NAK 2009

Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler Sempozyumu 01-02 Ekim 2009 - Yeditepe niversitesi, stanbul

Bildiriler Kitab

Editrler
Ayta YILDIZEL Do.Dr. Aykut ARIKAN Ar.Gr. Tolga AKMAK

stanbul, 2011

NAK 2009 Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler Sempozyumu, 01 - 02 Ekim 2009, Yeditepe niversitesi, stanbul - TRKYE, Bildiriler Kitab. http://www.unak.org.tr/unak099/

Yaync: Yeditepe niversitesi NAK, Yeditepe niversitesi ve Yazarlar, 2011. Her hakk sakldr. Kapak ve Afi Tasarm: Ersel Yavuz Sayfa Mizanpaj: BULU Tasarm ve Matbaaclk Hizmetleri / ANKARA, Kaan KKSAL ISBN: 978-975-307-059-1

NAK 2009 Bilgi anda Varolu:frsatlar ve tehditler Sempozyumu (9.:2009: stanbul) Bildiriler kitab / NAK 2009 Bilgi anda Varolu:Frsatlar ve Tehditler Sempozyumu, 01-02 Ekim 2009, Yeditepe niversitesi, stanbul; Ed. Ayta Yldzeli, Aykut Arkan [ve] Tolga akmak . stanbul: Yeditepe niversitesi, 2010. s.; cm. Kaynaka blm sonlarnda. Konu ve Yazar dizini var. 1. KTPHANE BLM - TRKYE - KONGRELER. I. Yldzeli, Ayta. II. Arkan, Aykut. III. akmak, Tolga.

Z672.5 Un13 2010

020 Un13 2010

II

Toplant Dzenleme ve Program Komitesi

Filiz ermen, Yeditepe niversitesi Bilgi Merkezi Ayta Yldzeli, NAK Mehmet Boz, NAK lhan Akal, NAK Fidan Yavuz, NAK Havva Alk, NAK Emine Trkolu, NAK Erol Gkduman, NAK

NAK 09

Bildiri Deerlendirme ve Yayn Kurulu

Aykut Arkan, Yeditepe niversitesi Filiz ermen, Yeditepe niversitesi Bilgi Merkezi Ayta Yldzeli, NAK Hasan In Dener, ankaya niversitesi Berin U. Yurdado, Hacettepe niversitesi Nilfer Tuncer, Hacettepe niversitesi Fato Subaolu, Ankara niversitesi Beng apar, Bakent niversitesi Oya Grdal Tamdoan, Ankara niversitesi Sacit Arslantekin, Ankara niversitesi Mustafa Sasan, Yakn Dou niversitesi Nilay Alftekin, ankaya niversitesi Trksel Kaya Bengshir, TODAE Meral Alaku, IKM Kanada lhan Akal, NAK Mehmet Boz, NAK Hatice Kbra Bahiolu, Mula niversitesi Tolga akmak, Hacettepe niversitesi

III

NDEKLER
nsz .......................................................................................................................... VII Toplant Program ........................................................................................................ IX Al Konumalar ......................................................................................................... 1 Filiz ERMEN ............................................................................................................ 3 Ayta YILDIZEL ......................................................................................................... 5 Nilfer ERCAN ....................................................................................................... 7 Ahmet SERPL .......................................................................................................... 12 Panel : Yeni Bir Disiplinin Douu Bilgi ve novasyon Ynetimi ......................... 13 Disiplinleraras Alanda Yeni bir Oluum: Bilgi ve novasyon Ynetimi Aykut ARIKAN ......................................................................................................... 15 Bilgi Tasarm Simge ESN ............................................................................................................. 30 Yaratc Ykm: novasyon ve Bilgi Politikalar zgr UKAN ......................................................................................................... 36 Bildiriler NAK Gruplar ve Baarlar: Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu Sami UKADAR, ..................................................................................................... 37 NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Faaliyetleri Huriye OLAKLAR ve Gssn GNE ..................................................................... 39 Dijital ada Ktphanelerin Yeni Yz: Bilgiye Eriim Merkezleri Tuba AKBAYTRK ANAK ...................................................................................... 46 Mobil renmeden Mobil Ktphaneye Hseyin ODABA .................................................................................................... 51 Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM .................................................................. 58 rn Katalou Oluumunda Yeni Bir Yaklam: Bilgi Haritalamas Teknii ve Bir Firma rnei Zekeriya BEBEK ve Mustafa SASAN ...................................................................... 73

NAK 09
V

NAK 09

Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL ............................................. 82 Toplam Kalite Ynetimi Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler? Meri M. AKYOL ve Sevin GLSEEN .................................................................... 96 Trkiye nin Bilimsel Yayn Performansnn Dnya ile Karltrmal Deerlendirilmesi Elif Aytek GRSES ve Serpil YETGN ..................................................................... 105 Trkiye de Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi: 17 Kurumda Gerekletirilen Analiz Sonular zgr KLC ve Tolga AKMAK .......................................................................... 113 Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0 Yaln YACI ........................................................................................................ 138 Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN ................... 148 Kullanc Haklar ve Sorumluluklar Erol YILMAZ .......................................................................................................... 168 Bilgi Profesyonelleri in Avrupa Frsat: ERASMUS lk Sevil YILMAZ ve Elif EL ............................................................................... 188 Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA .............................................................. 192 Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri Yusuf YALIN ve Halil brahim GENBYR ......................................................... 203 Suna Kra Ktphanesi Danma Hizmetlerinde Bir WEB 2.0 Uygulamas LIBGUIDES Mithat ZENCR ve Ayla GNEL .............................................................................. 210 Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanlmas Yldray YALMAN ve smail ERTRK ...................................................................... 215 niversite Ktphaneleri WEB Sayfalarnn Gsterge Bilimsel Adan Grsel-erik zmlemeleri Ycel TEKN .......................................................................................................... 227 Yazar Dizini ................................................................................................................. 243 Konu Dizini ................................................................................................................. 244

VI

NSZ
nl dnr Francis Bacon yzyllar nce Bilginin bir g olduunu ifade etmitir. Gerektende bilim ve teknoloji alar boyunca toplumlar etkileyen ok nemli bir g olmutur. Bilgi, Ar-Ge etkinliklerinin nemli bir girdisidir. Bu nedenledir ki, gnmzde kalknmln lt, bir lkenin sahip olduu bilginin boyutu ve dnya bilgi birikimine yapabilecei katknn nitelii ve niceliiyle belirlenmektedir. Bilginin hzla yenilenerek retildii amzda, birey ve toplumun gelecei bilgiye ulama,bilgiyi kullanma ve retme becerilerilerine bal bulunmaktadr. unu unutmamak gerekir ki, bilim ve teknolojiyi sosyal ve ekonomik yarara dntrebilen uluslar, alarna imza atabilirler. Artk gnmzde, doru ve gncel bilgilere zamannda erimek, ulusal ve uluslararas pazarlarda rekabet edilebilirliin nemli bir koulu haline gelmitir. Dnya, bilgi ve ileri teknoloji arlkl bir srece girmitir. Baka bir deyile, ekonomik kalknma ile bilgi teknolojileri ve hizmetleri arasnda doru orantl bir iliki vardr. retilen bilgiyi toplamak, dzenlemek, ilemek ve depolamak, en hzl biimde eriimi salamak; ksacas bilginin etkili bir ekilde ynetilmesi, byk nem tamaktadr. Bilgi sistemlerinin ve bilgi teknolojilerinin yaamn her alannda kendini daha fazla hissettirdii, bilginin en nemli hammadde konumuna geldii gnmzde, bilgi/belge merkezleri ve ilevleri de daha fazla dikkat eken bir duruma gelmilerdir. Artk dnyamzda, farkllklar yaratarak farkndal artrma yollar aranmaktadr. Eitim dzeyi yksek bireylerden oluan karmak bir evrede, bir ok kii ve kurumla etkileim iinde olan, bilginin hzl bir ekilde retildii ve ayn hzla tketildii bir ortamda, acmasz rekabet koullarnda, hayatta kalmaya alan bilgi toplumlar rgtlerinin ynetimide elbette farkl yeterlilikler gerektirmektedir. Biz, NAK olarak, bu tehlikeleri ve zm yollarn tartabilmek iin NAK09: Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler toplants dzenledik. mit ediyoruz meslektalarmz, bu toplantdan etkin olarak faydalanarak gelecee gvenle bakabiliceklerdir. NAK Ynetim Kurulu olarak, bata Yeditepe niversitesinin Sayn Yneticileri olmak zere, bu toplantnn gereklemesinde ok youn bir alma ve emek veren Bilgi Merkezi Mdr Sayn Filiz ermene ve alma arkadalarna; Sempozyuma hem bildiri sunarak, hem de izleyici olarak destek veren katlmclara ve vermi olduklar hizmetlerin tantmn yaparak stand aan firmalara en iten teekkrlerimizi sunuyoruz. NAK Ynetim Kurulu 13 Aralk 2010

NAK 09
VII

Toplant Program

TOPLANTI PROGRAMI
1 Ekim 2009 Perembe Al Konumalar Filiz ERMEN Ayta YILDIZEL Nilfer ERCAN Ahmet SERPL Panel : Yeni Bir Disiplinin Douu Bilgi ve novasyon Ynetimi Moderatr - Cem SARA - TBTAK-ULAKBM Mdr Konumaclar Disiplinleraras Alanda Yeni bir Oluum: Bilgi ve novasyon Ynetimi - Aykut ARIKAN Bilgi Tasarm - Simge ESN Bilgi ve novasyon Ynetimi Aralar - zgr IIL Yaratc Ykm: novasyon ve Bilgi Politikalar - zgr UKAN Bildiriler NAK Gruplar ve Baarlar S. UKADAR, G. GNE ve H. OLAKLAR Dijital ada Ktphanelerin Yeni Yz: Bilgiye Eriim Merkezleri T. A. ANAK Mobil renmeden Mobil Ktphaneye H. ODABA Librarys New (Discovery) Search Technologies H. LAURIDSEN Emerald eKitap Serileri B. BERRY Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri:Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum F. ERTEM MAZLUM ve U. MAZLUM EndNote ve Reference Manager Yazlmlar H. UYAR rn Katalou Oluumunda Yeni Bir Yaklam: Bilgi Haritalamas Teknii ve Bir Firma rnei Z. BEBEK ve M. SASAN 2 Ekim 2009 Cuma Trkiyede Eitimle likili Sivil Toplum Kurulularnn Bilgi Toplumu Algs M. GLMEZ

NAK 09
IX

NAK09: Bilgi anda Varolu:Frsatlar ve Tehditler (01-02 Ekim 2009)

NAK 09

Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc S. GLSEEN, N. DNMEZ ve . EROL Toplam Kalite Ynetimi Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler? M. M. AKYOL, S. GLSEEN Trkiye nin Bilimsel Yayn Performansnn Dnya ile Karltrmal Deerlendirilmesi E. Aytek GRSES, S.YETKN Trkiye de Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi: 17 Kurumda Gerekletirilen Analiz Sonular . KLC ve T. AKMAK WEB Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: WEB 3.0 Y. YACI Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam S. ANKIRI, E. KARTAL K. YILDIRIM ve S. GLSEEN Ekonomik ve Hukuksal zmler Z. TAKIN Kullanc Haklar ve Sorumluluklar E. YILMAZ Bilgi Profesyonelleri in Avrupa Frsat: ERASMUS . S. YILMAZ ve E. EL Deien Dnyada Ktphaneler ve OCLC E. BLN Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme S. SZMETA ve K. SZMETA Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri Y. YALIN ve H. . GENBYR EBSCO Yeni Veri Tabanlar ve Yeniliklerle 2010a Hazr S. BAKAR Suna Kra Ktphanesi Danma Hizmetlerinde Bir WEB 2.0 Uygulamas LIBGUIDES M. ZENCR ve A. GNEL Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanlmas Y.YALMAN niversite Ktphaneleri WEB Sayfalarnn Gsterge Bilimsel Adan Grsel-erik zmlemeleri Y. TEKIN Kapan

AILI KONUMALARI
01 Ekim 2009

NAK 09

Konumaclar: Filiz ERMEN - Yeditepe niversitesi Bilgi Merkezi Mdr Ayta YILDIZEL - NAK Ynetim Kurulu Bakan Nilfer ERCAN - Yeditepe niversitesi Kurumsal lerlemeden Sorumlu Rektr Yardmcs Ahmet Serpil - Yeditepe niversitesi Rektr

Al Konumas:
Filiz ERMEN* Sayn Rektrm, Sayn Rektr Yardmclarm, Sayn Yneticiler, Sayn NAK Bakan ve Deerli Konuklar, niversite ve Aratrma Ktphanecileri Derneinin Bilgi anda Varolu, Frsatlar ve Tehditler temal yllk toplantsna ho geldiniz. Gemite ve gnmzde olduu gibi gelecekte de bilgi hep n planda olacaktr. Doal olarak bilgi retiminin hzl bir ekilde art, frsatlar kadar tehditleri de beraberinde getiriyor. Akas, frsatlar ve tehditler i ie gemi gibi grnyor. lk akla gelen frsatlar ve tehditleri hemen sralamak istiyorum. Frsatlar Tam bir okur yazarlk dzeyine eriebilme, Bilgiye kolay eriim, Bilginin her an kullanma hazr olmas, Farkl kltr, inan ve anlaylarn kendilerini ifade edebilecek ortamlar yaratabilmesi, Tehditler ise Fikirden veya aratrma yaklamndan ok kullanlan aracn ne kmas, Bilginin tmnn yok olma durumu, Sosyal yaamdan uzaklama, yzyze iliki ve yzyze eitimden vazgeme eilimi, Entelektel ihtiyac hissedememe, tembellik, Teknoloji retebilen lkelerin dierleri zerinde kltrel, entelektel, bilimsel ve politik belirleyici olmalar tek bir merkezden ynetilme durumunun olumas. Teknolojinin yalnzca bir ara olduu anlayndan hareketle biz ktphaneciler, Talat Halman hocann 1995 ylndaki ngrsyle: Milli ktphaneler ve merkez ktphaneler mzelere dneceinden bizler onunu koruyucular ve yneticileri Kitaplar antika eserlere dntke birer antika uzman Sper yollarda trafii ynetecek yol mhendisleri olarak hizmet vereceiz.
* Mdr. Yeditepe niversitesi, Bilgi Merkezi, stanbul (fcermen@yeditepe.edu.tr)

NAK 09

Al Konumas

NAK 09

Ancak, geenlerde Deerli Hocamz Prof. Dr. Berin Yurdadoun bu konu zerindeki grlerini alrken, Berin Hocam her zaman olduu gibi o scack sesi ile Yavrucuum, artk sper yollardan - highwaylerden - bahsetmiyoruz. Internette srf yapmaktan sz ediyoruz. yleyse bu koskocaman ummanda bir klavuz kaptana ihtiya var: Navigatorlara. Biz ktphaneciler, 21. Yzylda navigator olarak grev yapmaya baladk. Okuyucularmzn salkl bir ekilde limana varmalar grevini stlendik dedi. Gerekten de how much information kapsamnda Berkeley niversitesi, 2004 yl iin bir ylda 5 exabyte bilginin elektronik ortama girdii bilgisini bize aktard. Bu da 37 000 LC byklnde yeni bir dev ktphane anlamna geliyor. Btn bu bilgiler nda kukusuz toplantmz ilerledike uzman arkadalarmz frsatlar, tehditleri ve ktphanecilerin ilevlerini eitlendirip derinlemesine inceleyeceklerdir. ncelikle bu toplantnn gereklemesinde her zaman olduu gibi Ktphanesini ve Ktphane alanlarn destekleyen bata sayn Rektrmz Prof. Dr. Ahmet Serpile Rektr Yardmcmz Sayn Prof. Dr. Nilfer Eincana ve Sayn Yrd. Do. Dr. Aykut Arkana toplantnn dzenlenmesinde gece-gndz alan deerli ktphane alanlarna, Yeditepe niversitesinin deerli ynetici ve mensuplarna, her zaman i birlii yapmaktan ok mutluluk duyduumuz NAK Bakan deerli arkadam Ayta Yldzeli ve Ynetim kuruluna, ok teekkr ediyor, toplantmzn baaryla srmesini temenni ediyor, sayglarm sunuyorum.

Al Konumas: Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler

Ayta YILDIZEL* Sayn Rektr, Sayn Rektr Yardmcs, Sayn Ulakbim Mdrm, Deerli Konuklar ve Sevgili Meslektalarm, ncelikle sizleri, niversite ve Aratrma Ktphanecileri Dernei Ynetim Kurulu adna sayg ile selamlyorum. Her sene gittike artan sayda katlmnzla, bizleri yrekten desteklendiinizi hissetmek bizi onurlandryor, abalarmzn ve alma azmimizin glenmesine neden oluyor, gelecek iin umutlandryor. Bildiiniz gibi gnmz dnyasnda yaananlarla, her gn yeni bir deiime ve getirdii sorunlara tank oluyoruz. Artk kavramlar ve onlarn alglan ok hzl bir biimde deiiyor. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna, Fordist retim biiminden esnek retim biimine, moderniteden postmoderniteye geiler ok sratli bir ekilde olmakta, bu deiimlere neden olan teknolojik gelimeleri izleyebilmek ise artk ok glemekte. Tm gelimelerin sonucunda toplumun rgtlenmesi ve retimin nitelik deitirmesi, yaam biimlerimizin yeniden tanmlanmasn gerektirdi ve bu olgu bilginin anlamnn, ilevinin ve yorumunun srekli olarak deimesine neden oldu. Bunun yansra bilginin kazand eitlilik, ilev ve retilme biimlerindeki art ve hzlanlar sonuta ok etkin bir ekonomik g oluturdu. Bu ekonomik g de bilginin yeni biimler alarak kurumsallamas ve meta haline gelmesiyle, gelecein dnyasnda, yaanacak pek ok sorunu da iine alan atmal, sancl bir sre olacan dndrmeye balad. nk gelecekte bilgiye egemen olan lkeler gl olacaklardr. Yaratlan bilgi toplumu kavram yeni ve farkl bir toplum dzeni ve yapsn da beraberinde getirecektir. Bilgi a sylemiyle ifade edilen yeni toplum olgusu, ite bu tr bir dzeye doru yneltilecektir. Gelitirilen ileri teknolojiler, kreselleme srecinin alglan biimlerine bal olarak, adeta tanrlaarak, saygnlk kazanmaya balayacaklardr. Bu srecin ba aktrleri ise, retim faaliyetlerini tm dnya corafyasna yayan ok uluslu dev firmalardr. Her ne kadar ok uluslu, uluslarst ve uluslararas diye nitelendiriliyor olsalar bile bu firmalar, aslnda bilim ve teknolojiye egemen lkelerin kurduklar ve karln topladklar irketlerdir. Alistair Duff 2000 ylnda yaynlanan Enformasyon ncelemeleri (A Monography Information Society Studies) adl kitabnda, Bilgi Toplumuna ilikin balca anlayn var olduunu sylyor. Bunlar: a) Bilgi toplumunu bilgi ekonomisi ierikli alglama, b) Enformasyon toplumunu, enformasyon patlamas nedenselliinin oluturduu toplum olarak alglama ve c) Toplumu yalnzca yeni enformasyon teknolojilerinin etkisinde kalm olan bir btn halinde alglamadr.
* NAK Ynetim Kurulu Bakan. Marmara Sok. No: 38/17 Yeniehir 06420 Ankara ( aytac@unak.org.tr )

NAK 09
5

Al Konumas / Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler

NAK 09

Btn bu deiik alardan bakldnda aratrmac ve toplum yararna bilginin kullanm, paylalmas ve yaygnlatrlmasndaki en nemli ge ktphaneciler olmaktadr. Ktphaneci, bilginin toplanmas, dzenlenmesi ve analitik yaklamlara uygun hale getirilmesiyle, aratrmaclara bilgiye eriimde yardmc olma roln stlenirken, ayn zamanda toplumun uygarlk yolunda ilerlemesinde katk salayan aratrma sonularn sunarak ok ynl aktif bir rol oynamaktadr. Gnmzde ktphaneciler artk geleneksel grevlerinin yan sra, konsorsiyumlarn kurulmasnda almakta, grev almakta ve bilimsel iletiim modellerinin gelitirilmesinde rol oynamak gibi bir ok ilevleri de stlenmektedirler. Dier bir deyile bilgiye baarl eriimde birletirici bir grevin sorumluluu altndadrlar. Ayrca, bilginin dzenlenmesini yani veri tabanlarn gelitirme almalarn da baaryla yrtmektedirler. Bunun yan sra, gnmzde elektronik ktphanelerin kullanm gereklilii olan teknoloji dzeyi ktphanecilerin grev alanlarnn artk vazgeilmez bir unsuru haline gelmitir. te yandan bilgi mimarisi ve grntsel tasarm, aklc bir birleimle elektronik dnyada deeri artm bir bilgi oluumuna olanak salamaktadr. Bu oluumlarda da ktphanecilerin olumlu katks yadsnamaz. Ayrca ktphaneciler, kavramsal dizin oluturmada, doal dil dizinlemesi ve semantik web gibi aralarn retiminde de anahtar roller stlenmektedir. Literatre baktmzda mesleimizin geleceinin ok daha ileri eitim gerektiren bir konuma doru yneldiini grmekteyiz. Bundan mesleki bir Dernek olarak elbette ki byk mutluluk duyuyorum. Ktphanecilerin gelecekte ok nemli ve ok ynl roller stleneceinin bilinciyle Derneimiz, biliim teknolojilerinden, bilgi ynetimine, bilgi ekonomisi ve pazarlamasna kadar gncel konularda gelimi lkelerde olduu gibi toplant ve seminerler dzenlemektedir. Ktphanecilik ve Enformasyon alannda novasyonYenilikler konusu, bu toplantda ilenecek ve tartlacaktr. Bilgi-Belge merkezlerinde alan katlmclara, inovasyon konusunda Trkiyenin nde gelen uzmanlarndan bilgi edinmenin ok heyecan verici bir olay olduunu dnyorum ve toplantmzn verimli ve baarl olmasn diliyorum. Ben ncelikle, Yeditepe niversitesinin tm olanaklarn, hi tereddtsz bize sunan, ktphane ve ktphanecilere gelimi lkelerdeki bilim insannn bak asyla yaklam salayan deerli Rektr Prof. Dr. Sayn Ahmet Serpile, toplantnn baarl gemesi iin rpnan, titiz almalar sonucu ok yorulan, ancak ok gzel bir toplant dzenlemeyi baaran ok sevgili arkadam, dostum, Bilgi Merkezi Mdr Sayn Filiz ermen ve yine mkemmel bir grup almas rnei veren ekibine, inovasyon panelini dzenleyen sevgili meslektam Yrd. Do. Dr. Sayn Aykut Arkana, NAK Ynetim Kurulunda bu toplantnn dzenleme almalarn baaryla yrten Sayn Mehmet Boz ve Sayn lhan Akala, ok baarl bulunup, takdir toplayan web ve afiimizi hazrlayan sevgili arkadam Sayn Ersel Yavuza, Yeditepe niversitesinde grevli olan tm katk salayanlara, NAK Ynetim Kurulundaki arkadalarma, byk emek vererek hazrladklar bildirileri sunacak olan gen meslektalarma (ki bu arada bildirilerin hepsini okuduumu ve beendiimi belirtmeliyim), Gen NAK Grubuna, katlmclara ve konuklara ok teekkr ediyor en derin sayglarm sunuyorum.

Al Konumas: Bilgi ve novasyon Ynetiminin Bilgi anda nemi

Nilfer ERCAN* Sayn Rektrm, Sayn NAK Bakan, Deerli retim yeleri, Sevgili Ktphaneciler, Bilgi ve novasyon Ynetimi alannda gemite olup biten her ey, bugn olanlarn habercisi gibidir. nce birileri maaralarn duvarlarna resimler izer; bu resimleri bakalar stilize edip resim-yazsna (piktogram), dierleri de daha kavramsal simgelere (ideogram) evirir. Sonunda harfler ortaya kar ve toplum ikiye blnr: okuyup yazabilenler ve dierleri. Okuyup-yazabilen ayrcalkl grup, yeni snflar oluturur; bunlar da kendi aralarnda blnp mcadeleye balar. Sz yerini yazya brakr ve iin iine devingen harflerle yazy ve bilgiyi hzla oaltabilen matbaa makineleri de girince, snfsal mcadele tarihte ei benzeri grlmeyecek biimde younlar. Aydnlanmann elik ettii sanayi devrimiyle birlikte de patlar. Bilgi arz talebi dourur; talep de arz destekler. Enerjinin buhar gcyle iletimini temel alan mekaniin, yerini elektrik enerjisine brakmasyla bu tablo yeniden deiir: tarihte ilk defa, nce ses gerek-zamanl olarak senkronik biimde iletilebilir olur, sonra da grnt. Yaz da yerini tekrar sze terk eder. Ama her ey burada bitmez. Zira sesi ve grnty elektronik sinyallere dntrebilen insan zekas, grnt ve sesi kodlamay da baarnca, ortaya bilgi sayabilen acayip bir cihaz kar. Sonra da, bunlar birbirine balanr. Sonra o balantlar da, birbirine balanr. Sonra da, her ey birbirine balanr. Ortaya kresel bir a kar ve bu a, sununda her eyi deitirir. Sonuta, yaz yerini szden geri alrken, ortaya Richard Floridann yaratc snf creative class olarak tanmlad yeni bir snf kar. Gnmzde yaanan tm inovatif deiim ve gelimeler ite bu snfn eseridir. Floridann yaratc snfnn ortaya kartt en inovatif ara bugn iin mobil aralarla btnlemi sosyal alar gibi grnyor. 2008 ABD Bakanlk Yar erevesinde YouTube zerinde gerekleen Obama-McCain tartmas, bir ok eyi kknden deitirmi gibi grnyor. Tartmay Internetten takip eden genler ve ocuklar, e-postalarla anababalarn, MMSlerle de nine ve dedelerini etkilemeyi baardlar. Yaratc snf, Facebookla kendi sosyal alann, Monster.com ve LinkedInle kendilerine ait yeni bir i dnyasn ve nihayet YouTube ve Twitterla da, yeni bir haberleme mekanizmasn ortaya koydu. Bu mekanizma o kadar etkin ve etkiliydi ki, ubat 2009da Schipolde den TK-1951 sefer sayl THY uann haberlerini btn ajanslardan nce Twitter ve dier sosyal alar duyurunca, CNN bu yeni gazetecilik anlayn haber yapmak zorunda kald. Zira kaza yerinden geenler, hemen kameras ve Internet balants olan cep telefonlarna davranmlar ve kazay tm dnyaya habercilerden bile nce duyurmulard. Mekanik yaplanma olarak bilinen konvansiyonel ynetim sreci olduka statkocu bir hiyerariden olumaktayd. Bunun sonucunda ortaya kan statik yap, tepede mutlak bir erkin sahibi olan yneticilerin buyruunda alan elemanlardan oluuyordu. Bu statik
* Prof. Dr., Yeditepe niversitesi, Kurumsal lerlemeden Sorumlu Rektr Yardmcs (2006-2010). stanbul

