MILENKO PRULJ*

SPREGNUTE KONSTRUKCIJE ELIK-BETON ZA MOSTOVE

REZIME: Vie od 200 godina, elik je bio osnovni material za mostove. Od tridesetih godina prolog stoljea beton preuzima primat za mostove manjih i srednjih raspona. Razvoj teorije i prakse sprezanja elika i betona u poslednjim decenijama ponovo je uinio konkurentnim elik kao material za mostove svih raspona i sistema. U veem broju evropskih razvijenih zemalja u toku je novi zamah u primjeni spregnutih konstrukcija u mostogradnji uz izraenu kreativnost i inovativnost. Na primjerima aktuelnih izgraenih spregnutih mostova u svijetu i iz nae prakse ukazuje se na uslove, kada su spregnute konstrukcije u prednosti. Kljune rijei: razvoj, EC4, gredni, luni i zavjeeni spregnuti mostovi;

COMPOSITE STEEL AND CONCRETE STRUCTURES, APPLICATION IN BRIDGES

SUMMARY: More than 200 years steel has been representing a basic material for bridges construction. In the thirties concrete took the lead for the bridges of short and middle spans. By the development the theory and practice in composite steel and concrete structures in last decades, steel has been competitive as material for bridges of all spans and systems. In many European countries there is a new upswing in the composite bridge construction accompanied by a creativeness and inventiveness. Using examples of the actual constructed composite bridges and practice of different authors, it is intended to show the circumstances in which the composite steel and concrete structures are advantageous. Key words: Development, EC4, Beam, Arch and Suspension Composite Bridges

*) prof. dr. Milenko Prulj, DDC svetovanje ineniring d.o.o., Kotnikova 40, Ljubljana

1.

UVOD

Savremene tehnologije omoguuju sprezanje razliitih materiala. Sprezanje u irem smislu je konstruktivno i funkcionalno objedinjavanje dva ili vie materijala razliitih osobina u jedinstven spregnut presjek. U nizu moguih sprezanja razliitih materiala u graditeljstvu imaju praktinu primjenu sprezanje elika i betona, sprezanje betona razliite starosti i kvaliteta i sprezanje betona i drveta. U definisanju osnovnih osobina elika i betona realna je konstatacija: - elik je dobar material za mostove jer se, pored ostalog, moe pouzdano i sigurno zatititi od uticaja agresivne sredine; - beton je dobar material za mostove, ali se jo uvijek ne moe garantovati njegova trajnija zatita od uticaja agresivne sredine. Beton bez pomoi elika u smislu armiranja, prednaprezanja ili sprezanja ne moe preuzeti napone zatezanja. Prevaziene su zablude i predubjeenja, da samo kod elinih mostova treba raunati sa trokovima odravanja. Razvoj spregnutih konstrukcija se odvija u dva pravca: - razvoj teorije spregnutih konstrukcija i eksperimentalnih istraivanja - razvoj i unapreenje prakse konstruisanja, projektovanja i postupaka graenja spregnutih konstrukcija u mostogradnji. Kod projektovanja i izgradnje mostova sprezanje elika i betona najee se primjenjuje za rasponske konstrukcije grednih sistema mostova. Pored grednih sistema sve vie se primjenjuje sprezanje okvirnih, lunih i zavjeenih mostova. Za projektovanje i izgradnju spregnutih mostova, pored poznavanja teoretskih osnova i propisa potrebno je poznavati postupke radionike izrade, naina spajanja, posebno zavarivanje i montae elinih konstrukcija. Namjena lanka je, da pored ostalog, animira investitore, projektante i izvoae za veu primjenu spregnutih konstrukcija. Materiali za betonske mostove imaju velike prirodne rezerve, cijena rada je nia, tako da je beton u prednosti za manje i srednje mostove. Spregnuti mostovi su u prednosti za pojedinane mostove srednjih raspona, jer omoguavaju brzu izgradnju bez angaovanja vee opreme i rada na gradilitu. Za vee mostove samo varijantna rjeenja omoguavaju objektivan i racionalan izbor. Spregnuti mostovi se bre grade, lake rekonstruiu i zamjenjuju.

2.

KRATAK PRIKAZ RAZVOJA SPREGNUTIH MOSTOVA

Prije stotinu godina poela je upotreba betona za kolovozne ploe putnih i eljeznikih mostova. U poetku beton je imao funkciju ispune izmeu elinih nosaa ili koritastih limova. Od dvadeset do trideset godina prolog stolea beton kao ispuna zamjenjen je nosivom armirano betonskom ploom koja se oslanjaja na eline nosae. Znaajna istraivanja sudjelovanja armirano betonskih ploa i elinih nosaa su bila od 19201940 godine. Prvi pisani lanci o spregnutim nosaima su se pojavili na kongresu meunarodnog drutva za mostove i konstrukcije u Parizu 1932 godine. Znaajan podsticaj za razvoj spregnutih mostova imali su rezultati probnog optereenja i sa tim povezana istraivanja na mostu preko rijeke Save u Zagrebu 1939. godine. Most nije bio projektovan i dimenzioniran kao spregnuta konstrukcija. Izmjereni naponi i deformacije pri probnom optereenju su pokazala veliki stepen sprezanja. Prvi propisi za spregnute konstrukcije su se pojavili izmeu 1940 i 1955 godine. Na naim prostorima koriten je DIN 1078 Verbung Trger Strassenbrcken. Prvi pravilnik o spregnutim konstrucijama u Jugoslaviji usvojen je 1970. godine. Prva primjena spregnutih konstrukcija u Jugoslaviji bila je 1955. godine za kolovoznu plou elinog reetkastog mosta preko rijeke Save u Bosanskoj Gradiki. Petdeset godina upotrebe spregnutih konstrukcija za mostove obogatila je naine, konstruktivna rjeenja i statiko dinamiku analizu sprezanja elika i betona. Savremene spregnute konstrukcije, elik-beton i evropski propisi Eurocode 4 Design of composite steel and concrete structures obuhvataju sva tri osnovna konstruktivna elemenata: nosae, ploe i stubove. Razvoj teorije i prakse spajanja elinih konstrukcija zavarivanjem i visoko vrijednim vijcima omoguuju nove funkcionalne i skladne oblike presjeka, radionikih i montanih nastavaka i olakavaju izradu i montau.
2/17

