmaldr. Deney parasnn yzeyine hibir ilem uygulanmamaldr. Deney parasnn genilii 20 5 mm olmaldr. Numune, alnan eridin genilii 20 mm den az olursa, erit geniliinin deney paras genilii alnmasna izin verilir. Deney paras, kenarlarnda atlak ve apak olamayacak ekilde hazrlanmaldr. Yzeylerdeki katmerlerin freze veya planya tezgahlarnda veya eelenerek temizlenmesine izin verilir. 9.7.4.2. Deneyin Yapl: Deney parasnn bir ucu, deney paras, yar aplar belirli eme silindirlerinin ortasna gelecek ekilde kavrama enelerine tutturulur (ekil-11). Deney parasnn klavuza takl ucu ne eme silindiri zerine 90 o eildikten sonra tekrar dikey duruma getirilir. Sonra, deney paras 90o ters ynde dier eme silindirinin zerinde eilip tekrar balangtaki durumuna getirilir. leri-geri eme ilemi, belirtilen sayda, malzemenin snp sonular etkilemeyecei bir hzla (saniyede en ok 1 eme) yaplr.

53

9.8. Deney Scakl: Deneyler, nceden belirtilmediinde oda scaklnda (20 o C) yaplr. 9.9. Hesaplamalar: Eme deneyi sonucunda, malzemenin eme momenti (Me), eilme dayanm (e), eilme miktar (Y) ve elastisite modl (Ee) gibi deerlerin hesaplanabilmesi iin aadaki formllerden de anlalaca gibi deney esnasndaki (P) yk ile (Y) eilme miktarnn duyarllkla llmesi ve mesnet merkezleri arasndaki uzakln bilinmesi gerekir. a) Eme Momenti (Me) Hesab: Genellikle eme deneyi dzeneklerinde, kuvvet iki mesnete serbeste oturmu deney numunesinin tam ortasnda etkidiinden, eme momenti aadaki formlle hesaplanr: Me=P.L / 4 Me: Eme momenti (kg.mm) P: Uygulanan kuvvet (kg) L: Mesnet merkezleri arasndaki uzaklk (mm) b) Eilme Dayanm (emax) veya Krlma Modl (K.M.) ekil 9.14.den izlendii gibi, eilmeye maruz kalm bir ubukta, Y-Y dorultusunda farkl gerilmeler oluur. X-X ekseni boyunca simetrik kesite sahip ubuklarda, ubuun x-x ntr (tarafsz) dzleminden herhangi bir y mesafesindeki bir dzlemde (lifte) oluan eilme gerilimi e=M.y / I dr.

e: Eilme gerilimi M: Eilme momenti I: ubuun ntr eksenine gre eylemsizlik momenti
54

y: Ntr eksenden uzaklk Gerilmeler, ntr eksende sfrdan balar ve en d dzlemlerde max. deerini alrlar. Ntr eksenin bir tarafnda basn, dier tarafnda ekme gerilmeleri oluur.

Y Numune

X Y Mesnetler Y

ekme Gerilimi X b/2 b/2 Basma Gerilimi Y X Ntr Dzlem (Eksen)

ekil 9.14.Eme anndaki elastik gerilim dalmnn ematik gsterimi ubuun en d dzlemlerinin (liflerin) koordinat olan y, c harfi ile gsterildiinde max.. gerilim: e m a x =M.c / I = M = M / Z I. c Olarak yazlabilir ve bu deer

Eilme Dayanm (veya krlma modl) olarak tanmlanr. (I/c) oranna genellikle,kesit modl veya kar koyma momenti ad verilir ve (Z) harfi ile gsterilir. I ve Z deerleri ubuk kesitinin geometrik ekline baldr. Bunlar aadaki formllerle hesaplanr: Dairesel kesit : Dikdrtgen kesit : I =.D 4 /64 I =B.H 3 /12 Z=.D 3 /32 Z=B.H 2 /6
55