NAK 09
7

Al Konumas / Bilgi ve novasyon Ynetiminin Bilgi anda nemi

NAK 09
8

yap olduka hantal, iine kapal ve eletiriden uzak duran, kurumsal atalete ak bir yapyd. letiim aralarnn getirdii inovatif yaklamla, bu statik yap yerini dinamik bir yapya brakt. Organik yaplanma olarak da adlandrlan, gnmzn modern ynetim srecindeyse, artk hiyerarilerin fazla da bir nemi kalmad. Malcolm Gladwellin bize gsterdii gibi, artk kimi irketlerde grev tanmlar ve ynetici/eleman ayrm da kullanlmyor; sadece yaplacak i, hedefler ve stlenilen sorumluluklar tanml. Ortada ne hiyerarik buyruk mekanizmalar var, ne de buyruun kendisi. Bunun yerine ilevsel iletiim mekanizmalar sreci ayakta tutuyor. Bilgi ve iletiim teknolojileri tabanl bu inovatif iletiim zmlerinde ii kiiler deil sistem takip ediyor. Bylelikle, insan sermayesine yaratcln sonuna kadar kullanma olana salanm oluyor. Mekanik yaplanmadaki eleman bylece organik yaplanmada bireye dnmn tamamlyor ve birey artk srecin merkezine oturtuluyor. Mekanik yaplanmann ok sevdii etkinlik, zaman ynetimi, maliyet liderlii ve verimlilik gibi kavramlar atllaarak rafa kalkarken, David Allenin Getting Things Done GTD (ileri halletmek) yaklamyla retkenlik, yaratclk ve inovatif dnce organik yaklamn gnlk hayatmzdaki yansmalarn ortaya kartyordu. Tamamen d dnyayla iletiime ak, eletiriyi ynetsel srecin bir destek sreci olarak yaplandrm bu yaklamda, ataletin asn bulmak mmkn deil, zira ataleti yaratacak insan kaynakl sorunlar neredeyse yok edilmi durumda. Srecin en nemli girdisinin bilgi olduu bu yaklamda, konvansiyonel ynetim srelerinin aksine, lineer ve organizasyonel yaplanmaya hi ihtiya yok, nk iletiim aralarnn ilevselletirdii bilgi asenkron ve non-lineer bir akla ie yn veriyor, ilevsellik byle salanyor. retim sreci de, bundan pek farkl deil. Modern retim srecinde, retimin temel girdisi olarak bilgi olgusunun tanmlamasndan sonra, iletiim aralarnn nemi daha da artm oldu. Dahas Manuel Castellsin tanmlad modern retim ilikileri ve biimlerinde, bilgi artk anahtar rol oynamaktadr. Pazardan, tketiciden, i ortaklarndan, datm andan, tedarikilerden, hatta rakiplerden; ksacas tm d paydalardan iletiim aralar zerindin toplanan bilgi artk retim srecinin ayrlmaz bir paras halini almtr. Talepzerine retim (on-demand production) olarak adlandrlan yeni i modellerinde, arz, talebin mikro-lekli deiimlerine gre zelletirilmi olarak (ad hoc) sratle yeniden biimlendirilebilmektedir. letiim aralar olmadan, bunlar sadece bilim-kurgu eserlerine konu olan hayallerdi. letiim aralarnn, i srelerinde yaratt en byk deiim, belki de bu gnlerden pazarlama alannda yaanyor. Zira mekanik yaklamn alfa-nmerik pazarlama ablonlar (4P, 3C, vb.) da, atllaarak ilevsizlemi durumda. Bunun en byk nedeni, iletiim zmleriyle birlikte, pazarlamann bir sre olarak retim, rn tasarm ve datm sreleriyle i-ie gemi olmas. Mteri deneyimi, ilk nesil iletiim aralaryla ortaya kan Mteri likileri Ynetimi sistemleriyle zaten saptanarak lmlenebilir hale gelmiti. Ancak yeni nesil iletiim aralaryla birlikte, mterinin (tketici, son kullanc, i orta, payda, ne derseniz deyin) srele etkileimi artt, hatta mteri srecin bir paras haline geldi. Konvansiyonel mekanik pazarlama anlaynda pazarlama iletiimi tm btnleikliine karn tek ynlyd, marka bilinirlii adeta kutsald, mteriler demografik ltlere gre gruplanr ve bunlarla kurulacak iletiimin ieriini pazarlamaclar denetlerdi ve sonuta yaymlm rastlantsal olurdu. letiim aralarna dayal organik pazarlama yaklamndaysa, marka artk diyalog olarak

Nilfer ERCAN

grlmektedir; artk marka deerini mteriler belirliyor ve bu mteriler davranlarna gre gruplanyor, dolaysyla diyalogu oluturan ierik artk hem iletme hem de mteri kaynakl ve buna bal olarak da, yaylm artk ieriin yani diyalogun kendisine bal. Dahas eskiden uzman gr nemliyken, artk Amazondaki sradan kullanclarn yorumlarna bakyoruz. Buna kout olarak da, retimimizi ve rnlerimizin tasarmn bu yorum, ihtiya ve nerilere gre konumlandrabiliyoruz. 1995 ylnda Sun Microsystems, Java programlama dilinin lansmannda, The network is your computer A artk bilgisayarnzdr vizyonunu ortaya koyarken, aslnda bugn yaadklarmzn mjdesini veriyor gibiydi. Yeni nesil iletiim aralaryla artk tm iletiim altyaps, gresel bir a sistemi olarak yeni nesil tketicinin bir uzants haline geldi. nsanlar artk Homo Sapiens 2.0 kavramn tartmaya baladlar. yle ya, eskiden sadece bir takm simgeleri okuyup-yazabilen yani bir snf olutururken, artk bir tr iletiim ss haline gelen ellerimizdeki acayip cihazlarla yeni bir snflar-st kltr yaratmaya baladk. Bu kltrde, retim biim ve ilikileri yeniden tanmlanyor, i modelleri ilevsellik ve yapsallk kazanyor, ksacas her ey dnyor. Ak inovasyon (open innovation) anlayyla birleen bu ynelim, Clay Shirkynin Here Comes Everybody: The Power of Organizing Without Organizations (2008) adl kitabnda ele ald crowdsourcing kitle istihdam kavramn ortaya karm oldu. Kendisini ak kaynak kodlu iletim sistemleri, yazlmlar ve CreativeCommons ile ScienceCommons vb. ak telif hakk lisanslama yntemleriyle gsteren bu inovatif yaklam, bilgi ve iletiim endstrilerine de yeni bir bak getirdi. rnein yazlm sektr, kendisini yazlm reten ve satan bir sanayi kolu olmaktan, retilmi yazlmlar zerinden hizmet satan bir sektre dntrmeye balad. Cloud-Computing ad verilen bu inovatif yaklam, kendini Internet zerinde web 2.0 servisleri ile SmartPhone gibi yeni nesil inovatif teknolojiler ile art deerli ak kaynak kodlu veya lisansl yazlmlarla hizmet tedarikilii olarak gstermeye balad bile. Google Documents vb. alternatif ofis yazlmlarn halihazra bedava olarak Internet zerinden kullanabildiimiz u gnlerde, gelimi ofis yazlmlarnn da Internet srmlerinin hazrland haberleri artk bizleri artmyor. Bu alandaki dier bir ilgin gelime de, rnein biliim devlerinden IBMin web 2.0 teknolojilerinden faydalanarak, uzun sre alan rn tasarm ve test srelerini hzlandrmaya ynelik olarak gelitirdii inovasyon fabrikas zm. Bilgi ve novasyon Ynetimi disiplini, bireysel bilgi iilerinin yerine getirdii grevlerden balayarak, karmak kresel alara, oradan da ak inovasyon modellerine dayal, gnmzde crowdsourcing olarak adlandrlan bizdeki imece usulne benzeyen yaplanmalara dek uzanan, geni bir yelpazeye yayl bir disiplin. Bu ereve, her trden bilgi ynetimi srecini kapsyor, zira artk bilgi inovasyonun itici gc. Bilgi olmadan her hangi bir inovatif sreci brakn tasarmlamak, hayal etmek bile imkansz. Veya inovatif bir yaklam olmadan bilgiyi ynetmeye almann da bir anlam yok, sadece atl bilgi depolar kurarsnz. novasyon amacyla harekete geirilmemi bilgi, ynetilemiyor demektir zaten. Kresel planda bular olup biterken, Trkiyede neler oluyor? Aralk 2001 tarihli Yedinci Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu toplantsnda, kabul edilen ulusal bir proje var; ad Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri. Projenin ana temas, Cumhuriyetimizin 100. ylnda, Atatrkn iaret ettii ada uygarlk dzeyine ulama hedefi dorultusunda, bilim ve teknolojiye hakim, teknolojiyi bilinli kullanan ve yeni teknolojiler retebilen, teknolojik

NAK 09

Al Konumas / Bilgi ve novasyon Ynetiminin Bilgi anda nemi

gelimeleri toplumsal ve ekonomik faydaya dntrme yetenei kazanm bir refah toplumu yaratmak. novasyon, gnmzde artk bu tr hedeflere ulamann en nemli arac. novasyon olmadan, ne bilim ve teknolojiye hakim olabiliriz, ne teknolojiyi bilinli kullanabiliriz, ne teknoloji retebiliriz, ne de refah toplumu olabiliriz. Ancak, Ulusal novasyon Giriimi (UG) 2007 Faaliyet Raporu verilerine gre, Trkiye 2007 ylnda, zet novasyon Endeksi (SII) lke Sralamasnda ancak 37. srada yer alabilmi durumda. Bizler Yeditepe niversitesi olarak bu gelimelere elbette seyirci kalamazdk, kalmadk da. Bilgi Ynetimi ve novasyon Ynetimi konularnda bir sredir baz niversitelerde, lisansst dzeyde eitli dersler verilmekteydi. Ancak, bal bana bir lisansst program olarak, Bilgi ve novasyon Ynetimi disiplinin kresel ncleri, Amerikada George Washington niversitesi ve Avrupada da, Paris Pierre ve Marie Curi niversitesi. Disiplinin Trkiyedeki ncs ise, Yeditepe niversitesi oldu. Programmz Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dalna bal olarak kuruldu ve titiz bir almann sonucunda ortaya kt. rnein, vizyonu bilgiyi kurumsal bir varlk olarak ynetecek, insan sermayesini gelitirmek olarak tanmland. Programn yrtcs, kendi alannda uzman bir isim. Benim Kurumsal lerlemeden Sorumlu Rektr Yardmcl ofisindeki yardmcm, Yrd. Do. Dr. Aykut ARIKAN. Kendisi Yeditepe niversitesi bnyesinde, TBTAK destekli bir bilimsel aratrma projesiyle, benzeri olmayan inovatif bir sistemi de gelitirdi: Trke ierik zmleme sistemi. Yine dier retim yesi arkadalarmz da, alanlarnda kendilerini kantlam isimler. Ancak asl nemlisi, sanayi/sektr ve sivil toplum temsilcileriyle, uluslararas balantlardan oluan bir danma kurulumuz var. Bylece, programmz srekli olarak sanayi/sektrn ihtiyalarna gre konumlandrlabilecek. Danma Kurulu, veya ngilizce karlyla Advisory Board, Amerikan yksek retim sisteminde uzun sredir kullanlan bir olgu. Amac, yksekretimi statiklikten ve ataletten kurtarmak. Bu kurullarda, sanayi/sektr temsilcileri, sivil toplum temsilcileri, renci, hatta mezun temsilcileri bile yer alabiliyor. Kurul toplantlarnda, o alandaki son gelimeler, profesyonel ynelim ve ihtiyalar, sorunlar, zmler vb. konular masaya yatrlyor. Bu erevede de, yksek retim programnn mfredat, srekli olarak gzden geiriliyor. Mfredatn eksiklikleri gideriliyor, eskiyen ksmlar deitiriliyor. Danma Kurulumuz, idealde her sene o disiplinin retim yeleriyle bir araya gelir. Yukarda bahsettiim gibi, o alandaki son gelimeler, profesyonel ynelim ve ihtiyalar, sorunlar, zmler vb. konular masaya yatrlr. Bylece, o yksek retim programnn mfredat srekli olarak, ders-ders gzden geirilir. Mfredatn eksiklikleri giderilir, eskiyen ksmlar deitirilir. Bunun sonucunda ortaya kan ereveye, Yeterlilikler erevesi diyoruz. Bylece, daha rekabeti ve srdrlebilir bir retim modeline kavuuyoruz. Bizim amzdan somut avantaj bu. Bu ayn zamanda sanayi/sektr iin de ok nemli bir avantaj. Zira renci ie yaramaz atl bilgilerle i hayatna atlmyor, gerek problemleri ve zmlerini, gncel bilgilerle edinmi olarak giriyor i dnyasna. Bu iin renciye somut faydas istihdam edilebilirlik (ngilizce: employability). Bu ekilde yetimi renci, hemen i buluyor. Gnmzde, artk eski hoca profilindeki retim yesine yer yok. Yani, derse girip kitap okuyan, deneyimlerini paylamak ad altnda, anlarn anlatan retim yesi, artk verimsiz ve ad bir profildir. Bunlar aratrma ve yayn yapmazlar, bilgilerini gncellemezler; ama asl nemlisi, kendilerine kaynak salayan toplumun veya sanayi/sektrn ihtiyalarndan

NAK 09
10

Nilfer ERCAN

habersizdirler. renciye verebilecek hibir eyleri olmad gibi, kendilerini var eden ve finanse eden topluma da, hi bir katklar yoktur. Bylelerini artk renci de biliyor, tanyor. Bunlar tercih etmiyor, derslerini almaktan uzak duruyor. Sektr/sanayi de, zaten yzlerine bakmyor bunlarn. Kendi kendilerine bir eyler yapyorlar ite. Bu olumsuz profil, bizim gibi Avrupa niversite geleneinden gelen lkelerde, bir dnem ne yazk ki ok yaygnd. Avrupa bunun byle gidemeyeceini anlad iin, daha rekabeti bir yksekretim alan oluturmak istiyor. Bunun emsiye sreci de, Bologna (Bolonya okunur) Sreci. Bologna Sreci diyor ki, renciye verilecek retim ayrntl olarak tanmlanm bir yeterlilikler erevesine oturtulacak. Yani bu dersi veriyorsak, rnein Proje Ynetimini ele alalm; renci bu dersten ne tr yeterlilikler kazanacak. Yani proje plan tasarlamak, kaynak planlamas yapmak, i ak dzenlemek, kalite srelerini oluturmak, takip ve geri-bildirim mekanizmalar kurmak, acil durumlar iin alternatif planlara veya felaket ynetimine gemek, proje raporlamasn bilmek vb. konular. Bu konular da, sanayi/ sektrn iinden gelen insanlar olmadan, bilim insanlarnn kendi kendilerine saptamas g deil, imkansz. Zira gnmzde her ey deiiyor. ki yl nce ne web 2.0 konuuyorduk, ne de sosyal alar. Deimeyen konvansiyonel bilgilerinse, uygulama alanlar deiiyor. Diferansiyel denklemler belki yzlerce yldr retiliyor, ancak sanayi/sektrdeki uygulamalar her gn deiiyor. Yukarda izah ettiim yeterlilikler erevesi dorultusunda da, o ders iin renciye kazandrlacak renim ktlar belirleniyor. Gnmzde, artk ders sadece derste ilenmiyor. Bu iin atlyesi, laboratuvar, sahas var. renci Internette, eitli veri tabanlarnda, ktphanelerde veya arivlerde, proje almalarnda, devlerinde, hatta snavlarda vs. de mesai harcyor bu yeterlilikleri kazanabilmek iin. Bunlarn hepsi, haftalk ders ykyle birlikte, toplanarak deerlendiriliyor. Sonuta da, rencinin o ders iin harcayaca emein karl olan bir kredilendirme modeli kyor. Bu model Avrupa apnda benimsenmi durumda. Ad ksaca AKTS (Avrupa Kredi Transfer Sistemi; ngilizce: ECTS Europen Credit Transfer and Accumulation System). AKTS, zellikle renciye bir ok avantaj salyor. rnein hareketlilik. Bizim niversitemizde rencinin ald herhangi bir ders, AKTS zerinden transfer edilip baka niversitelerde saydrlabiliyor. Bu da renci deiim programlar asndan ok nemli. Bakn, bu sayede Yeditepe niversitesinde, her dnem yzlerce yabanc renci okuyor. Yksekretim Kurulu (YK) da, Bologna Sreci ve Yeterlilikler erevesine byk nem veriyor; hatta gelecekte niversiteler bu srete aldklar yolla deerlendirilecekler. Programmzn olduka kapsaml bir mikrositesi var; adresi: http://kim.yeditepe.edu.tr. Bu mikrositede, ders programndan, derslerin ieriklerine ve derslerin AKTS kredileri bata olmak zere kredilerine, retim kadrosundan, eitli duyurulara, linklere ve dzenlenecek olan etkinliklere kadar geni bir yelpazede bilgi var. Programa kabul koullar ve prosedr de, burada mevcuttur. Deerli Katlmclar, Sizleri bu duygu ve dnceler iinde bir kez daha saygyla selamlyor, NAK tarafndan byk bir baaryla organize edilmi olan, Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler balkl Sempozyuma ve bu panelin sempozyumun alnda yer almasn salayan NAK Bakan Sayn Ayta YILDIZELne teekkr ediyor ve sizlere bir kez daha ho geldiniz demek istiyorum.

NAK 09

11

NAK 09

Al Konumas: Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler

Ahmet SERPL* Deerli Katlmclar, Bilgi anda var olmak, elbette yeni frsatlar ve tehditleri de beraberinde getirecektir. Gnmzn rekabeti ortamnda, artk gz kamatrc deiimlerin yaand yeni bir adayz. Deiim artk her yerde ve her alanda; teknolojide, politikada, i hayat ve ekonomide, eitimde ve aklnza gelebilecek her alanda ba dndrc bir hzda devam etmektedir. Deiimlerle dolu son on yln en byk eilimi kreselleme olmutur. Artk dnyamz benzer zevk ve tercihlere sahip milyarlarca insann yaad kresel ve ak bir Pazar haline gelmitir. Ulusal snrlar dramatik bir ekilde anlamn yitirmektedir. Kresellemenin bir sonucu olarak, i hayatnda rekabet her zamankinden farkldr. Kresel Pazar artk ancak ve yalnz en iyilerin hayatta kalabilecei bir arenadr. Trkiyemiz tarihte uygarln beiiydi; bugnse parlak bir gelecek vadeden bir lkeyiz. Orta Asya ve Uzak Douda hzla ykselen pazarlarla kuvvetli tarihsel ve kltrel balarmz var. Gerek tarihsel, gerekse corafi nedenlerle Avrupann entegre bir parasyz. Trkiye kresel arenann balca oyuncularndan birisi olmaya aday bir lkedir. Bu amaca ulamak iin geleceimizin teminat genlerimizi, gelecein dnyasnda baarl olmak iin gerekli donanmlara sahip hale getirmeliyiz. Yeditepe niversitesi bu byk amalarla kurulmutur. Deneyimli ve kendini kantlam bir akademik kadro, gl teknolojik altyap ve mkemmellik felsefesi ile Trkiyede bat standartlarnda Eitim vermekten gurur duyuyoruz. Yetitirdiimiz genlerin mesleklerinde ulaacaklar stn baarlar yakn gelecekteki en byk mutluluk kaynamz olacaktr. Bu abalarmzda en byk ve fedakar yardmclarmz, elbette ki bizi en gncel ve en gvenilir bilimsel bilgiyle donatan ktphanecilerimizdir. Ktphaneciler, tpk yabanc dil okutmanlar gibi kimi niversitelerde kymetleri bilinmeyen ancak hem entelektel dzeyleri, hem de i azimleriyle ok mstesna bir yere sahip olan bir meslek grubunu olutururlar. Dahas, kalbin gvdeye srekli ve dzenli taze ve zenginletirici kan pompalamas gibi, niversite ktphanecileri de tm niversite bnyesine her gn, her saat, her dakika, ksacas her an taze ve zenginletirici yeni bilgileri datrlar. Ksacas ktphanecilerimiz, kreselleme ikliminde, bilgi toplumuna doru attmz btn admlarda yanmzdaki en gvenilir klavuzlardr. Ktphaneciler bizleri srekli yeni, farkl ve rekabeti tutarlar. Bu vesileyle, NAK tarafndan byk bir titizlikle dzenlenen Bilgi anda Varolu: Frsatlar ve Tehditler Sempozyumu iin, NAK Bakan Sayn Ayta YILDIZELne, sizlere gstermi olduu yrekten misafirperverlik iin Bilgi Merkezi Mdrmz Sayn Filiz ERMENe ve sempozyumun al panelinin dzenlenmesindeki emeklerinden dolay da, Kurumsal lerlemeden sorumlu Rektr Yardmcmz Prof. Dr. Nilfer ERCANa teekkrlerimi sunarken, siz katlmclarmz da saygyla selamlyor, Yeditepe niversitesi adna ho geldiniz demek istiyorum.
* Prof. Dr., Yeditepe niversitesi Rektr, stanbul (serpil@yeditepe.edu.tr)

12

PANEL
Yeni Bir Disiplinin Douu Bilgi ve novasyon Ynetimi 01 Ekim 2009

NAK 09

Moderatr: Prof. Dr. Cem SARA TBTAK ULAKBM Mdr Konumaclar: Yrd. Do. Dr. Aykut ARIKAN Yeditepe niversitesi, Bilgi ve novasyon Ynetimi Program Yrtcs Disiplinleraras Alanda Yeni Bir Oluum: Bilgi ve novasyon Ynetimi Yrd. Do. Dr. Simge ESN Yldz Teknik niversitesi, Grsel letiim Tasarm Blm Bilgi ve novasyon Ynetiminde Bilgi Mimarisinin Tasarm Sreci ve Yaklamlar Yrd. Do. Dr. zgr IIL Yeditepe niversitesi, Bilgi ve novasyon Ynetimi Program Bilgi ve novasyon Ynetimi Aralar Dr. zgr UKAN stanbul Bilgi niversitesi Yaratc Ykm: novasyon ve Bilgi Politikalar

13

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans Program: Bir Olgu ncelemesi
Aykut ARIKAN* Tarihsel Balam: Bugne Nasl Geldik? Temel aratrma alan olarak bilgi kavramna odaklanan bir bilim alan olan, Ktphane Bilimi, aratrma alannn kapsamn belirlerken, kaytl bilgiyi temel alr. Dolaysyla da, bu konudaki aratrmalar, tarihsel sre iinde, yaznn bulunuuna kadar geriye gitmektedir (Baysal, 1991, ss.9-10). Ancak, Walter J. Ong tarafndan birincil szl kltr dnemi (2003, s. 23) olarak adlandrlan yaz-ncesi dnemde, dilin bilgi taycs olarak stlendii nemli rol de, burada belirtmek gerekir. Dnce ve bilginin henz kayt altna alnamad bu dnemde, insanolu dncelerini ve bilgisini, sonraki kuaa szle aktarma yolunu benimsemi, bylece szl gelenee dayal sylenceler ve masallar domutur. Yaz, bir soyutlama sreci iinde, dili znelletirmitir (Weizscker, 1995, s.42). Yaz konumann ilk soyutlamas, yani trevi, dnmenin de ikinci trevidir (Prof. Dr. Meral ALPAYla grme, 1997). Ong (2003, s. 20) bu olguyu, yazy kendinden nce gelen birincil bir sisteme, konuma diline baml, ikincil biimlendirme sistemi olarak tanmlayarak aklar. Illich ve Sanders (1989) ise ayn olguyu, dncenin alfabetikletirilmesi kavramyla aklamaktadr. Dnmenin zel bir biimi olarak (Becker, 2000, s.9), yaznn, yani bilginin kayt altna alnma edimi, bilginin biimlendirilmesinden balayp rgtlenmesine, ilevselliine, lmlenebilirliine ve deerlendirilmesine kadar uzanan, deiik dzlemler zerinde nemli bir etki yapmtr. Kaytl olan bilgi, zaman ve mekan alarndan bamszlar; yani kuaktan kuaa aktarlabilir, bir yerden bir yere tanabilir hale gelir. Kaytl bilgi, bunlarn yan sra, lmlenebilirlik zelliini de kazanarak, ekonomik bir deere dnr. Yaznn ortaya knda, ekonomik etkenlerin nemine iaret eden deerlendirmeler (Hanerliolu, 2000, s.272; Frankfort, 1989, ss.76-87; Kramer, 1990, s.XVI), bu bulguyu destekler. Yazya gei, Ktphane Biliminin temel inceleme alanna giren Ktphanelerin ilkel ncleri arasnda grlebilecek tapnak arivlerinin ortaya klaryla yakndan ilintilidir. Yaznn ilk belirtileri (Frankfort, 1989, s.87) Mezopotamyada ok fazla rnei bulunan, tablet tepesi (Yldz, 1985, s.10) veya Zigurat, yani kule tapnak ad verilen yapay tepelerde (Frankfort, 1989, s.79) ortaya kar, ki bunlarn en nls Babil Kulesidir (Frankfort, 1989, s.79). Aramicede tanrlarn kaps anlamn tayan bab-ilun szcnden geldii belirtilen (Ahrens, 1969, s.4) Babil szcnn, yaznn Akdeniz zerinden Yunan
* Yrd. Do. Dr., Yeditepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans Program Yrtcs, stanbul (aarikan@yeditepe.edu.tr)

NAK 09
15

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

alfabesine geiinde nemli bir rol stlenen (kr. Baysal, 1991, s.25-26; Faulmann, 2001, s.77) Fenikelilerin Bublion adl kenti ve gnmzde ktphane anlamnda kullanlan Bibliothek (Yldz, 1985, s.3) szcnn kkeninde bulunan, yaz malzemesi olarak kullanlan papirsn yapraklarnn meydana getirilmesini salayan ayn bitkinin z (Yldz, 1985, s.3) anlamn tayan bublion szcyle etimolojik ilikisi kayda deerdir. Ortaan bilgi aratrmalar asndan en nemli gelimesi, kaynaklarn ok gl bir ekilde Aristotelesin yaklamndan alan retisiyle Roma Katolik kilisesinin resmi felsefesini (Hanerliolu, 2000, s.170) tanmlayan Acquinolu Thomasn, informatio szcn, gnmzdeki enformasyon anlamnda ilk kez kullanmasdr (Capurro,1978, s. 38). Ortaada ortaya kan kentleme olgusunun da etkisiyle (Bayr, 2000), 15. yzyln ortalarnda, bilgi alannda yaznn kullanmndan sonra devrim niteliini tayan ikinci bir gelime, simgesel adan ortaa kapatarak yenia balatan, basmevinin bulunmasdr. Bu gelime bilgi alann dorudan etkiler: basmevinde retilmi kitaplarda zaman iinde, bilgi eriim yntemlerinden niteleyici kataloglamann temel referans olan i-kapak ve dizinlemenin ncs kabul edilen, basl kitap sonu dizinleri ortaya kar. Bu dizinler, zamanla yaynclarn kitaplarnn stn niteliklerini vurgulamakta kullandklar birer tantm ve pazarlama unsuru halini alr (Eisenstein, 1979, ss.88-107). Basmevinin ktphanecilik ve enformasyon alanlarndaki etkisi o kadar derindir ki, bu byk bulu tarihsel sre iinde, ansiklopediler, szlkler, bibliyografyalar gibi temel danma kaynaklarnn ve sonuta da modern bilgi eriimde kullanlan mekanik dizinlerin ve i kapak kavramnn ortaya kmalarna yol aar. Basmevinin salad seri retim yntemiyle baslan kitaplar, enformasyon rnlerinde sabit maliyetler deimezken, deiken maliyetlerin ortalamas oaltlan her nshayla beraber sfra gideceinden (Sapiro ve Varian, 1999, ss.19-24), ekonomik adan meta haline gelir ve ucuzlar. Tam bu noktada, basmevinin dnce alanndaki etkileri, modern Bat dncesinin temellerini atarak r aar: enformasyon retiminin kolaylamas ve den fiyatlarla birlikte, bilgi deiik sosyal tabakalarda yaylmaya balar. 18. yzylda basmevi sayesinde bilgiye eriim kolaylamtr. nceleri sradan bir iinin 1,5 aylk maana kadar kabilen elyazmas kitaplarn yerini basmevi rn ucuz kitaplar alm ve bu da kitaplarn yalnzca din adamlar ve asiller tarafndan deil herkes tarafndan okunabilmesini salamtr. Bylece tccarlar, bankaclar gibi bir ok kesim de dnce retmeye (...) balamtr (Acar, 2003). Bilginin bu derece geni bir kesime yaylmas, beraberinde bilginin kilise etkisinden kp laiklemesine yol aarak, sonucu Rnesans ve Aydnlamaya kadar varan etkiler yaratmtr. Dahas basmeviyle birlikte gelien kitap katalog dncesi, sonralar pek taraftar bulamasa bile, 17. yzyldan itibaren alfabetik yazar kataloglarnn da gl bir ekilde gelimesine yol amtr (Norris, 1939, ss.179-180). On dokuzuncu yzyln, bir sonraki dneme de damgasn vuracak son ve en nemli gelimesi ise, A.B.D. Nfus Saym iinin otomasyonuyla grevlendirilen ve bu baarsyla daha sonraki yllarda IBM irketinin kurarak n kazanan Herman Hollerithin, bilgisayarn nclerinden saylan, delikli kartla alan hesap makinesini gelitirmesidir. Bu gelimenin ktphanecilik asndan nemi, enformasyonu delikli kart zerine kodlayarak saklama fikrinin Holleriethe Dr. John Shaw Billings adl bir ktphaneci tarafndan verilmi olmasdr (Hayes, 1974, s.3).

