T.C.

MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS

MALZEME VE ISIL LEMLER

521MMI534

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iv GR.. ................................................................................................................................. 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. MALZEME TANIMI ........................................................................................................... 3 1.1. Malzemenin Seimi ve nemi ...................................................................................... 3 1.1.1. Malzemenin Seimi ............................................................................................... 3 1.1.2. Malzemeler ............................................................................................................ 4 1.2.Demir ve elik ............................................................................................................... 7 1. 2.1.Demir Filizleri ....................................................................................................... 7 1.2.2. Demirin Elde Edilii .............................................................................................. 7 1.2.3. eliin Tanm ve elik retimi ........................................................................... 8 1.3. elik Standartlar .......................................................................................................... 9 1.3.1. TSE Standartlar .................................................................................................... 9 1.3.2. DIN Alman Endstri elik Normlar .................................................................... 9 1.3.3. ISO Uluslararas Standartlar ................................................................................ 11 1.3.4. SAE Amerikan Normu ........................................................................................ 11 1.3.5. MKE Kurumu elikleri ....................................................................................... 12 1.4. Alamlar ..................................................................................................................... 14 1.4.1. Alam Tipleri ...................................................................................................... 14 1.4.2. Isl Eriler ............................................................................................................ 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 17 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 18 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 20 2. ELKLERE UYGULANAN ISIL LEMLER ............................................................... 20 2.1. Isl lem, Amac, nemi ............................................................................................ 20 2.2. eliklerin Sertletirilmesi ........................................................................................... 20 2.2.1.Suda sertletirme................................................................................................... 22 2.2.2.Yada sertletirme ................................................................................................ 23 2.2.3.Havada sertletirme .............................................................................................. 24 2.2.4.Dier yntemler .................................................................................................... 24 2.3. eliklerin Sertletirilmesinde Doku Deiiklikleri ..................................................... 24 2.4. eliklerin Tavlanmas ................................................................................................. 25 2.4.1. Normalletirme Tav ............................................................................................ 25 2.4.2. Yumuatma Tav.................................................................................................. 26 2.4.3. Gerginlik Giderme Tav ....................................................................................... 26 2.4.4. Menevileme ........................................................................................................ 27 2.4.5. Islah ..................................................................................................................... 28 2.5. Yzey Sertletirme Yntemleri ................................................................................... 28 2.5.1. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirerek Yzey Sertletirme............................. 28 2.5.2. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirmesi......... 30 2.6.Katk Elemanlarn eitleri ve elikte Salad zellikler ....................................... 32 2.6.1. Karbon ................................................................................................................. 32 2.6.2. Silisyum ............................................................................................................... 32 2.6.3. Manganez............................................................................................................. 33

ii

2.6.4. Fosfor ................................................................................................................... 33 2.6.5. Kkrt .................................................................................................................. 33 2.6.6. Oksijen ................................................................................................................. 33 2.6.7. Bakr .................................................................................................................... 34 2.6.8. Krom .................................................................................................................... 34 2.6.9. Nikel .................................................................................................................... 34 2.6.10. Volfram.............................................................................................................. 34 2.6.11. Molibden............................................................................................................ 35 2.6.12. Vanadyum .......................................................................................................... 35 2.6.13. Kobalt ................................................................................................................ 35 2.6.14. Alminyum ........................................................................................................ 35 2.7. Madensel Maddelerde Biimlendirme ........................................................................ 36 2.7.1. Biimlendirmenin nemi .................................................................................... 36 2.7.2. eliklerin Haddelenmesi ..................................................................................... 37 2.7.3. Dkm Yntemiyle Biimlendirme .................................................................... 37 2.8. Toz Metalrjisi ............................................................................................................ 38 2.8.1. Metal Tozlarnn retimi ve Toz Metalrjisinin Uygulamas ............................. 38 2.8.2. Toz Metalrjisinin Fayda ve Zararlar ................................................................. 39 2.8.3. Toz Metalrjisinin Kullanm Alanlar ................................................................. 40 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 41 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 46 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 47 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 49 KAYNAKA ......................................................................................................................... 50

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN 521MMI534. Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine imalat Endstriyel Kalp Bilgisayar Destekli Makine Ressaml Makine Bakm Onarm Mermer leme Bilgisayar Destekli Endstriyel Modelleme dallar Malzeme ve Isl lemler Makinecilikte retilen malzemelerin tantld ve bunlarla ilgili sl ilem bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Alan ortak modllerini alm veya alyor olmak Malzeme seimi ve sl ilemler yapmak Genel Ama Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda bilgisayar ortamnda ve uygulamal ortamda malzeme seimi ve deneyler yapabileceksiniz. Amalar 1. Makine imalatnda kullanlan malzeme seimini yapabilecek ve elik standartlarn kullanabileceksiniz. 3. eliklere sl ilem uygulamas yapabileceksiniz. Donanm: Malzeme kataloglar, standart tablolar, sl ilem frnlar, i resimleri, i paralar, elik ve dkm malzemeler Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

DAL/MESLEK

MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci Bu modl, imalatn yapacanz makine elemanlarnn hangi malzemeden seilmesi gerektii konusunda size yol gstermeyi amalamaktadr. malat retim yapt makineleri kullanmay ok iyi baard gibi gerek kesicileri ve gerekse tala kaldrd malzemeleri de ok iyi tanmaldr. Malzeme bilgisi; Tasarmn yaptnz rnde kullanlmas gereken malzemeleri belirlemek iin, Size imalatn yapmanz iin bildirilen malzemeyi mevcutlar iinden semek iin, Standart tablolar kullanabilme ve standartlar seebilmeniz iin, Atelyede imal ettiiniz eki, mengene az gibi i paralarnza su verme, menevileme ilemi uygulayarak malzemelerdeki sl ilemleri kavrayabilmeniz iin nemlidir.

RENME FAALYET1
AMA
Makine imalatnda kullanlan malzemeleri seebilecek ve elik standartlarn kullanmay yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Makine, metal sektrnde faaliyet gsteren i yerlerini gezerek metal malzemeler hakknda bilgi toplaynz ve rnekler alarak snfa getiriniz. elik imalat yntemlerini internet ortamnda bularak snfta izlenmesini salaynz.

1. MALZEME TANIMI
1.1. Malzemenin Seimi ve nemi
Belirli bir ama iin kullanlan maddelere malzeme denir. Malzemeleri madensel ve madensel olmayanlar diye iki ana guruba ayrmaktayz. Madensel malzemeler, tabiatta bulunan btn metalleri kapsar. Biimlendirilebilmeleri, ar olular, s ve elektrii iyi iletmeleri, her metalin kendine zg renginin olmas, oda scaklnda kat durumda bulunmalar, kristalik yapya sahip olmalar metallerin ortak zelliklerindendir. Madensel olmayan malzemeler, maden malzemelerin dndaki tm malzemelerdir. Organik ve norganik olmak zere iki guruba ayrmaktayz. Yine her iki gurup da doal ve yapay olmak zere kendi aralarnda ikiye ayrlr.

1.1.1. Malzemenin Seimi

Herhangi bir rnn tasarmnda ilk nce i yapmaya uygunluk ve fayda salama etkenleri ve emniyet gz nne alnr. Tasarm yaplan rnn s, korozyon ve eitli kuvvetlere kar dayanm gibi etkenlerde nemlidir. malatn kolayl ve retimin ekonomik artlara uygunluu gibi faktrler de deerlendirilmelidir.

Malzeme temin edebilme kolayl

Bir iin yaplabilmesi iin kullanlacak malzeme ekil, miktar, l bakmndan her istenildii zaman bulunabilmelidir. Malzemenin ayn standartta farkl yerlerden bulunabilmesi nemlidir. Malzeme teminindeki aksama, bir iletmenin dk kapasite ile almasna yol aar. retim ilerine uygunluk

Bir makine elemann yapmak iin piyasada ok eitli malzeme bulmak mmkndr. Ancak bu malzemelerden bir tanesi en uygun olandr. Fabrikasyon iiliine uygunluk; bir malzemenin tala kaldrma, kaynak ile birletirme, haddeleme, dkm gibi yntemlerle imalat yaplmasna uygunluu demektir. rnek: alma annda ok yksek scaklklara maruz kalan bir makine elemannn malzeme seiminde sya dayanm etkeninin ne kmas gerekir. Fiziki, teknolojik ve mekanik zellikleri

Makine elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevini yapp yapamayacaklar, tamalar gereken zellikleri tayp tamadklarnn aratrlmas ve belirlenmesi ile anlalr. Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci, elektrik ve s iletkenlii, dvlebilme, dklebilme, ergime, elastik ve plastik ekil deitirme ve baka birok zellik bir malzemenin kullanma alannda yeterli olup olmadn aklayan temel bilgilerdir. Korozyon direnci

Korozyon, madensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarla anmasdr. En sk malzemelerin oksitlenmesi olarak karmza kar ve malzemede doku kayplar yaanr. la, tp, gda ve kimya endstrisinde kullanlan malzemelerin korozyona dayankl malzemelerden olmas gerekir.

1.1.2. Malzemeler
Makine imalatnda kullanlan malzemeler ve zellikleri hakknda temel bilgiler verilecektir. Demir

Yer kabuunun % 5,6n tekil eden demir; yumuak, kolay biimlendirilebilen, younluu 7.88 gr/cm, ergime scakl 1535C, ekme dayanm 27 kg/mm olan, mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Demir, saf durumda yumuak olduu iin endstriyel amalara uygun deildir. Demiri endstride kullanlr hle getiren ierisindeki karbondur. elik

Karbon oran genellikle % 1,7 kadar olan, ierisinde farkl katk maddeleri de bulunabilen demir karbon alamna elik denir. elik ierisindeki karbon miktar, eliin

zelliklerinde nemli deiimlere neden olur. Karbon miktarndaki ok kk deiimler bile eliin farkl zellikte olmas iin yeterlidir. elik alamn sadece demir ve karbon arlkl olarak dndnzde bile eitlilii olduka fazla bir alamla karlarsnz. Oysa endstrinin ihtiyalarna cevap verecek ekilde elik retimi, alam iine baka metal ve ametallerin ilvesini gerekli klar. Bu ynyle de alama ilave edilen her katk maddesi, eliin zelliinin deimesine neden olur. Tm bunlardan tr eliin, bileimini meydana getiren element ve ametallere gre deiik zelliklerde olduunu bilmekte yarar vardr. Dkme demir

erisine hurda malzemeler de katlan ham demirin karbon orannn % 2-4 arasna drlmesi ile elde edilen demir trne dkme demir denir. Dkme demirler olduka dk maliyetleri ile ska kullanlr. Daha ok dkm yntemlerine elverilidir. Yksek basnca dayanmlar ve titreimleri snmleme kabiliyetlerinden dolay makine gvdeleri, motor bloklar vb. nemli yerlerde kullanlr.

Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine imalatnda ve konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak ham demir, yksek frndan alndktan sonra byk potalara dklr, daha sonra kupal ocaklarna gnderilerek dkm ilerinde kullanlmak zere dkme demirler elde edilir veya elik frnlarnda elik elde edilir.

Resim 1.1: Dkme demir elde edilii

ekil 1.1: Demir-karbon denge diyagram

1.2.Demir ve elik
1. 2.1.Demir Filizleri
Tabiatta iinde demir olan pek ok filiz (cevher) vardr. Ancak demir, ierisindeki demir miktar ve elde etme kolaylklar bakmndan daha ok, hematit, magnetit, limonit, siderit ve pirit adl filizlerden elde edilmektedir. Magnetit

Magnetit (Fe3O4), adn magnetit zelliklerinden alan ve % 72 demir oran ile en zengin demir filizidir. Dnya demir retiminin yaklak % 5i bu filizden elde edilmektedir. Hematit

Hematit (Fe2O3), iinde yzde 70 demir olan bir filizdir. Krmz-siyah renktedir. Dnya demir retiminde en ok kullanlan filizdir. Limonit

inde yaklak % 40 orannda demir olan, hematit filizinden sonra en ok ilenilen filizdir. Doada Fe2O3+H2O bileimindedir. Yeryznde geni bir alana yaylmtr. Siderit

indeki demir oran % 35 olan bir filizdir. Doada FeCO3 bileiminde karbonatl olarak bulunur. Bu filiz iinde nikel, kalsiyum ve magnezyum da bulunmaktadr. Korbonat ihtiva ettii iin yksek frnlarda ilenirken kire ta kullanmay gerektirmez. Pirit

Demir ve kkrt ihtiva eden FeS2 bileiminde bir filizdir. Yksek frna atlmadan nce kkrd yaklr. Demire krlganlk zellii verdii iin kkrt istenmeyen bir elementtir.

1.2.2. Demirin Elde Edilii

Resim 1.2: Yksek Frn

Demir filizleri, cevher hazrlama ilemlerinden geirildikten sonra yksek frnlarda ilenerek ham demir hline getirilmektedir. Cevher hazrlama ilemleri demir filizlerindeki yabanc maddeleri temizleme ve yksek frn iin uygun zelliklere ve bykle getirme ilemlerini kapsamaktadr. Cevherlerin iindeki yabanc maddelere gang, ganglar temizleme ilemlerine ise cevheri zenginletirme denir. Demir filizleri, cevher hazrlama ilemlerinden sonra yksek frn ierisine atlmaktadr. Tipik bir yksek frn, dikey durumda 25-30 m ykseklikte ve 8-10 m gvde apndadr. Frnn ierisi 1 m kalnlkta refraktr tula ile rlm ve d elik saclarla kaplanmtr. Frnda yksek scaklklara kadar stlan cevherden ayrma ilemlerinden sonra, pik ad da verilen ham demir elde edilir.

1.2.3. eliin Tanm ve elik retimi

elik: Demir ve karbon alamdr" denilebilir. Tanmlamaya biraz daha ayrnt kattmzda ise "erisinde % 1,7ye kadar karbon, % 1e kadar mangan, % 0,5e kadar silisyum bulunan kkrt ve fosfor oran da % 0,05ten az olan demir karbon alamdr." demek daha doru olur. Tm elik retim yntemlerinde, demir refakat elemanlarnn oksijene olan ilgilerinden yararlanlr. Demir refakat maddelerinin oksijene olan ilgileri, demire olan ilgilerinden daha fazladr. Bylece kolaylkla oksijenle birleerek demirden ayrlabilir. Demir refakat elemanlarnn ham demirden uzaklatrlmas iin ham demir iine hava flenerek yaklmalar mmkndr. Bu oksidasyon ilemine fleme ad verilir. Oksidasyon iin gerekli oksijen, eitli ekillerde sisteme verilir. Bylece elik retim yntemleri ortaya kar. elik retim metotlar unlardr: Bessemer ve Thomas elik yntemleri Siemens Martin elik retim yntemleri Elektrik ark ve elektrik endksiyon elik retim yntemleri Pota ierisinde elik retim yntemleri Oksijenli konverter elik retim yntemleri Vakum elik retim yntemleri

Resim 1. 3: elik retimi

1.3. elik Standartlar

Dnyada deiik milletler kendilerine gre elik standartlar oluturup retmektedir. En nemli elik standartlar aada verilmitir.

1.3.1. TSE Standartlar

TSE (Trk Standartlar Enstits) malzeme trleri ile ilgili standartlar hazrlarken DIN Alman endstri elik normlarn esas almtr. Aada anlatlan DIN elik normlar TSE iin de geerlidir.

1.3.2. DIN Alman Endstri elik Normlar

Alman standartlarnda malzeme tanmlamas iin 3 deiik sistem kullanlmaktadr. Malzeme numaras gsterimi eliin ekme dayanmna gre ksa gsterimi eliin kimyasal analizine gre ksa gsterimi Karbon elikleri Dk alaml elikler Yksek alaml elikler

Malzeme Numaras Gsterimi:

Malzeme Numaras Malzeme Cinsi (elik iin 1) elik Tr elik Tr (Alt Grubu) Sra Numaras

X. X

XX

ekil 1.2: Malzeme numaras gsterimi

eliin ekme dayanmna gre ksa gsterimi: eliin minimum ekme dayanm (kgf/mm) esas alnarak gsterilir. rnek : St 37 En az 37 kgf/mm veya 370 N/mm ekme dayanmna sahip olan elii tanmlar. eliin kimyasal analizine gre ksa gsterimi: Karbon elikleri

C n harfi ile tanmlanr. C harfinden sonra gelen say yzde C miktarnn 100 katn gsterir. Ayrca dier zellikler C harfinden sonra k, m, q ve f harfleri konularak tanmlanmaktadr. Harfler C Ck Cm Cq Cf Tanm Genel amalar iin kaliteli karbon elikleri Genel amalar iin vasfl karbon elikleri (osfor ve kkrt oran dk) Kkrt miktar belli snrlar ierisinde olan slah edilebilir karbon elikleri Souk ekillendirilebilir karbon elikleri Alevle ve indksiyonla yzeyi sertleebilir karbon elikleri
Tablo 1.1: Alamsz elikler iin sembol harfleri ve anlamlar

Dk alaml elikler:

Alam elemanlarnn arlk olarak toplam miktar % 5 veya % 5ten az eliklerdir. Bu eliklerin ksa iaretindeki ilk rakam karbon miktarnn 100 kat olup bu saydan sonra alam elementi veya elementlerinin sembolleri ile daha sonraki say ve saylarla da alam elementinin yzde olarak arlklar verilmektedir. Bu saylar aadaki alam elementi arpanna blnerek o elementin yzde arl bulunur. Cr, Mn, Si, Ni, Co, W iin 4 Al, Cu, Pb, Mo, V, Ti, Zr, Ti, T iin 10 C, S, P, N iin 100 B iin 1000 rnek: 41Cr4 41 says; 41/100 = 0,41 ortalama % C miktarn, 4 says; 4/4 = 1 ortalama % Cr miktarn ifade eder. Yksek alaml elikler:

10

Alam elementlerinin arlk olarak toplam miktar % 5ten fazla olan eliklerdir. Yksek alam belirlemek iin tm ifadenin bana bir X iareti konulmutur. X harfinden sonra gelen say ortalama C miktarnn 100 katdr. Bu saydan sonra alam elementlerinin sembolleri ile bunlarn yzde olarak arlklarnn miktarlar verilir. Tm alam elementlerinin arpanlar 1 olarak kabul edilir. rnek: X20Cr13 20 says; 20/100 = 0,20 ortalama % C miktarn, 13 says; 13/1 = 13 ortalama % Cr miktarn ifade eder.

1.3.3. ISO Uluslararas Standartlar

1947 ylnda kurulan ve yapt standardizasyon almalar sonucu sanayiye, ticarete ve tketicilere katklar salayan ISO (International Organization for Standardization), Uluslararas Standart Organizasyonudur. Standardizasyon almalar ile dnya ticaretinin gelimesi, rnlerde kalitenin artrlmas, rn maliyetinin asgariye indirilmesi ve verimin artrlmas gibi gnmz ekonomilerinin nemli sorunlarn zmede byk katk salamaktadr. Trk Standartlar Enstits, ISOnun yesi ve Trkiyedeki temsilcisidir.

1.3.4. SAE Amerikan Normu

SAE (Otomobil Mhendisleri Odas) Amerikan standartlar, eliklerin kimyasal bileimlerine ve mekanik zelliklerine gre sembol gsterimlerini yapmaktadr.

Sembol 1 2 3 4 5 6 7 8 9

elik Trleri Anlam Karbonlu elikler Nikelli elikler Nikel ve krom alaml elikler Molibdenli elikler Kromlu elikler Krom ve vanadyum alaml elikler Volframl elikler Mangan ve silisyum alaml elikler Silisyumlu elikler
Tablo 1.2: elik trleri

Kimyasal bileimi belirtilen elikler drt basamakl sembol say ile gsterilir. Saynn birinci basama elik trn (Tablo 1.2), ikinci say alam elementlerinin yzde olarak arlk orann, ve drdnc basama binde olarak karbon orann ifade etmektedir.