Eilme dayanm cihazda okunan eme kuvveti cinsinden ifade edilecek olursa : e m a x =Me / Z =P m a x .L/4.Z e m a x : Eilme dayanm (veya krlma modl)(kg/mm 2 ) L : Mesnet merkezleri arasndaki aklk (mm) Z : kesit modl (mm) P m a x = Krlma annda numuneye uygulanan kuvvet (kg) Me : Eme momenti (kg.mm) zellikle dkme demir ve baz plastik malzemeler gibi gevrek malzemelerde tayin edilen Krlma Modlnden uygulamada olduka yararlanlmaktadr. c) Elastisite Modl (Ee): Elastisite Modl (Ee), gerilimin deformasyonla doru orantl olduu blgede (elastik blgede), e eme geriliminin onunla ilgili (Y) eilme miktarna ilikin () deformasyon miktarna blnmesidir. (Y) miktarna bal olarak () deformasyon miktar yle hesaplanr: Dairesel kesitli numunelerde: Dikdrtgen kesitli numunelerde: =6.Y.D / L 2 =6.Y.H / L 2

: Elastik deformasyon miktar (mm/mm) Y : Eilme miktar (mm) L : Mesnetler arasndaki uzaklk (mm) D : Numune ap (mm) H : Numune kalnl (mm) Bu durumda elastisite modl Ee= e / bantsyla hesaplanrsa:
56

Dairesel kesitli numunelerde: Dikdrtgen kesitli numunelerde: Olarak hesaplanr.

Ee= 4.P.L 3 / 3..Y.D 4 Ee= P.L 3 / 4.Y.B.H 3

eitli kesitlerdeki numuneler iin aadaki genel forml kullanlr: E= P.L 3 / 48.I.Y Burada (I), numunenin ntr eksenine gre eylemsizlik momentidir. Eme deneyi esasnda, elastik blgede aadaki bant da mevcuttur: M/ I = E/ R R : Numunenin eilme esnasndaki erilik yar ap M : Eme momenti I : Ntr eksene gre eylemsizlik momenti E : Elastisite modl

57

10.METALK SAC VE BANTLARIN KERTME DENEY (ERICHSEN DENEY) Metalik sac ve bantlarn plastik ekil deitirme yeterliliini tayin etmeye yarayan bir deneydir. Bu deneyde numune, standartlatrlm koullardaa kresel ulu bir zmba ile yrtlncaya kadar kertilir. ou biimlenebilir saclarda, bu derinliin malzeme kalnlna bal olarak belirli bir deerin stnde olmas arzu edilir. Malzeme kalitesine gre sac ve levhalardan beklenecek minimum kertme derinlikleri standartlarda verilmitir. Standartlara gre Erichsen kertme deeri belirli apta kresel ulu bir zmba ile deney numunesinin kertilen ksmnn yrtlmas annda milimetre olarak derinliidir. Erichsen deney sonular, malzemeleri standardize etmek iin kullanlmayp daha ziyade her malzemenin standardndaki deerlerle mukayese imkan veren deerler olarak incelenir. Erichsen kertme deneyi bilhassa preste ekil verme, svama, derin ekme vs. gibi imalat ilemlerinde kullanlan sac ve bantlarda arzu edilen bir deneydir. 10.1Deney Cihaz: kertme deney cihaz genel olarak, numuneyi tespit etmek iin tutucu bir ember ve kalp ile numuneyi kalbn iine doru zorlayan bir bilya veya kresel ulu bir zmbadan ibarettir. Deney cihazlar, numunede krlmann balad an kolayca ve doru olarak tayine imkan vermelidir. Bu maksatla, numunenin krlmaya balamas annda kertilen ksmn en byk derinliini lmeye imkan veren gsterge mevcuttur. Gstergede, kertilen ksmn derinlii 0,1 mmaralklarla llebilmelidir. Ayrca, numunenin krlma kuvveti ile deneye balamadan evvel numuneyi sktrma kuvvetini lmeye yarayan gstergeler de mevcut olmaldr.

