VJEBE IZ MATEMATIKE 2

Ivana Baranovi Miroslav Jerkovi Lekcija 10

Viestruki integrali - uzastopno integriranje

Viestruki integrali uzastopno integriranje

0.1

Dvostruki integral u pravokutnim koordinatama

Dvostrukim integralom neprekidne funkcije f (x, y) preko ograenog zatvorenog podruja S nazivamo limes dvostruke integralne sume:
f (x, y)dxdy =
(S)

max xi 0 max yk 0

lim

f (xi , yk )xi yk
i k

gdje je xi = xi+1 xi i yk = yk+1 yk a toke (xi , yk ) pripadaju podruju S. Kod dvostrukog integrala vrlo je bitno pravilno odrediti granice integracije. Imamo dva osnovna tipa podruja integracije: 1) Podruje integracije S omeeno je s lijeva i s desna pravcima x = a i x = b (a < b) a odozdo i odozgo neprekidnim krivuljama y = g1 (x) i y = g2 (x), g1 (x) g2 (x) (vidi sliku). Oito se u podruju S varijabla x mijenja od a do b a varijabla y od g1 (x) do g2 (x). Integral (S) f (x, y)dxdy sada postaje:
b g2 (x)

f (x, y)dxdy =
(S) a

dx
g1 (x) g2 (x) g1 (x)

f (x, y)dy. f (x, y)dy konstantna jer

Primjetimo da je veliina x u integralu integriramo po y . (vidi sliku 1.1)

14

13

12

11

10

v(y) = 9
7

y=g2(x)

B
4

A
1

D y=g1(x)

-4

-2

x =2
-1

x=9

10

12

-2

Slika 1: U podruju S , x se mijenja od 2 do 9 a za ksan x, y se mijenja od g1 (x) do g2 (x).

-4 -5

-3

2) Podruje integracije S omeeno je odozgo i odozdo pravcima y = d i y = c, (c d), a slijeva i zdesna neprekidnim krivuljama x = g1 (y) i x = g2 (y), (g1 (y) g2 (y)). Ovdje se y mijenja od c do d a x od g1 (y) do g2 (y). Integral (S) f (x, y)dxdy sada moemo prikazati kao:
-6 -7

12

-8

11

-9

10

g2 (y)

f (x, y)dxdy =
(S)
9

dy
c g1 (y)

f (x, y)dx

i tu veliinu y u integralu
7 6

g2 (y) g1 (y)

f (x, y)dx smatramo konstantnom.

y= 4

x=g1(y)

x=g2(y)

y=1

-6

-4

-2

10

-1

-2

-3

Slika 2: U podruju S , y se mijenja od 1 do 4 a za ksan y , x se mijenja od g1 (y) do g2 (y).

-4

Svako podruje integracije nastojimo razdijeliti na podruja gornjih dvaju tipova.

-6 -7

-5

-8

-9

-10

Primjer

1 Izraunajte viestruki integral: Rjeenje: Imamo:

2 1

2 0

dy

1 2 (x 0

+ 2y)dx.

dy
0 0

(x2 + 2y)dx = =

u unutarnjem integralu y je konstanta =

2 0 2

x3 + 2xy 3 1 + 2y dy = 3
3 3

dy =
0

=
0

y + y2 3
5 (x y 2 4

=
0

2 14 +4= 3 3

Primjer

2 Izraunajte dvostruki integral: Rjeenje: Imamo:

5

dy

+ 2y)dx.

dy
3 y 2 4

(x + 2y)dx = =

u unutarnjem integralu y je konstanta =

3 3 3

x2 + 2xy 2

5 y 2 4

dy =

=
3

25 (y 2 4)2 + 10y 2(y 2 4)y dy = 2 2

3 3

25 y5 4 y4 y + 5y 2 + y 3 8y + 4y 2 2 10 3 2
2 0

= ... =

504 10

Primjer

3 Rijeite integral: Rjeenje: Imamo:

a

a a sin

rdr.

d
0 a sin

rdr

= =

u unutarnjem integralu je konstanta =

2 0 2

r2 2

d =
a sin 0

a2 a2 sin2 2 2 d = a2 2

d =
2

= = a 2
0 2

a2 a2 1 cos(2) 2 2 2

sin(2) + 2 4

=
0

U slijedeim zadacima treba napisati krivulje koje omeuju podruje S po kojem se integrira i nacrtati to podruje u koordinatnoj ravnini. 1)
3 1

dx

x+9 x2

f (x, y)dy

Rjeenje: Podruje integracije omeeno je slijeva i zdesna pravcima x = 1 i x = 3 a odozdo i odozgo krivuljama g1 (x) = x2 i g2 (x) = x + 9.

