Professional Documents
Culture Documents
C Luong Tu
C Luong Tu
V
1( x , y , z )
2
dV=1
(3)
H thc trn y cn c gi l iu kin chun ha ca hm sng vt cht.
2 Phng trnh Schrdinger
2.1 Phng trnh Schrdinger tng qut
Hm sng vt cht (x,y,z,t) ca mt ht khi lng m, chuyn ng trong trng c th nng U(x,y,z,t) tha
phng trnh Schrdinger tng qut sau y:
i
1
t
=
(
2
2m
A+U
)
1 (4)
trong = h/2, i=.1 , v l Laplacian:
A=
2
x
2
+
2
y
2
+
2
z
2
2.2 Phng trnh Schrdinger dng
Trong trng hp dng, khi th nng U khng ph thuc vo thi gian, U = U(x,y,z), th nghim tng qut ca
phng trnh Schrdinger trn y c th vit di dng:
1( x , y , z , t)=exp
(
i
E
t
)
1( x , y , z)
(5)
vi (x,y,z) l hm sng dng, tha phng trnh Schrdinger dng sau y:
(
2
2m
A+U
)
1=E1 (6a)
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 4
hay:
A1+
2 m
2
( EU)1=0
(6b)
trong E l nng lng ton phn ca ht.
2.3 Hm sng ca ht t do
i vi mt ht t do chuyn ng theo dc trc x, phng trnh Schrdinger dng (6b) tr thnh:
2
1
x
2
+
2m
2
E1=0
vi E by gi l ng nng ca ht. Phng trnh ny c nghim tng qut l:
1=Aexp(i k x)+Bexp(i k x) , vi k =.2m E/
2
=p/
Hm sng ng vi ring s hng th nht trong nghim trn l:
1=exp
(
i
E
t
)
. Aexp
(
i
p
x
)
=Aexp
i
(
E
t
p
x
)
hay:
1=Aexpi (ot k x) , vi o=E/ , k=p/ (7)
y chnh l biu thc ca mt sng phng lan truyn theo chiu dng ca trc x, c tn s gc l v bc
sng l \=2n/ k=h/ p . Kt qu ny ph hp vi gi thuyt De Broglie v bc sng vt cht ca mt ht
t do.
Tng t nh vy, hm sng ng vi s hng th hai trong biu thc ca trn y l hm sng m t mt sng
phng truyn theo chiu m ca trc x.
3 H thc bt nh Heisenberg
3.1 H thc bt nh i vi v tr v ng lng
Gi x l bt nh (hay chnh xc) ca ta x ca mt vi ht, v px l bt nh ca ng lng ht
trn phng x. Theo c hc lng t th gia chng c h thc sau:
Ax . A p
x
> h
(8a)
Ngha l tch ca hai bt nh ca x v px l ln hn hay vo c hng s Planck. Tng t, chng ta cng c
cc h thc bt nh i vi y v py, z v pz.
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 5
Ay . A p
y
> h , Az . A p
z
> h
(8b)
H qu ca h thc bt nh l chng ta khng th xc nh c chnh xc ng thi ta v ng lng ca
cc vi ht, hay ni cch khc, chng ta khng th xc nh c qu o ca chng. iu ny cng c th hiu
c, v tht ra cc vi ht l sng.
V d 1:
Mt electron c vn tc bng 2,05 10
6
m/s, c o vi chnh xc l 1,5 %. ng lng ca electron l:
p = mv = (9,11 10
-31
kg) (2,05 10
6
m/s) = 1,87 10
-24
kg.m/s
bt nh ca ng lng l 1,5 % gi tr , tc l bng 2,80 10
-26
kg.m/s. Thay px trong (8a) bng gi tr
ny, ta suy ra bt nh v ta :
Ax
>
h
A p
x
=2,410
8
m=24 nm
tc l khong 200 ln ng knh ca nguyn t i vi mt ht vi m th sai s ny l qu ln!
V d 2:
Electron trong nguyn t c bt nh v ta vo khong kch thc ca nguyn t, tc l 0,1 nm. T (8a)
ta suy ra bt nh v ng lng:
A p
x
>
h
Ax
=
6,6310
34
J.s
0,110
9
m
=6,6310
24
kg.m/ s
Chng ta bit ng nng ca electron trong nguyn t l c 1 eV, do ng lng ca electron l:
p
x
=.2mK=.2(9,11.10
31
kg)( 1,6.10
19
J )=5,410
25
kg.m/ s
Ngha l bt nh v ng lng ln gn gp 10 ln ng lng!