11

rnek gsterim: SAE 1060 1: elik tr; karbonlu elik 0: Alamsz elik 60: Karbon oran % 0.60 5: elik tr; krom alaml elik 6: Krom oran % 6 34: Karbon oran % 0.34

SAE 5634

1.3.5. MKE Kurumu elikleri

MKE (Makine Kimya Endstrisi) kurumu TSEden ok daha nce kurulmu, elik retimi yapan ve rettii elikler iin SAE Amerikan standartlarn esas alan bir kamu kuruluudur. MKE eliklerin sembol gsterimlerinde, SAE elik standartlarnda kullanlan drt basamakl say sistemi kullanlr. Ancak sembol gsterimin bana harfi konur. Dolaysyla tablo . gsterilen tanmlar MKE elikleri iinde geerlidir. rnek gsterim: 1040 1: elik tr; karbonlu elik 0 : Alamsz elik 40: Karbon oran %0.40 4: elik tr; molibden alaml elik 2: Molibden oran %2 15: Karbon oran %0.15

4215

eliklerin renk kodlar ile gsterimleri de vardr. elik reticileri kolay tannmas ve depolama srasnda bir karkla neden olmamak iin zerlerini (Alnlarn) eitli renklerle boyamaktadrlar (Tablo 1.3).

elik Tr 1020 1020 1030 1040

Renk Kodu Siyah Krmz Yeil Beyaz

elik Tr 1050 1060 1090 1350

Renk Kodu Mavi Sar Turuncu Krmz - Mavi

Tablo 1.3: MKE normuna gre baz eliklerin renk kodlar

12

Resim 1.4: eliklerin renklendirilmesi

Resim 1.5: elik rnler

13

1.4. Alamlar
En az iki metalin veya biri metal dierleri metal olmayan elementlerin bir araya gelerek oluturduklar malzemeye alam denir. Bakrn inko ile yapm olduu alam olan pirin, iki metalin kullanld tipik bir alamdr. Metalin, ametal ile yapm olduu alama en bildik rnek, eliktir. Demir bir metal, karbon ise bir element olarak alam meydana getirir.

1.4.1. Alam Tipleri

Bir metalin yapsna baka maddeler katlarak yaplan zellik deiimi olarak tanmlanan alam, bir karmdr. Sonuta alam oluturan ametal ya da metaller birbirinden ayrlmas istendiinde, zorluk gsterirler. Kullanlacak metalin, istenilen zelliklere sahip olmas iin gerekli alam elde etmenin deiik yollar vardr. ki ekilde alam yapmak iin zemin hazrlanm olur. Metal, metal ile birleerek alam yapar: Bu trde alam oluturanlar metallerden seilmitir ve ortaya kan alam da metaldir. Deiik oranlarda kalay ile kurun metalinin alam yapacak ekilde kartrlmas sonucunda ortaya kan lehim gibi. Bir baka rnek, pirin iin geerlidir. Bakrn inko ile yapm olduu alam olan pirin, iki metalin kullanld tipik bir alamdr. Metalin Ad Kimyasal Simgesi Alminyum AI Baryum Ba Sodyum Demir Kadmiyum Kalsiyum Bakr Altn Na Fe Cd Ca CU Au Metalin Ad Kalay Titan Tunliste n Gm inko Zirkonyum ridvum Selenvu m Kimyasal Simgesi Sn Ti W Ag Zn Zr Ir Se Metalin Ad Kurun Silisyum Kimyasal Simgesi Pb Si

Manezyum Mg Molibden Nikel Paladyum Plitin Krom Mo Ni Pd Pt Cr

Tablo 1.4: Alam yapmada kullanlan elementlerden bazlar

14

Alam

Bileenleri (%) Ergime Noktalan (oC) Alamn Ergime Noktas (oC) Kr dkme demir 9796 Fe 1535 1200 3-4 C Yumuak lehim 60 Sn 232 183. 40 Pb 327,7 Gm lehimi 55 Cu 1084 620 45 Ag 962 Basnl inko d- 96 Zn 419,8 380 km 4AI 660 Basnl 88 AI 660 577 alminyum dkm 12 Si 1410 Sert Kurun 87 Pb 327,7 251 13 Sb 631
Tablo 1.5: Teknik bakmdan nemli tektik alamlar

Metal, metal olmayan elementlerle birleerek alam yapar: Bu grupta ele alnan alamlar bir metal ve ametal bir elementin birlemesi sonucu aa kar. Metalin, ametal ile yapm olduu alama en bildik rnek, eliktir. Demir bir metal, karbon ise bir element olarak alam meydana getirir. Genellikle metaller ve metal olmayan elementler birbirlerine kar kimyasal ilgi gsterir. Bu nedenle, alamdaki metal olmayan elementler slfr, karbill ya da nitrr eklinde kimyasal olarak balanmtr. elikte bu durum belirgin olarak karmza kar. elik, demir ve karbonun yapm olduu bir alamdr. Buradaki karbon, demir karbr eklindeki bir bileik hlindedir. Alamlar tek ve ift fazl olmak zere iki tiptir. Tek fazl alamlara kat eriyik, ift fazl alamlara ise tektik ad da verilir. ift fazl alamlarda, alam oluturan elemanlarn kafes sistemi deimez, dolaysyla zellik deiimi meydana gelmez. Tek fazl alamlarda ise aksi oluur. Bu nedenle tek fazl alamlarda daha kolay zellik deiimi meydana geldiinden tercih edilirler. Tek fazl alamlar: Genel olarak alamlar, bileenlerin bir arada eritilmesiyle retilir. Alam oluturan metaller bu srada birbirlerinden farkl davran gsterirler. Bu farkllklar iinde en ok rastlanlan durum, eriyiklerin birbirleri iinde znmesidir. Tpk su ve alkol gibi her oranda kartrlnca znrler. Tek yapda bir sv meydana gelir. Su ve alkol arasnda hibir ayrm yzeyi bulunmadndan bu tr eriyikler tek fazl olarak adlandrlr. Makine retiminde kullanlan alamlarn hemen hemen hepsi, retimlerinde birbirlerinin ierisinde znr. rnek: Bakr-kalay, bakr-inko, bakr-nikel, demir-nikel, kurun- kalay

15

ift fazl alamlar: ift fazl alamlar, alam elemanlar ayr ayr kendi yaplarn deitirmeden ergir ve katlar. lk etapta alam oluturan elemanlarn her birinin farkl slarda ergimesi mmkndr. Alam oluturan elemanlarn her birinin ayn sda ergiyecei varsaylamaz. Ancak alam oluturan metallerin miktar bir noktada ayn sda ergiyip ayn sda katlamalarna imkn verecek konumda olur. Farkl sda ergiyen iki metalin alam oluturmas sonucunda oranlar yle bir noktada birleir ki bu nokta, farkl ergime ssna sahip iki metalin ayn sda ergimesine veya katlamasna imkn salar. Sz konusu oranda, daha nce fakl slarda ergiyen veya katlaan metallerin alam yapmalar sebebiyle kazandklar yeni s deerleri de tektik scakl bize verir.

1.4.2. Isl Eriler

Metallerin ilenmesinde karlalacak sorunlarn yenilmesi, onlarn davranlarn aratrmak, zellikle s karsnda gsterdikleri farkllklarn analizleriyle gerekleir. Bunun iin sl erileri bulunur. Isl erileri aada sralanan amalara hizmet eder. Metallerin dier malzemelerle olan benzer zelliklerinin tespit edilmesi, Katlama (souma) ve ergime (sv) esnasnda metallerin hangi deiikliklere uradnn gsterilmesi, Isl erilerinin tespiti iin metalin her s kademesinde ortaya kard farkllamann gzlenmesi gereklidir. Bu amala kat hlden sv hle veya sv hlden kat hle geerken metaller gzlenir.

Katlama erileri: Ergiyik hldeki malzemenin soutularak kat hle getirilmesi srasnda malzemede meydana gelen deiiklikleri gsteren sl erilere katlama erisi denir Ergime erileri: Kat hldeki malzemenin stlarak ergiyik hle getirilmesi srasnda malzemede meydana gelen deiiklikleri gsteren sl erilere ergime erisi denir. Kat eriyikler: Tek fazl alamlara kat eriyik denilmektedir. Kat eriyiklerin belirli bir ergime ve katlama noktalar yoktur. Alam oluturan elementlerin ergime ve katlama scaklklar farkl olduundan sl erileri incelendiinde ergime ve katlamay belirten bir scaklk blgesi olduu grlr.

16

UYGULAMA FAALYET AALYET UYGULAMA FAALYET

Makine imalatnda kullanlacak malzemenin seimini yapnz.

lem Basamaklar
Poz 1 iin karbonlu eliklerden malzeme seiniz. Poz 1 her iki aln ksmna ap 3,15lik punta delii alacaktr. Katalogdan bulunuz. Poz 2, Poz 3, Poz 4 iin malzeme seiniz. Poz 5, ap 3 adm 6 boy 30 ve i ap 18 mm olan basma yaydr. Malzeme seiniz. Poz 6 tornavida bal M4*12 cvatadr. Malzeme seiniz, standart yazln inceleyiniz. TSE ve DIN normlarn karlatrnz.

neriler
altnz alan temiz ve dzenli tutunuz. Etik kurallara uyunuz. alrken dikkatli olunuz. Zaman iyi kullannz. alma esnasnda gvenlik kurallarna dikkat ediniz. Kataloglarnz temiz tutunuz. Kataloglarnz aradnz standard kolay bulacak ekilde arivleyiniz.

17

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI 1. Aada verilen seeneklerden hangisi malzeme seiminde dikkat edilmesi gereken kurallardan saylmaz? A) retim ilerine uygunluk B)Korozyon direnci C) Teknolojik ve mekanik zellikleri D)Malzemenin gzellii Yer kabuunun % 5,6sn tekil eden ... yumuak kolay biimlendirilebilen, younluu 7.88 g/cm, ergime scakl 1535 C, sertlii 67 BSD, % uzamas 40 olan mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Saf durumda yumuak olduu iin endstriyel amalara uygun deildir. endstriyel zelliklere kavuturan, ierisindeki karbondur.
Yukardaki parada bo braklan yerlere aadakilerden hangisi getirilmelidir?

2.

A) elik C) Demir 3.

B) Alminyum D) Kok kmr

erisinde %1,7ye kadar karbon, % 1e kadar mangan, % 0,5e kadar silisyum bulunan kkrt ve fosfor oran da % 0,05ten az olan demir karbon alamdr.
Bu tanm aadakilerden hangisine aittir?

A) Bakr C) Pirin 4.