40

35

f(x) = x2 g(x) = x+9

30

25

20

g1(x)=x2
15

g2(x) = x+9
10

S
5

-4

-2

x=1

x=3

10

-5

Slika 3: U podruju S , x-10 se mijenja od 1 do 3 a za ksan x, y se mijenja od g1 (x) = x2 do g2 (x) = x + 9.

12

2)

3 0

11

dx

25x2

f (x, y)dy.
10 9

-15

Podruje integracije omeeno je slijeva i zdesna pravcima x = 0 -20 i x = 3 a odozdo i odozgo krivuljama g1 (x) = 0 i g2 (x) = 25 x2 .
Rjeenje:
8

-25

-30

g2(x)= 25-x2

S
2

-4

-2

x=0

x=3

g2(x)=0

-1

-2

Slika 4: U podruju S , x se mijenja od 0 do 3 a za ksan x, y se mijenja od g1 (x) = 0 do g2 (x) = 25 x2 .

-4 -5

-3

3)

4 0

dy

10y y

f (x, y)dx.

-6

Ovo je integral drugog tipa, podruje integracije omeeno je odozdo i odozgo pravcima y = 0 i y = 4, a slijeva i sdesna krivuljama (takoer pravcima) g1 (y) = y i g2 (y) = 10 y .
Rjeenje:
-7 -8 -9

13

12

11

10

y=4
3

g1(y)=y
1

g2(y)=10-y

-2

y=0
-1

10

12

-2

Slika 5: U podruju S , y se 3,5mijenja od 0 do 4 a za ksan y , x se mijenja od g1 (y) = y do g2 (y) = 10 y .

-3 -4 -5

Zadatak

1 Odredite granice integracije u oba poretka za dvostruki integral

-6 -7

2,5

f (x, y)dxdy
(S)

ako je:
2 1) S trokut s vrhovima O(0, 0), A(1, 0) i B(1, 1). Rjeenje: Prvo skiciramo podruje integracije kako bismo lake odredili granice: 1,5

B(1,1)

0,5

S
-1

O(0,0)

A(1,0)

-0,5

Slika 6: Trokut sa vrhovima O(0, 0), A(1, 0) i B(1, 1).

-1 Radimo prvo integraciju prvog tipa, x oito ide od 0 do 1. Da bismo odredili kako se mijenja y za ksni x treba nam samo jednadba pravca kroz toke O i B koji ini gornju granicu integracije (donja granica je, jasno, g1 (x) = 0). -1,5

5
-2

-2,5

2,5

1,5

B(1,1)
g2(x)=x

0,5

S
-1

x=0 O(0,0)

g1(x)=0

x=1 A(1,0)

-0,5

Slika 7: Jednadbe krivulja za integraciju prvog tipa.

3,5

Jednadba pravca glasi y = x pa imamo da je g2 (x) = x i konano:

-1

1
3 f (x, y)dxdy =

dx
0 0

f (x, y)dy.

(S) -1,5

Sada mijenjamo poredak integracije, odnosno prelazimo na integral drugog tipa. Iz slike je vidljivo da y takoer ide od 0 do 1 a da bi odredili granice od x za ksni y , treba -2nam pravac kroz toke 0 i B koji ini lijevu meu. Jednadba tog pravca glasi (sada je y ksiran, prisjetimo se) x = y pa je g1 (y) = y . Desna granica je, oito, pravac x = 1 tj. konstantna funkcija g2 (y) = 1.
2,5 2

-2,5
1,5

y= 1

B(1,1)

0,5

g1(y)=y

g2(y)=1

S
-1

y=0

O(0,0)

A(1,0)

-0,5

Slika 8: Jednadbe krivulja za integraciju drugog tipa.

-1

Dakle, imamo:
f (x, y)dxdy =
(S)
-2 -1,5

dy
0 y

f (x, y)dx.