NAK 09
16

Aykut ARIKAN

Yirminci yzylda, zellikle kinci Dnya Savandan sonra, yaanan hzl sanayileme hamlesiyle, bilimsel ve teknik yaynlarda grlen arz patlamas, zel Aratrma Ktphanesi ad verilen yeni bir trn ortaya kmasna yol amtr. te yandan, nceki yzyln sonundan beri sre gelen Dokmantasyon almalar, Ktphane Biliminin iinden, Bilgi Bilimi ad verilen yeni bir disiplinin de domasna neden olmutur. Yine bu dnemde gelien enformasyon teknolojisi olanaklaryla, kataloglama, snflama ve dizinleme gibi bilgi eriim yntemlerinde otomasyon almalar younlam, AngloAmerikan Kataloglama Kurallar, MARC Kalb ve Dublin Core gibi standartlarn yerlemesi salanmtr. Teknolojinin geliimiyle birlikte, grsel-iitsel belgelere youn bir ynelim yaanmtr. Ong bu ynelimi, yazdan uzaklalmas nedeniyle, ikincil szl kltr (2003, s.24) dnemi olarak adlandrr. Yzyln sonlarnda yaanmaya balanan Internet devrimi, henz etkisini tam anlamyla gerekletirememi olmakla birlikte, basmevinin bulunmasndan sonra ortaya kanlara benzeyen sonular douracak nitelikte bir olaydr. Ancak gerek etkilerinin uzun srede anlalaca ngrlmektedir (Dewar, 1989, ss.10-25). Internet devrimin birok alanda yol at i modeli deiiklikleri, ktphanecilik alannda da ngrlebilir. rnein, son yllarda zellikle niversite ktphanelerinin tam metin veri tabanlarna ynelmi olmalar, ktphanecileri bilgi araclar haline getirmitir. Geleneksel ktphane dermeleri, gelien elektronik eriim olanaklaryla beraber, evrimleerek tam metin elektronik kaynaklar (danma kaynaklar, e-kitaplar, sreli yaynlar vb.) da ierecek ekilde melez ktphane (hybrid library) oluumunun da nn amtr. Bu sre iinde, Bilgi Ynetimi (Knowledge Management), Enformasyon Kaynaklar Ynetimi (Information Resources Management), Bilgi Mimarisi (Information Architecture), erik Ynetimi (Content Management), Deiim Ynetimi (Change Management) vb. yeni disiplinler ortaya km, bilgi eriim alannda da MARC 21 Kalb, XML, Metadata, Dublin Core, Z39.50, Semantik rg (Semantic Web) vb. yeni yaklam ve standartlar da uygulamaya konmutur. Internet devrimi bilgi eriim alannda sadece ktphaneleri i modellerini dntrmekle kalmam, Internet balantl kiisel bilgisayarlar veya mobil iletiim olanaklaryla donanm iletiim cihazlar (GSM telefonlar, kiisel dijital yardmclar (PDA Personal Digital Assistants), netbook ve tablet bilgisayarlar, e-kitap okuyucular) da birer bireysel bilgi eriim arac haline gelerek, kresel lekli bilgi eriim sistemleri olarak da grlebilecek portallerin, arama motorlarnn ve sosyal alarn ile sosyal medyann ortaya kmasn salamtr. Mesleki Balam: Sahada Neler Oluyor? Bu nokta temel bir belirleyici dinamik olan Enformasyon Patlamas olgusunu da yeniden ele almakta yarar vardr. Zira, Ongun aklad iletiimin tarihsel geliim sreci iinde deerlendirildiinde, bu olgu zellikle kitle iletiim aralarnn saysal (niceliksel) artyla birlikte zelliklerinin (niteliksel) gelimesini de beraberinde getirdii grlmektedir. Basmevinin icadna kadar baskn enformasyon tayc olan elyazmalarnn yerini, basmeviyle beraber basma kitaplar ve o devre kadar hi rnei grlmeyen sreli yaynlar (dergiler, gazeteler) almtr.

NAK 09

17

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

Gelien basm teknolojileriyle beraber, bunlarn saylar hzla artm, ebat, kat tr, cilt, ierdikleri grseller (resim, ekil, fotoraf vb.), renk gibi zellikleri de hzla gelimi ve sonuta, elyazmalarna gre ciddi ekilde farkllam basl enformasyon tayclar ortaya kmtr. Fotoraf teknolojisinin de geliimiyle, fotoraflar, slaytlar (dia pozitif), mikrofilmler, mikro-filer, opaklar vb. grsel enformasyon tayclar da youn olarak kullanlmaya balanmtr. Gelien grsel-iitsel teknolojiler (ses ve hareketli grnt kayd ile iletiimi) sayesinde, bir sre sonra plak, film, ses kaseti, video kaset, CD, lazer disk, DVD, Blue Ray Disk vb. grsel-iitsel kaynaklar da, youn bir ekilde kullanma girmilerdir. Bilgisayar teknolojileri, nceleri bunlar kiisel bilgisayar devrimiyle beraber standardize etmi ve gif, tiff, jpeg, pdf, mp3, mpeg,avi vb. ak dosya yaplar ortaya km; bunlar daha sonra Internetin getirdii kresel eriim ve datm olanaklaryla, yeni ve entegre bir iletiim ortam olan sosyal medyann da temelini atmlardr. Bu gelimenin doal yan etkilerinden biri de, ortaya kan youn enformasyon kirlilii olmutur. Zira artk bu yeni kitle iletiim ortamnda her birey, bir ya da birden fazla kimlikle, enformasyon reten ve yayan bir unsur haline gelmitir. nceleri omurgasz bir hayvan, yakn zamanda da bulut metaforlaryla simgelemeye allan Internetin bu etkisinin doal bir sonucu olarak ortaya enformasyon kirlilii olgusu kmtr. Bu olgunun iki temel bileeni olan misenformasyon, yani gizli veya art niyet olmakszn eksik veya hasarl bilgi ve dezenformasyon, yani kt niyetli olarak ortaya srlen yanl, arptlm, tutarsz veya eksik bilgi uygulamalar da, gelien Internet teknolojileri ve eriim olanaklaryla beraber, hzla gndeme gelmeye hatta gndem belirlemeye balamlardr. Eskiden fslt gazetesi veya sohbet kisveli propaganda faaliyetleriyle ok etkin olamayan bu uygulamalar, gnmzde deiik bilgi ve belge bekleriyle gndem belirlemeye kadar varabilen bir etki yaratabilmektedirler. Ethernetin mucidi Bob Metcalfein adyla anlan Metcalfe Yasas uyarnca, bilgisayar alarnn gcnn, kullanc saysnn karesi olarak hesapland (Sapiro ve Varian, 1999, s.184) gz nne alndnda, Internetin enformasyon kirliliinin etkisini nasl arttrarak ykc bir hale getirdii konusu da, aka ortaya kmaktadr. Ancak mesleki balamda sahadaki uygulamalarn geliimini belirleyen en nemli etken, elbette ki rekabettir. Sonuta, enformasyon ekonomisini ve enformasyon endstrisini oluturan temel yaplar, enformasyonu bir retim bileeni olarak operasyonel, taktik ve stratejik tm srelerinde yaplandrm olan ve enformasyonun salad art deerli etkiyle rekabet avantaj salamaya ynelen, iletmelerdir. Michael Porterin (1985) ortaya koyduu zere, iletmelerin iki tr rekabet avantaj yaratma yolu vardr: bu erevede irketler ya (1) maliyetlerini yeni enformasyon ve inovatif yntemlerle mmkn olduu kadar drecek ve maliyet liderlii salayacaklardr, ya da, irketler (2) enformasyon ve inovasyonun salad art deerli inovatif zmlerle yeni hizmetler veya rnler reterek yahut var olan rn ve hizmetlerinin eitlendirip gelitirerek, art deerli rn ve hizmetlerle daha yksek kr marjlar elde etmek zere art deerli rn/hizmet liderliine yneleceklerdir. Bu rekabeti yapnn sahada yaratt temel etkiyse, enformasyona youn bir talebin olumasdr. ncelikle stratejik amal bilimsel ve teknolojik enformasyona youn bir taleple kendini gsteren bu etki, sonralar irketlerin stratejik, operasyonel ve taktik dzeyde rettikleri ve retimlerinin bir bileeni olarak

NAK 09
18

Aykut ARIKAN

kullandklar enformasyonun da iin iine girmesiyle, yeni bir boyut kazanmtr. irketlerin kendi faaliyetleri (retim, insan kaynaklar, rn ve hizmetler, finans vb.) ve evresel unsurlar (mteriler, tedarikiler, datmclar, i ortaklar, meslek rgtleri, resmi makamlar, rakipler, ksacas tm paydalar) hakknda topladklar, rettikleri, ve rgtledikleri enformasyon, zellikle bilgisayar ve enformasyon teknolojisinin youn olarak kullanlmasyla beraber, ynetilmesi gereken kurumsal bir varlk haline gelmitir. irketler bunun da tesinde, kaytl enformasyonun yan sra, kaytl enformasyondan yapsal olarak farkllk gsteren, kaytl olmayan, en iyi uygulamalar (best practices), teknik bilgi (know-how), i ilikileri (business relationships) vb. soyut mesleki bilginin, yani ynetilebilir hale getirilen enformasyondan ilevsel ynden pek de farkl olmayan, gayri-maddi (intangible) bilginin de, ynetilmesi gerektiini fark etmilerdir. Sonuta da ortaya, hedefi bilginin kurumsal bir varlk olarak ynetilmesi (Kubr, 2002, s.434) olan bilgi ynetimi (knowledge management) olgusu kmtr (ekil 1).

NAK 09

ekil 1: Bilgi Ynetimi (Knowledge Management) Sre Haritas

rn balamnda deerlendirilecek olduunda, enformasyon rnlerini dier rnlerden ayran temel zelliin, maliyet yaplarnda yatt grlr. Enformasyon rnlerinin sabit maliyetlerinin neredeyse tamam yitik maliyetlerdir (Shapiro ve Varian, 1999, s.21). Tm rnlerin iki temel maliyet bileeni olan, sabit ve deiken maliyetlerden ilki, yani sabit maliyetler, enformasyon rnlerinde ounlukla pein olarak gerekleir ve bir kez gerekletikten sonra da, artk geri dnlemez biimde ortadan kalkar. Szgelimi pencere cam retmek iin alnan kimyasal hammaddeyle, otomobil cam, cam eya veya cam bardak retilebilir. Ancak bir kitabn retiminde kitabn yazarna telif, evirmenine eviri creti dendikten sonra, artk o maliyetler geri dnszdr. Ayn ekilde, bir film prodksiyonunda gerekleen, oyuncu, figran, kostm, dekor vb. maliyetlerin de, geri

19

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

NAK 09

dnm yoktur. Bunlar bir kez gerekletikten sonra, artk baka bir amala kullanlamaz. Enformasyon rnlerindeki sabit maliyetlere yitik maliyet denmesinin nedeni budur. Enformasyon rnlerinin deiken maliyetleri ise, sra d bir zellie sahiptir. Tm rnlerde, rnn retilen her nshas hammadde ve retim maliyetlerini arttrr. Bu durum enformasyon rnlerinde de ayndr. Ancak enformasyon rnlerinin sabit maliyetleri karsnda, deiken maliyetler nemsiz kalr. Szgelimi, prodksiyon maliyeti 200 Milyon Dolar olan Titanik filminin bu devasa prodksiyon maliyeti karsnda, 50 Cent bile etmeyen DVD oaltm maliyeti nemsizdir. Zira buradaki deiken oaltm maliyeti, bilgi rnnn ieriinin deil, enformasyon taycsnn oaltma maliyetidir. Titanik rneinden de anlalaca gibi, enformasyon rnlerindeki deiken maliyetler, sabit maliyetlerin karsnda kayda alnmayacak kadar dktrler. zellikle datm maliyetlerinin sfra yaklat Internet zerindeki enformasyon rnlerinde, oaltma maliyeti de sfra yakndr. rnein, sanal ortamda duran bir elektronik kayd kopyalamann, neredeyse hi bir maliyeti yoktur. Srmleme (versioning) Metodolojisi, enformasyon rnlerinin yukarda anlan maliyet yaplarnn doal bir sonucu olarak ortaya km bir rn ynetimi metodolojisidir. Bu metotodoloji, Carl Shaphiro ve Hal Varian tarafndan tm enformasyon rnleri gzlemlenerek tanmlanmtr. Aratrmaclar, sonularn 1999 ylnda Information rules: a strategic gudie to the network economy adl eserlerinde bir araya getirdikleri aratrmalarnda, tm enformasyon rnlerinin benzer rn ynetimi yaklamlarna sahip olduklarn saptamlardr. Bunun temel nedeni, enformasyon rnlerinin yukarda anlan maliyet yaplardr. Ksaca hatrlayacak olursak: enformasyon rnlerinin deiken maliyetlerini oluturan oaltma ve datm maliyetleri, yitik olan sabit maliyetleriyle karlatrlamayacak kadar dktr. Bu saptama dorultusunda ksa bir akl yrtmeyle, her oaltlan rn kopyasyla, enformasyon rnlerinin ortalama maliyetlerinin dtkleri sylenebilir. Szgelimi, bir rnn 1.000.000 birim olan sabit maliyetlerine karn, deiken maliyetlerin oalt bana 1 birim tuttuunu varsayalm. Bu durumda ilk 10 kopyann ortalama maliyeti, 1.000.010 / 10 = 100.001 birim olacaktr. Buna karn, 100 kopyann ortalama maliyeti ise, 1.000.100 / 100 = 10.001 birim olacaktr. Kopya saysn daha da arttracak olursak, 1.000 kopya iin ortalama maliyet 1.001.000 / 1.000 = 1.001 birim, 10.000 kopya iinse 1.010.000 / 10.000 = 101 birim olacaktr. Bu basit hesaplamadan yola klarak denebilir ki, her retilen kopyayla, enformasyon rnlerinin ortalama retim maliyetleri der. Ya da baka bir deyile, enformasyon rnleri ne kadar fazla retilirlerse, krllklar da o oranda artar, nk her yeni kopyayla, ortalama maliyetleri der. Buna gre, piyasa ekonomisinin kurallar dorultusunda, enformasyon rnleri ya az sayda ve yksek bir fiyatla satlacaktr, ya da dk bir fiyatla, yksek sayda satlacaktr. Enformasyon endstrisi, tarihsel sre iinde bu iki yaklam bir arada kullanmann yolunu bulmutur. Enformasyon endstrisi bu sayede, ayn rn yksek fiyatla, fiyat hassasiyeti olmayan, ancak rnden beklentisi yksek pazar segmentine, yksek fiyatla ama az sayda, fiyat hassasiyeti olan pazar segmentine de, dk fiyatla ancak yksek sayda satmay baarmtr. Bu ikinci yaklama, Trkede srmden kazanmak ad verilmektedir. Shaphiro ve Varian, bu iki farkl yaklamla satlan rnn, bu deiik yaklamlardaki durumuna ngilizce version yani srm demilerdir. Ortaya doal

20

Aykut ARIKAN

olarak kan metodolojiye de, ngilizce versioning yani srmleme adn vermilerdir. Bu farkl srmler, aslnda pazarlamaclarn rn gam adn verdikleri, rnlerin farkl pazar segmentlerine gre farkllatrlarak satlmas olgusundan baka bir ey deildir. Enformasyon endstrisinin bu iki yntemi bir arada kullanabilmek iin gelitirdii ok nemli bir taktik vardr: her hangi bir rnn rn gam oluturulurken, st gelir gruplarna ynelik alclar iin, rne bir takm ek zellikler verilir. rnein otomobillerde, klima, yol bilgisayar, stmal koltuklar vb. ek konfor zellikleri eklenir. Buna karn enformasyon rnlerinde, byle bir ekleme yapma olana yoktur. Bu nedenle, enformasyon endstrisi, enformasyon rnlerini en dk alc segmenti iin dahi, aslnda tm ek zellikleri tar halde retir. Bu gelimi halini de pazara, en st segmente ynelik ilk srm biiminde sunar. Daha dk segmentlerdeki sonraki srmler iin, enformasyon rnnn baz zellikleri veya niteliklerini deitirir, engeller, geciktirir, kstlar vs. te bu yntemlerin tm, srmleme metodolojisini olutururlar. Szgelimi, yazlm endstrisinin kulland yntemlerin arasnda, yazlmlarn tantm srmlerini kstlamak, en bilinen yntemdir. Tantm srmnde k almak, kayt yapmak vb. zellikler engellenmi ya da yazlm sadece kstl bir sre iin kullanlabilecek durumda tutulmu olabilir. Yazlmn creti karlnda, bir st srmnn lisans satn alnp, szgelimi ilgili lisans ifresi girildiinde, yazlm tm zellikleriyle kullanlabilir hale gelir. Aslnda tantm srmnde, yazlmn tm zellikleri mevcuttur; ancak bu zellikler kstlanm veya engellenmitir. Bu noktada, srmleme metodolojisini oluturan yntemleri ksaca ele almakta yarar vardr (Shaphiro ve Varian, 1998, ss.110-113): Kullanm: Enformasyon rnnn deiik kullanmlarna gre cretlendirilmesi. Telekom veya Internet operatrlerinin uyguladklar deiik cretlendirme tarifeleri, bunun en tipik rneidir. Ayrnt: Enformasyon rnne ait ayrntlarn, farkl bir srmle cretlendirilmesi. rnein, Internet zerinden evrim ii olarak da yaymlanan kimi dergilerin, gncel saylarna eriim cretsizdir. Ancak o derginin ayrnts olarak grebileceimiz arivlerinin, cret karlnda satlmas buna rnektir. Maniplasyon: Enformasyon rnlerinin kimi zelliklerinin maniple edilmesi. Yukarda anlan, yazlmlarda uygulanan maniplasyonlar bu ynteme rnektir. Rahatszlk: Enformasyon rnlerinin dk cretli veya cretsiz srmlerinin, rnn kullanmnda srekli olarak bir st cretli srme geii iin, rahatszlk vermeleri. cretli srm iin, rahatszlk veren reklamlar engelleme nersi sunan Internet siteleri veya yazlmlar, bu ynteme rnektir. Hz: Enformasyon rnlerinin alma hzlarna gre srmlenmesi. Bu yntemin en tipik rnei, Mathematica gibi kimi yazlmlarn rencilere ynelik cretsiz srmlerinin, cretli st srme gre ok daha yava almalardr. Biliim: Enformasyon rnlerinde, kimi biliimsel zelliklerin kstlanmas veya engellenmesi. Tipik rnei muhasebe yazlmlardr. Bunlar, vergi iadesi hesab vb. basit

NAK 09

21

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

NAK 09
22

kiisel ilemlere cretsiz srmlerle izin verirken, daha karmak kurumsal ilemler, ancak cretli st srmle gerekletirilebilmektedir. Kullanc Arayz: Srmlemenin, kullanc arayznn zelliklerine gre yaplmas. Kimi veri tabanlarnda da grlen bu zellik, bireysel kullanm iin gelitirilmi ara yzde arama, saklama vb. zelliklerin daha basit tutulmas, st srm olan kurumsal srmdeyse bu vb. zelliklerin daha gelimi olmas sonucunu dourur. znrlk: zellikle, grsel enformasyon rnlerine ynelik olan bu srmleme ynteminde, cretlendirme rnn znrlne bal olarak artar. Tipik rnekleri stok fotoraflar ve ev sinemas rnleridir. Stok fotoraflarnn en dk srmleri, ou zaman rnek olarak kullanlmak zere cretsizdir. Bunlarn Internet tasarmna ynelik orta znrlkteki srmleri cretli, baskya ynelik yksek znrlkl srmleriyse olduka yksek cretlidir. Ktphaneler de, kullanclarna yaptrdklar oaltlarda bu yntemi kullanrlar. Ev sinemas endstrisi, ayn filmin dk znrlkl kaydn VCD formatnda daha dk cretle, daha yksek znrlkl kaydnysa, DVD formatnda ve daha yksek crete satmaktadr. Kullanc Destei: zellikle teknolojiye dayal enformasyon rnlerinin kullanc desteinin, st srm olarak cretlendirilmesi. Bu yntem, ounlukla lisans creti gerektirmeyen, ak kaynak kodlu yazlmlar iin ska kullanlr. Linux iletim sisteminin kimi datmlarnda, cretsiz srme kullanc destei dahil deildir. Kullanc desteini satn almak isteyen kullanclar, bir st srm, creti karlnda edinmek durumundadr. Srmleme Metodolojisiyle ilgili olarak zellikle Trkiyeyi ilgilendiren bir soruna da deinmekte yarar var: Korsan kitap. Korsan kitap iine, kimi yaynclarn kendi kitaplarnn korsan basklarn yaparak katldklar grlmektedir. Bu korsan basklar, aslnda kat ve kapak kalitesi drlm alt srmlerdir. Yaynclarmz daha henz srmleme metodolojisini bilemedikleri iin, tamamen el yordam ve piyasa artlarnn zorlamasyla, srmleme yntemini illegal bir ekilde kullanmaktadrlar. Bylece hem kendilerini, hem yazarlar, hem devletimizi hem de okuyucularn zarara uratmaktadrlar. Oysa srmleme ynteminin doru kullanld rneklerde, rnein yurt dndaki kitap yaynclarnda, kitaplar ncelikle bez ve karton cilt olmak zere iki srm halinde satlrlar. Kimi nemli kitaplarn ise, ktphanelere ynelik, creti piyasadan daha yksek olan ktphane kopyalar vardr (Shaphiro ve Varian, 1999, s.95). Enformasyon Endstrisi ve Bilgi Ynetimi olgularnn ortaya k srecinde, grld gibi en nemli kavram olan bilgi kavramnn znde bunu retimin bir bileeni haline getiren insan kavram yatmaktadr. Internetin ortaya kmasndan ok daha nce kendini gsteren, ve Manuel Castells tarafndan Enformasyonalizm olarak tanmlanan (Castells, 2000, ss.100-101), enformasyonun, igc (emek), sermaye ve enerjinin yan sra endstriyel retimin temel bileenlerinden biri haline gelerek, kresel lekte bir a ekonomisi ve bu yeni ekonomiye dayal bir a toplumu yaratmas etkisi, beraberinde zellikle i modelleri, retim tarzlar, sosyo-ekonomik koullar ve yeni bir ekonomi-politikle birlikte entelektel sermaye olarak da adlandrlan yeni bir igc profilini de ortaya kartmtr. Bilgi isi kavram etrafnda ekillenmeye balayan bu yeni anlay, tarihsel sre iinde, mesleki balamda gnmze dek evrimleen bir dizi yeni gelimenin de nn amtr:

Aykut ARIKAN

Profesyonel Enformasyon Sreleri (koruma, paylam, uyarlama) bir enformasyon ynetimi programnn paras olarak, profesyonel gruplar tarafndan gerekletirilirler. Bu sreler matbaa, posta, telgraf, telefon alar ve Internet gibi genel amal teknolojilerle birlikte gelimilerdir (Mumford, 1961). Teknik Enformasyon Sreleri (rn. veri toplama, organizasyon, bilgi eriim): profesyonel enformasyon sreci projelerini desteklemek amacyla, teknik personel tarafndan gerekletirilir. Geleneksel enformasyon sreleri, M.. 450lerde skenderiye Ktphanesine kadar geriye gitmesine karn, ada kkenleri 1970lerdeki Enformasyon Ynetiminde yatar (Mcgee, Prusak ve Phyburn, 1993). Bilgi Ynetimi programlar bilgi arzn (rn. bilim, sentez veya renme yoluyla) retimini, (rn. politika analizi, raporlama veya program ynetimi gibi) taleple bulutururken, bilgi organizasyonlarnda kurumsal renme ve uyarlamay da kolaylatrr. Bilgi ynetimi bir disiplin olarak 1990larda ortaya kmtr (LeonardBarton, 1995). Bilgi Organizasyonlar, (ierik, rn, hizmet ve zm trnden) ktlar, d kullanmlarn salamak zere, enformasyon hizmetleri biiminde dntrrler. Bilgi organizasyonlar kavram, 1990larda ortaya kmtr (Davenport ve Prusak, 1998). Toplumsal Alar, bilgi organizasyonlarnn i etkinliklerini gl toplumsal alarla ykselterek, bunlarn enformasyon ktlarnn retimine katlmalarn kolaylatrr. Toplumsal alar 2000lerde ortaya kmtr (Tapscott ve Williams, 2006). Bilgi Hizmetleri dier organizasyonel hizmetleri destekler, sektr ktlar salar ve bilgi pazar balamndaki vatandalar iin faydalar biiminde sonulanrlar (Simard, ve bkl., 2007). Crowdsourcing, yani ibirliine dayal sosyal alarla oluturulan inovatif i modelleri, gnmzde artk belirli llerde baz geleneksel modellerin yerini almaya balamtr (Shirky, 2009). Bu geliim sreci, bireysel uzmanlarn giriimlerinden, teknik etkinliklere, profesyonel projelere ve ynetim programlarna, oradan da organizasyonel stratejiye, enformasyon pazarlarna ve kresel adaki ibirlii alarna uzanr. Bu ereve, birbiriyle ilikili enformasyon srelerinin saysz eidini zellikle organizasyonlar, pazarlar ve kresel ekonomiler balamnda konumlandrmaya yarar. Sz konusu yaklam ayrca, bilgi ynetimi projelerinin planlanmas, gelitirmesi ve uyarlanmas iin de, uygun bir ereve salar ve organizasyonlarn kresel a ekonomisinde konumlandrlmalarna yardmc olur. Tapscott, Ticol ve Lowy, insan sermayesinin (human capital) bu konumlandrmadaki en nemli etken olduunu kaydeder (2000, s.169). Bilginin ve enformasyonun bu denli hzl ve youn olarak ilenebilir klnmasnn doal bir sonucu olarak, i yaantsnda zellikle zaman algs konusunda ciddi bir karmaa yaanmtr. Adn satrantaki zaman skmas kavramndan alan bu yeni olgunun temelinde, bilgi ve enformasyona daha hzl, daha fazla, daha youn, daha acil, ksacas ok boyutlu bir talep yatmaktadr. Dahas, modern yaamn rekabeti yaps iinde, zellikle insan