B) elik D) Karbon

Kesme ilemlerinde kullanacamz ular sertletirmemiz gerekmektedir. Bu sertletirme ilemini hangi malzeme ile yapamayz? A) Suda sertletirme B) Yada sertletirme C) Havada sertletirme D) Kumda sertletirme Malzemenin oksitlenmesi ifadesinin e anlamls aadakilerden hangisidir? A) Kuruma B) Korozyon C) Istma D) Nemlenme MKE Kurumu elik standartlarna gre 1040 sembol gsteriminde 40 hangi anlama gelmektedir? A ) Yzde karbon oran B ) Binde karbon oran C ) Yzde elik oran D ) Binde elik oran DIN ne demektir? A ) ABD endstri elik normu C ) Kaliteli elik standard B) Avrupa endstri elik normu D) Alman endstri elik normu

5.

6.

7.

18

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

19

RENME FAALYET2
AMA
Makine imalatnda kullanlan eliklere sl ilem uygulamas yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Sertletirme yntemlerine tabi tutulmu makine paralarn snfa getirerek inceleyiniz.

2. ELKLERE UYGULANAN ISIL LEMLER

2.1. Isl lem, Amac, nemi
Il ilem: Kat hldeki metal ve alamlarna kimyasal bileimlerine gre belirli zellikler kazandrmak iin uygulanan bir veya daha ok sayda stma (tavlama) ve soutma ilemleridir. eliklere uygulanan sl ilemlerin amalar unlardr: Demir karbon denge durumunu deitirme Yapsndaki dzensizlik nedeni ile oluan i gerginlikleri giderme Tala kaldrma iiliini kolaylatrma Souk ve scak biimlendirmeden dolay oluan yap bozukluklarn ve gerginlikleri giderme Sertliini ve dayanmn artrma Sert olan malzemeyi yumuatma Kimyasal maddelere ve dier d etkenlere kar dayanm artrma Ani darbe ve titreimlere kar dayanm artrma Elektrik iletimi ve manyetik zellikleri deitirme Kimyasal bileimini deitirme stenmeyen gazlar uzaklatrma Isya ve korozyona kar dayanm artrma Kristal kafes yapsn deitirme

Yukarda sralanan her ama iin farkl sl ilemler uygulanmaktadr. Uygun ortam, scaklk ayarlar, zaman ayarlamas, soutma ekli ve sresi gibi faktrler her ama iin farkl uygulanr.

2.2. eliklerin Sertletirilmesi

Sertletirilmi eliklerin mmkn olan en yksek sertlik derecesine ve anma dayanmna sahip olmalar istenir. Bu arada souk ekil deitirme yetenekleri kaybolur ve sneklik ok der. Bunlarn gerekleebilmesi iin elikler, daha nceden belirlenmi

20

scaklklara kadar tavlanp daha sonra da soutulursa i yaplar kristal kaymalarna zorluk gsterecek bir yapya kavuur. Kristal yaplarnn kaymaya kar gsterdii diren, beraberinde sertlik denilen yapy getirir. Bir bakma sertletirme; eliklerin daha nceden belirlenmi sertletirme scaklklarna kadar tavlanmas, bunun ardndan soutulmas ve son olarak da sert yapnn istenilen dzeyde snek hle getirilmesi eklinde yaplr. Dolaysyla sertletirme ilemi aamadan meydana gelir: Tavlama Soutma Gerginlikleri giderme

Bu ilemi baarl bir ekilde gerekletirebilmek iin baz artlara uymak gerekir. Bunlar: Dzensiz yapya ve i gerginlie sahip eliklere sertletirme ilemi uygulanrsa malzeme arplr ve atlamalar meydana gelir. Ayrca iyi bir sertletirme ilemi iin malzemenin ince taneli bir yapya sahip olmas gerekmektedir. nk iri taneli malzemelerin sertletirme ileminden sonra krlganlk zellikleri ok fazla artmaktadr. Bu nedennle sertletirme ileminden nce eliin yap dokusu incelenmeli, dzensizlikler ve tane irilikleri giderilmelidir. eliin homojen bir ekilde stlmas gerekmektedir. Aksi hlde malzemenin her yeri ayn deerde sertlemeyecektir. Homojen bir stma iin zaman ayarl frn kullanmak yararl olmaktadr. Sertletirme ilemine balamadan nce malzemenin zerinde bulunabilecek ya, kir, oksit gibi yabanc maddeler temizlenmelidir. nk sertletirme srasnda bu maddelerin bulunduu ksmlar, malzemenin dier ksmlarna nazaran daha yumuak kalarak dzensiz bir sertletirmeye yol amaktadr. elik para zerindeki delik, kanal, vida dileri ve keskin kelerin sdan dolay arplmamalar iin ate toprandan yaplm amur veya kmr tozu ile kapatlmalar uygun olacaktr.

elik para belirtilen bu artlara uygun olarak hazrlandktan sonra ierdii karbon miktarna gre ekil 1.2de grlen, G-S-K denilen blgedeki scaklklarda sertletirme ilemine tabi tutulur.

21

ekil 2.1: elikler iin sertletirme scaklk blgesi

elik malzeme ierisindeki karbon oranna gre G-S-K erisinin 20-50 C zerindeki scaklk blgesinde stlmas sonucu sertletirme ilemi yaplr. Austenit yaps, bozulmaya zaman bulamayacak ekilde hzla soutularak eliin sertletirme ilemi yaplr. Alaml eliklerde souma daha hzl olacandan malzemenin d yzeyi ile i ksm ayn oranda sertleme olana bulur. Sade karbonlu elikler de ise souma daha hzl gerekletiinden malzemenin d yzeyi i ksmlardan daha fazla sertlik kazanmaktadr. eliklerin sertletirme ileminde kullanlan soutma yntemi sertlik deerini etkileyen en nemli faktrlerden biridir. Bu yntemler aada verilmitir.

2.2.1.Suda sertletirme
Su, elii en hzl soutan, ucuz ve kolay bulunabilen bir sv olduu iin sertletirme ilemlerinde en sk kullanlan maddedir. eme suyundan oluan bir su tank bu i iin yeterlidir. Suyun scaklnn normal olarak 20 C olduu bilinir. Fakat byk paralarn soutulmas esnasnda su scaklnn 10 C civarna buz ktleleri yardmyla ya da su dolam dzeniyle drlmesi yararldr. Austenit denilen (GSK erisinin st) scaklk blgesine kadar stlan elik para, tamam suyun iine girecek ekilde hemen su tankna sokulur. Suyun serin ksmlarndan daha fazla yararlanmak iin elik para su tank iinde sekiz izdirilerek gezdirilir ve sertletirme ilemi gerekletirilir.

22

Resim 2.1: Sertletirmede sv ierisine paralarn doru daldrlmas

Suya daldrma operasyonu srasnda unlara dikkat etmek gerekir: Malzemenin uzun ekseni svya dik olarak batrlmaldr. Malzeme zerinde kr delik varsa ierisinde hava kabarc kalmamas iin delik ksm da dnk olarak svya batrlmaldr. nce kaln taraf batrlmaldr. Geni yzeyli paralar dar taraflarndan suya batrlmaldr. Baz paralar sekiz izdirilerek baz paralar ise aa yukar hareket ettirilerek suya daldrlmaldr. Kesinlikle i parasnn bir ksm darda braklmamaldr.

imdiye kadar uygulamaya dnk bilgiler verdiimiz eliin sertletirilmesi olaynda u ksa bilgiye de ihtiyacnz olabilir: elik hzl soutulursa ki sertletirme ancak hzl soutma ile olur, bu defa austenit doku birden souyacandan merkezine girmi olan karbon atomlar dar kmaya frsat bulamadan (nk hzl soumaktadr.) kafesin bir kenarnda skr kalr. Bu, kafesin ve dolaysyla dokularn skmasna sebep olur. Bu olay kritik scaklk derecesinde olduundan (yani gama kristallerinin alfa kristallerine dnt scaklk derecesinde) karbon atomlar alfa kristalleri iinde kalm olur. Karbon atomlarnn geri dnememesi sertlemeyi salar. Fakat alfa kristalleri iinde srekli olarak skp kalan bu atomlar, kristallerin arplmasna sebep olur. O yzden sertletirilmi i paralar az ya da ok arplm olarak kabilir.

2.2.2.Yada sertletirme
Yada sertletirme ileminin yapl su ile sertletirme ynteminin ayndr. Ancak bu yntemde alevlenme scakl ok yksek olan maden yalar kullanlr. Yan sudan fark daha yava soutmasdr. Bu durum baz eliklerin yapsna daha uygundur (dk alaml elikler gibi). eliin yava soutulmas, i gerilmelerin yani arplmann az olmasn salar. Suda sertletirilmi eliklerin sertlik tabakas ince olur. Yani elik zne kadar sertlemez. Fakat yada sertletirme ilemi ile eliin sertlik tabakas daha derinlere iner.

23

Suda sertletirme korozyon sorunlarna yol aabilecekken yada sertletirme en yksek korozyon direncini salar.

2.2.3.Havada sertletirme
Yksek alaml elikler havada yava soutularak sertletirilir. Havada sertletirilen elikler merkez ekirdeine kadar ayn derecede sertleir. Bu zelliinden dolay bilhassa kesici takmlar havada sertletirilir. Yksek alaml elikten yaplm takmlar, sertleme (su alma) scaklna kadar tavlandktan sonra genellikle u yntemler ile soutularak sertletirilirler: Durgun hava: Hareket etmeyen ak hava Fanla soutma: Fanla meydana getirilen bir hava akm ile soutma Basnl hava ile soutma: Yksek basn kaynandan temin edilen hava ile soutma

2.2.4.Dier yntemler
Sertletirme ileminde soutma hzn artrmak iin baz sv bileikleri kullanlmaktadr. Bunlardan en ucuzu su ierisine yemek tuzu katlmasdr. Ancak tuzlu su korozyona neden olacandan soutma ileminden sonra para ykanmaldr. Soutma svs olarak slfrik asit veya potasyum hidroksit maddelerinin sulu zeltileri de ska kullanlmaktadr. Bu zeltilerle yaplan sertletirme ilemlerinde elik yzeyi ok parlak ve temiz olmaktadr. Ayrca bir metal olan kurun esasl zeltiler de sertletirme ilemlerinde kullanlmaktadr. Ancak bu zeltilerde yksek oranda zehirli gaz ktndan gerekli emniyet nlemleri alnmal ve ortam iyi havalandrlmaldr.