-2,5

-3

11

10

2) S odsjeak parabole y = x2 omeen tom parabolom i pravcem y = 4. Rjeenje: Skiciramo podruje S i unosimo potrebne podatke za integraciju prvog tipa:
9 8 7 6

g2(x)=4
4

S
2

g1(x)=x2

-6

-4

x=-2

x=2

-1

-2

Slika 9: Podruje S . Vidljivo je da x ide od 2 do 2, a da se y pri tome mijenja od g1 (x) = x2 (donja granica), do g2 (x) = 4 (gornja granica).
-3 -4

Na slici je vidljivo da x ide od 2 do 2 a y je za skni x ogranien krivuljama g1 (x) = x2 i g2 (x) = 4. Stoga imamo:
11
-5

10

-6

f (x, y)dxdy =
(S)
8

9-7

dx
2 x2

f (x, y)dy.

Gledamo drugi poredak integracije, sada se prvo mijenja y od 0 do 4, a onda za ksni y , integriramo po x-u od y do y .
7 6

y=4

S
g1(y)=- y
2

g2(y) = y

-6

-4

x=-2

y=0

x=2

-1

-2

Slika 10: Podruje S . Sada y ide od 0 do 4, a x se pri tome mijenja od g1 (y) = y (donja granica), do g2 (y) = y (gornja granica).
-3 -4 -5

-6

-7

Imamo:
f (x, y)dxdy =
14

dy
0

(S)
12

f (x, y)dx.

3) S podruje omeeno hiperbolom y 2 x2 = 1 i krunicom x2 + y 2 = 9 (ima se u vidu podruje koje sadri ishodite koordinatnog sustava). Rjeenje: Skiciramo podruje s podacima za integraciju prvog tipa i pri tome uzimamo u obzir se nae krivulje sijeku u tokama (2, 5), da (2, 5), (2, 5), (2, 5) to se lagano dobije izjednaavanjem jednadbi y 2 = 1 + x2 i y 2 = 9 x2 . Sada primjeujemo da se podruje S mora razbiti na tri podruja prvog tipa, S1 , S2 i S3 . Integriramo po sva tri podruja i rezultat zbrajamo.
10 8 6

g2(x)= 1+x2

g3(x)= 9-x2

S1
-5

S2
x=2

S3
5 10

x=-2

g4(x)=- 9-x2
-2

g1(x)=- 1+x2
-4

Slika 11: Podruje S sastoji se od tri podruja prvog tipa S1 , S2 i S3 pa integriramo po svakom od njih i rezultat je zbroj tih integrala.
-8

-6

Dakle, imamo:
-10

f (x, y)dxdy
(S)

=
(S1 )
-12 2

f (x, y)dxdy +
(S2 ) 9x2

f (x, y)dxdy +
2 (S3 ) 1+x2

f (x, y)dxdy = f (x, y)dy +

=
3 3
-14

dx dx
2

9x2 9x2 9x2

f (x, y)dy +
2

1+x2

f (x, y)dy.

Za integraciju drugog tipa imamo sliku: Kao i u gornjem primjeru, podruje S raspada se na pet podruja drugog tipa, pa integiramo po svakom od tih podruja i rezultat je zbroj tih integrala:

f (x, y)dxdy
(S)

=
(S1 )

f (x, y)dxdy +
(S2 )

f (x, y)dxdy +
(S3 )

f (x, y)dxdy +

14

12

10

g1(x)=-

y2-1 y= 5
2

g2(x)= y2-1

S1
g4(x)=- 9-y2
-5

S2
y=1

S3

g3(x)= 9-y2
5 10

S4

y=-1
-2

S5

y=- 5

-4

-6

Slika 12: Podruje S sastoji se od pet podruja drugog tipa.

-10

-8

+
(S4 ) 5

f (x, y)dxdy +
-12 -14

f (x, y)dxdy =
(S5 )

y 2 1

9y 2

=
1 1

dy

2 9y 2
9y

f (x, y)dx +
1 1 5

dy

f (x, y)dx +
y 2 1

y 2 1

+
1

dy
1

2 f (x, y)dy + 9y 2
9y

f (x, y)dx +
9y 2

f (x, y)dx
y 2 1

Zadatak

lima: 1)

2 Promijenite poredak integriranja u slijedeim dvostrukim integra3x 2x

f (x, y)dy, 2 3y 1 2) 2 dy y2 f (x, y)dx,

2

1 0

dx

3)

dx

sin x 0

f (x, y)dy.