NAK 09

23

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

NAK 09

sermayesinin bilgi ve enformasyona ynelik art deerli beklentileri de ortaya kmaktadr. nsan sermayesi, bu rekabeti yap iinde, daha hzl, daha fazla, daha ayrntl, daha zgl (spesifik), daha kolay ilenebilir ve aktarlabilir, kolsolide edilebilir ve btnletirilebilir bilgi ve enformasyon talep eder hale gelmitir. Bunun tesinde rekabet olgusu, sahada son zamanlarda bir ok irket, kurum ve kurulu tarafndan giderek daha fazla ciddiye alnan bir kavram da tetiklemektedir: srdrlebilirlik. Birlemi Milletler evre ve Kalknma Komisyonunun 1987 ylnda getirdii bir yaklama gre: insanlk, gelecek kuaklarn gereksinimlerine cevap verme yeteneini tehlikeye atmadan, gnlk ihtiyalarn temin ederek, kalknmay srdrlebilir klma yeteneine sahiptir. Bu erevede, tm organizasyonlarn byme ve gelime politikalar, pazarda ve paydalarda farkllaan talepler, irketlerin rn veya hizmetlerini eitlendirmesi bunlar bir yandan yeni rn veya hizmet tasarmna ynlendirirken, dier yandan deien yasal artlar ve evre politikalar yeni bir anlay gerekli klmtr: inovasyon ve inovasyon ynetimi. novasyon ya da Trke karlyla yenileim, kalknmay, geliimi, ilerlemeyi srdrlebilir hale getirmenin itici gc haline gelmitir. novasyonun ne olduu konusunda, uluslararas dzeyde kabul gren kaynaklarn balcas olan, OECD ile Eurostatn beraber yaymladklar Oslo Klavuzunun getirdii tanm yledir: iletme ii uygulamalarda, iyeri organizasyonunda veya d ilikilerde yeni veya nemli derecede iyiletirilmi bir rn (mal veya hizmet), veya sre, yeni bir pazarlama yntemi ya da yeni bir organizasyonel yntemin gerekletirilmesi (OECD ve Eurostat, 2005, s.50). Gnlk yaamn pratiine bakldnda, gnmzde bilim de, sanayi/sektr de, sivil toplum da, hatta siyaset bile bu dorultuda almaktadr. Bunun aksine statkocu bir yaklamn, bugn artk yaama ans yoktur. Akademik Balam: Bilimde Hangi Aamalar Kaydedildi? Bilgi ve novasyon Ynetimi disiplini, bireysel bilgi iilerinin yerine getirdii grevlerden balayarak, karmak kresel alara, oradan da ak inovasyon modellerine dayal, gnmzde crowdsourcing olarak adlandrlan bizdeki imece usulne benzeyen yaplanmalara dek uzanan, geni bir yelpazeye yayl bir disiplindir. Bu ereve, her trden bilgi ve enformasyon ynetimi srecini kapsar, zira artk bilgi ve enformasyon inovasyonun itici gcdr. Bilgi ve enformasyon olmadan, her hangi bir inovatif sreci brakn tasarmlamak, hayal etmek bile imkanszdr. Veya inovatif bir yaklam olmadan bilgiyi ve enformasyonu ynetmeye almann da bir anlam yoktur, bu yolla sadece atl bilgi depolar kurulabilmektedir. novasyon amacyla harekete geirilmemi bilgi ve enformasyon, tam anlamyla ynetilemiyor demektir. Bilgi ve novasyon Ynetimi, disiplinleraras alandan domu bir disiplindir. Sorun alan, yukarda aklanan yeni gereksinimler ve srdrtebilirlik anlay erevesinde, zel olarak sanayi ve sektr iletmelerinde, ancak genel olarak tm iletmelerde, rekabetin ve evresel artlarn ykc etkilerine kar, bilginin kurumsal bir kaynak olarak nasl yaplandrlarak ynetilecei ve srdrlebilir stratejiler oluturmak iin inovasyon srelerinin nasl harekete geirileceidir. Disiplinin temelinde yatan bilgi ynetimi (knowledge management), zellikle iletme ve idari bilimlerin uzun sreden bu yana MIS, yani ynetim biliim sistemleri (management information systems) kapsamnda ele aldklar bir konudur. Ancak bu alana

24

Aykut ARIKAN

ktphane biliminin katklar iletme literatrnde ya tmyle yok saylmaktadr, ya da nemsenmemektedir. Ancak ktphane bilimcilerin de, MIS alann salt sosyo-teknik bir ynetim ve iletmecilik sahas sayarak, kendilerini adeta be ktphane trnn iine hapsetmi olmalar, aslnda doas gerei disiplinleraras olan bu alan, ynetim ve iletme bilimcilerin bu kaytszlna mahkum etmektedir. Ancak burada aka vurgulamak gerekiyor ki, ktphane biliminin bilgi ynetimi disiplinine verebilecei katk, hi de azmsayamayacak kadar fazladr. Ktphanecileri ve ktphane bilimcilerin, rnein bilgi eriim konusunda yzyllar iinde gelitirdikleri deneyim ok youn ve pratiktir ve bu deneyimin byk bir ksm, daha henz bilgisayar dahi kullanlmadan edinilmi ve yaama geirilmitir. Yine biliim ve ynetim bilimlerinin, sistem tasarm erevesinde tarttklar, szgelimi taksonomi (taxonomy) yani snflama dzeni kavram, ktphaneciler ve ktphane bilimciler iin, 19. yzyln sonlarndan itibaren zme, hatta birden fazla zme kavuturulmu bir konudur. novasyon ve inovasyon ynetimi konular, zellikle ynetim ve iletme bilimciler ile, mhendislerin gndemini youn olarak megul etmitir. Ynetim ve iletme bilimciler konuya salt sre ynetimi, planlama ve rn ynetimi balamlarnda yaklarken, mhendisler de konuyu zellikle retim balamnda ele almlar, TRIZ ve ARIZ trnden yeni rn gelitirme metodolojilerinin gndeme gelmesine nclk etmilerdir. novasyon ve ynetimi konularnda, etkisi yksek olmakla beraber, yine ktphane biliminin bilgi ynetimi konusundaki ihmal edilmiliine benzer bir eklide ihmal edilen bir bilim alan da iletiimdir. nl inovasyon ve sosyal deiim sosyologu Everett M. Rogersin kaydettii zere, inovasyon bir sosyal sistemin yeleri arasnda zaman iinde belirli kanallarla yaylr ve bu srece de yaylm (diffusion) ad verilir. zel bir iletiim tr olan bu srete, iletiler yeni dncelerle biimlendirilmitir (Rogers, 2003, s.5). Aslna baklacak olursa, retimde yeni bir rnn veya hizmetin planlanmas, ar-ge (aratrma-gelitirme), tasarm vb. nc srelerle balayan inovasyon, bir iletiim sreci olarak kitlelere ular ve davran deiiklikleri yaratr. Olgu ncelemesi: Yeditepe niversitesi Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Program 24 Aralk 2001 tarihli Yedinci Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu toplantsnda, kabul edilen ulusal bir proje olan Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri. projesinin ana temas, Cumhuriyetimizin 100. ylnda, Atatrkn iaret ettii ada uygarlk dzeyine ulama hedefi dorultusunda, bilim ve teknolojiye hakim, teknolojiyi bilinli kullanan ve yeni teknolojiler retebilen, teknolojik gelimeleri toplumsal ve ekonomik faydaya dntrme yetenei kazanm bir refah toplumu yaratmak olarak belirlenmitir (TBTAK, 2001, s.9). novasyon, gnmzde artk bu tr hedeflere ulamann en nemli aracdr. novasyon olmadan, ne bilim ve teknolojiye hakim olabiliriz, ne teknolojiyi bilinli kullanabiliriz, ne teknoloji retebiliriz, ne de refah toplumu olabiliriz. Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans Program, bu konularn uzun sredir (2006dan bu yana) ele alnd ve deerlendirildii, Yeditepe niversitesi Kurumsal lerlemeden Sorumlu Rektr Yardmcs Prof. Dr. Nilfer ERCANn nclnde, bir giriim projesi olarak bu alandaki ihtiyatan yola klarak hazrlanmtr. Programn vizyonu,

NAK 09

25

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

NAK 09
26

iletmelerde bilgiyi kurumsal bir kaynak olarak yneterek, inovasyon yoluyla srdrlebilir rekabet avantaj yaratacak insan sermayesini gelitirmektir. Bilgi Ynetimi ve novasyon Ynetimi konularnda bir sredir baz niversitelerde, lisansst dzeyde eitli dersler verilmekteydi. Ancak, bal bana bir lisansst program olarak, Bilgi ve novasyon Ynetimi disiplinin kresel ncleri, Amerikada George Washington niversitesi ve Avrupada da, Paris Pierre ve Marie Curie niversitesidir. Disiplinin Trkiyedeki ncs ise, Yeditepe niversitesi olmutur. Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans Program, Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dalna bal olarak kurumu ve titiz bir almann sonucunda biimlenmitir. Programn retim yeleri, alanlarnda kendilerini kantlam isimlerden seilmitir. Ancak asl nemlisi, sanayi/sektr ve sivil toplum temsilcileriyle, uluslararas balantlardan oluan bir danma kurulunun mevcudiyetidir. Bylece, program srekli olarak sanayi/sektrn ihtiyalarna gre konumlandrlabilecektir. Program, zellikle irketlerde renim Yneticisi - Chief Learning Officer (CLO), Biliim Yneticisi - Chief Information Officer (CIO) ve Bilgi Yneticisi - Chief Knowledge Officer (CKO) gibi grevlere gelmek isteyenlere yneliktir. Program sektr olarak, dorudan doruya, Bankaclk, Biliim / Bilgi Teknolojileri, Danmanlk, Internet, Medya, Yaynclk ve ilikili Sektrler, Telekomnikasyon bata olmak zere tm hizmet sektrlerine yneliktir. Programn mezunlar, zellikle, Ar-Ge, Bilgi Ynetimi, Biliim / Bilgi Teknolojileri, Eitim / e-renme, nsan Kaynaklar ve Stratejik Planlama gibi departmanlarda istihdama uygun olacaklar. Programn srdrlebilir rekabet avantaj yaratmaya ynelik temel felsefesi, Bilgi ve novasyon Ynetimi iin Deer Yaratma Modelidir. Modelin temelinde, Yksekretim Kurulu (YK) Bakanl tarafndan kabul edilen, Trkiye Yksekretim Ulusal Yeterlikler erevesinden (TYUY) kaynaklanan yeterlilikler yer almaktadr. Programn paydalar olan akademisyenler, renciler ve sanayi/sektr, etkileimlerini bu yeterlilikler zerinden etkileim salamaktadrlar. Bu erevede, programn bnyesinde grev alan akademisyenler sanayi/sektrle ortak aratrma ve ibirlikleri yarama olanaklarn srekli olarak deerlendirmektedirler. Bu ibirliinin akademisyenler asndan yaratt temel deer, yeni bilgi retimidir. Modelin sanayi/sektr iin yaratt deer inovasyon, renci iin yaratt deer ise, bir yandan rencilerin bu ibirlii erevesindeki aratrma-gelitirme projelerinde grevlendirilerek, sanayi/sektrn problemlerini yerinde renmeleri, dier yandan da sanayi/sektrn rencileri bu ibirlii erevesinde daha yakndan tanmasyla renciler iin oluacak istihdam edilebilirlik (employability) olanaklardr. Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) yksek lisans program, bu nedenle TYUY ve Bologna Sreciyle uyumlu olarak tasarlanmtr. Bu erevede, programn ncelikle, Kurumsal lerlemeden Sorumlu Rektr Yardmcs Prof. Dr. Nilfer ERCANn bakanlnda, bir Danma Kurulu oluturulmutur. Danma kurulunda, lkemizin nde gelen sanayi/sektr kurulularndan temsilciler, sivil toplum kurulularndan temsilciler, renci temsilcisi ve yurt d akademik paydalardan bir temsilci de yer almaktadr. Danma Kuruluyla yaplan toplantda, programda yer almas gereken dersler grlerek bunlarn yeterlilikleri gzden geirilmitir. Tanmlanan yeterlilikler dorultusunda, her dersin

Aykut ARIKAN

renim ktlar belirlenmi ve bunlar dorultusunda, rencilerin i ykleri hesaplanmtr; sonuta elde edilen veriler nda her dersin AKTS kredisi belirlenmitir. Bunun yan sra, programda ders veren retim yelerinin ve grevlilerin YK formatndaki zgemileriyle, derslerin tm yeterlilik, renim ktlar, haftalk ders program vb. ayrntlarn ieren ders zetleri (syllabus) programn mikro-sitesi olan http://kim.yeditepe.edu.tr adresinde yaymlanmtr. Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans Programnn dersleri, danma kurulumuzla yaplan toplantda u ekilde belirlenmi ve Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulu Kararyla onaylanarak, 2009 Gz retim ylnda renci kabulne balanmtr: I. Yaryl KIM501 Bilgi ve novasyon Ynetiminin Kresel Kavramlar (3-0-3, ECTS: 6) KIM502 Aratrma Tasarm (3-0-3, ECTS: 6) KIM503 letme 2.0: Bilgi Ynetimi ve Kolektif Zeka Aralar (3-0-3, ECTS: 8) KIM504 Bilgi ve novasyon Ynetimi Simlasyonlar I (3-0-3, ECTS: 10) II. Yaryl KIM505 Proje Ynetimi (3-0-3, ECTS: 6) KIM506 Bilgi ve novasyon Ynetimi Stratejileri (3-0-3, ECTS: 6) KIM507 Kurumsal Performans Ynetimi (3-0-3, ECTS: 8) KIM508 Bilgi ve novasyon Ynetimi Simlasyonlar II (3-0-3, ECTS: 10) Yaryl (Tezsiz Program) KIM509 novasyon Alar (3-0-3, ECTS: 5) KIM510 Deiim Ynetimi (3-0-3, ECTS: 5) KIM511 zmlemeleri (3-0-3, ECTS: 5) KIM512 renen Organizasyonlar (3-0-3, ECTS: 5) KIM513 Bitirme Projesi (4-0-0, ECTS: 10) Program, Paris Pierre ve Marie Curi niversitesiyle bilimsel ibirliklerine ynelmi olup, Erasmus deiim program zerinden yksek lisans rencilerinin zellikle tez dnemlerinde deiimleri sz konusu olabilecektir. Yine bu ibirlii erevesinde, Paris Pierre ve Marie Curi niversitesindeki Bilgi ve novasyon Ynetimi yksek lisans programnn yrtcs Dr. Patrick BREZILLON, 18-19 Ocak 2010 tarihlerinde dzenlenen bir altayla Yeditepe niversitesinde konuk edilmitir. Sonu Gnmzn rekabet artlar iletmeleri olduu kadar, lkeleri, toplumlar, bilimi ve teknolojiyi de kresel lekte srdrlebilir olmaya ynlendirmektedir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti de bu dorultuda, yetkili kurullar eliyle, bilim ve teknolojiye hakim, teknolojiyi bilinli kullanan ve yeni teknolojiler retebilen, teknolojik gelimeleri toplumsal ve ekonomik faydaya dntrme yetenei kazanm bir refah toplumu yaratmak vizyonunu benimsemitir. Bilgi ve novasyon Ynetimi disiplini de, bu erevede, ktphane bilimi, enformasyon bilimi, biliim, iletme, mhendislik, iletiim vb. bir dizi disiplinden etkilenerek biimlenen yeni ve disiplinleraras bir disiplindir.

NAK 09
27

Yeni Bir Disiplinleraras Oluum Niteliiyle Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA)

Bu disiplini hayata geirmek ve lkemizin yukarda anlan yksek vizyonunun gerekletirilmesine katk salamak amacyla, Yeditepe niversitesi bnyesinde hayata geen Bilgi ve novasyon Ynetimi (MBA) Yksek Lisans program da, iletmelerde bilgiyi kurumsal bir kaynak olarak yneterek, inovasyon yoluyla srdrlebilir rekabet avantaj yaratacak insan sermayesini gelitirmek vizyonunu benimsemi bir programdr. Program, disiplinleraras yaps gerei, yukarda anlan tm disiplinler ve sorun alanlaryla dorudan ilikili olup, bu disiplinlerde faaliyet gsteren programlar iin bir alternatif deil, aksine bunlar tamamlayc bir program niteliini tamaktadr. Programn baars, sanayi/sektr, sivil toplum, meslek kurulular, resmi kurum ve kurululardaki tm paydalaryla kuraca yakn ilikiler ve gerek disiplinleraras gerek uluslararas dzeylerde kuraca, ortak aratrma ve eitim projeleri vb. bilimsel ibirliklerine bal olacaktr. Dnyayla e zamanl olarak Trkiyede faaliyete geen bu programn sonular, ksa dnemde gelitirilecek bilimsel ibirlii olanaklaryla, orta ve uzun vadede de mezunlarnn yaratabilecei inovasyon yoluyla srdrlebilir rekabet avantaj gelitirme kapasitesiyle lmlenebilecektir. Kaynaka
Acar, Gkmen Tark (2003). ktisat tarihinde klasik ncesi dneme ait genel bir bak : merkantilist ve fizyokrat dnemler. 16.10.2003 tarihinde http://www.ceterisparibus.net/arsiv/g_acar3.pdf adresinden eriildi. Ahrens, H. (1969). Sprachwissenschaft: der Gang ihrer Entwicklung von Antike bis Gegenwart (2. bs.). Frankfurt a.M.: Athenum Fischer. Bayr, D. T. (2000), Ortaa Avrupasnda kent olgusu ve ktphanelerin toplumsallama sreci II. Trk Ktphanecilii, c. 14, s. 4 (Aralk 2000). 19.11.2003 tarihinde http://tkd.mkutup.gov.tr/ftmetin/ oku.php?dosya_ismi=dtbayirfull2000144.html adresinden eriildi. Baysal, J. (1991). Kitap ve ktphane tarihine giri. stanbul: TKD stanbul ubesi. Becker, H. S. (2000). Die Kunst des professionellen Schreibens : ein Leitfaden fr die Geistes- und Sozialwissenschaften. Frankfurt a.M.: Campus. Castells, M (2000). The rise of the network society (2. bs.). Oxford: Blackwell. Capurro, R. (1978). Information : ein Beitrag zur etymologishen und ideengeschischtlichen Begrndung des Informationsbegriffs. Mnih: K. G. Saur. Davenport, T. ve Prusak L. (1998). Working knowledge : how organizations manage what they know. Boston, Mass : Harvard Business School Press. Dewar, J. A. (1998). The information age and the printing press: looking backward to see ahead. y.y.: RAND. Eisenstein, E. L. (1979). The printing press as an agent of change : communications and cultural transformation in early-modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press. Faulmann, C. (2001). Yaz kitab: tm yerkrenin, tm zamanlarn yaz gstergeleri ve alfabeleri (I. Arda, ev).stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Frankfort, H. (1989). Uygarln yakndouda douu : Mezopotamya ve Msr (A. enel, ev.), Ankara, Verso-mge.

NAK 09
28

Aykut ARIKAN

Hanerliolu, O. (2000), Felsefe ansiklopedisi (3. bs.). stanbul: Remzi. Hayes, R. M. ve Becker, J. (1974). Handbook of data processing for libraries (2. bs.). Los Angeles, Ca.: Melville Publishing Company. Illich, I. ve Sanders, B. (1989). ABC : the alphabetization of the popular mind. New York: North Point Press. Kramer, S. N. (1990). Tarih Sumerde balar (M. . , ev.). Ankara: TTK. Kubr, M. (2002). Management consulting. Geneva: ILO. Leonard-Barton, D. (1995). Wellsprings of knowledge : building and sustaining the sources of innovation. Boston, Mass : Harvard Business School Press. Mcgee, J. V., Prusak, L. ve Phyburn P. J. (1993). Managing information strategically. New York: Wiley. Mumford, L. (1961). The city in history : its origins, its transformations, and its p-Barthonrospects. New York: Harcourt, Brace ve World. Norris, D.M. (1939). A history o cataloguing and cataloguing methods : 1100 1850. London: Grafton. OECD ve Eurostat (2005). Oslo klavuzu: yenilik verilerinin toplanmas ve yorumlanmas iin ilkeler (3. bs.). Ankara: TBTAK. Ong, W. J. (2003). Szl ve yazl kltr: szn teknolojiklemesi (Sema Postacolu Banon, ev.) (3. bs.). stanbul: Metis. Porter, M.E. (1985). Competitive advantage. New York: Free Press. Rogers, E. M. (2003). Diffusion of innovations. New York: Free Press. Shapiro, C. ve Varian, H. R. (1998) Versioning : the smart way to sell information Harvard Business Review (November-December 1998). s. 106-114. Shapiro, C. ve Varian, H. R. (1999). Information rules: a strategic guide to the network economy. Boston: Harvard Business School. Shirky, C. (2009). Here comes everybody : how change happens when people come together. New York: Penguin. Simard, A. J. ve diereri (2007). Understanding knowledge services at Natural Resources Canada. Ottawa: Natural Resources Canada, Knowledge Services Task Group. Tapscott, D, Ticoll, D. ve Lowy, A. (2003). Digital capital : harnessing the power of business webs. Boston, Ma.: Harvard Business School Press. Tapscott, D. ve Williams, A. D. (2006). Wikinomics : how mass collaboration changes everything. New York : Portfolio. TBTAK (2001). Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu yedinci toplants : 24 Aralk 2001 : gelimelere ilikin deerlendirmeler ve kararlar. Ankara: TBTAK. United Nations General Assembly (1987). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future. Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 - Development and International Co-operation: Environment. 15.02.2009 tarihinde http://www.un-documents.net/wced-ocf.htm adresinden eriildi. Weizscker, C. F. von (1995). Die Einheit der Natur. Mnih: DTV. Yldz, N. (1985). Eskia ktphaneleri, stanbul: Marmara niversitesi.

NAK 09
29

NAK 09

Bilgi ve novasyon Ynetiminde Bilgi Mimarisinin Tasarm Sreci ve Yaklamlar

Simge ESN* Gnmzde ekonomi, teknolojilerin, bilimin ve medyann yaratt byk bir bilgi sistemi zerine temellenmitir. Bilgi rn anlamna gelmektedir. Bilgi doru olarak tasarlandnda, tasarm zerinden, gl rnleri ve hizmetleri, dolays ile baarl iletmeleri ve ticari faaliyetleri ortaya karttn syleyebiliriz. Konu ile en ilgili alan olan ve ok eski gemie sahip ktphanecilik, bilgiyi organize etmeye odaklanan ve bilgi tabanl sistemleri kontrol eden yneticiler ve bilim adamlarnn tarafndan ynetilen bir disiplin olmutur. Bilgi ve nnovasyon Ynetimi disiplini, bilgiye dayal problem zme ilemlerini, eitlenmi bir renim srecini, firmalar ve farkl aktrler arasndaki ilikilerin ynetimini, kodlanm bilgilerin dei tokuunu, bamsz aktrlerin yaratt yeniliki sistemleri kapsayan yeni bir disiplin olarak gn getike nem kazanmaktadr. erik miktar arttka, ierik erevesine bilginin yerletirilmesi ii de daha zor hale gelmitir; bu sebepten Bilgi ve nnovasyon Ynetimi gngetike nem kazanmaktadr. Yeni olumakta olan bu alan, bireysel bilgi iiliinden karmak kresel alara kadar her trden bilgi ynetim srecini kapsar. Bu kapsam erevesinde bilgi iilii, teknik bilgi sreleri, bilgi organizasyonlar, profesyonel bilgi sreleri ve bilgi hizmetleri, bilgi tasarm ile ilikilidir. Bilgi ve nnovasyon Ynetimi bnyesine giren Bilgi tasarm, a. bilgi ynetimi balamnda ieriin doru kurgulanmas amac ile veri toplanmas, verilerin yaplandrlmas ve bir arayz zerinde iletiim kuracak biimde dzenlenmesi, isimlendirilmesi ve yorumlanmasn kapsar, b. inovasyon ynetimi balamnda, firmalarn zor pazar koullarnda yeniliki sistemler yaratmasnda kullanc etkileimi iin yaklamlar sunarak yol gstericilii ile destek verir. Bilgi Ynetiminin Kapsamnda Bilgi Tasarm Bilgi Tasarm, ieriin kurulumu ile ilgilidir: Kullanc deneyimi tasarm konusunun bir alt bal olan bilgi tasarm, ieriin uygun bir grsel dil zerinden iletiim kurabilmesi icin iletiim tasarm ile birlikte alr (Saffer, 2007 ). Bu noktada bilgi ynetimi, sistem yapsnn kurulabilmasi ve ieriin dzenlenebilmesi iin ktphanecilik, bilgiyi kelimelere dntrebilmek iin yazarlk, bilgiye doru bir arama ile ulatracak ayarlar ve arndrmay yapacak editrlk, yeteneklerine sahip bilgi tasarmclarna ihtiya duymaktadr. (Mok, 2004).

* Yldz Teknik niversitesi, Grsel letiim Tasarm Blm stanbul.

30

Simge ESN

Bilgi tasarmcs farkl trlerdeki verilerin tipini belirler, deerlendirir ve bu deerlendirme dorultusunda organize eder. Bu yaplar birbiri ile balantl ve tutarl bir sistem olarak dzenlendiinde bilgi mimarisi tamamlanm olur (ekil 1).

NAK 09

ekil 1: Bilgi Mimarisi, Tasarm ve rnlerinin Birbirleri ile likisi (Mok, 2004)

Bilgi tasarm/ mimarisi iinde yer alan bileenlerin birbirleri ile ilikileri erevesinde, veri tabannn yaratlmasndan, iletim sistemi mimarisine kadar burada grnen her bileen bilgisayar ortamnda sistemin iinde bulunmak durumundadr. ekil 2nin alt basamaklar bilim adamlarnn ve bilgisayar programclarnn becerilerini gerektirirken, stteki basamak soyut tasarm yeteneini gerektirmektedir ( Mok, 2004).

31

Bilgi ve novasyon Ynetiminde Bilgi Mimarisinin Tasarm Sreci ve Yaklamlar

NAK 09

ekil 2: Bilgi Tasarm/ Mimarisi iinde Yer Alan Bileenlerin Birbirleri ile likileri

32

Simge ESN

Bu iki farkl alan arasnda yer alabilen ve ikisine de hakim olarak alan profosyoneller bugn firmalarca en ok rabet edilen kiilerdir. novasyon Ynetimi Kapsamnda Bilgi Tasarm Bilgi Tasarm kapsamnda, Bilgi ve novasyon Ynetimini disiplini aamalarndan olan profesyonel bilgi srelerini ve bilgi hizmetlerini gelitirilecek, bilginin kullanc ile bulutuu etkileimde kullanlabilecek 4 yaklam bulunmaktadr (Saffer, 2007). Bilgi mimarisinin de seilen yaklam dorultusunda organize edilmesi gerektii gz nnde bulundurularak, bu yaklamlar dayanak noktalar, anafikir, hedefler ve ekinceler aadaki ekilde incelenmitir: Kullanc merkezli tasarm Kullanclar en iyisini bilir slogan zerine kurulan bu yaklam, gnmzde en ok kullanlan yaklamlardan birisidir. Dayanak: kullanclarn bilgileri ve anlaylar zerine yaplan aratrmaya temellenir, endstriyel tasarm ve ergonomi alanlarndan beslenir. Anafikir: rn ya da hizmeti kullanacak insanlar kendi ihtiyalarn ve hedeflerini bilirler ve tasarmcdan bu ihtiyalar ortaya koymas ve bunlara ynelik tasarm yapmas beklenir. Hedefler: Tasarmc rnleri insanlara tam uygun klacak ekilde tasarlamaldr. Kullanclarn ihtiyalar ve bak alarndaki tercihlerini bilmek iin, her aamada onlar dahil etmelidir (rn tipi iin danma, ihtiyalar belirlemek iin aratrmak, prototipleri onlarn zerinde test etmek gibi). ekince: Sadece ve tamamen kullanclarn bilgilerine temellenmesi sebebi ile, ortaya kan rn ya da servis dar bak al olabilmektedir. Eylem Merkezli Tasarm Kullanclarn bilgilerinden ve anlaylarndan ziyade, eylemlerin gerekletirilmesine odaklanan bir yaklamdr. Dayanak, yalnz ya da beraber yaplan, sonlu ya da sonu belli olmadan srebilen, basit ve z ya da zaman tketen grevlere sahip, bir ama iin yaplm eylemler ve alnm kararlara temellenir. Anafikir: Eylemler, grev ismi verilen hareket ve karalar iinde barndrr. Bir grevin amac, bir eylem ile sk balar iinde olmaktr. Hedefler: Tasarmc yaplmas gereken ie odakldr ve daha te hedefler yerine eylemin kendisine destek vermek zere tasarm yapmaya ynelik alr. rnein: bir keman mzik alabilmek iin retilmitir, ya da, ATM ler para ekmek iin kurulmutur. ekince: yksek beceri seviyesine bavurmak, baz becerilerin tasarmda yer verilmemesi veya kaldrlmas veya otomatikletirilmesi ile kullanc asndan yeniden rn renmek veya kullanamamak gibi sonular dourabilir.