V d 3:
Mt qu banh golf c khi lng 45 g ang bay vi vn tc 35 m/s. Vn tc c o vi chnh xc l 1,5 %.
Lm tng t nh trong V d 1, ta suy ra bt nh v v tr ca qu banh:
Ax >=310
32
m
bt nh ny rt nh, ngha l ngi ta vn c th xc nh c chnh xc ng thi v tr v ng lng ca
qu banh. Mt ln na, chng ta thy tnh cht sng ca cc vt v m l rt yu, v vy kho st chuyn ng
ca chng ngi ta vn dng C hc c in.
3.2 H thc bt nh i vi nng lng v thi gian
Gi t l thi gian ht tn ti mt trng thi, v E l bt nh ca nng lng ht trng thi . Gia
chng c h thc bt nh sau:
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 6
At . AE > h (9)
Hiu ng chui ngm
H thc bt nh ny dn n mt h qu rt c bit Gi s c mt vi ht b giam trong mt chic hp, hay
theo cch ni ca cc nh vt l, l b giam trong mt ging th. Ht khng th ra khi hp c v nng lng
ton phn ca n nh hn su ca ging th. Tuy nhin, nu trng thi ca ht l khng bn v ch tn ti
trong mt khong thi gian rt ngn, t h/U, th trong khong thi gian bt nh nng lng ca ht l:
AE >
h
At
=
h
h/ U
=U
bt nh ny cn ln hn c chiu su ca ging th! iu ny c ngha l ht c th thot ra khi ging th
trong nhng khong thi gian rt ngn, c t h/U, mc d c nng lng trung bnh nh hn su ca ging.
Ngi ta gi l hiu ng chui ngm hay hiu ng ng ngm (Hnh 2).
4 Ht trong ging th v hn mt chiu
4.1 Ging th v hn mt chiu
Ging th v hn mt chiu c xc nh bi:
U=
0 khi 0xa
khi x0 hay xa
trong a l rng ca ging th (Hnh 3). Electron t do trong kim loi l mt v d v ht chuyn ng trong
mt ging th v hn.
4.2 Nng lng b lng t ha
Theo quan im sng, ht trong ging th l mt sng truyn lui ti gia hai vch ging. Sng ti v sng phn
L Quang Nguyn 2005
Hnh 2. Hiu ng chui ngm - Trong nhng khong thi gian rt ngn, ht c bt nh nng lng E ln thot
khi ging th.
E
U
E
C s ca c hc lng t 7
x kt hp vi nhau to nn sng dng, tng t nh sng trn mt si dy n vy. Khi b rng ca ging
th phi l mt bi s ca mt na bc sng:
a=n
\
2
n=1,2,. ..
Bn trong ging th th th nng bng khng nn ht l t do v c bc sng cho bi:
\=
h
p
Suy ra ng lng ht:
p=
h
\
=
h
2 a/ n
=n
h
2a
Do nng lng ca ht l:
E
n
=
p
2
2 m
=n
2 h
2
8ma
(10)
Theo th nng lng ca ht trong ging th v hn thay i mt cch gin on theo n
2
, hay ni cch khc,
nng lng ht b lng t ha. S n c gi l s lng t nng lng. Ngoi ra, mc nng lng thp
nht, ng vi n = 1, l khc khng. Trc y, ngi ta hay ngh l khi nhit tuyt i tin n 0 th cc ht
cu to nn vt cht s ngng chuyn ng, do mc nng lng thp nht ca ht l bng khng. Tuy nhin,
c hc lng t cho thy mc nng lng thp nht ca cc vi ht l khc khng.
4.3 Hm sng
Phng trnh Schrodinger dng ca ht trong ging th:
L Quang Nguyn 2005
Hnh 3. Ging th v hn mt chiu Ht chuyn ng lui ti gia hai vch, to nn sng dng khi b rng ging bng n
ln na bc sng, h qu l nng lng ca ht b lng t ha theo n.
n = 1
n = 3
n = 4
U
0 a x
n = 2
C s ca c hc lng t 8
2
1
x
2
+
2m
2
E1=0
Nghim tng qut ca phng trnh ny c dng:
1( x)=Asin( kx)+Bcos( kx) vi k=.2 mE/ =p/
V ging th l v hn nn ht khng th ra ngoi ging c, hm sng ngoi ging l bng khng. Ngoi ra,
hm sng bin thin lin tc th hai vch ging n cng phi bng khng:
1(0)=0
1( a)=0
Suy ra:
B=0
sin(ka)=0 k=nn/ a n=1,2,. ..