Rjeenje:

1) Skiciramo podruje integracije, x ide od 0 do 1, a za ksni x, y se mijenja od 2x do 3x. Ako sada promijenimo poredak integracije, dakle, integriramo prvo po y , a onda po x, slika pokazuje da podruje S treba razbiti na dva osnovna podruja za integraciju drugog tipa.

y2(x)=3x y1(x)=2x
3

y x2(y)=
2

x=1

S1

S2
y x1(y)=
1

0,5

1,5

-1

-2

Slika 13: Podruje integracije.

6

Stoga imamo:
1 3x

-3

5
-4

dx
0 2x

f (x, y)dy
-5

=
(S1 )
4

f (x, y)dydx +
(S2 ) 1 2 3

f (x, y)dydx =
y 2

=
2

dy
y 3
3

f (x, y)dx +
0

dy
y 3

f (x, y)dx.

2) Crtamo podruje integracije:

y2
2

x1(y)=

y=1

y1(x)= 2x

y2(x)= 3-x2

S1 S2 S3
-2

S4
2 4

1 x= 2

x=1 x= 2

y4(x)=- 3-x2

y3(x)=- 2x
-1

x2(y)= 3-y2

-2

Slika 14: Podruje integracije.

-3

Sada vidimo da u obrnutom poretku integriranja ponovno moramo razbijati podruje na etiri osnovna dijela pa redom imamo:
-4

1 2

3y 2

-5

1 2

2x

dy

y2 2

f (x, y)dx =
0
-6

dx

2x

f (x, y)dy +
1 2

dx

2x

10

3,5

2,5

3x2

+
1

dx

3x2

f (x, y)dy +

dx
2

3x2

3) Prikazujemo podruje u koordinatnoj ravnini:

2

1,5

y=1

x1(y)=arcsin y
0,5

x2(y)= - arcsin y

S
y=sin x

x=

x=

-0,5

Slika 15: Podruje integracije.

-1

Vidimo da, pri promijeni poretka integracije, ponovno imamo samo jedno osnovno podruje S pa je:
-1,5

sin x

arcsin y

dx
0 0

-2

f (x, y)dy

=
0

dy
arcsin y

f (x, y)dx.

3 Izraunajte dvostruki integral (S) xdxdy gdje je S podruje omeeno pravcem koji prolazi tokama A(2, 0), B(0, 2) i lukom krunice x2 + (y 1)2 = 1. Rjeenje: Jednadba pravca koji prolazi tokama A i B glasi: y = x + 2. Crtamo sliku:
Zadatak

-2,5

11

S
2

y2(x)= 1-x2+1

y1(x)=-x+2

-4

-2

-1

-2

Slika 16: Podruje integracije.

-3

Moemo primjeniti bilo koji tip integracije, mi emo rijeiti zadatak pomou prvog. Pravac i krunica sijeku se u tokama (0, 2) i (1, 1). To se lako dobije rjeavanjem jednadbe x2 +(x+1)2 = 1 koja se dobije uvrtavanjem jednadbe pravca y = x + 2 u jednadbu krunice x2 + (y 1)2 = 1. Sada je sa slike vidljivo da imamo:
-4 -5 -6

1x2 +1
-7

1x2 +1

xdxdy
(S)

=
0 1

dx

xdy =
0

xy

x+2

x+2 1

dx (x 1 x2 + x2 x)dx =
0

=
0

(x( 1 x2 + 1) x(x + 2))dx =

3 1 x3 x2 (1 x2 ) 2 + 3 3 2

1 0

1 = 6
x x2 +y 2 dxdy

4 Izraunajte dvostruki integral (S) 2 omeeno parabolom y = x i pravcem y = x. 2

Zadatak

gdje je S podruje

12

Rjeenje:

4 Skiciramo podruje integracije:

y2(x)=x

S
y1(x)=

x2 2
2 4 6

-2

-1

Slika 17: Podruje integracije. Zadane krivulje sijeku se u tokama (0, 0) i (2, 2) to je vidljivo sa slike, a 2 lagano se dobije rijeavanjem jednadbe x = x . Koristei integraciju prvog 2 tipa, dobivamo: -3
x dxdy + y2
2 x
-2

(S)

x2

= =

-4

dx
2

x2 2

x2

x dy = + y2

arctan
0 2 0 2 0

y x

x
x2 2

dx =

arctan 1 arctan
-5

x dx = 2

x arctan dx = 4 2 = ln 2

x x x arctan + ln 4 + x2 4 2
2

integracije.