Za sprezanje elinih nosaa i armiranih betonskih ploa koriste se elastini i kruti modanici raznih oblika. Podjela je zasnovana prema nainu preuzimanja napona smicanju. U savremenoj praksi najvie se koriste elastini modanici u vidu epova. Cijena izgradnje armirano betonskih ploa utie na konkurentnost spregnutih mostova. Pokuaji da se AB ploe grade kao montane, to je bilo primjenjeno na izgradnji velikih viadukata u vajcerskoj i nekim drugim mostovima u periodu od 1960 1980 godine, pokazalo je nedostatke u smanjenoj trajnosti, pa se ne preporuuje za nove mostove. Na smanjenje cijene izrade AB ploa moe se uticati preko tehnologije izgradnje sa primjenom pominih oplata koji kao oslonac koriste eline nosae. Tanje AB ploe debljine 18 20 cm karakteristine za prve decenije primjene spregnutih mostova, sada su radi trajnosti i veih pokretnih optereenja debele 22 30 cm. Kod sprezanja elika i betona razlikujemo kruto, elastino i diskontinualno sprezanje. Kod krutog sprezanja nema pomaka na spoju AB ploe i elinog nosaa. Kod elastinog sprezanja omoguena su pomjeranja na spoju AB ploe i elinog nosaa to smanjuje uzdune i smiue sile u presjecima, a momenti se poveavaju skladno sa krutosti presjeka. Smanjenje uzdunih sila lake je postii primjenjem diskontinualnog sprezanja. Na dijelovima nosaa sa najveim momentima presjeci se ne spreu. Kolovozna AB ploa se na tim mjestima ne prekida. Na tim dijelovima nosaa nema smiuih sila izmeu AB ploa i elinih nosaa, a uzduna sila je konstantna. Momente preuzima elini dio spregnutih presjeka (slika 1).

Slika 1 Reoloki uticaji od skupljanja i teenja betona kao i uticaji temperature ne utiu na poveanje sile, jer se ukupna smiua sila preuzima na krajevima nosaa gdje postoji sprezanje. U savremenoj praksi projektovanja spregnutih mostova primjenjuje se diskontinualno sprezanje pa se time izbegava primjena uzdunih kablova za prednaprezanje kolovoznih AB ploa radi preuzimanja zateuih napona. Poveana potronja elika kompenzira se sa jednostavnijom i brom izgradnjom. Po obimu sprezanja razlikujemo sprezanje presjeka samo za pokretno optereenje, tako da elini nosa preuzima cijelu vlastitu teinu i teinu betona, bez privremenih oslonaca pod elinim nosaima postavljenim prije betoniranja. Sprezanje za ukupno stalno i pokretno optereenje podrazumjeva da je elini nosa poduprt pred betoniranjem AB ploe. Sprezanje se moe kombinovati i sa predhodnim ili naknadnim prednaprezanjem elinih nosaa i (ili) AB ploa. U prvim decenijama primjene sprezanja, sprezani su samo punostjeni elini nosai. U poslednjih dvadeset godina uspjeno se spreu i reetkasti elini nosai. U pogledu statikih sistema u poetku su se sprezali gredni sistemi sa jednim ili vie diskontinualnih ili kontinualnih sistema. U savremenoj praksi sprezanje elika i betona se primjenjuje i za okvirne, lune i zavjeene sisteme mostova. U naoj i evropskoj praksi za rasponske konstrukcije putnih mostova irine 8 14 m najee projektovani popreni presjeci imaju dva glavna nosaa (slika 2):

3/17

Slika 2 Razmak izmeu nosaa i raspon konzola potrebno je pravilno uravnoteiti, tako da je b >= 2a. Visina, poloaj, presjek, nain spajanja poprenih nosaa sa glavnim nosaima, ako i razmak poprenih nosaa zavisi od vie parametara (statiki sistem, veliina raspona, oblik presjeka i visina glavnih nosaa, nain betoniranja AB ploe, radionika izrada i montaa). Za mostove velikih raspona, posebno za mostove u krivini racionalni su pravokutni ili trapezni sanduasti presjeci (slika 3). Pri konstruisanju sanduastih presjeka neophodno je uvaavati i tehnologiju radionike izrade, transporta i montae.