58

10.2. Numuneler: Deneye tabi tutulacak numunelerin dzgn olmalar gerekmektedir. Normal hallerde numuneler 3 deney yapmak zere hazrlanr. Deneyden nce numunenin, dzeltmek amacyla scak ya da souk ileme tabi tutulmamas gerekir. Numune kenarlarnda apak vs. gibi hatalar bulunmamaldr. Deneyde kullanlan numunelerin boyutlar ve deney cihaznn ana paralar izelge-1de verilmitir.

ekil- 10.1. Sac ve Bantlarn kertme Deneyinde Kullanlan Cihazn Ana Paralar ve Numunenin Grn

59

areti

Parann ad

Anlam

Genilii 90mmden Genilii 90mmden fazla olan sac ve az olan sac ve bantlar bantlar iin iin Boyutu (mm) Boyutu (mm) 2-3 90-100 400 Boyutu (mm) 0,2-1,0 30-55 270 Boyutu (mm) 0,-2,0 55-90 270

Kalnl Genilii Numune Uzunluu * *min kertme yapmak iin Kresel Kresel ucun D ulu ap zmba D1 Delik ap D2 D ap r1 tarafndaki ke yarap r2 D Kalp tarafndaki ke yarap h Delik derinlii Kalnl (min) D3 r3 Tutucu ember Delik ap D ap D tarafndaki ke yarap Kalnl (mm)

A B L

0,2-2,0 90-100 270

20 0,05 27 0,05 55 0,1 0,75 0,05 0,75 0,05 3 0,1 20 33 0,1 55 0,1 0,75 0,1 20

20 ,0,05 40 0,05 70 0,1 2 0,1 1 0,05 6 0,1 20 33 0,1 55 ,01 1 0,1 20

8 ,0,02 11 0,02 55 0,1

15 0,02 21 0,02 55 0,1

0,75 0,05 0,75 0,05 0,75 0,05 0,75 0,05 3 0,1 20 10 0,1 55 0,1 0,75 0,1 20 3 0,1 20 18 0,1 55 0,1 0,75 0,1 20

izelge-1 Deney Cihaznn Ana Paralar le Numunelerin Boyutlar

60

10.3. Deneyin Yapl: Deneye tabi tutulacak numune kalnl 0,01 mm duyarllkta tespit edilir. Numune kalnlna gre kalp seimi yaplr. Numune ve kresel ulu zmba, %23-28 grafit ihtiva eden gres ile yalanr. Numune, kalp ve tutucu ember arasna 500-1000 kg lk bir kuvvetle sktrlr. 0,2 0,3 mm gibi ince malzemelerin sktrma kuvveti en az 1000 kg olmaldr. Yerletirme esnasnda kertmenin yaplaca blgenin merkezi, numune kenarlarndan eit uzaklkta olmaldr. Kresel ulu zmba, 5 20 mm/dak lk dzenli bir hzla ilerletilerek numune zerine bastrlr. Deneyin sonuna doru yrtlma balad an doru tespit edebilmek amacyla zmbann ilerleme hz 5 mm/dak ya drlr. Numunenin yrtlmas annda zmbann meydana getirdii derinlik 0,1 mm duyarllkla llr ve Erichsen kertme deeri tespit edilmi olur. kertilen ksmn derinliini lmeye esas olan en son durum, yrtlma halinin balangc andr ki numunenin btn kalnl boyunca bir atlan grld ve bu atlan bir ksmndan n gemesine izin verecek kadar ald zaman olarak tarif edilebilir. Genel olarak numunenin yrtlma durumunun balamas ile kar koyduu basma kuvvetinde bir dme olur, bazen de bir atlama sesi duyulur. 10.4. Deney Sonular: Erichsen kertme deney sonular, numune zerinde yaplan 3 deney sonucunun ortalamas olarak tespit edilir. Deney scakl, oda scakldr. Scaklk farkl ise sonularda bu fark belirtilmelidir. Deney sonular ayn artlarda (sktrma kuvveti, kalp boyutu, yalama vs.) yaplarak mukayese edilebilir. Erichsen kertme deerini, boyutlar baka bir cihazla bulunan deerlere evirmek iin genel bir metot yoktur. Dk karbonlu elik saclarda ekil deitirme kabiliyeti olarak Erichsen kertme deneyi sonularna bavurulur. kertme derinliinin fazlal, malzemenin snekliliinin ifadesi olarak nazar itibara alnr. DIN 1623 normuna
61