Zadatak 5

Izraunajte dvostruki integral

dx

1 cos x

y 4 dy i nacrtajte podruje

Rjeenje:

Prvo crtamo podruje integracije:

13

y2(x)=1
1

-2

-1

x=

y1(x)=cos x

Slika 18: Podruje integracije.

-2

a zatim rjeavamo integral:

2

dx
0 cos x

y 4 dy

=
0 -3

y5 5
2

dx =
cos x 0

1 1 (1 cos5 x)dx = 5 5

(1 (1 sin2 x)2 cos x)dx =

= =

1 5 1 5

(1 cos x + 2 sin2 x cos x sin4 x cos x)dx = 2 1 sin3 x sin5 x 3 5

2

0
-4

x sin x +

15 16 150

0.2

Dvostruki integral u polarnim koordinatama

-5

Prisjetimo se veze izmeu polarnih i pravokutnih koordinata:

x = r cos , y = r sin .

Za dvostruki integral vrijedi sljedea formula:

f (x, y)dxdy =
(S) (S)

f (r cos , r sin )rdrd.

Podruje S sada mora imati granice po r i po . Tu primjenjujemo sljedee pravilo: ako je podruje integracije S omeeno zrakama = i = ( < ) te krivuljama r = r1 () i r = r2 () (r1 () r2 ()), onda dvostruki integral raunamo po formuli:
r2 ()

f (r, )rdrd =
(S)

d
r1 ()

f (r, )rdr.

14

16

14

12

10

g1() = 4(1+cos())
8

r=r2(T)
4

S
2

r=r1(T
T

10

10

Slika 19: Osnovno podruje integracije u polarnim koordinatama.

4

Ako S nema taj oblik, onda ga, kao i kod pravokutnih koordinata, moramo razdijeliti na podruja takvog oblika.
6

Primjer 4 Transformirajte sljedee integrale u integrale s polarnim koordinatama pazei pri tome na promjene granica integriranja.
8

1) 2) 3)

2 0

dx

x 0

f (x, y)dy,

10

f (x2 + y 2 )dxdy, gdje je S podruje omeeno pravcima y = x, y = x i y = 1.

(S)

gdje je S podruje omeeno lemniskatom

(x2 + y 2 )2 = 4(x2 y 2 ).

(S)

f (x, y)dxdy,

Rjeenje:

1) Prvo moramo skicirati podruje integracije i odrediti njegove granice u polarnim koordinatama. Jednaba pravca x = 2 u polarnim koordinatama 2 glasi: r cos = 2 tj. r = cos , . Zraka y = x, x 0, glasi 2 2 = 4 jer sve toke na tom pravcu imaju taj kut. Dakle, imamo:

15

T(2,2)

y=x
1

S
T

x=2

4
2 4 6

-1

Slika 20: Podruje integracije.

3,5

-2

Sada je vidljivo da, u polarnim koordintama, ide od 0 do , a, za ksni 4 2 theta, r se mijenja od 0 do cos . Stoga je:
3

-3

2 cos

dx
0 0

f (x, y)dy =
-4

2,5

d
0 0

f (r cos , r sin )rdr.

2) Crtamo podruje integracije:

-5

1,5

y=1
1

y=-x

y=x

0,5

3
T

2(x)=

1(x)=

4
1 2

-2

-1

-0,5

Slika 21: Podruje integracije.

-1

1 Kut se oito mijenja od do 3 , a radijus r od 0 do sin , 0 < < , to 4 4 je i jednadba pravca y = 1 u polarnim koordinatama. Ako jo primjetimo da je f (x2 +y 2 ) = f (r2 cos2 +r2 sin2 ) = f (r2 ) u polarnim koordinatama, onda imamo:
-1,5 -2

f (x2 + y 2 )dxdy =
(S)
-2,5

3 4

1 sin

d
4

f (r2 )rdr.