Slika 3 Za spregnute mostove veih raspona i vee irine na autoputevima mogue su vrlo razliite koncepcije sanduastih poprenih presjeka (slika 4). Ograniena irina sanduastog presjeka radi transporta i montae upuuje na velike duine konzola, koje je racionalno poduprijeti sa kosim potporama.

Slika 4
4/17

Dalji razvoj spregnutih mostova ide u pravcu sve vee primjene prostornijih reetkastih cijevnih nosaa koji se preko specialno oblikovanog gornjeg pojasa spreu sa AB ploama (slika 5)

Slika 5 Prije deset godina u vajcarskoj su izgraeni autoputni dolinski viadukti duine cca 1000 m sa rasponima 4050 m, koji su na raspisu Investitora bili najuspjeniji. Pored ekonominosti viadukti se lijepo prilagoavaju prirodnom ambijentu, djeluju lagano i transparentno (slika 6).

Slika 6 U savremenoj praksi projektovanja spregnutih mostova elik - beton karakteristina su tri trenda: - dvojno sprezanje - okvirne integralne spregnute konstrukcije - hibridni (mjeani) mostovi Kod spregnutih mostova velikih raspona primjenjuju se dvojno spregnuti presjeci. Betonska ploa u sastavu donjeg pojasa sanduastog presjeka smanjuje potronju elika u zoni pritiska i poveava krutost presjeka. Pri projektovanju dvojno spregnutih mostova otvaraju se neka pitanja u izboru odgovarajuih statikih modela, proraunu, konstruiranju i granicama ekonominosti. Ta pitanja se prije svega odnose na: - Tok smiuih napona izmeu elinog sanduastog nosaa i betonske donje ploe. - Djelotvornost povrinskog sprezanja izmeu donje eline i betonske ploe. - Sudjelovanje modanika i poprenih ukruenja pri prenosu smiuih sila u donju betonsku plou. - Unos sile u donju plou na krajevima ploe. - Predpostavke sudjelujue visine i irine debelih betonskih ploa. - Zamor visoko optereenih modanika. - Uticaj pojedinanih visokih smiuih napona krute betonske ploe na raspored statikih koliina. - Ekonomina rjeenja da se pritisak na oplatu i vlastita teina svjeeg betona prenesu na eline vertikalne limove i donju plou. - Konstruktivna rjeenja i ekonominost upotrebe betonskih poprenih nosaa nad osloncima. Najbitniji rezultati nekih aktuelnih istraivanja - Za dvojno sprezanje su povoljnije konstrukcije sa promjenljivom visinom. - Potrebno je izbjegavati nagle promjene poprenog presjeka. - Na krajevima donje ploe su nastupila velika optereenja modanika. - Prenos sile u donju plou se koncentrie u zonama vertikalnih limova. - Ako je u vertikalnim limovima rasporeeno vie redova modanika moemo pojednostavljeno pretpostaviti, da uvoenje sile u donju plou ide iskljuivo preko modanika u vertikalnim limovima i u njihovoj blizini.
5/17

- Poprena ojaanja vertikalnih limova i donjeg pojasa preuzimaju znaajan dio smiuih napona i tako rastereuju modanike. - Sile iz elinog poprenog presjeka u donju betonsku plou se prenose sa smiuim i nateznim silama u modanicima. Na novim brzim eljeznicama u Njemakoj izgraeno je vie mostova sa spregnutom reetkastom konstrukcijom. Izuzetnu pozornost izaziva rjeenje mosta preko rijeke Main kod Nantenbacha za dupli kolosjek, koji je dovren 1993. godine. Dva glavna kontinualna reetkasta nosaa sa tri raspona, promjenljive visine od 8,5 do 16,5 m imaju rekordan srednji raspon od 208 m (sl. 7). Spregnuta su oba pojasa reetkastog nosaa izuzev srednje (zategnute) zone donjeg pojasa. Glavni raspon izgraen je konzolnim postupkom, to je prirodno obzirom na odnos raspona i profil prepreke.

Slika 7 U Venezueli je biro Leonhardt, Andr projektovao spregnuti most preko rijeke Caroni sa glavnim rasponom od 214 m (slika 8). Most ukupne irine 30,4 m slui za autoput i eljeznicu. Presjek mosta je dvoelijski sanduk sa tri vertikalna lima promjenljive visine 4,75 m u polju i 13,79 nad osloncima. Pored sprezanja gornjeg pojasa, betonska ploa je koritena i u pritisnutoj zoni donjeg pojasa. Interesantno je, da gornja ploa nije prednaprezana. Veliki elini presjek gornjih pojaseva od 600x30 do 300x80, koji se koristio i za fazu montae uz visok procent armiranja (do 4,8 %) inio je prednaprezanje nepotrebnim.

Slika 8 Kod projektovanja spregnutih mostova posebno veih raspona i u specifinim uslovima produktivna je kombinacija materiala po duini mosta. Na dijelovima iznad oslonaca i u kraim rasponima koristi se betonski presjek, a u srednjem dijelu velikih raspona znatno laki spregnuti presjek. Okvirne integralne spregnute konstrukcije mostova otklanjaju nedostatke spregnutih grednih mostova na dva oslonca (nema dilatacija i leita) i omoguuju raspone i do 60 m. Poglavlje o razvoju spregnutih elinih mostova sa posebnim zadovoljstvom zavravam citatom iz eseja Mostovi iz 1933. godine uvaenog Nobelovca Ive Andria: Tanki elezni mostovi zategnuti od jedne obale do druge kao ica, to drhte i zvue od svakog voza koji projuri, oni kao da jo ekaju svoj poslednji oblik i svoje savrenstvo, a ljepota njihovih linija otkrie se potpuno oima naih unuka.
6/17

3.