2.3. eliklerin Sertletirilmesinde Doku Deiiklikleri

elik iin tektoit scaklk 723C'dir. Bu oranlar ierisindeki elii stmaya baladnz takdirde 723C'ye kadar yapda herhangi bir deiim gzlenmez. 723C'den sonra dnm balar. eliin ierisindeki karbon durumuna gre, perlit veya sementit paralanarak kimyasal bileik yerine karbon atomlarnn serbest kalmasna yol aar. Serbest hlde bulunan karbon atomlarnn bu scaklkta gidebilecekleri tek yer, gama kristalleri ierisindeki boluklardr. Bilindii zere sl erisinde 9 atomlu hacim merkezli kristaller, snn etkisi ile 14 atomlu yzey merkezli kristal kafeslerine dnr. Bu genlemeden yararlanan karbon atomlar boluklar doldurarak kat eriyik yapar. Scaklk ykseldike kristallerin kenar llerindeki byme daha fazla karbon atomunu ilerine alr. elii sertletiren bu karbon atomlarnn serbest hlden kurtulup demir atomlar ile yaptklar yeni bileimdir. Kristallerin yeni bileimleri ile bir kafeste durmalar, sertliin devamll iin gereklidir. Kristal yaplarndaki deiim scaklkla ilgili olduuna gre scaklk yava yava derse 14 atomlu yzey merkezli kristal, tekrar 9 atomlu hacim merkezli kristal hline dneceinden sertleme de ortadan kalkacaktr. Yani karbon atomlar tekrar eskisi gibi serbest hlde bulunacaktr. Oysa bizim istediimiz sertlemenin devamlldr. Bu da ancak

24

karbon atomlarn bulunduklar kafes sisteminde tutmakla olur. Her durumda atomlarn bu geileri iin zamana ihtiya vardr. Gerek karbon atomlarnn serbest kalmas, gerekse demir atomlar ile birlemeleri bir sre meselesidir. te bu mdahaleyi gerektiren noktadr. Sertletirilme ilemine tabi tutulacak elie, karbon atomlarnn serbest hle gemesi iin gerekli sreyi vermezseniz karbon atomlar eski durumlarna dnemeyeceklerdir. Bu da ancak hzl soutma ile olur. 723C zerinde hzla soutulan elikteki karbon atomlar serbest hle dnemeyeceklerinden sertletirme salanm olur.

2.4. eliklerin Tavlanmas

eliklerin i gerginliklerini, scak ve souk ileme sonrasnda oluan yap bozukluklarn, sertletirme ileminden sonra oluan arplmalar, sert yapda olanlarn kolay ilenebilmesi iin yumuatlmas vb. zellikleri salayabilmek iin belirli bir nitelikte uygulanan stma soutma ilemine tavlama denir. Tavlama en iyi tav frn denilen frnlarda yaplr (Resim 1.2).

Resim 2.2: Tav frn

eliklere en sk uygulanan tavlama eitleri unlardr:

2.4.1. Normalletirme Tav

Dvlm, haddelenmi, dklm, ekilmi ve elik ile kaynak edilmi i paralarnn kaynak blgesinin evresi, yksek scaklktan etkilenerek iri tane yapsna brnr. Yksek scaklkta bekletmede iri taneli yapnn olumasna neden olur. ri taneli elik yapsnn, ekil deitirmeden kopmaya kar eilimi vardr. Bu nedenlerden tr,

25

biimlendirilmeden nce, ince taneli yap sahibi eliklerin, biimlendirme sonras eski hllerine dnmeleri istenir. elik, d ve ii arasnda scaklk fark olmayacak ekilde 600 C scakla kadar stlr. Yalnz, stlmann hzl olmamas gerekir. Yava stma iin tav frnlarndan yararlanlr. ayet hzl stma uygulanrsa dzensiz sl genleme nedeni ile atlama tehlikesi doabilir. Yava stmadan sonra 723C'deki dnm blgesinde scaklnn 30-50C zerine hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen dnme urayana kadar bekletilir. Yaplan aratrmalar, bu bekleme iin gerekli olan sreyi malzemenin her 1 mm'si iin 2 dakika olarak tespit etmitir. Daha sonra hzl soutma ile (hareketsiz havada) dnm blgesi scaklnn altna indirilen malzeme scaklnn, bundan sonraki soumasn istenilen ekilde yapmak mmkndr. Kaln ve byk paralarn gerilim giderme tav da bu ekilde yaplabilir. Normalletirme tav genellikle orta ve dk karbonlu eliklere, eitli biimlendirme ilemlerinden sonra yap bozukluklarn dzenlemek ve ekme dayanmn artrmak iin yaplr. rnek: Dkm yoluyla elde edilmi C 25 eliinin ekme dayanm 43.7 kg/mm iken uygulanan normalletirme tavndan sonra 48 kg/mmye kmaktadr.

2.4.2. Yumuatma Tav

Yumuatma tav, eliklere uygulanan bir sl ilem tavlamasdr. Bu tavlamann sonucunda beklenen, elik i yapsnda oluacak deiimlerdir. Dvme tav ile bunu birbirinden ayran zelliklerin banda bu gelir. Dvme tav, malzemenin plastik ekil deiimine imkn salayacak zemini hazrlarken yumuatma tav tamamen i yapdaki deiiklikleri ama edinmitir. Yumuatma tav elie, ulaabilecei en yksek yumuakla eritirmek iin yani dk dayanm ve sertlikte yksek uzama gsterebilecek hle getirmek amac ile uygulanr. elikten beklenen, hep sertlik ve dayanm deildir. Elbette ki "elik gibi sert" tanmlamasn dorulamak gereklidir. Ancak bilinmelidir ki, sert malzemenin birok yararnn yannda, ilenememe gibi byk bir yarar kayb da vardr. Bunu, zellikle yksek karbonlu eliklerin kullanmnda sorun sayabiliriz. Bu nedenle yapda birbirine yapk hlde bulunan sementit, gevetilmelidir. nk bu yksek dayanm ve dk uzamaya neden olmaktadr. Elde edilecek yumuama, birok ilem iin en iyi balang hlidir. Tm elik trlerinde souk biimlendirmeyi, orta ve zellikle yksek karbonlu eliklerde ise tala kaldrma kolayl salamak iin yumuatma tav uygulanr.

2.4.3. Gerginlik Giderme Tav

Isl ilemler srasnda meydana gelen, dzensiz souma sonucunda oluan i gerilmelerin giderilmesi gerekir. Temperleme ilemi de denilen gerginlik giderme tav menevileme ve slah olarak iki ekilde yaplmaktadr.

26

ekil 2.2: eliklere uygulanan eitli s ilemlerine ait scaklk blgeleri (tavlama blgeleri)

2.4.4. Menevileme
Sertletirme srasnda oluan martensit yap birok uygulama iin fazlasyla sert ve gevrek olup darbe direnci ve ilenebilirlii ok dktr. Ayn zamanda, hzl souma sonucu, su verme ileminden sonra parada yksek gerilimler oluur. Bu nedenle, hem parann gevrekliini gidererek tok bir yap elde etmek hem de i gerilimleri azaltmak amacyla menevileme denilen sl ilem uygulanr. Bu arada belirtmekte yarar var; menevileme tavlamasnn, gerginlik giderme ya da temperleme diye adlandrld da olur. Aslnda teknik anlamda hepsi ayn ilemin farkl syleniinden baka bir ey deildir. Menevileme, su verilip sertletirilmi yaplarn tektoid scakl (723 derece) altndaki scaklklarda belli bir sre stma ve kendi kendine soutma ilemidir. Dk scaklkta menevi: Menevileme scakl 120-250 derece arasndadr. lem, sadece para bnyesindeki i gerginliklerin azaltlmas amacyla yaplr.

27

Meneviten sonra sertlik ok az (2-3 HRC) der. Sertliin fazla azalmas istenmeyen paralara uygulanr. Orta scaklkta menevi: Menevileme scakl 350-450 derece arasndadr. Orta scaklkta menevi ok sk uygulanmaz ve genellikle yksek mukavemet ile yksek elastikiyetin birlikte istenildii paralara (yay elikleri) uygulanr. Yksek scaklkta menevi: Menevileme scakl 450-650 derece arasndadr. Yksek scaklkta menevi, makine yapm eliklerine, yksek tokluk ve yeterli mukavemet istenen yerlerde uygulanr.

Uygulamalarda genellikle una dikkat edilmelidir: Su verilen para pratik olarak elle dokunabilme scaklna dtnde frna yerletirilmelidir. Frnda menevilenecek parann scakl frnla birlikte ykselmelidir (Scak frna koymaktansa frnla beraber snn ykselmesi beklenmelidir.). Menevileme sonras soutma ar hzl olmamal, bu gerilme oluma olasln tetikler, mmkn olduunca kendi hlinde havada soumaya braklmaldr.

2.4.5. Islah
Islah etme daha ok yap eliklerine uygulanan nce bir sertletirme, arkasndan da yksek scaklkta menevileme (450-650 C) ilemlerinin btndr. lemin amac yksek snekliktir. Menevileme ile arasndaki fark, ilemlerin yapld scaklktr. Islah ilemi yksek dayanm ve sneklik elde etmenin kolay ve ucuz yoludur. nk ayn zellikleri kazandrmak iin elie alam elementleri katmak slah ilemine nazaran zor ve pahaldr. Bundan dolay genellikle dili arklar, kamlar, krank milleri, motor paralar vb. mekanik elemanlarn yapmnda slah edilmi elikler kullanlmaktadr.

2.5. Yzey Sertletirme Yntemleri

Yzey sertletirme ilemleri; yzeyde sert ve anmaya dayankl, i yapda ise yumuak ve tok zelliklerin istendii, deiken ve darbeli zorlanmalara kar dayankl paralar elde etmek iin uygulanan sl ilemlerdir. Yzey sertletirme ilemleri genellikle karbon oran ok az olan eliklere uygulanr. Dili arklar, rulmanl yataklar, miller ve pistonlar gibi birok bitmi i paras bu ilemlere tabi tutulur.

2.5.1. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirerek Yzey Sertletirme

eliklerin kimyasal bileimini deitirerek yaplan yzey sertletirme yntemleri,nitrrasyon, sementasyon vb. yntemlerdir. Gnmzde yaygn olarak sementasyon yntemi kullanlmaktadr.