NAK 09

33

Bilgi ve novasyon Ynetiminde Bilgi Mimarisinin Tasarm Sreci ve Yaklamlar

NAK 09

Sistem Tasarm Sadece grevin yerine getirilmesinden ziyade sistemin tm unsurlarnn dahil olduu kullanmn tm balamna odaklanlmasn amalar. Dayanak, mantksal ve analitik yaklama odakldr, tm projeye tepeden bakarak hakim olmay salayacak biimde sistemin bileenler kmesinin birbiri ile uyumlu almasna baldr. Anafikir: Geni bir balamda yapsal salam bir tasarm yntemine sahip olarak, sadece tekil nesneler ya da aralar zerine deil, kullanmn tm balamna odaklanmtr. Hedefler: Tasarmcnn ii sistemin bileenlerini birarada tasarlamaktr: hedef, alglayc, karlatrc, eriim dzenei. (Hedef, sistem ve evre arasndaki ideal ilikilenmedir; alglayc aa karan bileendir; karlatrc hedef dorultusunda mevcut durum ile ideal durumu karlatrr ve hatalar gsterir; eriim dzenei de hatalar dorultusunda istenen koullara ulamak iin evrede gerekli dzenlemeleri yapar) ekince: beklenen veya beklenmeyen hatalar sistemi kertebilir, zorunlu olarak eitlilik gerekmektedir. Dahi Tasarm Trnn tek rnei olmas hedeflenerek rnn tasarmcnn deneyim ve ynlendirmesi zerinden tasarlanmasna odaklanan yaklamdr. Dayanak: rn ile ilgili tasarm kararlar, tasarmcnn deneyim ve bilgeliine temellendirilir. Kullanc sadece, rnn tasarmcnn ngrd ekilde ilev gstermesini grmek iin denemelere dahil olur. Anafikir: Hzl, esnek ve kiisel bir alma biimi olarak, tasarmclar kullanclarn ihtiyalarn ve beklentilerini belirlemek iin kendi bilgilerini kullanrlar. Hedefler: Tasarmclar kendi tasarladkar rn ya da hizmetin nasl alacan hayal ettikleri ve bu hayalin arkaplannda yer alan tasarm karalarn bilmeleri sebebi ile, kendileri, rnn ilevselliini ou kullancdan daha iyi bilirler. ekince: Deneyimsiz tasarmclar bu tasarm yaklamna hamle ettiklerinde, igdleri son derece yanl sonular verebilir. Yukarda yaplm tanmlar dorultusunda karlatrmal olarak yaklamlar aada incelenmitir:
Tablo 1: Tasarmclarn Yaklamlara likin Karlatrmal Tablo (Saffer, 2007)

34

Simge ESN

Bilginin, bir retim bileeni ve ilerlemenin belirleyicisi olarak gn getike artan nemi, zaman ierisinde teknik bilginin srekli birikmesi ile aklanabilir. Bilgiye temellendirilmi ekonomiler, bilgi ve ilmin retildii, datld ve kullanld ekonomiler olmaktadr. Bilgi Tasarm alannn, bu disiplin ierisinde doru kullanm ve olanaklarnn tam olarak aratrlmas ile, bu yeni disiplinin daha ileriye gideceine inanyoruz. Kaynaka
Saffer, D. (2007) Designing for interaction: creating smart applications and clever devices, USA: Aiga Design Press, Mok, C (2004) Designing business: multiple: media media , multiple disciplines, USA: Adobe Press, MacMillen Computer Publishing, Kolko, J (2007). Thoughts on interaction design, Brown Bear LLC Hidalgo A., Albors J. (2008), New Innovation Management Paradigms in the Knowledge-Driven Economy, Management of Technology Innovation and Value Creation: Selected Papers from the 16th International Conference on Management of Technology, Editrler: Mostafa Hashem Sherif, Tarek M. Khalil, World Scientific Yaynlar, Singapore.

NAK 09

35

NAK 09

Yaratc Ykm, novasyon ve Bilgi Politikalar

zgr UKAN* Schumpeterin 1929 krizi ve kinci Dnya Sava sonrasnda gelitirdii Yaratc Ykm teorisi, Byk Buhranla karlatrlan bu gnlerde yeniden gndemde. Kapitalizm, doas gerei bir ekonomik deiim biimi ya da yntemidir... Asla, ama asla duraan olamaz. Yaratc Ykm sreci kapitalizmin asli olgusudur. (Joseph Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, 1950) Bu, dorudan rn ve sre inovasyonu mekanizmalaryla ilgili. Yeni rn ve sreler eskilerinin yerini alr, yeniden yaplanma sreci tm ekonomik aklara nfuz eder ve sistemik bir k tetikleyerek yapsal bir dnme neden olur. nk kesintisiz inovasyon, paradigma dnmnn derin taycsdr. Bugn olan da bu. 1929 krizi sonras ekillenen kresel ekonomik sistem kt. 1973 kriziyle sarslmaya balayan, sanayi devriminin neo-liberal paradigmasnn, emperyal ulus-devlet kapitalizminin kn yayoruz. nce hammadde devleri eridi, sonra askeri-endstriyel kompleksler, imdi de sra eski ekonominin son kalesi finansta. Bunu yeni bir sistemik yaplanma izleyecek. lk darbenin tetikledii BTnin ekonomik ykselii doruuna ulaacak. Temel ekonomik girdinin hammaddeden bilgiye dnm sreci tamamlanacak. BT ve ileri teknolojiler ekonomik ve sosyal hayatn btnne gml hale gelecek. Ulus-devletler leinde bu sreten zarar grmeden, ba dik kmann tek yolu, gelien bilim-teknoloji ve inovasyon temelli bilgi ekonomisine alannda bir ulusal rekabet avantaj yaratmak. Rekebet edebilirliin temel kaynann verimlilik ve inovasyon olduu, bunlarn da ancak BT, bilim, teknoloji ve eitim performansn artrarak gelitirilebilecei ise ortada. Bunun tek yolu bu sreci tetikleyebilecek, bilim-teknoloji politikalar, inovasyon politikalar, bilgi toplumu politikalar ve ekonomik, sosyal ve kltrel alandaki makro politikalar arasnda bir tr politika yaknsamas yaratabilecek bir ulusal bilgi politikas gelitirmek.... Ulusal bilim-teknoloji politikalar ve ngrdkleri ulusal inovasyon sistemleri hzla dnen pazar koullar tarafndan ald. novasyon mikro dzeylere nfuz edip, firma, kme, blge gibi leklerde gelitirilerek sektrel sinerji adalar yaratmaya balad. Sektrler zelinde, niversite-i dnyas-devlet ibirlikleri ve yerel dinamiklerle mikro dzeyde gelitirilen hzl, esnek ve kolay leklenebilir gayri merkezi sistemlerin kurulmas ncelik kazand. novasyon ve rekabetilik arasndaki ilikilerin kmelenme ve ynetiim modelleri erevesinde mikro dzeyde gelitirilmesi ve hublar halinde kresel aa entegre edilerek deerlendirilmesi inovasyon alannda yeni bir sistemik mekanizmann domakta olduunu gsteriyor. Yerel, blgesel ve giderek kresel pazarlar iin birer teknoloji gelitirme odana dnen aratrma kurulular arasnda hzla gelien entegrasyon, kresel inovasyon alarnn douuna tanklk ediyor. Bu alara entegre olmak Trkiye iin byk bir frsat olabilir. Ancak bunun iin, yeni paradigmalara uygun bir inovasyon ortam yaratmak zorundayz. Yani politika art...
* Dr.; stanbul Bilgi niversitesi.stanbul (ozguruckan@gmail.com)

36

NAK Gruplar ve Baarlar: Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu

Sami UKADAR* Deerli katlmclar merhaba, Konumama balamadan nce bu programda yer almamz salayan niversite ve Aratrma Ktphanecileri Dernei Bakan Sayn Ayta Yldzeline teekkr ederim. Bildiiniz zere, Trkiyede ktphanecilik alanndaki dernekler, alma gruplar, konsorsiyumlar ve mesleki birliktelikler son yllarda nemli gelimeler gstermektedir. Bu gelimeler hukuk alannda da bir sivil toplum rgt veya birliktelii kurulmas konusunda, meslektalar cesaretlendirmi ve lkemizde hukuk ktphanecileri alannda resmi rgtlenme almalar 2006 ylnda balamtr. Bu balamda Trk Hukuk Ktphanecileri Platformunun kurulmas karar alnm (2007)ve yeni bir dernein kurulmas yerine, var olan bir dernekle birlikte hareket edilmesi ynnde gr birliine varlmtr. Bu konuda niversite ve Aratrma Ktphanecileri Dernei (NAK) ile grmeler yaplm, 1 Austos 2007 tarihinde Platformun NAKa bal bir alt birim olarak oluumu gerekletirilmitir. NAK-Trk Hukuk Ktphanecileri Platformunun kurulu amalar u ekilde belirlenmitir; Mesleki alanda uzmanlama salamak, Kaynak alm ve paylamasnda ortak hareket etmek, Gelecei ynetmede rol almak, Verimli ve etkin almalar yapmak, Dnyadaki benzer oluumlarla network oluturmaktr. NAK-Trk Hukuk Ktphanecileri Platformunun misyonu; uluslararas standartlara uygun bir anlayla, hukuk alanndaki bilgi kaynaklarnn paylamn ve eriimini kolaylatracak zmler retmek ve bu alandaki gelimelere nclk etmektir. Platformun hedefleri ise; Hukuk ktphaneleri konusunda farkndalk yaratmak, Trkiyede hukuk alannda hizmet veren ktphane, dokmantasyon ve bilgi merkezleri arasnda ibirlii ve bilgi paylamn artrmak, Hukuk ktphaneleri ve ktphanecilii ile ilgili etkinlik ve faaliyetleri geni kitlelere duyurmak, niversite Aratrma Ktphanecileri Dernei (NAK) tarafndan dzenlenen yllk toplantlarda hukuk alannda bildiri sunmak, panel ve altay dzenlemek,
* Md. Yrd.; stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi, stanbul (samic@bilgi.edu.tr)

NAK 09
37

NAK Gruplar ve Baarlar: Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu

NAK 09

Trkiyede hukuk alannda yaplan almalar uluslararas hukuk platformlar ve dernekleri ile paylamak, Hukuk alannda uluslararas standartlara uygun bir veritabannn olumasna nclk etmek, Ktphaneciler ve aratrmaclar iin aktif olarak kullanlacak web sayfas oluturmak, Kurumsal ariv ve ak eriim almalarn desteklemek eklindedir. NAK - Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu kuruluundan itibaren, almalarna byk bir hzla balamtr. ncelikle tantm ve bilgilendirme amacyla web sayfas (http:// thk.bilgi.edu.tr/) oluturulmu; hemen ardndan grup ii iletiimi salamak amacyla tartma listesi unak-hukuk@yahoogroups.com kurulmu ve faaliyete gemitir. Bu faaliyetleri takiben, konu balklar, sreli yaynlar, tantm ve iletiim, ak eriim alma grubu gibi alma gruplar oluturulmutur. Kurulan bu alma gruplar faaliyetlerine devam etmektedir. 2008 yl, Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu asndan olduka youn bir yl olarak gemitir. 44. Ktphane Haftas (31 Mart 6 Nisan 2008) etkinlikleri kapsamnda stanbul Bilgi niversitesinde dzenlenen Konferansta Trk Hukuk Ktphaneleri Platformu ve 2009 Uluslararas Hukuk Ktphaneleri Konferans, niversite Ktphanelerinde Hukuk Koleksiyonlar ve zel Hukuk Ktphaneleri: Yeni bir olgu adl bildiriler sunulmutur. Yaar niversitesinde dzenlenen NAK08 Toplantsnda ise, Trkiyede Avrupa Birlii Hukuku Kaynaklarna Eriim adl bildiri sunulmutur. Yine ayn toplantda NAK - Trk Hukuk Ktphanecileri Platformu yeleri biraraya gelmi ve fikir alveriinde bulunulmutur. Kuruluunun henz ikinci ylnda, dnyadaki tm hukuk ktphanelerini bnyesinde barndran Uluslararas Hukuk Ktphaneleri Derneinin 11-15 Ekim 2009 tarihinde dzenlenecek olan 28. yllk konferansn Trkiyede stanbul Bilgi niversitesi ev sahipliinde gerekletirilmesine katk salamtr. Ayrca Trkiyede bir ilk olarak, stanbul Bilgi niversitesinde ktphaneciler tarafndan hukuk rencilerine LAW 105 kodlu Aratrma yntemleri ve hukuk bilgi kaynaklarna eriim dersi verilmesine katk salamaktadr. Bu alma, dier hukuk faklteleri iin de rnek olacak niteliktedir. alma gruplarn daha aktif hale getirmek, hukuk alanndaki armaanlar telif haklar kapsamnda online eriilir hale getirmek, hukukular tarafndan verilecek seminerlerle hukuk ktphanecilerinin mesleki becerilerinin arttrlmasn salamak, mesleki lobi faaliyetlerine arlk vermek, online hukuk szlnn hazrlanmas Trk Hukuk Ktphanecileri Platformunun imdiden almalarna balad ileriye dnk projelerdir. Deerli katlmclar, dnyada uzmanlamann ve sivil toplum hareketlerinin son derece nemli olduu bir adayz. Ktphanecilik, tp, mhendislik gibi uzmanlk gerektiren bir alandr. Bu balamda sizlerin de, NAK-Trk Hukuk Ktphanecileri Platformuna destek olmanz bekliyor, sayglarm sunuyorum.

38

NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Faaliyetleri

Huriye OLAKLAR* ve Gssn GNE** Giri Trkiyede Yksekretim Kurulunun 2009 yl verilerine gre, devlet niversite says 94tr. Vakf niversite says 38dir. Askeri yksekretim kurumu 5, emniyet tekilatna bal yksekretim kurumu (Polis Akademisi) 1dir. Bu niversiteler ierisinde, askeri yksekretim kurumuna bal 1 askeri tp akademisi, vakfa bal 9 tp fakltesi vardr. Devlete bal niversitelerimizde, 55 tp fakltesi mevcuttur (YK, 2009). Trkiyede toplam 65 tane tp fakltesi mevcut olup, halen 5 tp fakltesi kurulu aamasndadr. ekil 1de, Trkiyede tp fakltelerinin saysal dalm grlmektedir (Gne, olaklar ve Yldzeli, 2009). Tp faklte saysna karlatrldnda, lkemizde Tp Enformasyonu konusunda gerekletirilmesi gereken birok proje ve gelimelerin, ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr.

NAK 09

ekil 1. 2009 Verilerine Gre Trkiyedeki Tp Fakltelerinin Saylar

Tp ktphaneciliinin temelini oluturan doru ve gncel tbbi bilgiye hzl eriim ilkesi, yzyllarca geerliliini koruyarak bugne tanmtr. lkemizde tbbi enformasyonun gelitirilmesinde ve tbbi bilgi edinme srecinde ktphaneler ile salk kurulular arasnda ibirlii almalar kanlmazdr. Bu almalar arasnda, NAK niversite ve Aratrma Ktphaneleri Dernei ats altnda kurulan Tp ve Salk Bilimleri alma Grubunun eitli
* Dr.; stanbul niversitesi Di Hekimlii Fakltesi Ktphanesi, stanbul (colaklar@istanbul.edu.tr) ** Dr.; Ko niversitesi Hemirelik Yksekokulu Ktphanesi, stanbul (ggunes@ku.edu.tr)

39

NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Faaliyetleri

NAK 09

etkinlikleri ile niversite ktphanelerini ve devlete bal salk kurulular ile hastanelerini de hizmet kapsamna alan tbbi enformasyon almalar yer almaktadr. alma Grubunun Kuruluu 1987 ylnda, NAK altnda tp ktphanecilerinin bir araya gelerek ibirlii iinde eitli almalar yapmas fikri ortaya atlmtr. Ancak 2000 ylnda INET-TR 2000 toplantsnda tp ktphanecileri INET-TR Tp alma Grubu altnda iki toplant yapm ve eitli kararlar alnmtr. Bu oluum, NAKa bal olarak Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Ayta Yldzelinin bakanlnda gereklemitir (Gne, 2007, s.163). 2006 ylnda Gssn Gne bakanlnda grup almalarna, bugn de devam etmektedir. 2006 ylnda, tp ktphanecilerinin birbiriyle iletiim ve bilgi al-veriinde bulunmalarn ve sanal ortamda bir araya gelmelerini salamak amacyla, NAK-Tp haberleme listesi kurulmutur. 2007 yl itibariyle, NAK-Tp haberleme listede Trkiyeden ve dnyadan 35 ye bulunmaktadr. ekil 2de NAK Tp Grubunun YahooGroups zerinden haberleme listesi grlmektedir.

ekil 2. NAK Tp Grubu Haberleme Listesi (NAK-Tp Grubu Haberleme Listesi, 2009).

2009 yl itibariyle, NAK-Tp haberleme listede Trkiyeden ve dnyadan 32 aktif ye bulunmaktadr. Ayn zamanda Grup, EAHIL (The European Association for Health Information and Libraries) Avrupa Salk Bilimleri ve Ktphaneleri Derneine yedir. ekil 3de EAHILn resmi sitesi grlmektedir.

40

Huriye olaklar ve Gssn Gne

NAK 09

ekil 3. EAHIL Web Sitesi (EAHIL,2009)

Misyon NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu, Trkiyede salk eitimcileri ve profesyonellerine bilginin doru, hzl ve ekonomik bir biimde iletilmesini salayarak, tp ktphanecileri ve enformasyon uzmanlarnn, yeni teknolojiler ve gncel bilgilerle donatlmasn destekler. Vizyon Trkiyede tp ve salk bilimleri uygulayclarna doru ve gncel tbbi bilginin aktarlmasyla ulusal tp enformasyonun geliimine katkda bulunularak dnya standartlarn yakalayabilmesine yardmc olmaktr. Grubun Ama ve Hedefleri NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubunun kurulu amalar ve gelecee ynelik hedeflerini u ekilde sralamak mmkndr: Tp enformasyonunun geliimine katkda bulunup dnya standartlarn yakalayabilmek, Salkla ilgili bilgi ve belgelere hzl ve ekonomik bir biimde eriimi salamak, Tp ve ilgili salk alanlarnda ktphaneci ve enformasyon uzmanlarn eitmek ve gelien teknolojiler dorultusunda gncel bilgilerle desteklemek,

41

NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Faaliyetleri

NAK 09

Ktphaneci ve enformasyon uzmanlarnn zlk haklar iin yeni almlar gelitirmek, Mesleki yaynlarla ve web ortamnda tp enformasyonundaki tm gelimelerden haberdar etmek, Tp enformasyonun gelitirilmesine ynelik projeler retmek, Dnyada salk alannda alan ktphanecilerle mesleki iliki kurarak, ibirlii almalarn tevik etmek, Ulusal bir salk ann kurulmasna nclk etmek, Tp terimlerinde birlikteliin salanmas ve bir tp kavramsal dizinin (thesaurus) gelimesine katk salamak, Tp enformasyonu ile ilgili bir el kitabnn karlmasn desteklemek, Trkiyede toplantlar, sempozyumlar ve seminerler yaparak, ayrca Trk tp ktphaneciliinin ilerlemesine katkda bulunmak, Tp terimlerinin Trkeletirilerek standartlatrlmasn salamak, Tp ve salk bilimleri ile ilgili yayn yapmak ve yaplan yaynlar desteklemek, Salk bilimleri alanlaryla ortaklaa projeler retmek. Grubun almalar NAK Tp Grubu, Trkiyede tp enformasyonu ve tp ktphaneciliinin lokomotifi olarak salk profesyonellerinin, salk yaynclarnn ve salk eitimcileri arasnda bir kpr grevi grerek ulusal birok projenin yaplmasn salamtr. Grubun tamamlad projeleri u ekilde sralayabiliriz: NAK Ulusal Tp Ktphanecilii Toplantlar NAK Tp Grubu tarafndan dzenlenen ilk etkinlik 26 -27 Nisan 2001 tarihinde Tbbi Enformasyon Semineridir. Hacettepe niversitesi Kltr Merkezinde yaplan seminerde, Amerikan Ulusal Tp Ktphanesi Tbbi Konu Balklar Blm Mdr Stuart Nerson konumac olarak katlmtr. Daha sonra, ulusal dzeyde ilk toplant, Ulusal Tbbi Bilgi Ynetimi ve Teknolojileri Sempozyumu, 19-20 Eyll 2002de Ko niversitesi-stanbulda gereklemitir. Bu toplant, tbbi bilginin retiminden ynetimine ve kullanmna kadar geen srete, salk alanlarna ve aratrmaclara ynelik olarak dzenlenmitir. Bu toplantda, gelecekte zerinde allmas nerilen konular ise; Dergi editrleri iin yazm kurallar, En ok yaplan hatalarla ilgili olarak kurslarn dzenlenmesi, konuyla ilgili kitapklarn hazrlanmas, Salk alanndaki elektronik kaynaklardan daha verimli bir ekilde yararlanabilmesi iin eitim salanmas, Tp aratrmalarnn yurt dnda tantlabilmesi,

42

Huriye olaklar ve Gssn Gne

Yaynclarla ortaklaa almalarn yaplmas, NAK altnda rgtlenen Tp Grubunun devamllnn salanmas ve Tp Grubunun Trk Enformasyon Sisteminin gelimesinde de nclk yapmasdr. Ulusal Tp Ktphanecilii toplantlarnn ikincisi, NAK03 ve II. Ulusal Tbbi Bilgi Ynetimi ve Teknolojileri Sempozyumu, 25-27 Eyll 2003te Bakent niversitesi-Ankarada yaplmtr. nc Ulusal Tp Ktphanecilii toplants, NAK04 ve III. Ulusal Tbbi Bilgi Ynetimi ve Teknolojileri Sempozyumu, 22-25 Eyll 2004te Maltepe niversitesistanbulda olmutur. Bu sempozyumlarn ortak amac, bilgiye eriim hizmetleri sunan tp ktphanecileri ile, bilginin elektronik ortamda sunulmasn salayan bilgi salayclarnn, dergi editrlerinin, hem bilgi salayclarnn, hem de bilgi tketicisi olarak salk profesyonellerinin bir araya gelmeleri ve bilgi al veriinde bulunmalardr. Bu toplantlar, NAKn yllk toplantlar ile birlikte gerekletirilmitir. Grup, IV. Ulusal Tbbi Bilgi Ynetimi ve Teknolojileri Sempozyumu planlanmaktadr. Tp ve Salk Bilimleri Ktphanecileri Tartma Listesi (2006 ylnda kurulan NAKTIP isimli) Trkiye Tp ve Salk Bilimleri Dergi Rehberi (haz. Ayen Kyk)nin tamamlanarak basm ve isteyen ktphanelere datm yaplmtr. Trke Dergi Ksaltmalar (Huriye olaklar, Gssn Gne, Ayen Kykn ortaklaa hazrladklar Ulusal Tp ve Salk Bilimlerinde Dergi Ad Ksaltmalar adl alma Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk - 19 Ekim 2007, TBTAK-Ankarada sunulmutur). EAHIL yllk toplantlarna grubun katlmnn salanmas Yldzeli, Ayta; olaklar Huriye; Gne, Gssn: Webden Tp Faklteleri Etik Kurullarnn ncelenmesi Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk 2009. 7. Ulusal Sempozyum : Aratrma ve Yayn Etii. Ed. Orhan Ylmaz. Ankara: ULAKBM, 2009. ss. 119 - 138 2009 Haziran ay banda yaplan bu toplantya Trkiyeden 3 kii katlmtr. Katlmclarn ikisi NAK Tp Grubundadr. (Gssn Gne, Huriye olaklar, Ayta Yldzelinin ortaklaa hazrladklar NAK Tp Grubunun Trk Tp Enformasyon Sistemine Katklar: Deneyimler ve neriler balkl alma EAHIL Workshop, 2 5 Haizran 2009, Dublin-rlandada poster olarak sunulmutur). NAK Tp Grubunun yukarda sralanan tamamlad projelerinin yan sra gerekletirmek istedii almalarn ksaca zetlersek; Grubun web sayfasnn hazrlanmas, letiim amacyla lkemizdeki tp ktphanecilerinin tam bir rehberinin hazrlanarak web sayfasna konulmas, NAK Tp Grubu haberleme listesinin daha aktif hale getirilerek ye saysnn artrlmas, Ulusal Tbbi Bilgi Ynetimi ve Teknolojileri Sempozyumunun NAK yllk toplantlarndan bamsz olarak yaplmas ve salk bilimleri ile tp alanndan geni bir katlmn salanmas,

NAK 09

43

NAK Tp ve Salk Bilimleri alma Grubu Faaliyetleri

NAK 09

EAHILa lkemizden daha ok ktphanecinin ye olmas ve bu nemli toplantnn Trkiyede yaplmasnn salanmas (2011 ylnda EAHIL Workshop stanbulda Ko niversitesinin ev sahipliinde gerekletirilecektir), Grup tarafndan tp ve salk bilimleri ktphanecilerine ve alanlarna ynelik hizmet ii eitim programlarnn planlanmas ve eitim verilmesi, Bilgi ve belge ynetimi blmlerinde tp ve salk bilimleri ktphanecilii dersinin yer almasn salamaktr. lkemizde ulusal tbbi enformasyonun gelitirilebilmesi iin zerinde durulan belli bal konular unlardr (Gne, olaklar ve Yldzeli, 2009): Salk alannda elektronik bilgi kaynaklar, Salk alannda elektronik ktphaneler ve web siteleri, Tp ve salk ktphaneleri, bilgi merkezleri, hastane arivleri, Bilgi alar ve ibirlii almalar, Ulusal tp ve salk sreli yayncl, Salk yaynlarnda editrlk ve etik, Salk bilimlerinde internet kullanm ve bilgi eriim sistemleri, Ulusal salk bilgi politikalar, AB srecinde salk bilgi sistemleri ve bilgi teknolojileri, Tp ktphanecilii. Bu ana konulardan yola karak, Trk Tp Ktphanecilii, Klinik Tp Ktphanecilii, hastane ktphanecilii, kanta tp ve kanta dayal di hekimliinin lkemizde balatlmas ve yaygnlatrlmas hususuna ivme kazandrlmas gerekmektedir. Meslek ortamlarda, zellikle niversite ve Aratrma Ktphanecileri Dernei (NAK), Tp alma Grubunun elektronik tartma pltformunda yeni dnceler retilmesine katk salamas beklenilmektedir. Sonu ve neriler Salk alannda yaanan hzl geliim ve deiim, bu alandaki eitimi ve ktphaneciliin de nemini artrmtr. Trkiyede henz tp ve salk bilimleri eitimi, tbbi biliim, kanta dayal tp ve kanta dayal di hekimlii, klinik tp ktphanecilii ile ilgili almalar yeterli dzeyde deildir. Halen tp ve salk bilimleri eitimi veren niversitelerde, salk ve koruyucu halk sal hizmeti veren hastanelerde ve bu kurumlarn ktphanelerinde klasik ktphane hizmetleri ve bilgi hizmetleri verilmeye devam etmektedir. Dnyadaki salk ve tp alannda, bilgi sistemleri ve bilgi teknolojileri alannda grlen yeni eilimler dorultusunda, tp ktphanecilii de, yeni gelimeler karsnda kendisine ivme kazandrmaldr. Trkiyede tp ktphanecilerinin rgtlenmesi, ibirlii iinde almas, mesleki bilginin retimine katk salamas, ktphanecilerin srekli eitimi, salk ve tp alanlarna gncel ve doru bilginin hzl bir ekilde temin edilmesi iin, almalarn ve bu alana ynelik projelerin artmas gerekmektedir. Trkiyede Tp enformasyonu konusunda bir

44

Huriye olaklar ve Gssn Gne

el kitabnn hazrlanmas, Trke dergi adlarnn ksaltmalar konusunda standart balklarn oluturulmas, tp profesyonelleri iin eitim ve seminerlerin dzenlenmesi ncelikli konu alanlardr. Kaynaka
olaklar, H., Gne, G. ve Kyk, A.(Ekim, 2007). Ulusal tp ve salk bilimlerinde dergi ad ksaltmalar: bir pilot alma. Orhan Ylmaz (Ed.). 5. Ulusal Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk Sempozyumu Bildirileri iinde (ss. 148 170). Ankara: TBTAK ULAKBM. EAHIL (2009). European Association for Health Information and Libraries web sitesinden 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.eahil.net adresinden eriildi. Gne G., olaklar, H. ve Yldzedli, A. (2009). The Contributions of the UNAK Medical Group to the turkish medical nformation system: experiences and recommendations, EAHIL Workshop Dublin Castle da sunulan poster. Dublin: EAHIL. Gne, G. (2007). tp ve salk bilimleri ktphaneciliinde ulusal ve uluslararas dernek oluumlar. Bilgi Dnyas, 8(1), 155-166. NAK-Tp Grubu Haberleme Listesi. (2009). 22 Eyll 2009 tarihinde (evrimii) http://groupsyahoo. com/groupUNAK-TIP/ adresinden eriildi. YK. (2009). Yksekretim Kurulu niversiteler web sayfasndan 20 Eyll 2009 tarihinde, (evrimii) http://www.yok.gov.tr/content/view/527/222/lang,tr_TR/ adresinden eriildi.