16

3) Traimo jednadbu lemniskate (x2 + y 2 )2 = 4(x2 y 2 ) u polarnim koordinatama. Znamo da je x = r cos i y = r sin pa to uvrtavamo u zadanu jednadbu i dobivamo: 4
(r2 cos2 + r2 sin2 )2 r4 3 r2 r
2

= 4(r2 cos2 r2 sin2 ) = 4r2 (2 cos2 1) /r2 = 4(cos(2) = 2 cos(2)

Crtamo podruje:

3
T

3=

2=

4 r(T)=2 cos(2T)

S
4 2 2 4

5
T

4=

1=-

Slika 22: Podruje integracije. Vidljivo je da se kut mijenja3 od do i od 3 do 5 (to dobivamo 4 4 4 4 rjeavajui jednadbu r = cos(2) 0). Za ksni , r se mijenja od 0 do 2 cos(2). Stoga imamo:
4

2 0

4cos(2)

5 4

2 0

cos(2)

f (x, y)dxdy =
(S) 4

f (r cos , r sin )rdr+

3 4

f (r cos , r sin )rdr

Zadatak

6 Prijelazom na polarne koordinate izraunajte dvostruki integral

x2 + y 2 dxdy
(S)
6

ako je S podruje omeeno krunicom x2 + y 2 = 2ax gdje je a > 0. Rjeenje: Svodimo na puni kvadrat izraz x2 + y 2 = 2ax i dobivamo (x 2 2 2 a) + y = a iz ega je odmah vidljivo da se zaista radi o krunici sa sreditem u T (a, 0) radijusa a. Traimo njenu jednadbu u polarnim koordinatama:
r2 cos2 + r2 sin2 r2 r = = = 2ar cos 2ar cos 2a cos /

17

12

10

r(T)=2a cos T

2=

2 T(a,0)

5
T

1=-

10

Slika 23: Podruje integracije.

8

Sada crtamo tu krunicu: Kut mijenja se od do , a za ksni , r ide od 0 do 2a cos , pa imamo: 2 2

10 12

2a cos

x2
(S)

y 2 dxdy

=
2
14

d
0
2

r rdr
2a cos

(jer
2

x2 + y 2 =

r2 = r)
2

=
2

r3 3
2

d =
0

= =

8a3 3 8a3 3

cos d
2

8a3 3 8a3 9

2 2 2

8a3 1 8a3 cos3 d = 3 3 sin2 cos d =

2

(1 sin2 ) cos d =

sin

sin3

32a3 9

Zadatak

7 Izraunajte dvostruki integral funkcije f (r, ) = r u podruju omeenom kardioidom r = 3(1 + cos ) i krunicom r = 3 (misli se na podruje koje ne sadri ishodite). Rjeenje: Krivulje koje omeuju podruje integracije ve su zadane u polarnim koordinatama pa moemo odmah crtati sliku:

18

14

12

10

r2(M)=3(1+cos M)
2

r1(M)=3 2 2
5 10

2=

5
M

1=-

Slika 24: Podruje integracije. Sada imamo:

2
10

12

3(1+cos )

f (r, )rdrd =
(S) 2

d
14

r rdr =
3 2
16

r3 3

3(1+cos )

d =
3

9
2

((1 + cos )3 1)d = . . . = 66 + 27

Zadatak

8 Prijelazom na polarne koordinate izraunajte :

2 2
12

14

16x2

dx
0 x
10

x2 + y 2 dy.

Iz integrala vidimo da se x mijenja od 0 do 2 2, a za ksni x, y ide od 0 do 16 x2 . Prema tome, radi se o sljedeem podruju:
Rjeenje:
8

y=x
4

S
2
T

2=

y= 16-x2

-5
T

1=

x= 8

10

-2

-4

Slika 25: Podruje integracije.

-6

19
-8

-10

-12

Ako pogledamo podruje u polarnim koordinatama, vidimo da se mijenja od do a za ksno , r ide od 0 do 4 jer je jednadba krunice x2 + y 2 = 16 4 2 u polarnim koordinatama glasi r = 4. Stoga imamo:
2 2 16x2
2

dx
0 x

x2 + y 2 dy

=
4 2

d
0

r2 rdr =
4 2

d
0

r2 dr = 16 3

=
4

r3 3

4 0

64 d = 3

d =
4

0.3

Izraunavanje povrina likova

1) Povrina u pravokutnim koordinatama:

je formulom:

povrina podruja S dana

PS =
(S)

dxdy

to se, ako je S denirano nejednadbama a x b, f1 (x) y f2 (x), svodi na dvostruki integral:

b f2 (x)

PS =
(S)

dxdy =
a

dx
f1 (x)

dy.