KOMENTAR EUROCODE 4 ZA PRORAUN SPREGNUTIH KONSTRUKCIJA ELIK-BETON

Jugoslovenski standard za spregnute konstrukcije usvojen 1990. godine JUS U.21 010 1990 zasnovan je na prvom modelu nacrtu Eurocode 4 za spregnute konstrukcije iz 1985. godine. Standard se odnosi na sva tri konstruktivna elementa, t.j. na spregnute nosae, spregnute ploe i spregnute stubove. Uvedeni su pojmovi graninih stanja, definisane su sudjelujue irine, data je klasifikacija poprenih presjeka. Za proraun presjenih sila kod statiki neodreenih nosaa dozvoljena je prerazpodjela momenata. Standard je openit za sve vrste konstrukcija, t.j. zajedniki za zgrade i mostove. Standard nije bio vezan na propise za beton i propise za optereenja. Praktina primjena standarda kod projektovanja mostova bila je oteena, jer su se otvarale brojne dileme i nedoumice. U knjizi Spregnute konstrukcije koju je autor objavio 1989. godine u izdanju Graevinske knjige iz Beograda uinjen je napor da se knjiga maksimalno prilagodi prvom prednacrtu Eurocode 4 iz 1985. godine. Tada sam konstatovao da je uz sva uvaavanja prednosti prorauna preko graninih stanja teka primjena graninih stanja i za oblast mostogradnje. Konstruktivnim metodama djelovanja na spregnuti presjek u toku montae, betoniranja kolovozne ploe, prednaprezanja i eksploatacije mijenjaju se karakteristike presjeka i vrste naprezanja pa je sumarne uticaje mogue odrediti samo preko analize napona i deformacija. Suvino je da ponavljamo konstatacije o koristnosti i prednosti zajednikih evropskih propisa za graevinske konstrukcije. Takoer je bezpredmetna rasprava u okviru manjih drava da li ih treba koristiti i prilagoditi im se. Eurocode 4 (EC 4) za proraun spregnutih konstrukcija od elika i betona je etvrti po redu ali i po znaaju, zajednikih evropskih normi, odmah izza EC 1 koji obuhvataju dejstva na konstrukcije, EC 2 koji se odnosi na betonske konstrukcije i EC 3 za eline konstrukcije. Redoslijed je logian jer se EC 4 u dobrom dijelu poziva i povezuje na tri prethodna standarda. Za EC 4 zaduen je Podkomitet SC4 u okviru Tehnikog komiteta CEN/TC250. Prema planu ovog Podkomiteta EC 4: PRORAUN SPREGNUTNIH KONSTRUKCIJA OD ELIKA I BETONA sadri: - Dio 1.1: Opta pravila i pravila za zgrade - Dio 1-2: Otpornost na dejstvo poara - Dio 2: Opta pravila za mostove Kao i kod ostalih Eurocoda prvo je objavljen dio 1.1 Opta pravila i pravila za proraun zgrada koji je od strane Podkomiteta SC4 odobren jula 1992. godine, a maja 2005 objavljen kao ENV 1994-1-1. Dio 1.2 Protivpoarno projektovanje je objavljen oktobra 1994. godine kao EN 1994-1-2. Dio 2 koji se odnosi na spregnute mostove objavljen je decembra 2005 kao EN 1994-2:2005. EC 4 je savremeno koncipiran standard zasnovan na konceptu prorauna prema graninim stanjima i odnosi se na sva tri konstruktivna elementa, nosae, ploe i stubove. Dio 1.1 Opta pravila i proraun zgrada je obraen dosta obseno sa vie naela i manje pravila, za primjenu pa se doima kao neka vrsta prirunika. Ovakav koncept standarda nije restriktivan i ostavlja dosta slobode konstrukterima. EC 4 dio 1.1 u manjoj meri obuhvata i kontrolu graenja sa ciljem da ukae na zahtjevani kvalitet radova i usaglaenost sa pretpostavkama iz prorauna. Dio 1.2 Otpornost na dejstvo poara izdvojen je kao poseban dio i opirno je obraen tako da se moe primjenjivati kao zaseban dokument. Dio 1.2 sadri sledea poglavlja: 1. Uvod 2. Osnove 3. Termomehanike osobine materiala 4. Pravila za poarnu zatitu 5. Konstruktivne pojedinosti Osnovni zatitni material za elik u spregnutim presjecima je beton u specifinoj ulozi. Svi objekti su svrstani u rizine grupe u zavisnosti od namjene, veliine, visine, vrste materiala, izloenosti poaru, stupnju ugroenosti ljudi, imovine itd. Dio 2 Eurocode 4 daje pravila konstruisanja i prorauna za spregnute mostove elik-beton odnosno za dijelove mostova. Dio 2 je dodatak za EN 1994-1-1 Opta pravila. Zavjeeni mostovi sa spregnutom rasponskom konstrukcijom nisu cjelovito obraeni u dijelu 2 odnosno u EN 1994-2:2005. Dio 2 sadri sledea poglavlja: 1. Uvod 2. Osnove za projektovanje 3. Materiali
7/17