NAK 09
45

NAK 09

Dijital ada Ktphanelerin Yeni Yz: Bilgiye Eriim Merkezleri

Tuba AKBAYTRK ANAK* z
Teknolojik gelimelerin nda klasik ktphane hizmetlerinin sunulduu geleneksel ktphane binalar dnda gnmzde Bilgiye Eriim Merkezi olarak evirebileceimiz ngilizce karl Information Commons ya da Learning Commons olan yeni oluumlar zellikle niversite ktphanelerinde 1990larn ortalarndan beri ne kmaktadr. Bilgiye Eriim Merkezleri rencilerin renme ve aratrma gereksinimlerini en gelimi teknolojilerin ve kaynaklarn kullandrlmas yolu ile desteklemeyi amalar. Bilgi hizmetlerinin ulatrlmasnda Bilgiye Eriim Merkezleri elektronik bilgi kaynaklar, grsel-iitsel kaynaklar, basl kaynaklar geninin yan sra ok amal teknolojik altyapy, deneyimli personeli ve gereksinimlere uygun olarak tasarlanm fiziksel meknlar bir araya getirir. Trkiyede henz bire bir rnei olmayan bu model yeni kurulmakta olan ya da yeniden dzenleme geirecek niversite ktphaneleri iin incelenmesi nemli bir model oluturmaktadr.

birliine Dayal renme Modeli ve Ktphaneler Son yllarda akl almaz bir hzla gelime gsteren nternet ve Web teknolojileri, elektronik kaynaklar niversite ktphane koleksiyonlarnn ne kan geleri haline getirmitir. Bu deiim ktphanelerde sadece sunulan hizmetleri deil, beraberinde ktphane organizasyonunu, personel politikasn, meknsal unsurlar ve bunlarn tesinde kullancnn ktphaneden beklentilerini ve gereksinimlerini de temelden etkilemitir. Bilgi teknolojilerinin yaygnlk kazanmas niversitelerdeki eitimi de yeniden ekillendirmektedir. Bu akmlar arasnda ktphaneleri en ok etkileyenler Cowgill, Beam ve Wess (2001) tarafndan yle sralanmlardr: renci, retim yesi ve idari personel tarafndan aratrma ve kaleme alma amal yaygn bilgisayar kullanm, Ayn grup tarafndan aratrma amal ktphane kullanm, Bilgisayar okuryazarlna verilen nemin artmas, Snf ii eitime bilgi teknolojilerinin dhil edilmesi, Uzaktan eitim programlarnn yaygnlamas ve buna bal renci profilinin deiime uramas, Kampus genelinde bilgisayar kaynaklar ve hizmetlerinin koordinasyonu ynnde idari kayglar.

* Direktr Yardmcs; Ko niversitesi Ktphaneleri, stanbul (takbayturk@ku.edu.tr)

46

Tuba AKBAYTRK ANAK

Bu maddelerin gerisinde yatan bir temel gerek ise eitimin gnmzde gitgide daha ibirliine dayal renme modelini benimsemesidir. Bu model rencilerin almay hedefledikleri irketlerdeki proje tabanl yaplanma ile byk uyum gstermektedir. Ayn ekilde yeni nesil retim yeleri de grsel-iitsel renme aralarn ve kk gruplarla yrtlen ibirliine dayal renme yntemlerini tercih etmektedir. Disiplinler aras almalarnda gnmzde arlk kazanmas gene ibirliki renmede katalizr etkisi gstermektedir (Beagle, 1999). renmedeki ibirliki yap ve grup almasna kay mekn tasarmlarna da yansmakta ve daha detayl ele alnacak Bilgiye Eriim Merkezleri dnda Saysal Ktphane Merkezleri, Uzaktan Eitim Merkezleri, Grsel-iitsel Medya retim Merkezleri gibi farkl pek ok yapy beraberinde getirmektedir. Bilgiye Eriim Merkezi Kavram Bilgiye Eriim Merkezleri (BEM) 1990larn balarndan beri var olan ve geliimini srdren bir hizmet modeli olup bilgi kaynaklarna eriim salama, ibirliine dayal renmeyi destekleme ve deien kullanc davran biimlerine uygun tasarmlar gelitirme geninde tanmlanabilir. Bir baka tanm ise Leighton (2003) tarafndan kaleme alnmtr. BEMler niversite ktphanelerinde bilgi ve teknolojiyi bir araya getirerek elektronik bilgi kaynaklar ile gerekli yazlmlar, uzman kadroyu, ibirliine dayal renme meknlar ile eleyen bir kavramdr. Yeni Nesil Kullanclar Gnmzn renci kullanclar artan oranla Internet nesli diye de anlan ve doduklar gnden beri bilgi teknolojileri ile i ie yaayan bir nesildir. Bu rencilerin ders alma stilleri Prof. Yaar Tontann tabiri ile biz dijital gmenlerin alageldiinden ok farkllk gsterir. Web 2.0 teknolojileri ile bezenmi sosyal a ortamnda byyen bu nesil iin oklu grevlilik (multitasking) bir yaam biimidir. rencilerin bilgisayar banda dev hazrlarken, ayn anda e-postalarn ve anlk mesajlama hesaplarn kontrol etmeye devam etmeleri, bir yandan Facebookda yazmalar ve hatta yanlarndaki arkadalarnn sohbetlerine katlmalar onlar iin sradanlamtr (Lippincott, 2006). Bu nesil iin ayakta ders anlatan eitmenin takip edildii sral snf modelinin eitime ok uygun olmad savna paralel olarak sessizliin gzetildii, bireysel almaya ynelik tasarlanm geleneksel ktphanelerin de ihtiyac karlar olmaktan uzak kald tartlmaktadr. Ara zm olarak bir dnem devreye sokulan byk bilgisayar laboratuvarlar ya da birka grup alma odas da zamanla yetersiz gelmeye balamtr. renciler evleri ya da yurt odalar dnda yerlekede farkl rahat ortamlarda bir araya gelmek istemektedirler. Bu zorunluluklar yeni bir kavram olarak BEMlerin geliimine ve saysnn niversite ktphanelerinde hzla artmasna sebep olmutur. Bir Noktadan Hizmet alm BEMlerin salad en byk avantaj renci kullancya pek ok farkl birimden alaca hizmeti btnleik olarak tek noktadan sunmasdr. renciler buralarda aratrmalarn

NAK 09

47

Dijital ada Ktphanelerin Yeni Yz: Bilgiye Eriim Merkezleri

NAK 09

yapp, danma hizmeti alabilmekte, devlerinin kaleme alrlarken gerekiyorsa veri ileyebilmekte, Web sayfas tasarlayabilmekte ve hatta grseliitsel projeler zerinde alabilmektedirler.
ekil 1. Fotograflar: North Carolina Devlet ve Sheffield niversitesi Ktphaneleri BEMleri (http://www.flickr.com/photos/ncsulearningcommons/)

rnein rencilerle Minnesota niversitesinde yaplan bir almada, rencilerin aratrmalarn yrtrken ktphaneci, bilgisayar destek eleman ve hatta devlerine destek verecek Akademik Yazm Destek Merkezi (Writing Center) alanlar ve matematik retmeni bile hazr bulunan bir ortam istediklerini sylemilerdir (Lippincott, 2006). rencilerden gelen bu istekler BEM tasarmnda mekn dnda farkl yeterliklere sahip personelin de yetitirilmesi ve devamllnn salanmas konularn gndeme getirir. Yerlekedeki farkl birimler arasnda ibirlii gelitirilmesini art koar. Hizmetler ve Personel BEMlerde personel genellikle hizmet noktalarnda hazr bulunur. Ayn hizmet noktas ktphaneci ve bilgisayar destek eleman tarafndan paylalabilecei gibi ktphane ve bilgi teknolojileri hizmetlerinin ayr masalardan yrtlmesi de tercihe baldr. New Yorkdaki Pace niversitesi Ktphanesi BEM modelinde temel dzeyde destein verildii bir banko dnda ileri dzeyde kullanc hizmeti sunulan ayr bir banko daha vardr (Leighton, 2003).Eriim Hizmetleri Bankosu dolam faaliyetini yrtr ve ynlendirme sorularn yantlar. Dier bankoda grevli ktphaneciler ise srekli aralarda gezerek rencilerin taramalarna yardm eder. Bu iki bankonun dnda allagelmi Danma Hizmetleri Masas yz yze hizmet dnda telefon, e-posta ve anlk mesajlama ile destek vermektedir. Bu masann dnda son olarak bir de Eitim Teknolojileri uzmannn hazr bulunduu Prodksiyon Destek Bankosu BEMde yer almaktadr. Danma ve Eitim Ktphanecilerinin dnda bir ktphaneden farkl olarak BEMlerde teknik danmanlk sunan bir kadro yer almaktadr. Bu kadro ou zaman zel olarak yetitirilmi renci alanlardan olumaktadr.

48

Tuba AKBAYTRK ANAK

Akademik Yazm Destek Merkezinde grevli retmenler yerleke ii ibirlii kapsamnda BEMde hizmet verebilir ve rencinin gereksinimi olduu anda ve yerde bulunabilirler. Daha ilk aamada verilmesi n grlen hizmetler dorultusunda BEMin baars iin ciddi bir personel planlamas yaplmaldr. Hizmet yapsnda yaanacak deiimi destekleyecek ve eitime ak personel oluumu BEMin baarsn etkilemektedir. Yine 7/24 dzeninde alan BEMlere yeterli sayda personel atanmas da karlalan bir zorluktur. Mobilya Seimi Sunulacak hizmetlere bal olarak personel planlamas dnda mobilya seimi de nem kazanr. Grup alma alanlar, sessiz alma alanlar, sunum tekrar odalar, cafe, oturma keleri BEMlerin genelinde yer almaktadr. Bu alanlarda kullanlacak mobilyann seiminde hafif, tekerlekli, kolay yer deitirebilen, modler, rencilerin farkllk gsterebilen alma ve okuma stillerine cevap verecek modeller tercih edilmektedir (ekil 1). Ses yaltm ve aydnlatma bu meknlarda daha ciddi ekilde ele alnmaktadr. Ama rencinin farkl ders alma tarzlarna uygun yaratlm alanlarn BEMlerde harmanlanmas olmaldr. Bilgisayarlar ve Dier Teknik Donanm BEMlerin en ne kan zellikleri rencilerin gereksinim duyduklar hzl Internete kablolu ya da kablosuz balanabilirlii salamasdr. Yine kendi laptoplar ile gelenlere arj imkn verecek yeterli sayda priz de yerletirilmelidir. Ktphanenin sunduu tm elektronik kaynaklara eriim buradaki bilgisayarlardan mmkn olmaldr. Bu kaynaklar dnda rencilerin devlerini yazarken kullanacaklar Microsoft Office, Adobe rnleri, Web ve grafik tasarm yazlmlar, SPSS ve Mathlab gibi istatistik paketleri bilgisayarlarda kurulmu olmaldr (Bailey veTierney, 2008). Yeterli sayda renkli ve renksiz yazc ve hatta plotter rencilerin gereksinimleri arasndadr. Tarayc, CD/DVD yazc, farkl formatlardaki analog grnty saysallatrmak ve yayna hazrlamak iin gerekli donanm da yer almaldr. Teknoloji srekli deitii iin bir BEM planlanrken yazlm ve donanm seimi ve alm en sona braklabilir. BEMin gncelliinin korumas iin srekli bir yatrmn gereklilii unutulmamal ve btelenmelidir. Sonu: BEMlerin Gelecei BEMler ilerleyen gnlerde de ktphanelerin teknolojiyi, aratrmaya desteini ve her trl bilgi kaynan bir araya getiren zel tasarlanm meknlar olarak yaamaya ve gelimeye devam edeceklerdir (Wong, 2009). BEMlerin ktphanelerden ayr oluumlar olmadnn yerleke sakinlerince iyi alglanmas ktphane ynetiminin elindedir. Doru tantm stratejileri ve doru seilmi merkezi bir mekn ktphanelerin ziyaret saylarn olmad kadar arttracaktr. Ktphanelerin zamanla bo kalaca yolundaki dnceler de bu ekilde geersiz klnacaktr. Baz niversitelerde zamanla tm ktphanelerin BEMe dntrlmesi bile gndeme gelebilir. Bugn Amerikan Ktphane Dernei altnda BEMler zerine alan bir grup oluturulmutur. Gerek Kuzey Amerikada, gerekse Dnyann baka yerlerinde bu konuda alan kiilerin deneyimlerini paylatklar konferanslar dzenlenmektedir.

NAK 09
49

Dijital ada Ktphanelerin Yeni Yz: Bilgiye Eriim Merkezleri

NAK 09
50

Kullanc memnuniyet anketleri ya da farkl yntemler kullanlarak toplanacak kullanc geribildirimleri BEMlerin geleceinin ekillenmesinde insan faktrnn etkin rol oynamasn salayacaktr. Kullanc odakl tasarmlarla hizmetler ve meknlar deiirken yksek kullanc memnuniyeti de salanacaktr. Kaynaka
Bailey, D.R., ve Tierney, B.G. (2002). Information commons redux: concept, evolution, and transcending the tragedy of the commons. The Journal of Academic Librarianship, 28 (5), 277-286. Bailey, D.R., ve Tierney, B.G. (2008).Transformating library service through information commons. Chicago: American Library Association Beagle, D. (1999). Conceptualizing an information commons. The Journal of Academic Librarianship, 25 (2), 82-89. Bennett, S. (2008). The Information or the learning commons: which will we have?. The Journal of Academic Librarianship, 34 (3), 183-185. Cowgill, Allison, Beam, J. ve Wess, L. (2001). Implementing an information commons in a university library. The Journal of Academic Librarianship, 27 (6), 432-439. Leighton, D. (2003). The information commons: a conceptualization and vision for collaborative and interactive learning. Information Edge, 8 (1). Lippincott, J.K. (2006). Linking the information commons to learning. Obliger, D.G. (Ed.), Learning Spaces. iinde. EDUCAUSE. 3 Austos 2009 tarihinde http://net.educause.edu/ir/library/pdf/ PUB7102g.pdf adresinden eriildi. Sinclair, B. (2007). Commons 2.0: library spaces designed for collaborative learning. Educause Quarterly, 30 (4), 4-6. Wong, G. K. W. (2009). Piloting an information commons at HKUST Library. Reference Services Review, 37 (2), 178-189.

Mobil renmeden Mobil Ktphaneye

Hseyin ODABA* z
Mobil teknolojiler toplumsal yaamnn hemen her alannda yararl zmler salayan aygtlardr. Okullar ve ktphaneler mobil teknolojilerden yararlanan sektrlerdir. zellikle 3G teknolojisi ile birlikte, mobil zmlerin hizmet a daha da genileyecektir. Gnmzde referans ve rezervasyon hizmetleri, bilgi okuryazarl ve kaynak salama gibi pek ok ktphane hizmeti mobil web araclyla srdrlebilmektedir. Bu balamda almada ilk olarak mobil renme ve mobil ktphanenin genel zellikleri zerinde durulmaktadr. Daha sonra mobil ktphane hizmetleri olarak gelitirilen baz uygulamalara rnekler verilmekte.

NAK 09

Giri Mobil teknolojiler1 toplumsal yaamn her alannda olduka yksek bir kullanm oranna sahip aygtlardr. Daha ok gen nfusun tercih ettii mobil teknolojiler son yllarda her ya grubu tarafndan kullanlmaya balamtr. Daha kolay satn alnabilmeleri, hizmet kalitesinin artmas, e-devlet ve e-hizmet uygulamalarnn yaygnlamas sz konusu teknolojinin yaygnlamasna etki eden nemli etkenler arasndadr. Ayn zamanda elektronik sosyal alar da yaygnlamaya katk salamtr. 3G teknolojisi de mobil aygtlarn toplumda daha ok tercih edilmesinde etkili olmutur. Mobil teknolojiler iinde en yksek kullanm yzdesini oluturan diz st bilgisayarlar ve cep telefonlar hzla yaygnlarken, nispeten geri teknolojiler snfnda ve bunlarn alternatifleri olarak kabul edilen kablolu telefonlar ve televizyon kullanmnda d yaanmtr. Bu sre iinde cep telefonlar ve cep bilgisayarlar araclyla salanan hizmetlerde de nemli ilerlemeler olmutur. rnein mobil renme, mobil teknolojilerin geliimiyle birlikte ortaya kan bir eitim modelidir. Buna ilaveten mobil ktphane uygulamalar da sz konusu teknolojinin ktphane hizmetlerine uyarlanmasyla gelitirilmitir. almada ilk olarak mobil teknolojiler21 araclyla srdrlen renim modeli, daha sonra mobil renme modelinin en nemli bileenlerinden biri olan mobil ktphane hizmetleri irdelenecektir. Mobil renme E-renme, geride braktmz yzyln son dnemlerinde gelitirilmitir ve gnmz eitim sisteminin nemli paralarndan birini oluturmaktadr. E-renmenin belki de en nemli zellii eitimin pek ok adan daha esnek bir model zerinde srdrlmesine imkn vermesidir. Snfa baml retici ve renci ile rgn renme modeline kar, e-renmede zamandan ve mekndan bamszln yan sra, renim sorumluluu daha
* Yrd. Do. Dr.; Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm,Erzurum (odabashuseyin@gmail.com)
1

almada kullanlan mobil teknolojiler kavram ile cep telefonlar, web tabanl uygulamalardan yararlanlabilen gelimi cep telefonlar ve cep bilgisayarlar ifade edilmeye allmtr.

51

Mobil renmeden Mobil Ktphaneye

NAK 09
52

ok birey merkezli srdrlmektedir. Her ne kadar daha ok formel eitim sisteminin bir paras olarak sz edilse de e-renme ayn zamanda i dnyasnn tercih ettii eitim modellerinden biridir. E-renme modelleri kullanlan teknolojiye gre eitli trlere ayrlmaktadr. rnein uydu ve televizyon yayncl araclyla yaplan e-renme, tele-renme; bilgisayar ve internet aracl ile yaplan renme ise web tabanl renme modeli olarak bilinmektedir. Mobil aralar araclyla yaplan e-renme ise mobil renme modeli olarak ifade edilmektedir. Sz konusu modelleri birbirinden tam olarak ayrmak mmkn deildir. Her ne kadar ayr modeller olarak snflandrlsalar da her modelde de dijital teknolojilerden yararlanlmakta ve dolaysyla kolay biimde birbirlerine entegre olabilmektedir. Mobil renme, eitim srecinin tmyle ya da ksmen mobil teknolojiler araclyla srdrld bir eitim modelidir (Oran ve Karadeniz, 2007). Mobil renimi web tabanl renimden ayran en nemli zellik eitim ieriinin mobil aygtlarn ekran boyutlarna ve znrlklerine gre esnek bir yapda olmasdr. Esneklik eitim ieriinin her tr mobil aygtlar tarafndan edinilebilmesini salamaktadr ki bu da kullanclarn byk ekranl bilgisayarlara bavurmalar zorunluluunu ortadan kaldrmaktadr. Mobil renme, tele-renme ve web tabanl renme modellerine gre daha esnek bir kullanm ortam salasa da, henz yeni bir model olmas nedeniyle rn ve hizmet kapasitesi bakmndan istenen dzeye ulalamamtr. Ancak toplumda cep telefonu ve cep bilgisayarlarnn yaygnlama eilimine bakldnda gelecein bu teknolojiler zerinde srdrleceini sylemek yanl olmayacaktr. Amerika Birleik Devletlerinde 2002den 2007ye kadar cep telefonu sahipliinde %34lk, ok fonksiyonlu cep telefonu ve cep bilgisayar art orannda ise yaklak %500lk art yaanmtr (Horrigan, 2008). 3G hem mobil teknolojiye sahip olma yzdesini hem de bunlardan yararlanma oranlarn arttrmtr. 3G teknolojisi ile henz yeni tanan Trkiyede de mobil ara kullanmnda hzl bir art yaanacaktr. 3G teknolojisinin en nemli zellii, iletiim, televizyon ve internet yayncl gereksinimini yksek bir kalite ile ayn aygt zerinde toplamasdr. Bu ynyle 3G teknolojisi ile birlikte mobil cihazlar zerinde ayn zamanda tele-renme ve web tabanl renme modellerinden de yararlanabilmek mmkn olabilecei iin, mobil teknolojilerin eitim sistemi iinde yeri gn getikte art gsterecektir. 3G teknolojisi ile birlikte yakn bir gelecekte niversitelerde de mobil renme modelinin somut projelerle hayat bulaca bir gerektir. Zira lkemizde 2009 yl verilerine gre yaklak yz milyon mobil telefon kullanlmaktadr ve niversiteler mobil telefon kullanmnn en yaygn olduu yerlerdir (Trkiyede, 2009). Dolaysyla lkemizde niversitelerde mobil renme modelinin hayata gemesi iin byk bir potansiyel bulunmaktadr. E-renme, zellikle i dnyas olmak zere, niversitelerin ve kamu kurulularnn farkl gereksinimleri karlamak zere bavurduklar nemli bir eitim modelidir. Trkiyede niversitelerde e-renme modelinin srekli olarak yaygnlama eiliminde olduu bilinmektedir. Zaman iinde mobil renme zmleri de gelitirilecek ve her iki sistem entegre bir yap zerinde birletirilecektir. Mobil Ktphane Ktphanelerin biliim teknolojilerinden en ok etkilenen kurumlar arasnda olduu

Hseyin ODABA

sylenebilir mi? Kart kataloglarn eitli standartlar etrafnda nce elektronikletirilmesi ve daha sonra evrenselletirilmesi biliim teknolojilerinden yararlanma srecinin ilk admn oluturmaktadr. Koleksiyonun nemli bir blmn elektronik kaynaklarn oluturmas, kullanclarn rnein dn alma ve verme hizmetlerinde olduu gibi personelden bamsz ilem yapabilmesi, ktphanelerde teknoloji birimlerinin oluturulmas sz konusu srecin uzantlarndan yalnzca bir kadr. phesiz buna teknolojik gelimeleri uyarlama konusunda ktphanecilerin kendilerini gelitirmek zorunda kalmalar da eklenince ktphaneciliin bu sreten kkl olarak etkilendii sylenebilir. Ktphaneler toplumun bilgi gereksinimini karlama sorumluluu olan balca kurululardr. Bu sorumluluu yerine getirirken toplumun bilgi edinme davrann da dikkate alarak teknolojik zmleri en st dzeyde kullanmak zorunda olan kurumlardr. Zira iinde bulunduumuz bilgi toplumunun en nemli zellii biliim teknolojilerin toplumsal yaamn her alannda yaygnlkla kullanlmasn zorunlu klmaktadr. Bunun son admn mobil teknolojiler oluturmaktadr. Mobil teknolojiler ve bu teknolojilere dayal uygulamalar salktan bankacla, eitimden turizme kadar sosyal hayatn her alannda kullanlmaktadr. Doal olarak ktphaneler de mobil teknolojileri kendi hizmetlerinde kullanan kurumlar arasnda yer almaktadr. Mobil ktphane nedir? Mobil ktphane, mobil teknolojilerin genel zelliklerine uygun ekilde ktphane hizmetlerinin mobil alar araclyla kullanclara ulatrlmasn salayan uygulamalardr. Sz konusu uygulamalar, basit cep telefonlarndan gelimi cep bilgisayarlarna kadar her trl mobil aygt araclyla eriilebilen ve edinilebilen ktphane hizmetlerini ifade etmektedir. Kk ekranl olmalar nedeniyle mobil web uygulamalar daha ok hzl eriim menleri ile iletilmektedir, grnmleri PC ekranlarna uyumlu web sayfalarndan farkldr ve daha esnek bir yapya sahiptirler (Dempsey, 2009). Gnmzde mobil ktphane uygulamalar iinde yer alan hizmetlerin en eskisi ksa mesaj hizmetidir. Gemite daha ok dn alnan kaynaklarn iade tarihlerini hatrlatmak amacyla kullanlan ksa mesaj hizmeti, gnmzde duyuru yapmak, tarama sonularn iletmek, rezervasyon yapmak ve dn sresini uzatmak gibi tek ynl ve etkileimli olmak zere iki farkl amala kullanlmaktadr. Ktphanelerin mobil hizmet olarak kullanma sunduu ikinci en yayn uygulama ise OPAC hizmetidir. Bunlarn dnda yayn salama, kullanc hesab ynetimi, yn bulma ve kaynak kefi gibi pek ok tr zmn mobil uygulama olarak gelitirildii bilinmektedir. Dnyada Mobil Ktphane Uygulamalar Dnyada mobil ktphane uygulamalar olarak gelitirilen hizmetlere genel olarak bakldnda hizmetlerin yapsal zelliklerine gre a tabanl ve fiziksel mekna dayal olmak zere iki tr iinde gelitirildii grlmektedir. A tabanl hizmetler, mobil web zerinde gelitirilen sanal uygulamalardr. Fiziksel mekna dayal hizmetler ise kullanclarn ktphane iinde mobil aygtlardan en st dzeyde yararlanabilmesi iin gelitirilen zmlerdir. Daha nce de deinildii gibi mobil ktphane uygulamalar arasnda bibliyografik tarama hizmeti en yaygn kullanm alanna sahip olan hizmet trdr. rnein Athabasca, Ball State ve Black Hills State evrimii kataloglarna ve web sitelerine mobil aygtlar araclyla eriilebilen niversite ktphanelerinden yalnzca bir kadr. Benzer ekilde

NAK 09

53

Mobil renmeden Mobil Ktphaneye

NAK 09
54

Richmond niversitesi Ktphanesi de mobil uyumlu bir web sitesine sahiptir. Ayn zamanda sz konusu yntemle ktphane personeli ve kullanclar arasnda hzl mesaj sistemi ile iletiim kurulabilmektedir. Boston niversitesi Tp Ktphanesinde ise, bibliyografik kayt eriiminin bir baka uygulamas grlmektedir. Ktphanedeki tam metin eriimli e-dergi ve e-kitaplar dnda bibliyografik veritabanlarna da eriim salanabilmektedir (Boston, 2009; Kroski, 2008, s.41). Ayrca mobil ktphane hizmetleri niversite ktphanelerinin dnda aratrma ve halk ktphanelerinde de verilmektedir. rnein Amerika Birleik Devletlerinde New York, Stavanger ve Skokie Halk Ktphaneleri bunlardan sadece bir kadr. Skokie Halk Ktphanesinde evrim ii katalog hizmetinin yan sra yayn rezervasyon, kullanc hesab ynetimi ve dn alma hizmetleri mobil web araclyla yaplabilmektedir (Skokie, 2009). Mobil ktphane uygulamalarnn en geni kapsamls Google tarafndan hayata geirilmitir. Google kullanclara yaklak 1,5 milyon tam metin eriimli kitab Google Mobile arayznden tarama olana sunmutur (Google, 2009). Kresel lekli mobil ktphane uygulamalarndan bir dieri ise Library of Congress tarafndan hayata geirilmitir. Binlerce ktphane katalounun ayn anda taranabildii WorldCat ksa bir sreden beri mobil web zerinden de taranabilmektedir (OCLC Online, 2009). Ayrca taranan yaynlarn bibliyografik verilerine ilikin atf formatlarn gstermesi WorldCatin en yararl zelliklerinden biridir. Kullanclarn bu olanaklara mobil aygtlar araclyla eriebilmesi ise verilen hizmetin deerine deer katan bir zelliktir. Elektronik kaynaklarn mobil srmlerinin oluturulmas ve mobil web araclyla hizmete sunulmas ise dier mobil uygulamalar olarak gelitirilmitir. Elektronik kaynaklarn mobil srmleri ounlukla yaynclar tarafndan oluturulmaktadr. Ktphaneler tarafndan oluturulan rnekler de bulunmaktadr. rnein New York Halk Ktphanesinde mobil uyumlu e-kitaplar ve sesli kitaplar hizmete sunulmaktadr. Yine ABD Ulusal Tp Ktphanesi tarafndan derlenen ve ounluu tp, hemirelik, eczaclk, di hekimlii, veterinerlik ve salk hizmetlerini kapsayan MEDLINE dergi veritaban mobil kullanma uygun ekilde retilmektedir (The United, 2009). Yaynclar tarafndan gelitirilen mobil uyumlu elektronik kaynaklara Skillsoft firmas tarafndan pazarlanan veri tabanlar da rnek gsterilebilir. Skillsoft tarafndan derlenen ve i dnyas, ekonomi, kamu ynetimi, mhendislik, iletiim ve tp konularn kapsayan ve ounluu kitap, rapor ve brorlerden oluan yaklak yirmi bin eserin nemli bir blmne mobil aralar araclyla eriilebilmektedir. Books24x7 adyla bilinen sz konusu veritaban Trkiyede de halen pek ok kamu ve zel irket ktphanelerinde kullanlmaktadr (SkillSoft, 2009). Mobil uyumlu elektronik kaynaklara daha ok e-renim sisteminden yararlanan kurulular tercih etmektedirler. Mobil ktphane kapsamnda hayata geirilen ilk uygulamalardan biri de danma hizmetidir. Telefonla arama dnda genellikle danma hizmeti, ksa mesaj, hzl mesaj ve mobil uyumlu sohbet sistemleri araclyla yrtlmektedir. rnein ETH Zrich Ktphanesi, City ve North Caroline Devlet niversitesi ktphanelerinde bu hizmetlerin tm bulunmaktadr (Skokie, 2009; North, 2009b).