Primjetimo da je:
b f2 (x) b f2 (x) b

dx
a f1 (x)

dy

=
a

y
f1 (x)

=
a

(f2 (x) f1 (x))dx

to je formula za povrinu (omeenu krivuljama x = a, x = b i y = f1 (x), y = f2 (x)) koju znamo otprije (vidi poglavlje odreeni integral).
2) Povrina u polarnim koordinatama:

formulom:

povrina podruja S dana je

PS =
(S)

rdrd,

to se, ako je S denirano nejednadbama , r1 () r2 (), svodi na polarni integral:

r2 ()

PS =
(S)

rdrd =

d
r1 ()

rdr.

Primjer

5 Skicirajte podruja kojima su povrine izraene integralima:

16y 2 4y

1) 2)

4 0

dy

dx, rdr

arctan 2
4

3 cos

Izraunajte te povrine.
Rjeenje:

1) Vidimo da se y mijenja od 0 do 4, a x (za ksno y ) od 4 y do Dakle, imamo: 20

16 y 2 .

10

S
2

x2(y) = 16-y2

x1(y) = 4 - y
1

-4

-2

-1

Slika 26: Podruje integracije.

-2

Sada je povrina:

4 16y 2

-3
13

16y 2

dy
0 4y

dx =
-4 -5

12

dy =
4y 0

( 16 y 2 4 + y)dy = y y2 4y + 4 2
4

0
11

=
-6

10

y 2

16 y 2 + 8 arcsin

= 4 8
0

2) Ovdje se kut mijenja od do arctan 2, a za ksni kut, radijus ide od 0 do 4 3 cos . Crtamo to podruje:
9 8 7

2
M

= arctan 2
1

4
2 4 6 8 10

Slika 27: Podruje integracije.

3

Jo ostaje izraunati integral:

arctan 2
3 cos
5

arctan 2
4

d
4

rdr
0

=
6

r2 2
4

3 cos

d = = 9 2

9 2

arctan 2
4

d = cos2

9 2

arctan 2

tan

21

14

Zadatak

9 Naite povrinu omeenu parabolama:

12

y = 10x + 25
10

y 2 = 6x + 9.

Rjeenje: Da bi znali nacrtati traenu povrinu, prvo trebamo odrediti presjek danih krivulja. Rjeavajui jednadbu 10x + = 6x + 9) odmah 25 vidimo su jedine toke presjeka T1 (1, 15) i T2 (1, 15). Sada imamo:
8 6

T2(-1, 5)

y2-25 x1(y) = 10

9-y2
2

x2(y) =

S
-10 -5 5

-2

T1(-1,- 5)

-4

-6

Slika 28: Podruje integracije.

-8

Sa slike vidimo da je bolje integrirati prvo po y , a onda po x, jer tako ne moramo razbijati podruje na dva komada. Raunamo povrinu od S :
-10

15

9y 2 6

-12

15

PS =

15

dy

y 2 25 10

dx =

15 -14 15 15

9y 2 6 y 2 25 10

15

dy =

15

9 y2 25 y 2 + 6 10

dy =

60 4y 2 16 dy = . . . = 15 15 3

ljama:

Zadatak

10 Prelaskom napolarne koordinate naite povrinu omeenu krivux2 + y 2 = 2x, x2 + y 2 = 4x, y = x i y = 0.

Rjeenje: Svoenjem na puni kvadrat jasno je da su prve dvije krivulje krunice i to redom: (x 1)2 + y 2 = 1, i (x 2)2 + y 2 = 4. Crtamo krivulje i nalazimo toke presjeka te dobivamo:

22

y=x T4(2,2)
2

T3(1,1)

S
T1(2,0)
2 4

4 T2(4,0)
6

-1

-2

-3

Slika 29: Podruje integracije.

-4

Trebaju nam jednadbe krunica u polarnim koordinatama. Vea krunica glasi:

-5 -6

x2 + y 2 2 r1 r1

= 4x = 4r1 cos = 4 cos .