4. Trajnost 5. Analiza konstrukcije 6. Granino stanje nosivosti 7. Granino stanje upotrebljivosti 8. Prefabricirane betonske ploe kod spregnutih mostova 9. Spregnute ploe na mostovima Drave koje namjeravaju primjenjivati EC 4 kao standard i sve druge Eurocode treba da izrade i usvoje National Aplication Document, skraeno NAD. Sa NAD se uspostavlja veza izmeu EC (EN) i odgovarajuih nacionalnih propisa i standarda. NAD prvenstveno definiu parcialne koeficiente sigurnosti, kombinacione i sve druge elemente od znaaja za sigurnost graevinskih objekata koji su u EC 4 dati orientaciono i u tekstu posebno naznaeni. Nakon usvajanja NAD-a slijedi izrada prirunika sa karakteristikim brojnim primjerima koji e pomoi projektantima, da u svom radu primjenjuju ove savremene racionalne konstrukcije.

4.

GREDNI SPREGNUTI MOSTOVI

Sprezanje elika i betona se najvie primjenjuje pri projektovanju putnih i eljeznikih mostova grednih sistema. Racionalne veliine raspona ovise od morfologije, prvenstveno visine - dubine prepreke, uslova temeljenja, namjene mosta, statikog sistema, naina montae i odnosa trinih cijena u funkciji vremena i lokacije. Na primjerima projektovanih i izgraenih mostova mogue je uvjerljivo i pregledno prikazati praktinu primjenu savremenih trendova razvoja spregnutih mostova. Most preko rijeke Neretve kod Jablanice (8) Za razliku od ranije izgraenih mostova sa kontinualnim spregnuto-prednapregnutim kostrukcijama kod kojih je kablovima ostvareno kontinualo sprezanje, putni most preko rijeke Neretve ima kontinualnu konstrukciju sa diskontinualnim sprezanjem (sl. 9). Most je izgraen 1985. godine za samo 6 mjeseci kao ekonominije rjeenje u odnosu na varijantu sa konstrukcijom od prednapregnutog betona. Visina mosta iznad terena ine neekonominu izradu privremenih oslonaca za montau i sprezanje vlastite teine. U zonama pozitivnih momenata izvreno je sprezanje elinog nosaa, dok se u zonama negativnih momenata sprezanje ne moe obezbijediti bez dodatnog prednaprezanja kablovima. Da bi se izbjeglo prednaprezanje, ojaani elini nosa iznad oslonaca prima uticaje bez sadejstva armirano-betonske ploe. Ekonomska opravdanost takve koncepcije je pojednostavljenje montae, skraenje vremena graenja, eliminisanje nepovoljnih dopunskih utjecaja od prednaprezanja, te smanjenje uticaja u vremenu t = tn od skupljanja i teenja betona uz neto veu potronju elika. Betoniranjem kolovozne ploe po fazama, prvo u poljima a zatim nad osloncima, uticano je na smanjenje napona zatezanja u betonu.

Slika 9
8/17

Most preko rijeke Save u Oreju (10) Glavna konstrukcija mosta raspona 85+134+85 projektovana je kao kontinualna dvojno spregnutaprednapregnuta konstrukcija promjenljive visine do 5,80 m nad rijenim stubovima do 3.00 m u sredini mosta. Izgraena je montirana sa po dva pomona oslonca u krajnjim poljima i slobodnom konzolnom gradnjom srednjeg raspona uz sukcesivno betoniranje donje odnosno gornje ploe i prednaprezanje. Prema naim saznanjima ovo je bila prva primjena dvojnog sprezanja i otvorila je put za nove mogunosti kombinacije elika i betona u mostogradnji. U vrijeme projektovanja mosta od 1966 1968 godine kao i danas konkurentnost elinih mostova i za ove raspone bila je manja u odnosu na mostove od prednapregnutog betona. Iz ove okolnosti proizila je ideja i realizacija dvojnog sprezanja uz maksimalno smanjenje uea elika i poveanje uea betona u spregnutom presjeku mosta (slika 10).

Slika 10 Most preko Jablanikog jezera (15) Kontinualna spregnuta rasponska konstrukcija mosta ima 11 uravnoteenih simetrinih raspona 32,00+39,50+7x55,00+39,50+32,00= 528,00 m. Konstrukcija mosta slijedi geometriju ceste na mostu i prilagoava se krivinama i proirenjima na krajnjim dijelovima mosta. Raspon od 55,00 m na veem dijelu mosta je optimalan za kontinualne spregnute konstrukcije sa diskontinualnim sprezanjem bez primjene kablova za prednaprezanje armirane betonske ploe na dijelovima iznad srednjih stubova. Raspon od 55.00 m je limitni za montau elinog rotilja rasponske konstrukcije navlaenjem bez pomonih oslonaca i bez privremenog zavjeenja. Ovako pojednostavljena tehnologija ugradnje i montae opravdava neto poveanu potronju elika za elinu konstrukciju to potvruje savremena praksa u vajcarskoj i drugim razvijenim dravama. Cjelokupna tehnologija izgradnje mosta koncipirana je na maksimalnom koritenju jezera promenljivog nivoa i radne plovne platforme sa koje se bue ipovi, postavljaju talpe zagata, betoniraju temelji i stubovi, montira elina konstrukcija i betonira kolovozna ploa. Zadrali smo uobiajeni koncept poprenog presjeka mosta sa dva glavna nosaa i otvorenim presjekom bez sprezanja poprenih nosaa koji je vrlo racionalan i prisutan je u evropskoj i naoj praksi (slika 11).