Do hm sng dng cng ph thuc vo s lng t nng lng n:
1
n
( x)=Asin
(
n
n
a
x
)
T iu kin lng t ha trn y i vi k, chng ta cng c th tm li nng lng ca ht nh trong (10):
E
n
=
( k )
2
2m
=n
2
2
n
2
2 ma
2
=n
2 h
2
8 ma
2
Cui cng, chng ta dng iu kin chun ha ca hm sng (3) xc dnh hng s A, kt qu thu c l
A=.2/ a . Vy hm sng dng ca ht trong ging th c dng:
1
n
( x)=
.
2
a
sin
(
n
n
a
x
)
(11)
Hm sng (ph thuc thi gian) s l:
1
n
( x , t )=
.
2
a
exp
(
i
E
n
t
)
sin
(
n
n
a
x
)
(12)
T chng ta tm c mt xc sut ca ht trong ging th v hn:
1
n
( x , t)
2
=1
n
1
n
*
=
2
a
sin
2
(
n
n
a
x
)
(13)
Cc kt qu trn y c minh ha trn Hnh 4.
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 9
5 Ton t trong c hc lng t
Chng ta bit l trong c hc lng t chuyn ng ca mt ht c m t bng hm sng. Cc bn c th
hi: th cn cc i lng vt l c trng cho ht th sao? Lm th no tm cc i lng vt l nh ng
lng, nng lng v.v..., mt khi chng ta c hm sng? Cu tr li s bt u bng khi nim ton t.
5.1 Ton t l g?
Ton t l mt php bin i bt k c thc hin trn mt hm s.
V d:
Ton t ly o hm theo x, k hiu l
x
, c nh ngha bi
x
f = f / x .
Ton t nhn vi mt s c, k hiu l c , c nh ngha bi c f =c f .
Cc bn lu l thng thng, chng ta thm du ^ trn k hiu ca mt ton t.
5.2 Tr ring v hm ring ca mt ton t
Cho mt ton t bt k , nu tn ti hm sao
P
x
.
Nng lng ton t nng lng
H .
L Quang Nguyn 2005
Hnh 4. Hm sng dng v mt xc sut ca ht trong ging th v hn mt chiu.
C s ca c hc lng t 10
Ph ca mt ton t vt l chnh l cc gi tr c th c ca i lng vt l tng ng. Chng hn, nu ht
trng thi c hm sng v ta c
P
x
1=p
x
1 , th tr ring px chnh l ng lng ca ht trng thi .
By gi chng ta hy lm quen vi cc ton t vt l thng dng.
i lng vt l Ton t
Ta x, y, z x=x , y=y , z=z
Hnh chiu ca ng lng px, py, pz
P
x
=i
x
,
P
y
=i
y
,
P
z
=i
z
Bnh phng ng lng p
2
P
2
=
P
x
2
+
P
y
2
+
P
z
2
=
2
A
ng nng K
K=
P
2
/ 2m=
2
A/2 m
Nng lng E = K + U
H=
K+U=
2
A/2 m+U
Hnh chiu ca momen ng lx, ly, lz
L
x
=y
P
z
z
P
y
,
L
y
=z
P
x
x
P
z
,
L
z
=x
P
y
y
P
x
Bnh phng momen ng l
2
L
2
=
L
x
2
+
L
y
2
+
L
z
2
V d 1:
Mt ht t do chuyn ng theo chiu dng ca trc x c hm sng l 1=Aexpi (ot k x) , chng ta s
tm ng lng ca ht bng cch tc ng ton t
P
x
ln hm sng :
P
x
1=i
x
1=k 1
Vy ng lng ca ht l
p
x
= k
.
V d 2:
Nng lng ca mt ht c hm sng c xc nh bng cch tc ng ton t nng lng ln hm sng.
Nu:
H 1=(
2
A/ 2m+U )1=E1
th E l nng lng ca ht. y chnh l phng trnh Schrdinger dng.
5.4 Ton t giao hon
Ch khi no hai ton t
A ,
B giao hon vi nhau th hai i lng vt l tng ng A, B mi c th xc nh
c chnh xc ng thi:
B
A=0 A, B xc nh chnh xc ng thi.