28

ekil 2.3: Sertletirme sonucu demir ve karbon atomlarnn durumu

2.5.1.1 Sementasyon Sementasyon ilemi genelde dk karbonlu elikler iin kullanlr. Bunlar snek fakat sertletirilemez karakterdedir. Sertletirme esnasnda hemen hemen hi sertlemezler. Ancak akma snrlarnn ykseklii sebebiyle kolaylkla ekillendirilebilirler. Yzey ksmlarnn karbon miktarnn % 0,80 olmas bylece sertleebilir hle gelmesi iin (difzyon yoluyla) nce karbon emdirilir. Sementasyon ilemi buna gre iki aamada yaplr; Karbrizasyon (yzeye difzyon yoluyla karbon emdirme) Sertletirme ilemi

eliin d yzeyinden karbon emebilmesi iin gerekli olan scaklk 900 Cdir. Bu scaklkta elik % 1'den fazla karbon emebilir. Karbon miktarna bal olarak karbon atomlar yzey yapsna ve daha ilere doru girer. Scaklk ne kadar ykselirse bu difzyon olay o kadar abuk oluur. Sementasyon yzeyin yapsn deitirmede kullanlan maddenin cinsine gre adlandrlr: Kat sementasyon Sv sementasyon Gaz sementasyonu

2.5.1.2 Nitrrasyon Nitrrasyon bir yzey sertletirme metodudur. Bu metot, genellikle katkl elik olan krom-alminyum, krom-molibden-vanadyumlu dk alaml eliklere uygulanr. Bu yntemde elik, scakl 500-550 C olan frnda amonyak gaz ortamnda bekletilmesi sonucunda veya ayn scaklklarda azot veren tuz banyosu iine konularak yzeyde ince ve ok sert bir tabaka oluur. Nitrrasyon ileminin en byk avantaj, ilem sonrasnda parann tekrar tavlanp sertletirilmesine gerek olmamasdr. nk ilem sonras elde edilen sertlik deeri

29

yeterlidir. Bu yntemle elde edilen sertlik deerini baka bir yntemle elde etmek mmkn deildir. Nitrrasyon ynteminin yukardaki birok stnlnn yannda nitrrasyon ok zaman alc bir metottur. 0,35 mm nitrr tabakas elde etmek iin paray frnda ve amonyak gaz iinde yaklak 20 saat kadar bekletmek gerekir.

2.5.2. Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirmesi

Bnyelerinde yeter oranda (% 0,40-0,80) karbon bulunan eliklerin de yzey sertletirme ilemine tabi tutulmas istenebilir. Bu durum, tm katmanlarnn sertletirilmesi istenmeyen paralarda sz konusudur. zellikle i yaplar yumuak kalmas istenip de d yzeylerinde sertlik aranlan, i yzlerinin yumuakl sebebiyle basma dayanmlarna kar koyabilecek makine elemanlar bu tr sertletirme yntemleri ile sertletirilir.

Resim 2.3: Yzey sertletirme ilemi yaplm dililer

2.5.2.1. Alevle Yzey Sertletirme Alev ile sertletirmede flecin oluturduu scaklk, direkt olarak gerecin st yzeyini str. Elde edilen s yaklak 3000 Cdr. Bu, parann ksa srede tavlanmasna neden olur. Dolaysyla hzl bir sertletirme ortam oluturulabilir.

ekil 2.4: Alevle yzey sertletirmenin prensibi

30

Gerecin 3 mm derinliklerine kadar sert yzey elde etmek mmkndr. Bu deerden daha dk yzeylerin sertletirilmeleri, fle hzna ve fle ile gere arasnda braklacak mesafeye baldr. erisinde % 0,40 ile 0,80 orannda karbon bulunan eliklere uygulanr. elii oluturan alamlar, soutma yntemini tayin eder. Buna gre paralar su, tuz zeltisi ve havada soutulabilir.

ekil 2.5: Karbon oranna gre eliklere uygulanacak yzey sertletirme scaklklar

2.5.2.2. Endksiyon Akm ile Yzey Sertletirme

Resim 2.4: Elektrik akm frekans ile para yzeyinin stlmas

Sertletirme ortamnn oluturulmasnda elektrik akmndan yararlanlr.

31

Yksek frekans retebilen devreden alnan alternatif akm yk sargsndan geer ve stlacak parann yzeyinde, endksiyon akm meydana getirir. Endksiyon akmn ileten ekipmann, stlacak yzeyi skca sarmas, stma ileminin salkl olmasnn ilk artdr. Uygulanan frekanslar 10 ile 10000 kHz deerleri arasndadr. parasnn bu akmn gemesine kar gsterdii diren, parann snmasna sebep olur. Istma derinliinin tayini, kullanlan frekans ile enerji miktar ve enerji verilmesi srasnda geen sreye baldr. erisinde % 0,35 ile 0,60 orannda karbon bulunan, orta karbonlu elikler, bu yntemle yzey sertletirmeye tabi tutulur.

2.6.Katk Elemanlarn eitleri ve elikte Salad zellikler

eliklere; mukavemet, korozyon dayanm, asit-tuz ve bazlara kar dayanm, scak ve soua dayanm, anmaya dayanm, sertlik vb. gibi zellikler kazandrmak amacyla kullanlan alam maddelerine katk eleman denir. eliklere zellik kazandrmak amacyla kullanlan katk elemanlarnn balcalar unlardr;

2.6.1. Karbon
Karbon, eliin meydana gelmesini salayan demirden sonraki ana alam elementidir. Ayrca elie sertlik ve dayanm salayan en nemli katk elemandr. Karbon, eliin ergime derecesini drr, oksitlenmeyi azaltr, korozyon ve anma dayanmn salar, elektrik direncini ve s dayanmn artrr. Ancak karbon, eliin tala kaldrlabilme, kaynak edilebilme, elastikiyet, eme, dvme ve derin ekme gibi scak veya souk olarak biimlendirilebilme kabiliyetlerini azaltr.

2.6.2. Silisyum
elik tanm iinde yer alan baka bir element olan silisyum, demir filizleri ve yksek frnlarda kullanlan yaltm tulalar araclyla elik i yapsna girer. Katk eleman ve elie yeni zellikler kazandrabilmesi iin elik i yapsnda en az % 0,5 orannda silisyum olmas gerekir. Katk eleman olarak silisyum kullanlan elikler, aada sralanan zelliklere sahip olur. eliin oksidini alr, dayanm ve akma snrn ykseltir. Silisyum miktar fazla elikler kaba dokulu olur. elik retimi srasnda, ergime nedeniyle oluan yabanc maddeleri, cruf eklinde yzeyde toplar, eliklerin dnme hzn drr. Bu nedenle silisyum katkl elikler ekirdee kadar sertleir. elik i yapsnda silisyum miktarnn yksek olmas, eliklerin dvlerek ekillendirilmesini engeller.

32

2.6.3. Manganez
Her eliin i yapsnda bulunan elementlerden biridir. Bileiminde mangan bulunan demir filiziyle ham demire girebilecei gibi oksijen ve kkrdn balanmas iin de elie katlarak alam yapsna girer. Bu nedenle katk eleman olabilmesi iin elie % lden fazla oranlarda katlm olmas gerei vardr. Bu orandan fazla olan mangan, elie aada sralanan zellikleri verir. Yksek oranda oksit gidericidir. elik dokusunu kabalatrr, bu zelliiyle eliin, sl ilemlere kar hassas olmasn salar. eliin dnme hzn yavalatr, bu zellii nedeniyle mangan katkl elikler yada sertleir. eliklerin ekirdee kadar sertlemesine olanak tanr. yapsna % 1 orannda mangan katlan elikler sl ilemden sonra l deitirmez. eliin kaynak yeteneini dzeltir. Mangan, bir anlamda silisyumun rakibi saylabilir. Silisyumun kaynak yetenei zerindeki olumsuz etkisi, mangan ile azaltlr.

2.6.4. Fosfor
elik i yapsnda istenmeyen elementler kkrt ve fosfordur. Fosfor demir filizlerinden ya da i yapsnda fosfor bulunan kire ta gibi katk maddeleri araclyla ham demire girer. Fosfor, dayanm ve paslanmaya kar dayankll artrr. Ancak entik darbe snekliliini azaltr. Bu nedenle % 0,2nin zerinde fosfor bulunan eliklerde souk krlganlk meydana gelir yani malzeme souk biim deitiremez. Fosfor, dkm esnasnda akcl salasa da eliin asitlere kar dayanm ve elektrik direncini drmek gibi dier zelliklerin de olumsuz etkisi vardr. Olumsuz etkileri nedeniyle elik i yapsnda % 0,050,005ten yksek oranlarda olmasna izin verilmez.

2.6.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapt iin elik i yapsnda istenmeyen bir dier elementtir. Ancak ok nemli olumsuzluklar yaratmasna ramen elik i yapsnda bulunur. zellikle pirit gibi demir filizlerinde bulunmas, bu tr filizler kullanlarak retilen ham demirde karlalmasna neden olmaktadr. elik ierisine ise slfrl yaktlar ile girer. elik iindeki kkrdn % 0,02-0,035 arasnda olmas sorun yaratmaz. Bu oranlar aan kkrt, elik retiminden nce yaklarak uzaklatrlr. Baz durumlarda ise elik i yapsndaki kkrdn, iki misli kadar mangan ilavesiyle olumsuz etkileri yok edilir. Tm olumsuzluklarna ramen kkrdn katk eleman olarak kullanld elikler de bulunmaktadr. Otomat elii olarak adlandrlan bu gruptaki eliklerde, kolay ilenme ve dzgn yzey verme gibi zelliklerden tr % 0,3 orannda kkrt bulunmas yararldr.

2.6.6. Oksijen
elik retimi srasnda fazla orandaki karbonun yok edilmesi iin kullanlan oksijen, eliin sert, dolaysyla da krlgan olmasna neden olur. Bundan tr de elik i yapsndan uzaklatrma ileminde mangan, alminyum ve vanadyum gibi katk elemanlarndan yararlanlr. ou zaman oksijenin olumsuz etkileri hemen grlmez. Yalanma olarak

33

adlandrlan oksijen olumsuzluklar, ok zaman sonra elikte krlganlk olarak aa kabilir.

2.6.7. Bakr
elie katk eleman olarak ilave edilen bir metaldir. zellikle paslanmaz eliklere % 0,55 orannda ilave edildiinde dayanm artrr ve akma snrn ykseltir. Dier yandan elik i yapsndaki bakrn, olumlu katklar unlardr: eliklerin asitlere ve korozyona kar dayanmn ykseltir, fosforla birlikte elik i yapsnda bulunan bakr, atmosferik etkilere kar dayanm ykseltir.