9/17

Slika 11 Pjeaki most preko rijeke Drave u Ptuju (16) Most je lijep primjer savremene spregnute kontinualne reetkaste konstrukcije izgraene 1997. godine. elina reetkasta prostorna konstrukcija mosta visine 1,23 m izraena je od cijevi u zavarenoj izvedbi. elina konstrukcija preuzima teinu svjeeg betona, a spregnuti presjek teinu opreme i korisno optereenje pjeaka (slika 12).

Slika 12 Novi viadukti na autoputevima u Njemakoj (12) U poslednjim godinama na autoputevima u Njemakoj izgraeni su vrlo lijepi savremeni viadukti sa spregnutim rasponskim konstrukcijama. Viadukt Talbrcke Ruchenbach na A 71 duine 1000 m ima raspona od 50 105 m i premotava dolinu dubine do 60 m (slika 13).

Slika 13

10/17

Popreni presjek rasponske konstrukcije je jedinstven, irine 29 m za oba kolovoza. Visina sanduastog nosaa je na dijelu veih raspona promjenljiva od 3,70 6,50 m. Trapezni nosa irine 8,57 m ima sa bonih strana kose potpore tako da se kolovozna AB ploa popreno oslanja na etiri oslonca. Ploa je betonirana na licu mjesta pomou unificirane prenosne oplate. Montaa eline konstrukcije je kombinovana navlaenjem uz pomo kljuna na manjim rasponima i kombinovana na dijelu velikih raspona. Sanduasti trapezni presjek rasponske konstrukcije relativno male irine omoguuje male irine visokih stubova i lijep izgled viadukta (slika 14). Potronja konstruktivnog elika je 222 kg/m2 a cijena viadukta bila je 1056 EUR/m2.

Slika 14 Viadukt Mirna (13) Viadukt Mirna na istarskoj brzoj cesti Y u Hrvatskoj premotava iroku dolinu rijeke Mirne na visini 15-40 m. Spregnuta rasponska konstrukcija ukupne duine 1355 m ima 22 raspona sa tipinim rasponom 66,50 m. Pored ostalog teko i skupo temeljenje na elinim zabijenim ipovima velike duine dalo je prednost znatno lakoj spregnutoj konstrukciji. Popreni presjek viadukta za jedan kolovoz brze ceste je konstruisan iz dva glavna nosaa konstantne visine 2,75 m na razmaku 5,50 m sa konzolama 2,30 m. Pojasevi nosaa su irine 700 i 800 mm debljine 30 35 mm. Popreni nosai su nespregnuti, postavljeni u sredini visine glavnih nosaa. Glavni nosai su na razliitim visinama sa ime se postie popreni nagib AB ploe. Interesantna su rjeenja opreme viadukta (slika 15).

Slika 15 Montaa eline konstrukcije viadukta navlaenjem sa kljunom od obala prema sredini je jednostavna i brza. Izgled viadukta pokazuje dobro uklapanje u okolinu (slika 16).

11/17

Slika 16 Obnova mosta preko jezera HE Salakovac na putu Sarajevo Mostar Most ukupne duine 164 m sa visinom stubova oko 30 m ima 5 raspona 20+4x36 m. Izgraen je 1981. godine sa nosivom konstrukcijom od AB prednapregnutih nosaa. U toku rata 1993. godine poruena su 4 raspona mosta po 36 m i stubovi mosta. Brza obnova mosta u tekim uslovima neposredno iza rata pokazala je prednosti u primjeni spregnute konstrukcije. Istovremeno sa radovima na poruenim stubovima proizvedena je transportovana i kopletirana na trupu magistralne ceste, elina konstrukcija. Montaa eline konstrukcije i betoniranje kolovozne ploe obavljeno je u kratkom periodu. Obnovljeni most je kontinualna spregnuta konstrukciija 4 x 36 m istih raspona i iste konstruktivne visine kao srueni betonski most. Dva glavna zavarena nosaa konstantne visine 1800 mm na razmaku 5,6 m slijede krivinu ceste u radijusu 500 m. Popreni nosai su sputeni i ne spreu se sa kolovoznom ploom ime se smanjuju naponi u kolovoznoj ploi, a sputeni poloaj povoljan je za rjeenje oplate. Negativni momenti na osloncima preuzeti su podunom armaturom, s time, da i elini presjek moe sam da preuzme te momente (slika 17). Potronja materiala za spregnutu konstrukciju: konstrukcioni elik ST4-2 228.000/144 x 9,6 = 165 kg/m2 beton MB 40 za kolovoznu plou 346 m3/144 x 9,6 = 0,25 m3/m2 betonsko eljezo RA 400/500 96.000 kg/144 x 9,6 = 69 kg/m2