gre dk karbonlu elik saclarn kalnlna gre minimum kertme derinlikleri muhtelif elik kaliteleri de belirtilerek verilmektedir (ekil- 10.2.) Dk karbonlu eliklerde tane byklnn, kertilen ksmn d yzeyinin grnne etkisi vardr. Kk taneli elik saclarda kertilen ksmn d yzeyi dzgn olduu halde, iri taneli elik saclarda przl bir grnme sahip olur. kertme deneyi sonucunda, atlak kesitinin incelenmesinden ynlenme ve gevrek krlma durumlar da aklanabilir. Metal saclarda Erichsen derinliine etki eden faktrler arasnda, kimyasal bileim tane boyutu, mikro yap ve metalik sac retimi aamasndaki mekanik ve sl ilem koullar dnlebilen en nemli faktrlerdir. 12,4 12,0 11,6 Erichsen derinlii (mm) 11,2 10,8 10,4 10,0 9,6 9,4 9,2 8,8 8,4 8,0 0,5 1,0 Sac kalnl (mm) ekil- 10.3. DIN 1623e Gre Dk Karbonlu elik Saclarn Kalnlna Gre Minimum Erichsen Derinlik Deeri 2,0 WUST12UST12 UST13RST13 UST14RRST14

11.DENEYLERN SONULARININ DEERLENDRLMES

62

Hadde ynne 90 o dorultuda alnm olan sac numuneler deformasyona tabi tutulduklarnda R deerlerinde art olmaktadr. Deformasyon sonucunda n deerlerinde yine bir d sz konusudur ve malzemenin sneklilii gittike yok olmaktadr. Tavlanm, deforme olmam malzemelerde R deeri tavlanmam malzemelere nazaran daha byk kmaktadr. Ayrca tavlanm ve deformasyona uram malzemelerin, tavlanmam ve deformasyona uram malzemelere nazaran R deerleri daha byktr. Erichsen deneylerindeki, sl ilem grmemi numunelerin yrtlma ykseklikleri, sl ilem gren numunelere gre daha yksektir. Germe arlkl bir ilemde n deeri nemli iken, derin ekme arlkl bir ilemde sacn R deeri nem kazanmaktadr. Erichsen deneyi, aslnda bir germe ilemi olduundan, bu deneyde nemli olan kriter n deeridir. Bu deneylerin uyguland eitli numunelerden u sonular karabiliriz: elik Sac in: Bu sacn R deeri yksektir ve derin ekme zellii iyidir. kertme derinliinin orta seviyede olmas ve sertleme stelinin deerinin dk olmas, sacn germe ilemine fazla yatkn olmamasn dourur. Paslanmaz elik Sac in: kertme derinliinin ve sertleme stelinin byk olmas bu sacn germe ilemine uygun olduunu, R deerinin orta seviyede olmas derin ekme ilemine germe kadar uygun olmadn gsterir. Pirin Sac in: kertme derinlii, sertleme steli ve R faktrnn orta seviyelerde olmas derin ekme ve germe ilemlerine pek fazla uygun olmadn gsterir. Alminyum Sac in: Souk haddelenmi, tavlanm olan alminyum sacn R faktr ve sertleme steli dktr. Bu nedenle biimlendirilmeye uygun deildir.

63

64