2.6.8. Krom
Endstrinin birok alannda kullanmnn yannda, elik katk eleman olarak nemli bir yer tutmakta olan krom, elie aada sralanan zellikleri verir. elik i yapsndaki karbon ile birleerek ok sert olan krom karbr meydana getirir. Dnmeyi yavalatr. Bu ynyle eliin ekirdee kadar sertlemesine olanak tanr. elikleri ince dokulu yapar. Sertlik ve dayanm artrr. stn anma ve kesme zellii kazandrr. eliklerin manyetik zelliklerini ykseltir. Dvme ve sl ilemlere kar eliklerin hassaslamasn salar.

2.6.9. Nikel
eliklerin sertletirilmesinde soutma hzl yaplrsa ekirdee kadar sertlememe sorunu ortaya kar. Bu sorun nikel araclyla zlr. Nikel, eliin kritik soutma hzn drr. Bu nedenle nikelli elikler daha derinlere kadar sertleebilir. Ayrca elie sneklik salar ancak dayanmn artrmaz. Bakr ile birlikte kullanldnda eliin korozyona kar dayanmn ykseltir. Nikelin maliyeti yksektir. Maliyetin drlmesi arzu edildii takdirde, elie nikel ile ayn zellikler kazandran mangan ilavesi yaplabilir. Nikel miktarnn deimesi, elik zerinde farkl deiikliklere yol amaktadr.

2.6.10. Volfram
Ergime derecesinin 3410C olmas nedeniyle katk eleman olarak kullanldnda eliin yksek slara kar dayanmnda olumlu etkiler yapar. Dier yandan, elik i yapsnda bulunan karbon ile birleerek volfram karbr olumasna olanak tanr. Bu zelliiyle eliin sert bir yapya sahip olmasn salar. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardr; karbr oluumu iin volfram, elik i yapsndaki karbonun azalmasna neden olur. elik iindeki karbonun azalmas, ana ktlenin karbonsuz kalmasna, dolaysyla da eliin sertlemesine engel tekil eder. Bu aksakln giderilmesi iin elik iine ilave edilen volfram miktar dorultusunda karbon ilavesi yaplr. Volfram katkl eliklerin yksek slara kar dayanml ve sert olmas, onlarn endstride kesme takm olarak kullanlmasna neden olmaktadr. Yine ayn zelliklerinden

34

tr volframl elikler, scak i kalplarnn yapmnda kullanlr. eliin dnme hzn olduka drr, bu ynyle volfram katkl elikler havada sertleir.

2.6.11. Molibden
Volframn elik zerindeki etkilerinden daha fazlasn veren bir katk elemandr. Volframda olduu gibi s zelliklerinde iyiletirme yaptndan eliin tavlamaya kar gsterdii bozukluklar ortadan kaldrr. Dier yandan aside kar dayankll hava eliklerinde kullanlmasna olanak tanr. Bunlar dnda molibden eliklere, aada sralanan zellikleri katar. Dayanm ve akma snrn ykseltir. % uzama ve kesit daralmasn drr. Bir snra kadar esneklii korur. Tav dayanmn ykseltir. Gevreklii ortadan kaldrr. elii zl yapar. Molibden, eliklerde tek bana katk eleman olarak kullanlmaz. ounlukla nikel ve krom ile birlikte elie ilave edilir.

2.6.12. Vanadyum
Molibden ve volframn yeterli ve istenilen zellii vermedii durumlarda kullanlan vanadyumun, volframda olduu gibi stn karbr yapc zellii vardr. Vanadyumun karbr yapma zellii, elii sert bir yapya kavutururken ana ktlenin karbonsuz kalmasna neden olur. Dolaysyla elik sertlemez. Bunun nne geilmesi iin volframda olduu gibi karbon ilavesi yaplmasyla salanr. Karbr, eliin sert olmasna olanak tanr. Vanadyum sertlik ve dayanm artrrken eliin zl olmasna da sebep olur. elie kazandrd zl yap, vanadyum katkl eliklerin vuruntulu ve darbeli yerlerde kullanlmasna olanak tanr. Vanadyum katk eleman olarak tek bana kullanlmaz. Genellikle krom ile birlikte elie ilave edilir.

2.6.13. Kobalt
Srekli mknats yapmnda kullanlan eliklere ilave edilen kobalt, aada sralanan zelliklerin elie kazandrlmasnda kullanlmaktadr. Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. Yapsn inceltir. elii, sl ilemlere elverili hle getirir.

2.6.14. Alminyum
elik i yapsnda oksijenin olumsuzluklarndan bahsederken alminyum ilavesi zerinde durmutuk. Gerekte de oksijenin baz durumlarda uzun sreler sonunda ortaya kard krlganlk sorunu, elik i yapsna alminyum ilavesiyle zlr. Bunun iin alminyum ilavesi, elik sv hldeyken yaplr. Dier yandan silisyuma benzer zellikler gstererek elik retimi srasnda, cruf olumasna olanak salar. Meydana gelen cruf, elik i yapsnda bulunan yabanc maddelerin uzaklamasn salar. Isl ilemlerden biri olan nitrrasyon ile sertletirilecek elikler, alminyum katkldr. Alminyum, eliin yksek scaklklarda korozyona uramasn engeller.

35

2.7. Madensel Maddelerde Biimlendirme

Madensel malzemelerin biimlendirilmelerinde uygulanan yntemlerin balcalar; dkm, tala kaldrma, toz metalrjisi, elastik biimlendirme, plastik biimlendirme vb.dir.

2.7.1. Biimlendirmenin nemi

Malzemeleri ekillendirmek iin zerine uyguladmz kuvvet, malzemede elastik (geici) veya plastik (kalc) ekil deiikliine neden olur. Biimlendirme ileminin yapln etkileyen nemli faktrlerden biri de malzemenin scaklk durumudur. Scak ve souk olarak ifade edilen iki ayr scaklktaki biimlendirme sonunda malzemeler farkl zellikler kazanmaktadr. 2.7.1.1. Elastik Biimlendirme Elastiklik snr altndaki zorlamalar, malzemelerde biim deiiklii yannda i gerilmeler de meydana getirmektedir. Ancak malzemede doan gerilim ve biim deiiklii, zorlayc kuvvet ortadan kalkt zaman kaybolur. Elastik biim deiikliinin malzemelerde elastiklik snr altnda meydana gelmesi ve zorlayc kuvvete bal olarak grlmesi geici biim deiikliidir. 2.7.1.2. Souk ve Scak Biimlendirme Souk biimlendirme

Souk biimlendirmede i gerginlikler oluur. Kristaller bozularak daha dzensiz ve ince taneler meydana gelir.

Souk deformasyona uram bir parann d yzeyi dzgn ve srtnmeden dolay da parlak olur. Fakat bu yzey, souk ilem esnasnda serbest olarak meydana gelirse her kristalin ayr ekilde deformasyona uramas yznden kaba, dzgn olmayan bir ekilde olur.
Resim 2.5: Souk biimlendirme

Scak biimlendirme

Scak biimlendirmede ise malzemede yine ayn deiimler gerekleir. Ancak scakln yksekliinden dolay atomlarn yksek hareket yetenekleri ve enerjileri sonucu derhl eski konumlarna dnerler. Bylelikle kalc tane bozukluu olumaz.
Resim 2.6: Scak biimlendirme

36

2.7.2. eliklerin Haddelenmesi

Haddeleme: Hadde silindirleri arasndan scak veya souk olarak geirmek suretiyle malzemeleri istenilen l ve biime getirme ilemidir.

ekil 2.6: Haddelemenin Yapl

Haddeleme scak ve souk olmak zere iki ekilde yaplabilen bir plastik biimlendirme yntemidir. Scak haddelemede elikler iin uygun tavlama scakl 11001200 C arasndadr. Gnlk yaantmzda saysz kullanma alanlarnda karlatmz elik, kullanlabilir duruma birok aamalardan geirilerek getirilir. elik frnlarndan alnan elik nce ingot kalplarna dklerek ingot ad verilen 52,5 x 52,5 cm kesitinde hafif konik ve 1500 kg arlnda bloklar hline getirilir. Bu elik bloklar (ingotlar) kalplardan syrlarak soutulur. Devamnda pit frnlar denilen ukur frnlarda tavlanarak haddelenmek (biimlendirilmek) zere haddelere gnderilir. Burada istenilen profillerde biimlendirilir.

2.7.3. Dkm Yntemiyle Biimlendirme

Dkm genellikle karmak geometrili i paralarnn retiminde kullanlan bir yntemdir. Ayrca sradan i paralarnn ekonomik olarak retilmesi iin de bu yntemden faydalanlmaktadr.

37

Resim 2.7: Dkm yntemiyle biimlendirme

Dkm yntemi, metal veya alamlarn ergiyik hle getirilerek bir kalbn ierisine dklmesi ve daha sonra soutulmas suretiyle malzemenin ierisinde bulunduu kabn eklini almas olaydr.

2.8. Toz Metalrjisi

Toz metalrjisi ok kk paracklar birbirine balayarak para hline getirme ilemidir.

2.8.1. Metal Tozlarnn retimi ve Toz Metalrjisinin Uygulamas

Toz metalrjisi retim yntemi, metal tozlarnn retimi ve retilen bu tozlarn istenilen paralarn ekline dntrlmesi ilemidir. Bu yntem toz retimi, retilen tozlarn kartrlmas, tozlarn preslenmesi, sinterleme ve istee bal ilemler (infiltrasyon, ya emdirme, apak alma vb.) olmak zere belirli aamalardan oluur. Bu ynteme ait imalat basamaklar aadaki ekilde gsterilmitir.