Slika 17

12/17

5. LUNI MOSTOVI SA SPREGNUTIM PRESJEKOM LUKOVA ILI NADLUNE KONSTRUKCIJE

Prije 10 15 godina luni mostovi su se gradili iz betona ili od elika. Betonski luni mostovi su imali irok spektar raspona od 50 do rekordnih 390 m na mostu za otok Krk. elini luni mostovi su dostigli najvei raspon od 518 m koji je izgraen 1976. godine u SAD. Luni spregnuti mostovi izgraeni u Kini (11) Poslednjih godina u Kini je izgraeno 14 velikih lunih mostova raspona od 130 do rekordnih 425 m. Zajednina karakteristika svih ovih mostova je, da imaju presjeke lukova iz elika i betona kao spregnuti ili obbetonirani presjeci. elini dio presjeka slui kao skela (i oplata) za betonski dio presjeka. Oprema za montau elinih dijelova je minimalna i ine je samo zatege. elini presjeci lukova su kombinacija jedne ili vie cijevi raznih dijametara i debljine zidova koja se po montai ispunjavaju betonom spreu. Ovdje se na najbolji nain koristi saznanje, da su za pritisnute spregnute elemente najracionalni kruni presjeci ispunjeni betonom. Za kompletan utisak bila bi interesantna komparativna analiza lukova izgraenih po ovom konceptu sa spregnutim presjekom i armirano betonskih lukova, kakvi su se gradili u Europi. Most Wanxian Yangtze irine 24 m ima rekordan raspon luka 420 m (slika 18).

Slika 18 elini dio presjeka lukova formiran je kao prostorna reetkasta konstrukcija od 10 elinih cijevi na razmaku 6,45 po visini i 4 x 3,8 m po irini (sl. 19). Segmenti duine 15,2 m montiraju se dizalicama sa plovne platforme i pridravaju kosim zategama. Nakon kompletiranja eline konstrukcije lukova cijevi se ispunjavaju betonom i kao spregnuti presjek preuzimaju teinu betonskog dijela presjeka.

Slika 19 Most Skradin na dijelu autoputa Zadar-ibenik (14) Za teke i duboke prirodne prepreke i lune mostove velikih raspona jedinstven most za oba kolovoza autoputa ukupne irine 21 m (bez zaustavnih traka) je smisleno i racionalno rjeenje (slika 20). Nad betonskim lukom sanduastog dvoelikog presjeka raspona 204 m izgraena je spregnuta nadluna konstrukcija sa 12 raspona 4x32+3x28+3x32+28+24=360 m. Konstrukciju ine dva nosaa sanduastog presjeka 1200/1700 mm sa konzolama 7,60 m i jakim poprenim nosaima na razmaku 4,00 m. Sanduasti presjek ima potrebnu torzijsku krutost za konzole naglaenih raspona. Na krajevima konzola su rubni povezujui nosai I presjeka visine 400 mm. Prednosti spregnute nadlune konstrucije je manja teina a time i manje optereenje i dimenzije presjeka luka, jednostavna i brza izgradnja. Komparativna analiza mosta Skradin i mosta Maslenica slinih raspona lukova pokazuje prednosti rjeenja sa spregnutim nadlunim konstrukcijama.
13/17

Slika 20 Luni most sa cjelovito spregnutom konstrukcijom Na slici 21 prikazana je koncepcija putnog lunog mosta raspona 103 m sa cjelovito spregnutom konstrukcijom. Dvozglobni cijevni lukovi raspona 103 m sa presjekom cijevi 1600/20 mm na razmaku 6,0 m spojeni su poprenim nosaima na mjestima stubova nadlune konstrukcije. Po montai cijevi se ispune betonom i kao spregnuti presjek preuzimaju teinu nadlune konstrukcije i saobraajnog optereenja. Stubovi nad lunom konstrukcijom su dvozglobne cijevi 600/7 mm ispunjene i spregnute sa betonom. Spregnuta nadluna konstrukcija sa 8 raspona po 17,50 m je uobiajenog presjeka sa dva glavna nosaa.

Slika 21
14/17

Luni most preko jezera Gazivode kod Kosovske Mitrovice elini reetkasti dvozglobni lukovi raspona 200 m imaju objeenu spregnutu rasponsku konstrukciju. Prednosti spregnute konstrukcije je manja cijena u odnosu na elinu ortotropnu konstrukciju a znatno manja teina, a time i potronja elika za lukove u odnosu na betonsku konstrukciju (slika 22).

Slika 22 Luni spregnuti nadvoz na brzoj cesti u Mariboru Spregnute lune konstrukcije su nale svoju primjenu i za rjeenje nadvoza sa jednim rasponom (slika 23).

Slika 23

15/17

6. SPREGNUTE RASPONSKE KONSTRUKCIJE NA MOSTOVIMA SA KOSIM ZATEGAMA

U intenzivnom razvoju i izgradnji mostova sa kosim zategama, karakteristino za zadnje decenije (zavjeeni zauzdani mostovi) spregnute rasponske konstrukcije su konkurentne za raspone od 200 400 m. Za raspone do 200 m konkurentan je beton, a za raspon preko 400 m elik sa ortotropnom ploom. Prednosti spregnute konstrukcije je manja teina u odnosu na beton, a nia cijena u odnosu na elik, brza je i relativno jednostavna izgradnja. Glavni dio mosta preko Dubrovake rijeke je objeen sa kosim zategama raspona 244+80,7 (slika 24). Ima spregnutu rasponsku konstrukciju sa dva elina I nosaa visine 2 m i AB ploom debljine 25 cm.