Hseyin ODABA

Mobil ktphane konusunda gelitirilen bir baka uygulama ise yn bulma sistemleridir. Bu sistemler henz dierlerine oranla geliim srecini tamamlayamamtr. rnein GPS sistemler yn bulma uygulamalarndan biridir. GPS sistemler, bir yerleim yeri iinde belli bir blgenin taranarak tespit edilmesini ya da aranan herhangi bir nesneye eriilmesini salayan sistemlerdir. Yerleim blgesinde ktphane yerlekesini tespit etme ya da ktphane iindeki birimlere ynlendirme yapma amacyla kullanlmaktadr. rnein North Caroline Devlet niversitesi Ktphanesinde iki farkl trde on dokuz GPS aygt ktphane personeli, renci ve retim elemanlarnn kullanabilecei ekilde hizmete sunulmaktadr. GPS aygtlar ktphane iinde belli bir yere baml kalmakszn elde edilen verileri hareket halinde depolayabilmekte, ar alnabilen yer ve nesneleri alglama ve yn tayin etme ilevini yerine getirebilmektedir (North, 2009a). Library of Congress ve Boopsie ortakl ile yrtlmekte olan bir proje, GPS teknolojisinden yararlanarak aranan materyalin en yakn hangi ktphanede yer aldn gsteren yn bilgilerini vermesi ve istenildiinde kullanc ve ktphane ile iletiim kurabilmesini amalamaktadr (Peters, 2009). Halen srdrlmekte olan projeler sonunda ktphanedeki btn materyallere GPS teknolojisinden yararlanarak erimek mmkn olabilecektir. Bu ynyle hem personelin hem kullancnn i yknn olduka deceini sylemek yanl olmayacaktr. Dier yn gsterme sistemi ise harita tabanl yn sistemidir. Bu sistemi GPSten ayran en belirgin zellik sistemin harita/plan tabanl olmas ve yerel a ile snrl olmasdr. Sistem, kullancnn edinmek istedii kaynan ktphanenin hangi biriminde yer aldn kullancnn konumunu dikkate alarak gstermektedir. Sz konusu sistemin bir rnei Finlandiya Oulu niversitesi Ktphanesinde hayata geirilmitir. Mobil cihazlar zerinde tarama yapan kullanclar, aradklar kaynaklara sistemin yapt ynlendirme oklarna gre eriebilmektedir (Aittola, Ryhnen and Ojala, 2003). Kaynak kefi ve ynlendirme hizmeti balamnda Bath niversitesi Ktphanesi (ngiltere) tarafndan bir proje yrtlmektedir. Proje sonunda kullanclar arad kaynan ift boyutlu barkodunu kendi mobil aygtna okuttuunda kaynan ktphanenin hangi biriminde ve rafnda olduunu grntleyebilecek bir sistem gelitirilecek (M-libraries, 2009). Ktphaneler tarafndan mobil hizmet kapsamnda gelitirilen uygulamalardan biri ise mobil sanal gezinti uygulamasdr. Ksa bir sre ncesine kadar mze ve tarihi eserlerin tantm iin hazrlanan sanal turlar, tamamen videolardan oluabildii gibi hareketli ve boyutlu turlardan da oluabilmektedir. Mobil ktphane hizmeti olarak gelitirilen dier bir uygulama ise ses ve grnt dosyalarnn mobil web zerinde kullanclarn hizmetine sunulmasdr. niversite ktphanelerinde daha ok ders ierii olarak kullanlabilecek materyaller arlkta iken, halk ktphanelerinde her yaa hitap eden mzik ve videolarn ounlukta olduu grlmektedir. rnein Amerika Birleik Devletleri Nashville Halk Ktphanesinde yeler mzik, ses ve videolardan oluan her trl elence, dinlence ve bilgilenme dosyalarn mobil aygtlar araclyla edinebilmektedirler (Nashville, 2009). Mobil uygulama gelitiren ktphanelerin byk bir ksm ktphane ve hizmetler hakknda her trl veriyi mobil web zerinden kullanclarna aktarlmaktadr. rnein baz ktphaneler tarafndan mobil bilgi okuryazarl eitim programlar gelitirmitir. Washington Devlet niversitesi Ktphanesinde ktphane kullanm eitiminin mobil

NAK 09

55

Mobil renmeden Mobil Ktphaneye

NAK 09

srm bu tr rneklerden sadece biridir. Benzer ekilde Arizona Devlet niversitesi Ktphanesi ktphane kullanm ve okuryazarl konusunda bir program gelitirmitir. Sz konusu programa ilikin snavlar da ayn zamanda mobil web araclyla yaplabilmektedir (Lippincott, 2008, s.3; Arizona, 2009). Sanal hizmetlerin yan sra kullanclarn ktphane iindeki mobil gereksinimlerini karlamak zere bir takm hizmetler de gelitirilmitir. rencilerin eitimde frsat eitliinden yararlanabilmelerini salamak amacyla baz niversite ktphaneleri tarafndan paydalarna mobil aralar dn olarak verilmektedir. rnein North Caroline niversitesi Ktphanesinde dizst bilgisayar, video kamera, iPod, MP3 alar, tayc bellek, GPS aygt, ok fonksiyonlu hesap makinesi, e-kitap okuyucu ve ses kayt cihaz gibi dijital teknolojileri renci ve retim elemanlarna yedi gn sre ile dn verilmektedir. dn olarak verilen bu teknolojiler iinde e-kitap okuyucu, iPod ve GPS aygtlar zellikle mobil uygulamalarn kullanlmasnda yararlanlabilecek rnlerdir (North, 2009b). Sonu Mobil web, renme ve kendini gelitirme srecinde toplumun her kesiminin kolayca yararlanlabilecei olanaklar sunmaktadr. Mobil renme ve mobil ktphane uygulamalar da bu olanaklardan sadece bir kadr. Mobil uygulamalar, bilgi sahibi olmak isteyen herkesin zaman ve mekandan bamsz olarak istedii bilgi ve hizmeti alabilmesine olanak salamaktadr. Gnmze kadar gelitirilen mobil ktphane uygulamalarna genel olarak bakldnda bu hizmetlerin henz geliim srecinin balang evrelerinde yol almakta olduu grlmektedir. Ancak bu uygulamalar gelecekte ktphanelerin ne tr hizmetler retmesi gerektiine iaret etmesi bakmndan nemli almalardr. Ktphanelerin biliim teknolojileri karsnda eriyip yok olaca savnn aksine ada ve retken hizmetlere zemin oluturan kurumlar olarak grev yapabileceklerini gstermeleri asndan nemli uygulamalardr. Ayn zamanda mobil hizmetler nispeten kapal bilgi kaynaklarnn daha geni kitlelere ulatrlmasn salamas asndan ktphanelere sunulan bir frsattr. Bu frsat zamanl ve uygun ekilde deere dntrebilen ktphaneler dierlerine fark atarak nitelikli hizmet retme avantajna sahip olmay srdrebileceklerdir. Kaynaka
Aittola, Markus, Ryhnen, Tapio & Ojala, Timo . (2003). SmartLibrary - Location-Aware Mobile Library Service. Human-Computer Interaction with Mobile Devices and Services iinde (ss.411-416). Heidelberg :Springer Berlin. 14 Nisan 2009 tarihinde www.rotuaari.net/downloads/publication-2. pdf adresinden eriildi. Arizona State University. (2009). Tutorials. 14 Nisan 2009 tarihinde http://lib.asu.edu/tutorials adresinden eriildi. Boston University. (2009). Boston University Medical Center Mobile Library. 13 Nisan 2009 tarihinde http://medlib.bu.edu/mobile/index.cfm adresinden eriildi. Dempsey, L. (2009). Always on: Libraries in a world of permanent connectivity. First Monday, 14 (1-5 January). Google Inc. (2009). Google book search. 13 Nisan 2009 tarihinde http://books.google.com/m adresinden eriildi.

56

Hseyin ODABA

Horrigan, John. (2008). Mobile Access to Data and Information. 10 Nisan 2009 tarihinde http://www. pewinternet.org/~/media/Files/Reports/2008/PIP_Mobile.Data.Access.pdf.pdf adresinden eriildi. Kroski, Ellyssa. (2008). On the Move with the Mobile Web: Libraries and Mobile Technologies. Library Technology Reports, 44 (5). 11 Nisan 2009 tarihinde http://eprints.rclis.org/15024/ adresinden eriildi. Lippincott, Joan K. (2008). Mobile Technologies, mobile users: Implications for academic libraries. ARL: A Bimonthly Report, 261, 1-4. 14 Nisan 2009 tarihinde http://www.arl.org/resources/pubs/ br/br261.shtml adresinden eriildi. M-Libraries: From Library Success: A Best Practices Wiki. (2009). 20 Austos 2009 tarihinde http:// www.libsuccess.org/index.php?title=M-Libraries adresinden eriildi. Nashville Public Libraries (2009). Books, movies & music. 14 Nisan 2009 tarihinde http://www.library. nashville.org/bmm/bmm_home.asp adresinden eriildi. North Caroline State University. (2009a). NCSU libraries GPS device lending. 13 Nisan 2009 tarihinde http://www.lib.ncsu.edu/gps/ adresinden eriildi. North Caroline State University. (2009b). NCSU Libraries Learning Commons. 13 Nisan 2009 tarihinde http://www.lib.ncsu.edu/learningcommons/ipodlending/ipods.html adresinden eriildi. OCLC Online Computer Library Center. (2009). WorldCat mobile. 14 Nisan 2009 tarihinde http://www. worldcat.org/mobile/ adresinden eriildi. Oran, M.K. ve Karadeniz, . (2007). nternet tabanl uzaktan eitimde mobil renmenin rol. 20 Austos 2009 tarihinde http://www.mobilogrenme.net/?page_id=34 adresinden eriildi. Peters, T. (2009). Summer of mobile library services. 19 Austos 2009da http://www.alatechsource. org/blog/2009/05/summer-of-mobile-library-services.html adresinden eriildi. SkillSoft Company. (2009). Collections. 11 Nisan 2009 tarihinde http://www.skillsoft.com/Books24x7/ adresinden eriildi. Skokie Public Library. (2009). Mobile services at Skokie Public Library: Access the library from your phone! 13 Nisan 2009 tarihinde http://www.skokie.lib.il.us/s_about/mobile_services.asp#website adresinden eriildi. The United States National Library of Medicine. (2009). NLM mobile. 11 Nisan 2009 tarihinde http:// www.nlm.nih.gov/mobile/ adresinden eriildi. Trkiyedeki cep telefonu says 113 milyona ulat. (2009). 14 Nisan 2009 tarihinde http://www. bilisimhaber.com/haberler/turkiye-deki-cep-telefonu-sayisi-113-milyona-ulasti.html adresinden eriildi.

NAK 09

57

NAK 09

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

Filiz ERTEN MAZLUM* ve Ufuk MAZLUM** Yerel Ynetim denince ilk akla gelen belediyeler olmaktadr. Ancak, yalnz belediyeler deil. l zel dareleri, Belediyeler ve Kyler olmak zere yerel ynetim birimi vardr. Bu aratrmamz ise; Trkiyedeki 15 Bykehir Belediyesi ve stanbul ile belediyelerindeki ktphaneler zerinde yaplm olan bir incelemeyi kapsamaktadr. Ama; Trkiyedeki halk ktphanelerinin yerel ynetimlere devri sz konusu olan bu srete belediyelerin ktphanelere bak asn grmektir. Bu konuyla ilgili Belediye Kanununda yer alan Madde u ekildedir. MADDE 77.- Belediye; salk, eitim, spor, evre, sosyal hizmet ve yardm, ktphane, park, trafik ve kltr hizmetleriyle, yallara, kadn ve ocuklara, zrllere, yoksul ve dknlere ynelik hizmetlerin yaplmasnda beldede dayanma ve katlm salamak, hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimlilii artrmak amacyla gnll kiilerin katlmna ynelik programlar uygular. Gnlllerin nitelikleri ve altrlmalarna ilikin usul ve esaslar ileri Bakanl tarafndan karlacak ynetmelikle belirlenir. Gnlllk esasna dayandrlan ktphane hizmetlerini belediyelerin ne kadar nemsediklerini ve bugne kadar neler yaptklarn detayl bir ekilde incelemek amalanmtr. Aratrma yntemi olarak iki yol belirlenmitir. lk olarak 4982 Bilgi Edinme Kanunu kapsamnda Belediyelere Ktphane durumlar hakknda resmi yaz ile bavurulmutur. Bu yazda Belediyelere u sorular yneltilmitir: Kurumunuza bal ktphane var m? Kitap says, Al tarihi, altrlan personel says(Ktphaneci+yardmc personel), okuyucu says gibi istatistiksel bilgiler istenmitir. kinci olarak; bavuru sonunda geri bildirimde bulunmayan belediyelerin resmi web sayfas zerinden aratrma yaplmtr (Bkz. Ek.1). Aratrma sonucu 15 Bykehir Belediyesi ve stanbuldaki 39 ile belediyesindeki ktphane hizmetlerinin genel bir taramas verilmitir. 1- ADANA BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. 2- ANKARA BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 2 adet ktphane mevcuttur. Internet zerinden katalog taramas yoktur. Altnda lesinde Hseyin Gazi Kltr Merkezi Kitap Says: 6470 adet ye Says: 309 Kii Mamak ilesi Mutlu Kltr Merkezi Kitap Says: 3028 adet ye Says: 478 Kii
* Ktphaneci; Trkiye Bilimler Akademisi Ktphanesi.stanbul (filiz@ist.tuba.gov.tr) ** Ktphaneci; .B.B. Atatrk Kitapl.stanbul (ufuk.mazlum@ibb.gov.tr)

58

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

2- ANTALYA BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 2 adet ktphane mevcuttur. Atatrk Kltr ve Sanat evi Yeni Mahalle Semt evi 3- BURSA BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 1 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas vardr. Belediye bnyesinde; Ktphane ube Mdrl bulunmaktadr. Al Tarihi: 11 Eyll 1998 Kitap Says: 46.264 adet Okuyucu Says: Aralk 2005 itibariyle 369.593 Kii ye Says: 1500 Kii dn verilen kitap Says: Aralk 2005 tarihi itibariyle 27.436 Kitap. Ktphane erisindeki Blmler: Umurbey Okuma Salonu Kitaplar, ak raf sisteminde okuyucu hizmetine sunulmaktadr. Trke ve deiik yabanc dillerde temel danma ve bilgilendirme kaynaklar, edebi eserler ve popler yaynlardan oluan bu blmdeki tm eserler bilgisayar ortamna kaytl olup tarama servere bal terminallerden yaplmaktadr. Halil Bedii Ynetken Mzik Ktphanesi Ktphanenin avlusunda restore edilen iki katl geleneksel eski bir Trk evi, Bursal Mzikolog Halil Bedii Ynetken Mzik Ktphanesi ad ile hizmete almtr. 1221 adet mzik kitabnn bulunduu bir salon ve ikinci katta 10 adet mzik dinleme nitesi bulunmaktadr. Basl kaynaklarn yannda Mzik Ktphanesinde 1162 adet de kitap d materyal bulunmaktadr. Ahmed-i Dai Sreli Yaynlar Salonu 18 adet yerli gazete ve 49 adet dergiden oluan koleksiyon okuyucularn hizmetine sunulmutur. ehir Ktphanesi ocuk Bilgi Park Okuma alkanlnn ocuk yata kazanlaca dncesiyle hareket eden ehir Ktphanesi ocuk Bilgi Parknda 614 ya grubu iin; seilmi danma kaynaklar, ocuk edebiyat eserleri ile okul ncesi ocuklara ynelik dizayn edilmi oyun kesinde elenirken renmelerini salayan materyalleri hizmete sunmaktadr. Lami-i elebi Bursa Belgelii Aratrma Ktphanesi olarak hizmet vermekte olan Lami-i elebi Bursa Belgelii; Bursa hakknda var olan her trl bilgi ve belgeyi temin ederek aratrmaclarn hizmetine sunmakta ve Bursann z deerlerinin korunmas ve gelitirilmesi iin hakknda yaplacak aratrmalar desteklemektedir.

NAK 09
59

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09

Gezici Ktphane 4150 adet kitap kapasitesi ile 2005 ylnda 9333 okuyucuya hizmet vermitir. Belirli program dhilinde merkeze uzak ky ve mahalle okullarna hizmet gtrmektedir. Bunlarn yannda: 1. Ktphanenin nc katnda yer alan bu blmde mikrofilm okuyucu-yazc, fotokopi makinesi ve her trl bilgi taramasnn yaplabildii internet balants bulunmaktadr. 2. Kltrel Etkinlikler Ynetmelii ve Danma Kurulu eitli kltrel ve sanatsal faaliyetler, aylk yaynlanan kltr takvimine bal olarak yapld. ftade Gsteri ve Konferans Salonunda dzenlenen btn etkinlikler halka ak ve cretsizdir. 3. Hafta ii Sal ve Perembe gnleri yaplan kltrel ve sanatsal programlarda ocuklara ynelik izgi film gsterileri, animasyon programlar, okullara ynelik meslek tantm programlar, yetikinlere ynelik salk konferanslar, gncel konulu konferanslar ve slyt/dia gsterileri bulunmaktadr. Hafta sonu Cumartesi gnleri Trk Sanat Mzii, Trk Halk Mzii, Klasik Mzik dinletileri, edebiyat ve iir akamlar canl olarak yaplmaktadr. 4- DYARBAKIR BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 1 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas vardr. Mehmet Uzun Kent Ktphanesi Kitap Says: 6800 Kitap nternet zerinden katalog taramas vardr. 5- ERZURUM BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. 6- ESKEHR BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap olarak; belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. 7- GAZANTEP BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 3 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kitap Says: 4768 Kitap Personel: 3 Kii 8- STANBUL BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 13 adet Halk ve 5 adet Gezici ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas vardr. Belediye bnyesinde Ktphane ve Mzeler Mdrl bulunmaktadr.

60

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

Bunlar: Atatrk Kitapl Al Tarihi: 19241981 Kitap Says: 239.130 Kitap Sreli Yayn Says: 29.367 Dergi, gazete vb. Personel Says: 70 Kii(20 Ktphaneci) Oturma Kapasitesi: 260 Kii ye Says: 2.509 Okuyucu Says: 26.967 Kii (Ocak-Austos 2009) Eyp Sultan Ktphanesi Al Tarihi: 1999 Kitap Says: 17.500 Kitap Sreli Yayn Says: 15 Balk dergi Personel Says: 1 Uzman ktphaneci, 9 Kii. Oturma Kapasitesi: 50 Kii ye Says: 2.926 Kii Okuyucu Says: 16.243 Kii A. Sheyl nver Ktphanesi Al Tarihi: 2002 Kitap Says: 15.200 Kitap Sreli Yayn Says: 15 Balk dergi Personel Says: 11 Kii Oturma Kapasitesi: 170 Kii ye Says: 4.904 Kii Okuyucu Says: 45.169 Kii Muallim Cevdet Ktphanesi Al Tarihi: 2006 Kitap Says: 15.000 Kitap Sreli Yayn Says: 15 Balk dergi Personel Says: 5 Kii Oturma Kapasitesi: 120 Kii ye Says: 2.653 Kii Okuyucu Says: 21.160 Kii Gezici Ktphane Kitap Says: 19.000 Kitap Personel Says: 11 Kii Esenler Ktphanesi Al Tarihi: 1999 Kitap Says: 13.961 Kitap Sreli Yayn Says: 15 Balk dergi Personel Says: 6 Kii Oturma Kapasitesi: 80 Kii ye Says: 2.053 Kii Okuyucu Says: 18.854 Kii (Ocak-Austos 2009) Gngren Osman Nuri Ergin Ktphanesi Al Tarihi: 20022009 Kitap Says: 13.800 Kitap Sreli Yayn Says: 15 Balk dergi Personel Says: 4 Kii Oturma Kapasitesi: 55 Kii ye Says: 2.456 Kii Okuyucu Says: 18.628 Kii Kadn Eserleri Ktphanesi Al Tarihi: 1990 Kitap Says: 10.000 Kitap Sreli Yayn: 240 Balk dergi Personel Says: 4 Kii Oturma Kapasitesi: 35 Kii ye Says: Yok Okuyucu Says: 511 Kii Nail Bayraktar Ktphanesi Al Tarihi: 2007 Kitap Says: 16.000 Kitap Personel Says: 1 Uzman ktphaneci, 8 Kii Oturma Kapasitesi: 54 Kii ye Says: 1.252 Kii Okuyucu Says: 14.506 Kii Tuzla dris Gllce Ktphanesi Al Tarihi: 2006 Kitap Says: 32.000 Kitap Personel Says: 1 Uzman ktphaneci, 9 Kii Oturma Kapasitesi: 200 Kii ye Says: 3.263 Kii Okuyucu Says: 16.997 Kii

NAK 09
61

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

Orhantepe Halil nalck Ktphanesi Al Tarihi: 2007 Kitap Says: 16.000 Kitap Personel Says: 7 Kii Oturma Kapasitesi: 160 Kii ye Says: 2.638 Kii Okuyucu Says: 18.427 Kii Metin Ant Ktphanesi Al Tarihi: 2008 Kitap Says: 8.000 Kitap Personel Says: 1 Uzman ktphaneci, 4 Kii Oturma Kapasitesi: 100 Kii ye Says: 1.765 Kii Okuyucu Says: 24.108 Kii

Grme zrller Ktphanesi Al Tarihi: 19972007 Kitap Says: 4.553 Sesli kitap Personel Says: 5 Kii Oturma Kapasitesi: 35 Kii ye Says: 1409 Kii Okuyucu Says: 320 Kii Erdem Beyazt Ktphanesi Al Tarihi: 2008 Kitap Says: 6.000 Kitap Personel Says: 1 Uzman ktphaneci, 4 Kii Oturma Kapasitesi: 60 Kii ye Says: 1.124 Kii Okuyucu Says: 14.521 Kii

NAK 09

10- ZMR BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 1 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas vardr. Al Tarihi: 1994 Kitap Says: 33 bin ngilizce, 5 bin Trke Kitap 11- KAYSER BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 3 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kitap Says: 12.700 Kitap Kullanc Says: Yllk 220.000 Kii Personel Says: 18 Kii 12- KOCAEL BYKEHR BELEDYES Bykehir Belediyesine bal 3 adet ktphane mevcuttur. 2 Halk Ktphanesi, 1 htisas ktphanesi bulunmakta. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kitap Says: 31.927 Kitap, 1000 Dergi ye Says: 5027 Kii Personel Says: 8 Kii 13- KONYA BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu ktphane bulunamad. 14- MERSN BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. 15- SAMSUN BYKEHR BELEDYES Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad.

62

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

STANBUL LE BELEDYELER Adalar Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. Arnavutky Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kitap Says: 3000 Kitap Personel: 1 Kii Ataehir Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. Avclar Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. Baclar Belediyesi Belediyeye bal 24 adet ktphane mevcuttur. Bunlar: Baclar Belediyesi Merkez Ktphane Kitap Says: 22.470 Kitap Personel: 8 Kii Balar Halk Ktphanesi Kitap Says: 1.653 Kitap Personel Says: 2 Kii nn Halk Ktphanesi Kitap Says: 2.507 Kii Personel Says: 2 Kii Fatih Halk Ktphanesi Kitap Says: 2.116 Kitap Personel Says: 2 Kii F.akmak Halk Ktphanesi Kitap Says: 2041 Kitap Personel Says: 2 Kii Kazm Karabekir Halk Ktphanesi Kitap Says: 2235 Kitap Personel Says: 2 Kii nar Halk Ktphanesi Kitap Says: 1986 Kitap Personel Says: 2 Kii Evren Halk Ktphanesi Kitap Says: 1987 Kitap Personel Says: 2 Kii Yzyl Halk Ktphanesi Kitap Says: 1607 Kitap Personel Says: 2 Kii Demirkap Halk Ktphanesi Kitap Says: 1540 Kii Personel Says: 2 Kii Hrriyet Halk Ktphanesi Kitap Says: 1961 Kitap Personel Says: 2 Kii Kemalpaa Halk Ktphanesi Kitap Says: 2151 Kitap Personel Says: 2 Kii Gneli Halk Ktphanesi Kitap Says: 1863 Kitap Personel Says: 2 Kii Yldztepe Halk Ktphanesi Kitap Says: 2089 Kitap Personel Says: 2 Kii

NAK 09
63

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09

Yavuz Selim Halk Ktphanesi Kitap Says: 2042 Kitap Personel Says: 2 Kii Barbaros Halk Ktphanesi Kitap Says: 1768 Kitap Personel Says: 2 Kii Merkez Halk Ktphanesi Kitap Says: 2016 Kitap Personel Says: 2 Kii Gztepe Halk Ktphanesi Kitap Says: 1934 Kitap Personel Says: 2 Kii Kirazl Halk Ktphanesi Kitap Says: 1638 Kitap Personel Says: 2 Kii

Yenign Halk Ktphanesi Kitap Says: 2093 Kitap Personel Says: 2 Kii Yeni Mahalle Halk Ktphanesi Kitap Says: 2835 Kitap Personel Says: 2 Kii F. akmak Bilgi Evi Ktphanesi Kitap Says: 1312 Personel Says: 2 Kii K.Karabekir Bilgi Evi Ktphanesi Kitap Says: 854 Kitap Personel Says: 2 Kii Fatih Bilgi Evi Ktphanesi Kitap Says: 972 Kitap Personel Says: 2 Kii

Bahelievler Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. Bakrky Belediyesi Belediyeye bal 2 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Belediye bnyesinde Ktphane Mdrl bulunmaktadr. Bunlar: Osmaniye Fil dam Kltr Merkezi Kitap Says: 4500 Kitap Personel: 1 Mdr, 1 Memur, 2 i Atatrk Spor ve Yaam Ky Kitap Says: 750 Kitap. Personel Says: 2 Kii

Baakehir Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. Bayrampaa Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu 3 adet bilgi merkezi vardr. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Beikta Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 1 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas vardr. Beikta Belediyesi Ktphanesi Kitap Says: 7000 Kitap Beykoz Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr.

64

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

Beylikdz Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kitap Says: 5500 Kitap Personel: 1 Kii Beyolu Belediyesi Turabi Baba Ktphanesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas vardr. Kitap Says: 7050 Kitap, 16 adet Sreli yayn Personel Says: 1 Ktphaneci. Bykekmece Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Kutadgu Bilig Ktphanesi Al Tarihi: 2009 Kitap Says: 10.000 Kitap Personel: 1 Mdr, 3 kii atala Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane bulunamad. ekmeky Belediyesi Belediyeye bal 4 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Esenler Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas vardr. Al Tarihi: 2007 Kitap Says: 15.000 Kitap Personel: 2 Kii(1 uzman, 1 yardmc personel) Esenyurt Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu; 1 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Eyp Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Al Tarihi: 1995 Kitap Says: 8459 Kitap Personel: 1 Kii(Ktphaneci) Fatih Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak: Ne amala bu bilgileri istemekte olduunuzu tarafmza bildirmeniz ve ayrca yazl mracaat etmeniz gerekmektedir. gibi bir cevap verildi. Bilgi edinme kanunu kapsamnda bavuru yeterli grlmedi. nternet aratrmas sonucu ktphane yoktur. Gaziosmanpaa Belediyesi Belediyeye bal 2 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur.