38

ekil 2.7: Toz metalrjisi yntemi ile para retim aamalar

2.8.2. Toz Metalrjisinin Fayda ve Zararlar

Toz metalrjisi ynteminin genel olarak faydalar aada maddeler hlinde verilmitir: Yksek malzeme kullanm oran, dk malzeme kayb Yksek retim hzlar Dk maliyet Dzgn yzey, yakn tolerans deerlerinin elde edilmesi Karmak ekilli paralarn imalat Yksek ergime scaklna sahip metallerin imalat Yksek younlua sahip para retimi Metal matriks kompozit ve metal alamlar retimi stn mikro yapsal zelliklere sahip para retimi Belirli derecede gzeneklilik ve geirgenlik

39

Toz metalrjisi ynteminin genel olarak zararlar aada maddeler hlinde verilmitir: Metal tozlarnn andrc etkiye sahip olmas Metal tozlarnn retiminin zorluu retilen malzemelerin darbe dayanmnn dkl

2.8.3. Toz Metalrjisinin Kullanm Alanlar

Toz Metalrjisinin uygulama alanlar olduka genitir. Tungsten lamba teli, di dolgular, kendinden yalamal yataklar, otomotiv g aktarma dilileri, zrh delici mermiler, elektrik kontaklar ve fralar, mknatslar, nkleer g yaktlar elemanlar, ortopedik protezler, i makinesi paralar, yksek scaklk filtreleri, arj edilebilir piller ve jet motoru paralarnn retimi toz metalrjisi kullanm alanlarna rnek olarak verilebilir.

40

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklarn uygulayarak eliklere su verme ilemini yapnz.

lem Basamaklar
Para yzeyindeki oksit tabakasn temizleyiniz. Isl ilem frnn 600Cye ayarlaynz ve bu scakla kmasn beklemeden elik malzemenizi frn ierisine koyunuz. Paray 780C kadar hzl stnz. Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden dolay YMK "yap yzey merkezli kbik" kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin bekleyiniz. Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn engelleyerek hzl bir ekilde soutunuz. Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve gerginlik kazanm kristaller oluturunuz. Malzemenin sertliini kontrol ediniz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz. Frn snma scakl beklenirken malzememiz de bir n tavlamaya maruz kalacak bylece malzeme birdenbire snmayarak gerilmelerin olumas engellenecektir. Yanmalara kar tedbirli olunuz. nl, gzlk ve eldiven kullannz. Mesleiyle ilgili etik ilkelere uygun davrannz. Bu scaklktan sonra frn scakln 780C'ye hzl bir ekilde kacak ekilde ayarlaynz. Para scak olacandan temizlemeyi mekanik temizleme aralarndan tel fra vb. takmlarla yapnz. Kullandnz makineyi temiz tutunuz. Zaman iyi kullannz.

41

UYGULAMA FAALYET
Alevle yzey sertletirme ilemini aadaki ilem basamaklarna gre yapnz.

lem Basamaklar
fleci yakarak para kalnlna gre ntr alev ayar yapnz.

neriler
ncelikle, almaya balamadan nce i nl giyiniz, eldiven ve gzlk taknz. fleci yakarak para kalnlna gre ntr alev ayar yapnz Yaklak 30000C s verebilen oksi-gaz alevini malzeme yzeyine doru bir ekilde uygulaynz

Malzeme yzeyini yaklak olarak 723-8770 C arasnda tavlaynz

Malzeme yzeyini yaklak olarak 7238770 C arasnda tavlaynz. NOT: Malzemenin yaklak olarak snma dereceleri renginden anlalr. Bu zellii Malzeme MUAYENES modlnden renebilirsiniz.

Malzeme yzeyi sertleme scaklna geldiinde yzeye hemen soutma svs pskrtnz. Malzeme yzeyi sertleme scaklna geldiinde yzeye hemen soutma svs pskrtnz. NOT: Su pskrtmeli dzeneklerin bulunmad durumlarda sertletirme ilemi, tavlanan paray su ortamna yava yava daldrma yntemi uygulanabilir (Resim 2.10). Yzey sertliini kontrol ediniz . almalarnzda emniyet tedbirlerini uygulaynz. Meslek ahlakna uygun davrannz. alma annda dikkatli olunuz. Yanmalara kar tedbirlerinizi alnz. UYARI: Paraya sertletirme ilemi uygulandktan sonra i gerginliklerin giderilmesi iin paray 1500C-2000C arasnda stp havada soutmay unutmaynz

42

UYGULAMA FAALYET

Isl ilem uygulanm bir paraya normalletirme tavn uygulaynz. lem Basamaklar
Tavlanacak paray elektrik frnnn kapasitesine gre hazrlaynz. Paray tav frnna srnz.

neriler
Malzemenin zerinde yanc madde (tiner, ya vb) apak varsa temizleyiniz. Eldiven, gzlk ve nlk kullannz Paray frn ii tesisata (diren telleri, ate tulalar) zarar vermeyecek ekilde dikkatli yerletiriniz. Paray, frn tabann ortalayacak ekilde yerletiriniz. Paray, frn ierisinde dmeyecek ekilde yerletiriniz. Frnn kapan kapatnz. Kapa tekrar kontrol ederek kapandndan emin olunuz. Frnn yaknlarnda yanc, patlayc maddeler varsa uzaklatrnz.

Tav frnn altrnz.

Tav frnn altrnz.

Prometreyi istenilen tav derecesine getiriniz. Tav scakln ortalama 900C dereceye ayarlaynz. Bu konuda gerekirse retmeninizden yardm alalabilirsiniz.

Gerekli scaklk deerini giriniz. Girdiiniz deeri dijital ekrandan kontrol ediniz. Yanl girdiyseniz gstergeyi sfrlayarak yeniden deneyiniz. Yaptnz ayar tekrar kontrol ediniz.

43

 Tav scaklnda olduu gibi numaratrden yararlanarak tav zaman ayarn yapnz. Tav zaman ayarn giriniz. Yanl girdiyseniz gstergeyi sfrlayarak yeniden deneyiniz. Yaptnz ayar tekrar kontrol ediniz. Tav zaman ayarn yapnz. Tav zaman ayar parann byklne ve tavlamann trne gre deiir. Bu konuda retmeninizden yardm alabilirsiniz.

Frnn ulat scakl kontrol ediniz. Enerjiyi keserek frn kapatnz. Frnn kapan aarken yanmalara kar dikkatli olunuz (Frna yeterli uzak mesafede durunuz.). Parann portakal-beyaz renkler arasnda olup olmadn kontrol ediniz. Yeterli scakla ulalmad durumda tav zaman ayarn yeniden yaparak ilem basamaklarn tekrarlaynz.

Parann istenilen scakla gelmesini takip ediniz. Tavlanan paray frndan alp ileyiniz.

Tavlanan paray uygun ksa yardm ile frndan karnz. Paray karrken frna zarar vermeyiniz. Scak paray, kendinizden ve etrafnzdakilerden uygun mesafede tutunuz. Paray, soumasna izin vermeden ileyiniz. Para zaman kaybndan dolay soumu ise yeniden tavlaynz.

Frnn soumasn salaynz.

Frnn kapan aarak soumasn salaynz. evrenizdekileri yanmalara kar uyarnz.

44

UYGULAMA FAALYET
Isl ilem uygulanm bir paraya gerginlik giderme tavn uygulaynz.

lem Basamaklar
Malzeme 550-650C' ye kadar yava yava stnz. Malzemenin her blgesinin homojen olarak tavlanmasn salaynz. Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre bekletiniz (25 mm kalnlk iin 1 saat bekletilmelidir.). Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava soumasn salaynz.

neriler
Emniyet tedbirlerini uygulaynz. Yanmalara kar tedbirli olunuz. nl, gzlk ve eldiven kullannz. Frn ierisinde stmann her zaman homojen bir s dalm verdiini unutmaynz. Yava soumay salamak iin frn kapatnz ve elik malzemeyi frn ierisinde kendi hlinde soumaya braknz.

45

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aada verilenlerden hangisi demir filizi iermez? A) Manetit B) Hematit C) Bakr D) Pirit Makine yapmnda kullanacamz eliklerin standartlarn bilmemiz gerekmektedir. Aada verilen elik standartlarndan hangisi doru deildir? A) TSE Standartlar B) DIN Alman Normlar C) ISO Standartlar D) MTA Standartlar Bir metalin yapsna baka maddeler katlarak yaplan zellik deiimi olarak tanmlanan , bir karmdr. Yukarda bo braklan yere aadakilerden hangisi gelmelidir? A) Alam B) Birleim C) Karm D) Ergime eliklerin kolay ilenebilmeleri iin hangi tavlanma yntemi kullanlmaldr? A) Yumuatma tav B) Sertletirme tav C) Gerginlik giderme tav D) Menevileme tav Katk elemanlar eliklere eitli zellikler salamaktadr. Aada verilenlerden hangisi bu katk elemanlarndan deildir? A) Karbon B) Silisyum C) Manganez D) Plastik

2.

3.

4.

5.

DEERLENDIRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

46

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendrme ltleri mal Edilecek Para in Malzeme Seimi ltleri mal edeceiniz parann kullanm amacn deerlendirdiniz mi? Seim yapacanz normu belirlediniz mi? Kullanm amacna gre malzeme (elik, alminyum, bronz, polyamid) hakknda karar verdiniz mi? Katalogdan seeceiniz malzemenin teknik zelliklerini aratrdnz m? Semek istediiniz standart malzemelerin teknik zelliklerini aratrdnz m? Parasna Su Vermek Malzemeyi homojen olarak nce yaklak 600C kadar yava, sonra yaklak 780C kadar hzl sttnz m? Perlit veya sementit iindeki karbonlarn serbest kalp genlemeden dolay YMK kristal kafes ierisinde kat eriyik oluturabilmeleri iin beklediniz mi? Para yzeyindeki oksit tabakasn temizlediniz mi? Bu scaklktan itibaren ani soutma ilemi ile karbonlarn bulunduklar YMK kristal kafesleri iinden dar kmalarn engellediniz mi? Bu sayede martenzit yap oluturarak arplm, ekil deitirmi ve gerginlik kazanm kristaller oluturdunuz mu? Malzemenin sertliini kontrol ettiniz mi? Gerginlik Giderme Tav Yapmak Malzemeyi 550-650Cye kadar yava yava sttnz m? Malzemenin her blgesinin homojen olarak tavlanmasn saladnz m? Bu scaklkta malzemeyi kalnlna gre beklettiniz mi? Parada tekrar gerilmeler olmasn engellemek iin ok yava soumasn saladnz m? Evet Hayr

47

DEERLENDIRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

48

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 D C B D B B D

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C D A A D

49

KAYNAKA KAYNAKA
BAYDUR Galip, Malzeme, MEB Basmevi, stanbul, 1987. GNGR Yasin, Malzeme Bilgisi , stanbul, 2003.

50