Slika 24 Za most preko Jablanikog jezera projektovana je i varijanta sa kosim zategama raspona 93+202+93 sa spregnutom rasponskom konstrukcijom (slika 25). Rasponska konstrukcija ima dva elina zavarena glavna nosaa visine 1600 mm na razmaku 8,00 m, jake poprene nosae na mjestima zavjeenja i AB plou debljine 22 cm spregnutu sa glavnim nosaima. Namjena varijantnog rjeenja bila je da se smanji broj stubova koji se temelje duboko na ipovima u dubokoj vodi jezera. I pored smanjenja cijene temeljenja i manjeg broja stubova u dubokoj vodi jezera, varijanta sa kosim zategama bila je skuplja za 15 % radi znaajnog udjela cijene zatega i pilona (slika 25).

Slika 25
16/17

7.
-

ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Sve dok se ininjeri u ulozi investitora, projektanata ili graditelja unapred opredeljuju i specijaliziraju za materiale a ne za objekte, beton kao material masovnije upotrebe bit e u prednosti i u mostogradnji. Ininjer treba da realizuje najpodobniju konstrukciju, a material bira prema osobenosti prepreke i uslovima trita. Material za betonske konstrukcije ima velike prirodne resurse, a cijena rada je nia. Beton je u prednosti kod manjih i srednjih mostova, posebno kod izgradnje skupine objekata na novim saobraajnicama. elik u vidu spregnutog presjeka je u prednosti kod pojedinanih mostova srednjih raspona, jer omoguuje brzu izgradnju bez uea vee opreme i rada za gradilita. Za vee mostove samo varijantna, konkurentna rjeenja daju pravo na prednost pojedinim materialima ili sistemima. Ako neka sredina eli odrati konkurentnost materiala, mora brinuti da oba materiala imaju ansu za kontinuitet u poslu i uvanje strunih ljudi i referenci. Zahvaljujui prednostima koje pruaju spregnute konstrukcije moe se s sigurnou oekivati njihov znaaj, razvoj i primjena u budunosti uz sve otriju konkurenciju sa AB prednapregnutim mostovima. Izgledna mogunost ekonomskog poboljanja kod mostova veih raspona sa dvojnim sprezanjem ine spregnute konstrukcije najekonominijim i za raspone preko 150m. Spregnute konstrukcije sa ploom kao krovom iznad eline konstrukcije uz pravilnu odvodnju, izolaciju i dobru antikorozivnu zatitu nemaju oteenja ni posle 30 godina eksploatacije, pa je to njihova prednost u odnosu na konstrukciju od betona. U veem broju evropskih drava primjetan je novi zamah u primjeni spregnutih konstrukcija u mostogradnji uz izraenu inovativnost. Bila mi je elja da u ovom radu ukaem na taj zamah kao animirajui podsticaj za konstruktore mostova sa ovih prostora. eline spregnute konstrukcije se jednostavnije saniraju, obnavljaju i zamjenjuju. Izgradnja spregnute konstrukcije manje remeti prirodni ili urbani ambijent. I dalje ostaju otvorena struna pitanja poboljanja tehnologije betoniranja kolovoznih ploa, prednaprezanja i optimalizacija debljine i oblika vertikalnih limova i pojaseva.

LITERATURA: 1. N. Hajdin: Razliite mogunosti sprezanja betona i elika u mostogradnji, Spregnute konstrukcije, specialno izdanje asopisa Izgradnja, Beograd 1972 2. N. Hajdin:; Einige Beispiele der Kombination von Stahl und Beton im Brckenbau, Schweizer Architekt und Ingenieur 103 (1985) 3. F. Nather: Stahlbrcken mit Doppelverbund in Deutschland, Bauingenieur 72 (1997) 131-141 Springer-vdi Verlag 1997 4. F. Nather: VerbundbrckenStand der TechnikPerspektive fr Zukunft, Stahlbau '90 5. R. Saul, W. Zellner: Railway Bridge with double Composite Action Across River Main, IABSE Symposium, Leningrad 1991 6. R. Saul, W. Zellner: Combined Highway-Railway Bridge with Double Composite Action, IABSE Symposium, Leningrad 1991 7. F. Kri: Jeklene konstrukcije, Gradbena fakulteta Ljubljana (1997) 8. M. Prulj: Spregnute konstrukcije, univerzitetni ubenik, Graevinska knjiga, Beograd, 1989 9. M. Prulj: Savremeni oblici sprezanja elika i betona u mostogradnji, Graevinar br. 41, Zagreb, 1989 10. M. Prulj: Composite Steel and concrete structures Applications in Bridges, 7th International Symposium, Ohrid, oktobar 1997 11. Structural Engineering International 2/97, 3/97, 3/2007, Zrich, IABSE 12. Brcken und tunnel der Bundesfernstrassen 2004, Deutscher Bundes Verlag 13. Z. avor, G. Hrelja, N. Mujkanovi, Design and Construction of Mirna Viaduct, International conference on Bridges, Dubrovnik 2006 14. Z. avor, G. Hrelja, N. Mujkanovi, Most preko kanjona reke Krke kod Skradina, Zlatni sabor HDGK 1953-2003, Zagreb 2003 15. M. Prulj, Z. Hadihasanovi, M. Kamenica: Projekt mosta preko Jablanikog jezera, Graevinar br. 58, 02/2006
17/17