Analogno tome, za manju krunicu dobivamo:

r2 = 2 cos .

Kako kut ide od 0 do za povrinu od S :

4

(jer je kut pravca y = x sa x-osi upravo ), dobivamo 4

4

4 cos

PS =
0

d
2 cos

rdr

=
0
4

r2 2

4 cos

d =
2 cos 2
4

= =

6
0

cos d = 3
0

(1 + cos(2))d = =3 1 + 4 2

3 +

sin(2) 2

0.4

Raunanje volumena tijela

Volumen cilindroida koji je omeen odozgo plohom f (x, y), odozdo ravninom z = 0 i koji u toj ravnini izrezuje omeeno podruje S (vidi sliku), dan je sa:
V =
(S)

f (x, y)dxdy.

23

z=f(x,y)

V Y

Slika 30: Cilindroid sa bazom S .

Zadatak

lom:

11 Nacrtajte tijela kojima su volumeni izraeni dvostrukim integra2x (4 0 1x2 0

a) b)

2 0 1 0

dx dx

x y)dy, 1 x2 y 2 dy.

Rjeenje:

a) Vidimo da je u pitanju cilindroid odozgo omeen sa ravninom z = 4xy i sa bazom u obliku trokuta u z = 0 ravini kojem je jedna stranica x-os od 0 do 2, druga y -os od 0 do 2 (tu pravac y = 2 x sijee y -os) a trea pravac y = 2 x. Crtamo sliku:

Z
z=4-x-y

Y
S y=2-x

Slika 31: Cilindroid sa trokutastom bazom omeen ravninom z = 4 x y . b) Ovdje je baza prva etvrtina kruga x2 + y 2 = 1. To slijedi iz injenice da x ide od 0 do 1, a y od 0 do 1 x2 . Ako pogledamo gornju meu 24

cilindroida, plohu z = 1 x2 y 2 , vidimo da se radi o jedininoj sferi. Dakle, u pitanju je jedan osmina sfere i to ona koja se nalazi u prostornom kvadrantu u kojem su i x i y i z pozitivni.

(0,0,1) z= 1-x2-y2

(0,0,0) (1,0,0) y= 1-x2

(0,1,0)

Slika 32: Osmina sfere u oktantu gdje su sve koordinate pozitivne. 12 Naite volumen tijela omeenog eliptikim paraboloidom z =

Zadatak

Rjeenje: Gornja granica je zadani paraboloid, a omeenost koordinatnim ravninama i ravninom x + y = 1 (koja je okomita na ravninu z = 0) nam govori da je baza trokut koji ine pravci x = 0, y = 0 i x + y = 1 u z = 0 ravnini. Vrhovi tog trokuta su ishodite, (1, 0, 0), i (0, 1, 0). Stoga imamo:

2x2 + y 2 + 1, ravninom x + y = 1 i koordinatnim ravninama.

1x

V =
0

dx
0

(2x2 + y 2 + 1)dy

=
0 1

2x2 y +

y3 +y 3

1x

dx =
0

=
0 1

2x2 (1 x) +

(1 x)3 + 1 x dx = 3 dx = x3 7 4 4 x x2 + x 12 3
1

=
0

7 4 3x2 x3 2x + 3 3

=
0

3 4

13 Tijelo je omeeno cilindrom x2 + z 2 = 1 i ravninama y = 0, x = 0, z = 0, y = x. Naite njegov volumen. Rjeenje: Vidimo da u jednadbi valjka nema koordinate y . To znai da je za svako y = const presjek valjka s tom ravninom krug x2 + y 2 1 pa zakljuujemo da je to valjak du osi y . Ravnine y = 0 i y = x govore nam da po y integriramo od 0 do x. Da bi nali granice za x, treba provjeriti gdje valjak sijee ravninu z = 0. To je oito u tokama 1. Jer je x = 0 mea, vidimo da treba uzeti jednu vrijednost, npr. onu pozitivnu, tj. x = 1. Jo ostaje primjetiti da za z treba uzeti z(x, y) = 1 x2 . Sve skupa
Zadatak
1 x 1

=
0

dx
0

1 x2 dy =
0

1 x2 y

dx =
0

25

=
0

3 1 ( 1 x2 x)dx = (1 x2 ) 2 3

=
0

1 3

26