V d:
Hai ton t v tr v ng lng khng giao hon nn v tr v ng lng khng th xc nh chnh xc ng
thi (nguyn l bt nh Heisenberg). Tht vy, ta c:
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 11
( x
P
x
P
x
x)1=ih
x
1
x
( x1)
x
=i 1 x
P
x
P
x
x=i
5.5 Tr ring ca ton t momen ng
Ton t hnh chiu ca momen ng lng trn mt phng no , chng hn
L
z
, c cc tr ring gin on
cho bi:
L
z
=m
l
, m
l
=0,!1,!2,. .. (14)
ml c gi l s lng t t.
Ton t bnh phng momen ng lng
L
2
c cc tr ring gin on cho bi:
L
2
=l (l +1) , l =0,1,2,. .. (15)
l c gi l s lng t qu o.
6 Lm quen vi mt s bi ton c hc lng t
6.1 1d Quantum States Applet
Sau khi hc c hc Newton, cc bn tr nn rt quen thuc vi qu o ca cht im trong mt s bi ton
chuyn ng "kinh in", chng hn nh ri t do, nm xin, dao ng iu ha v.v... Th by gi, sau khi hc
xong phn c s c hc lng t, th hi cc bn c hnh dung c sng vt cht trong mt s trng hp tiu
biu cha?
gip cc bn lm quen vi li gii ca phng trnh Schrdinger dng trong mt s bi ton c hc lng t,
ti xin gii thiu sau y mt Applet do Paul Falstad (http://www.falstad.com/mathphysics.htm) vit. bt
u, cc bn click vo lin kt sau y: 1d Quantum States Applet.
6.2 Gii thch thut ng ting Anh
Nu cn tr gip v thut ng chuyn mn ting Anh dng trong Applet ny, cc bn hy tham kho bng sau
y:
Anh Vit
Infinite well Ging th v hn
Set eigenstate Chn trng thi ring (hay hm ring)
Normalize Chun ha
Ground state Trng thi c bn
Maximize Lm cho (bin hm sng) cc i
Rescale graphs Thay i thang v hnh nh
Simulation speed Tc m phng (s thay i nhanh, chm ca hm
sng)
L Quang Nguyn 2005
C s ca c hc lng t 12
Anh Vit
Resolution phn gii hnh nh
Particle mass Khi lng ht
Well width B rng ging
Energy Nng lng
Position V tr
Momentum ng lng
Wave function Hm sng
Probability Xc sut
Uncertainty, uncertainties bt nh (s t, s nhiu)
State phasor Pha ca trng thi, tc l phn ph thuc thi gian ca
hm sng
6.3 Hng dn
Cc bn lu l applet ny kho st rt nhiu bi ton vi nhiu la chn khc nhau nn cc bn c th thy kh
hiu. Nu vy cc bn c th lm quen vi n theo hng dn sau y:
Trong menu "View", cc bn hy b khng nh du trc cc mc "Momentum", "State Phasors" v
"Expectation Values", ch li "Energy" v "Position". Cng trong menu ny, di mc "Wave
Function" cc bn hy chn "Probability". Lm nh vy applet ch hin th cc mc nng lng, hm
sng v mt xc sut.
Trong danh sch m xung th nht bn phi ca applet, cc bn thy "Setup:Infinite Well", c gi
nguyn nh th v chng ta mun kho st bi ton Ging th v hn.
Trong danh sch m xung th hai bn phi ca applet, cc bn thy "Mouse=Create Gaussian", hy
click vo mi tn m xung m danh sch v chn "Mouse=Set Eigenstate", nh th chng ta chn
trng thi bng cch click vo mt mc nng lng.
nh du vo "Stopped" ngng hiu ng ng theo thi gian, v ngay lc ny chng ta ch mun
coi hm sng dng.
Gim "Well Width" bng cch ko thanh trt tng ng v bn tri, cho n khi thy ch cn mt t
mc nng lng tch ri nhau r rng.
Click vo mt mc nng lng xem hm sng dng v mt xc sut ng vi mc . ng mu
vng l hm sng dng, cn ng cong c t mu trng bn trong l mt xc sut.
Sau khi quen vi mt bi ton, cc bn c th chn mt bi ton khc trong danh sch m xung th
nht bn phi ca applet. Ngoi ra, hy c phn hng dn chi tit ca tc gi Paul Falstad khai
thc ht tnh nng ca applet.
L Quang Nguyn 2005