NAK 09
65

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09

Bu Ktphaneler: Belediye Halk Ktphanesi Al Tarihi: 05.11.2006 Ktphanenin Oturma Kapasitesi: 50 Kitap Says: 6.977 Adet Bilgisayar Says: 3 adet Ziyareti Says: 4050 Kii (Gnlk) Gaziosmanpaa Halk Ktphanesi Ktphanenin Oturma Kapasitesi: 50 Kitap Says: 18.000 Adet Bilgisayar Says: 3 adet Ziyareti Says: 7580 Kii (Gnlk)

Gngren Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 6 adet bilgi evi bulundu. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Bu Ktphaneler: Ahmet Yesevi Bilgi Evi Kitap Says: 5.000 Kitap bn-i Sina Bilgi Evi Kitap Says: 20.000 Kitap Mimar Sinan Bilgi Evi Kitap Says: 6.000 Kitap Akemseddin Bilgi Evi Kitap Says: 5.000 Kitap Mevlana Bilgi Evi Kitap Says: 6.000 Kitap Yunus Emre Bilgi Evi Kitap Says: 4.000 Kitap

Kadky Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 4 adet ktphane bulundu. nternet zerinden katalog taramas vardr. Stleme Halk Ktphanesi Muhtar zkaya Halk Ktphanesi Kadky Belediyesi Caddebostan Kltr Merkezi Kadky Belediyesi Grme Engelliler Ktphanesi Kthane Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. Kartal Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu 3 adet ktphane vardr. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Bar Mano Halk ve ocuk Ktphanesi Kitap Says: 11.500 Kitap Atalar Halk Ktphanesi Yakack Halk Ktphanesi Kkekmece Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. Maltepe Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane yoktur.

66

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

Pendik Belediyesi Belediyeye bal 12 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas vardr. Belediye bnyesinde Ktphane Mdrl bulunmaktadr. Tablo 1de bu ktphanelerin genel bilgileri verilmektedir.
Tablo 1. Pendik Belediyesine Bal Ktphanelerin Genel Bilgileri

NAK 09

Al Tarihi

Ktphane Ad

Koleksiyon says

Oturma Kapasitesi

ye Says

Bilgisayar Says

Ziyareti Says 11.867 17.733 13.261 5.562 4.909 9.425 10.476

Kemal Tahir Ktphanesi

26.09.2007

56

2.364 adet kitap 15.549 adet kitap 3.175 adet kaytl + 1.242 kaytsz kitap 2.559 kaytl + 467 kaytsz kitap

17

2.148

Esenyal Ktphanesi ve 14.10.2008 Ett Merkezi Mimar Sinan Ktphanesi ve Ett Merkezi

51

3.335

1996

76

18

5.132

bn-i Sina Ktphanesi ve 01.11.2001 Ett Merkezi nardere Mahallesi ehit Er Hasan Kurt Ktphanesi ve Ett Merkezi Fatih Sultan Mehmet Ktphanesi ve Ett Merkezi

80

13

2.326

1999

24

2.612 kitap

1.781

44

2.647 adet kaytl +347 kaytsz kitap

12

1.820

Dolayoba Semt Ktphanesi ve 19.09.2003 Ett Merkezi

34

4.664 kitap

16

2.002

Personel Says 2 3 2 2 2 2 2

67

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09

Tablo 1 devam

Al Tarihi

Ktphane Ad

Koleksiyon says

Oturma Kapasitesi

ye Says

Bilgisayar Says

Ziyareti Says 10.958 35.574 8.678 (2009 yl iin) 4.039 (2009 yl iin) 9.031 (2009 yl iin)

Yeniehir Semt Ktphanesi ve 23.02.2006 Ett Merkezi Kavakpnar Ktphanesi ve 11.04.2007 Ett Merkezi

52

2.759 kitap 4.222 adet kaytl + 672 adet Kitap d materyal (Plak, CD) 6.531 kitap

19

2.851

80

18

3.708

Akemsettin Ktphanesi ve Ett Merkezi

80

16

2.602

Yeni Mahalle Semt Kona 12.05.2008 Kitapl ve Ett Merkezi eyhli Ktphanesi ve 04.08.2008 Ett Merkezi

24

4.550 kitap

1.076

20

2.765 kaytl + 204 kaytsz kitap

12

1.337

Tablo 1de verilen btn ktphanelerde; cretsiz fotokopi ve yazc hizmeti,okur - yazar bulumalar,belirli dnemlerde yelere hediye kitap hizmeti ve internet hizmeti verilmektedir. Sancaktepe Belediyesi Belediyeye bal 1 adet ktphane mevcuttur. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Al Tarihi: 1995 Kitap Says: 7579 Kitap Personel Says: 1 Ktphaneci, 2 Personel Saryer Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane yoktur. Silivri Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane yoktur.

68

Personel Says 2 2 2 2 2

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

ile Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. ili Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, 4 adet ktphane vardr. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Sultanbeyli Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane yoktur. Sultangazi Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu, ktphane yoktur. Tuzla Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. internet aratrmas sonucu, ktphane yoktur. mraniye Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu 26 adet ktphane/Bilgievi bulundu. Belediye bnyesinde Ktphane Mdrl bulunmaktadr. Bu mdrlklere ait genel bilgiler Tablo 2de sunulmaktadr.
Tablo 2. mraniye Belediyesine Bal Ktphanelerin Genel Bilgileri

NAK 09

Koleksiyon says

Bilgisayar Says

Ktphane Ad

Cahit Zarifolu Kltr ve Eitim Merkezi Glden Soyak Tfeki Kltr ve Eitim Merkezi Mehmet Akif Kltr ve Eitim Merkezi Erdem Beyazt Bilgi Evi Mevlana Bilgi Evi Mustafa Kemal Mahallesi Bilgi Evi

08.09.2006

74

4674 kitap

22

2.148

41.6621

08.09.2006

14

308 kitap

303

7.9051

08.09.2006

40

859 kitap

25

2733

40.2821

08.09.2006 08.09.2006 08.09.2006

36 30 26

704 kitap 1775 kitap 1482 kitap

16 13 12

829 405 460

34.1041 6.2541 16.9431

Ziyareti Says

Al Tarihi

Oturma Kapasitesi

ye Says

69

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09

Tablo 2 devam

Al Tarihi

Ktphane Ad

Koleksiyon says

Oturma Kapasitesi

ye Says 1154 1780 1749 4044 405 670 485 447 600 390 734 581 293 411

Bilgisayar Says

Yunus Emre Bilgi Evi 08.09.2006 Aliya zzetbegovi Kltr ve Eitim Merkezi Cemil Meri Genlik Kltr ve Eitim Merkezi

30

486 kitap

14

21.7951

13.07.2007

25

346 kitap

15

29.5271

13.07.2007

42 32 30 30 20 22 22 15 15

1826 kitap 2302 kitap 1875 kitap ? 197 kitap 336 kitap 1054 kitap 545 kitap 285 kitap

25 21 12 30 11 15 15 15 15

20.3031 42.9651 22.6571 12.2842 13.7493 7.6593 11.8013 4.6843 12.0993

Necip Fazl Kltr ve 13.07.2007 Eitim Merkezi Hoca Ahmet Yesevi Bilgi Evi Yahya Kemal Beyatl Bilgi Evi Adil Amca Bilgi Evi 13.07.2007 17.03.2008 17.03.2008

mer Seyfettin Bilgi 17.03.2008 Evi Seyyit Onba Bilgi Evi Esenevler Lokman Hekim Bilgi Evi Elmal Kent Samiha Ayverdi Genlik ve Kltr Merkezi Yamanevler Nurettin Topu Genlik ve Kltr Merkezi Evliya elebi Kltr ve Eitim Merkezi Akif nan Bilgi Evi 22.04.2008 22.04.2008 23.04.2008

23.04.2008

15

288 kitap

15

9.1583

24.04.2008 24.04.2008

22 22

225 kitap 657 kitap

15 15

7.9523 13.6593

70

Ziyareti Says

Filiz ERTEN MAZLUM ve Ufuk MAZLUM

Tablo 2 devam

NAK 09

Ahmet Cevdet Paa Bilgi Evi Ahmet Kabakl Bilgi Evi Nikh Saray Kltr ve Eitim Merkezi

25.04.2008 25.04.2008 21.06.2008

22 22 14

384 kitap 221 kitap 284 kitap

22 15 14

167 467 237

6.8433 8.3523 3.6423

Namk Kemal Kltr 16.02.2009 ve Eitim Merkezi Ahmet Yksel zemre Genlik ve Kltr Merkezi Sabahattin Zaim Genlik ve Kltr Merkezi
1 2

22

553 kitap

22

535

1.7394

23.02.2009

17

270 kitap

18

580

4.7564

27.02.2009

18

133 kitap

19

431

4.0304

: Ziyareti saylar verileri Ocak 2007 Haziran 2009 arasndaki dneme aittir. : Ziyareti saylar verileri Mart 2008 Haziran 2009 arasndaki dneme aittir. 3 : Ziyareti saylar verileri Haziran 2008 Haziran 2009 arasndaki dneme aittir. 4 : Ziyareti saylar verileri ubat 2009 Haziran 2009 arasndaki dneme aittir.

skdar Belediyesi Bilgi talebine cevap verilmedi. nternet aratrmas sonucu 11 adet Bilgievi vardr. nternet zerinden katalog taramas yoktur. Zeytinburnu Belediyesi Bilgi talebine cevap olarak; Belediyeye bal ktphane bulunmamaktadr. Sonu Sonu olarak diyebiliriz ki; gnmz bilgi ve teknoloji anda yerel ynetimlerde ktphaneye bak as istenilen dzeyde deildir. Belediyelerin sadece, altyap, asfalt vb gibi asli grevlerinin dnda, toplumun kltrel ve sosyal geliimine katk salayacak kurumlar da bnyesinde barndrmas gerekmektedir. Bunlarn iinde yer alan ktphanelerde ayr bir neme sahiptir. nk gelecein teminat olan genlerin kk yata ktphane bilincinin gelitirilmesi, okuma ve aratrma arzularnn arttrlmasna destek olur. Bu balamda,

Ziyareti Says

Al Tarihi

Ktphane Ad

Koleksiyon says

Oturma Kapasitesi

ye Says

Bilgisayar Says

71

Bilgi Merkezleri ve Hizmetleri: Trkiyedeki Yerel Ynetimlerde Son Durum

NAK 09
72

ktphanelere byk grevler dmektedir. Belediyelerin ounluu, ne yazk ki ktphane asndan yetersizdir. Ek.1: Aratrmada analiz edilen ktphanelerin web adresleri; http://www.bursa.bel.tr/interaktif/kutuphane_sorgu.asp http://kutuphane.diyarbakir.bel.tr/ http://www.izmir.bel.tr/kKitap1.asp http://application2.ibb.gov.tr/kitapkatalogu/ http://www.bagcilar.bel.tr/bpi.asp?caid=362&cid=701 http://www.besiktas.bel.tr/t/15/sub.jsp?p=9217 http://e-belediye.esenler.bel.tr/yordam.htm http://kutuphane.kadikoy.bel.tr/Yordamtk.htm http://212.175.222.104/yordamtk.htm(Pendik bel) http://www.uskudar-bld.gov.tr/portal/content_/t1.jsp?PageName=main http://www.umraniye.bel.tr/bpi.asp?caid=240&cid=6763 http://www.kartal.bel.tr/IcerikGoster.aspx?id=7 http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5215.html http://www.kgm.gov.tr/asps/bilgiedinme/Bilgi%20Edinme%20Hakki%20Kanunu.htm

rn Katalou Oluumunda Bilgi Haritalamas Tekniinin Kullanlmas ve bir Firma rnei

Zekeriya BEBEK* ve Mustafa SASAN** z
Bu alma, bilgi haritalamasyla ilgili yaplan kimi karmlardan hareketle, rn kataloglarnn tasarlanmasnda bilgi haritalarndan nasl faydalanlmas gerektiini, grgl bir alma ile snamaktadr. Bir biliim firmasnda derinlemesine yaplan grmelerden ve incelenen mteri ikayet formalar ile rn kataloglarndan elde edilen bulgular yoluyla, bu kataloglarnn tasarlanmasnda bilgi haritalarndan yararlanlmas iin temel hususun dikkate alnmas gerektii sylenebilir. Bunlar (1) dil ve anlatmn basitlii, (2) rnlerin ema ve ekillerle desteklenmesi ve (3) kimi zel terimlerin bir szlkle aklanmas olarak sralanabilir.

NAK 09

Giri Bilgi haritalamas teknii, 1995li yllarda ortaya kan bilgi ynetimi disiplininin nemli bir alma alandr. Herhangi bir rgt ierisinde hem aa km bilgilerin grsel olarak snflanmasn hem de aa kmaya uygun bilgilerin rgt ierisindeki paylamn ierir. Bilginin ana kayna olan insana/alana odaklanr. Edeyile alann ie ynelik bilgisini aa karmaya yarar. Bu bakmdan da enformasyon haritalamasndan ayrlr. Bu haritalar, bir rgt ierisinde hem alanlar aras hem de birimler aras ilikilerle rgtn evreyle ilikilerinin ynn ortaya koymas bakmndan nemlidir. Bilgi haritalamas teknii sayesinde rgt ii ve d bilgilerle, rtk ve ak bilgiler saptanm olur. zellikle rn odakl rgtlerde aa km rnle ilgili enformasyonun, rgtn rn kataloglarna nasl yanstlaca, bilgi haritalamas tekniiyle daha kolay belirlenebilir. Bu almada rn kataloglar hazrlanrken bilgi haritalamas tekniklerinin kullanlmasyla hangi yeni yaklamlarn benimenebileceine ynelik kimi nemli ipular, rnek bir firma zerinden verilmektedir. Bu yzden aratrmada ad geen ipular; rn katalou hazrlayan yerli bir firmada, derinlemesine gzlem ve grmelerle ve belge analizi tekniiyle elde edilmitir. Aratrma sonucunda rn katalou hazrlanrken nemli bulguya rastlanlmtr. Bunlar (1) dil ve anlatmn basitlii, (2) rnlerin ema ve ekillerle desteklenmesi ve (3) kimi zel terimlerin bir szlkle aklanmas olarak sralanabilir. Yukarda yaplan aklamalar nda alma ncelikle bilgi haritasnn kavramsal erevesini izmekte ve bilgi ynetimi disiplini ierisindeki konumunu ve nemini aklamaktadr. Sonrasnda ise, rnek bir firma zerinden bilgi haritalamas dorultusunda rn kataloglarnn tasarlanrken nerelere dikkat edilmesi gerektiine ynelik yaplan grgl aratrmann bulgular tartlarak bir sonuca varlmtr.
* zbebek@msn.com ** Dr.; Bakent niversitesi.Ankara (msagsan@gmail.com)

73

rn Katalou Oluumunda Bilgi Haritalamas Tekniinin Kullanlmas ve Bir Firma rnei

NAK 09

Bilgi Haritalamasnn Kavramsal erevesi Bu ksmda bilgi haritalama tekniklerini ve bilgi haritalarn yeni bir kavramsal ereveye oturtmak yerine, konuyla ilgili mevcut kaynaklar zerinden, ad geen kavramlar tanmlamak amalanmtr. Bu yzden bilgi haritalamasnn bilgi ynetimi disiplini ierisindeki yeri gsterilmi ve rgtler iin nemi ve avantajlar vurgulanmtr. Ayrca aratrmann amac erevesinde, bilgi haritalamasna ynelik kaynaklardan hareketle yazna katk niteliinde kimi karmlar yaplmtr. Bilgi haritalamas ile ilgili kaynaklar incelendiinde Bergeron (2003, s.49), bilgi ynetiminin nitelikleri arasnda deerlendirdii bilgi haritalamasn kimin ne bildii bilgisinin belirlenmesi sreci ile rgtlerde enformasyonun depolanmas ve zellikle depoland yerlerin birbirleriyle olan karlkl ilikisi olarak tanmlamaktadr. Huff ve Jenkins (2002) ise bilgi haritalarn, bilginin emalara dayal temsiliyet sreleri ve birbirleriyle ilikili kavramlarn oluturduu a temelli balantlar cmlesiyle aklamaktadr. Tiwana (2000, s.102), rgtlerin rekabet stratejisi yakalamas ve zellikle bilgi ynetimi stratejisi oluturabilmesi iin bilgi haritalamasnn rgt ierisinde son derece nemli olduunu vurgulamaktadr. Yazar, bilgi haritalamasnn tpk bilginin kyaslanmas ve snflamas gibi nemli bir avantaja sahip olduunu syleyerek; yaplacak bilgi boluu analizinden sonra rgtn salkl bir bilgi haritasna kavuabileceini iddia etmektedir. Bilgi boluu analizi ise, rgtn genel i stratejisi ile bilgisinin balantsna ynelik sorulan iki soru arasnda kalan boluk olarak tanmlanmaktadr. Bu sorular Zack, (1999) rgtn ne yapt ile ne yapmas gerektii arasndaki bolua stratejik; ne bildii ile ne bilmesi gerektii arasndaki bolua ise bilgi boluu adn vermekte ve bu sorularn yantlanmasyla rgtlerde bilginin eitli trlerine (ekirdek bilgi, yeniliki bilgi, ileri dzey bilgi) ulalabileceini sylemektedir. Dalkir (2005, ss.256-257) da, Tiwanaya benzer bir ekilde bilgi ynetim stratejisinin oluturulmasnda bilgi haritalarnn nemli ilevlere sahip olduunu ne srmektedir. Ancak bu haritalarn meydana kalarlmasnda rgtn ak bilgisinden farkl olarak rtk bilgi ihtiyacnn da karlanmas gerektiini ortaya koymaktadr. Bu yzden, hem rgtte alanlarla hem de rgtn i evresindeki paydalarla etkin grmeler yaplmas, bilgi haritalamasnda, rgt iin enformasyondan bilgiye gemede ve zellikle rtk bilgiyi aa karmada byk nem tamaktadr. Aadaki sorular rgtsel bilginin haritalanmas iin yaplacak grmelerde dikkate alnmas gerekli ncelikli sorulardr (Robertson, 2004). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. le ilgili rolnz ve temel sorumluluklarnz nelerdir? Bu rgtte ne zamandan beri alyorsunuz? Yaptnz ie ynelik belirlediiniz bir politika veya ilkeniz var m? le ilgili bir sorunla karlatnzda sklkla kiminle iletiime geersiniz? Rutin bir i gnnde kullandnz enformasyonun kayna nelerdir? Bir sorununuz olduunda, cevabn bulmak iin nereye gidersiniz? Size genellikle kim, ne tr sorular sorar? altnz rgtte ne trden altrma eitimi aldnz? rgtte neler olup bittiini nasl reniyorsunuz? Dzenli olarak hangi eit haber okursunuz?

74

Zekeriya BEBEK ve Mustafa SASAN

11. 12. 13. 14.

lerinizi yapabilmek iin ne tr bilgilere gereksinim duymaktasnz? rgtnze nasl katma deer salyorsunuz? Bilgi aknn nasl gelitirilebileceine ynelik ne dnyorsunuz? inizi kolaylatrabilmek iin neler yaplabilir?

NAK 09
75

rgtlerde rtk bilgi odakl bir haritalama yaplabilmesi iin bu sorulara verilecek cevaplara gereksinim vardr. Bu sayede rgtn kodlanmam enformasyonu veya alanlarna ait rtk bilgileri aa kacak ve rgtn entelektel sermayesine bir varlk olarak katkda bulunacaktr. Edeyile, bilgi haritalar rgt ii bilgi kaynaklarn gsteren (bireyler de dahil), hangi bilgi kaynann nasl olutuunun erevesini izen ve bilgi kaynaklar arasndaki ilikileri resmeden rehberler olarak tanmlanabilir. Bilgi haritalamas yapmaya balarken, alanlarla veya paydalarla yaplacak bu grmelerden farkl olarak enformasyonun nasl toplanlacana dair alternatif kaynaklar da ortaya konulabilir. rnein, rgtte yaplan ilerle ilgili gelimelerin gzlemlenmesi, rgtn i ve d alarndaki log larn tutulmas, ortak ve bireysel olarak yaratlan dosyalarn toplanmas, rgtn emas, i ak sreleri emalar ve mevzuatnn (resmi dokmanlarn) okunmas, rgt ii gayr resmi ilikilerin gzlemlenmesi ve rgtn i ve d evresinin taranmas, bilgi haritalamas yapmaya balarken elde edilecek enformasyon kaynaklarna iaret etmektedir. Bilgi haritalar eitli metinler, rakamlar, ekiller ve semboller kullanlarak hazrlanan ve bilgi kaynaklar ile bilgiye gereksinim duyanlar arasndaki balanty salayan temel bir eriim aracdr. Kuruluun enformasyon kaynaklarnn bir haritasnn karlmas ii, bunlarn dzenlenmesinden geer. Bilgi haritalar genellikle kurulu ierisinde tanmlanm, snflandrlm, dzenlenmi ancak farkl ortamlarda ve yerlerde bulunan bilgiye nasl ulalacan ortaya koymak amacyla hazrlanr. Bilgi haritalar bilginin bulunduu yeri gsterir ama bilgiyi iermez. Bu bilgi deposu deil yalnzca bir rehberdir. Bilgi haritalar tipik olarak bilgileri ve veri tabanlarn olduu kadar insanlar da gsterir; bu bakmdan bilgi haritalar, rtk bilgiye eriimi salayan en nemli aratr (Davenport ve Prusak, 2000, ss. 110-111). Bir rehber nitelii tamasndan dolay da ikincil tr kaynaklar olarak nitelendirilir. Vail (1999, s.22), baarl bir bilgi haritasnn iletmenin bilgi srelerine; rnein bilginin salanmasna, eriilmesine, analiz edilmesine ve iletiimine ynelik gereksinimleri karlayabilecek nitelikte olmas gerektiini sylemektedir. Yazar, rgtlerin haritalama yapacak insangcnn olmamas durumunda sponsor araclyla rgtn kltrel balamna uygun bir haritalama yaplmas gerektii zerinde durmaktadr. Ebener ve dierleri (2006, s.636) bilgi haritalamasn, bilgi haritalarnn oluturulduu sre olarak tanmlamakta ve bu srecin be admdan olutuunu sylemektedir. Birinci admda, alan aratrmalar araclyla bir veya birden fazla kaynaktan temin edilen ham veriler yer almaktadr. kinci admda bu ham veriler analiz edilerek, sralanarak veya ynlendirilerek bilgi haritalarnn olumas iin uygun hale getirilmektedir. nc admda sralanan bu veriler, rgtn veritabanlarna bilgi haritas veri taban ad altnda depolanmaktadr. Drdnc admda, depolanm veri; rgtn iine yarar hale gelebilmesi iin toplama, balamlatrma veya analiz etme srecinden geerek ikinci dzey sralamaya tabi tutulmaktadr. Son adm olan beincisinde de, birinci ve ikinci dzey sralamadan geen veriler grselletirilerek rgtsel faydaya dnmektedir. Ebener ve dierleri (2006),

rn Katalou Oluumunda Bilgi Haritalamas Tekniinin Kullanlmas ve Bir Firma rnei

NAK 09
76

bilgi haritalama sreci adn verdikleri bu almalarnda her ne kadar bilgi haritalarnn oluum srecine deinmi olsalar da, aslnda rgtlerde bilgi hiyerarisinin oluumu olarak nitelendirilen admlar ksaca zetlenmilerdir.*** Eppler ve Burkhard (2005) ve Eppler (2002), bilginin grselletirilmesi adn verdii bilgi haritalamasn, bilgi haritacl veya bilgi grnmleri olarak ifade etmekte ve z bilginin grselletirilme trleri olarak kavramsal diyagramlar veya grsel eretilemelerden (metaforlar) bahsetmektedir. Bunun yansra bilgi hartitalamalarn, enformasyonun grselletirilmesi ile grsel iletiimden ayr olarak deerlendirerek bunlarn birbirlerinden farkn aklamakta ve alana ynelik kavramlarn doru bir ekilde ele alnmas ve kullanlmas gerektiini sylemektedirler. Yukardaki aklamalardan anlald gibi bilgi haritalarnn rgtlerdeki en nemli ilevi, enformasyon haritalarnn da tesinde (1) her bir rgt alannn ve bunlarn birbirleriyle olan i ilikilerinin (2) birim veya blmlerin ve birbirleriyle olan i ilikilerinin (3) rgtler aras ilikilerin (4) rgtn rn veya hizmetlerinin haritalarn karmaktr. Bundan dolay haritalama sreci, rgt ierisinde sonlanmayan karmak bir dngdr (Wexler, 2001). Herhangi bir rgt veya rgtler arasndaki ilikiler var olduka, bilginin miktar da doal olarak arttndan, bilgi canl bir varlk olarak gelimekte ve gelitirilebilmektedir. Bilginin hzl ilerleme ve oalma zelliinden dolay rgtler, onu denetim altna almak ve rettikleri bilgilere yeniden eriebilmek iin haritalama gerei duymaktadrlar. Bu yzden bilgi haritalar, rgtsel bilginin yaplandrlmasnda ve eriiminde bir giri kaps veya rgtsel bir rehber olarak adlandrlabilirler (Sasan ve Medeni, 2009). Bilgi haritalamas sayesinde rgt ierisinde grnmez durumda olan bilgi aa karak ie yarar duruma gelmektedir. Ayrca, bu haritalar araclyla alanlarn birbirleriyle olan ilikilerinin, retilen belgelerin ve i srelerinin yn ve gl/zayf yanlar aa kmaktadr. Bilgi haritalamasnda bilginin rtk-ak, resmi-gayri resmi, kodlanm- kodlanmam ve id trleri dikkate alnarak rgt ierisindeki seyri, belli taksonomik yaplanmalar araclyla snflanmaktadr. Bu snflama sayesinde ak hale gelen bilgi, grsel olarak ortaya dklmekte ve kefedilemeyen veya gizli kalm boyutlar aa karak rgtn entelektel sermayesine katkda bulunmaktadr. Bu yzden sz konusu haritalar entelektel sermayenin bir rehberi olarak da deerlendirilmektedir (Wexler, 2001, s.252). Bilgi haritalama sreci, entelektel sermayeye sosyal adzenei analizi sonucu katk salamaktadr. Bilindii gibi entelektel sermaye insan sermayesi, sosyal sermaye ve ilikisel sermaye olarak tre ayrlmaktadr. Bilgi haritalama srecinin oluumunda, her sermaye trn de kapsayan sosyal adzenei analizi; bir rgt ierisindeki zayf ve gl balar, bireylerin sosyal olarak adzenei ierisindeki yerleik ilikilerini ve bireyler arasndaki yapsal boluklar kapsayan (Burt, 1992, 2005; Granovetter, 1973; Granovetter,1983; Granovetter,1992; Uzzi, 1996; Uzzi, 1999) bir lm yntemidir. Sosyal bir adzenei ierisinde enformasyon edinimi entelektel sermaye unsurlarndan zellikle sosyal sermaye ile temin edilebilmekte; sosyal adzenei ierisinde aktrler arasndaki balar, elde edilecek enformasyonun kesinlii ve doruluunu ortaya koymakta ve zayf balar farkl trden enformasyon kaynaklarna eriim olana yaratmaktadr (Sasan, Ycel ve Szen, 2010).

*** Bilindii zere bilgi hiyerarisi; fiziksel sre, veri, enformasyon, bilgi ve akl aamalarndan olumaktadr.

Zekeriya BEBEK ve Mustafa SASAN

Bilgi Haritalamasndan Yaplacak karmlar Bilgi haritalamas yazn dikkate alndnda, haritalamann genellikle iki amaca ynelik olarak yapld grlmektedir. Bunlardan birincisi bilgi trlerine dayal gerekletirilen bilgi haritalama teknikleridir. kincisi ise, rgtn bilgi ynetim stratejisi ile genel stratejisi arasndaki balantnn kurulmasna yneliktir. Bu almada, rgtn rnlerine ynelik bilgi haritalamas konusu ilendiinden, sadece bilginin trlerine dayal haritalama tekniklerinden bahsedilmektedir. Bilgi trleri dikkate alnarak yaplan haritalamada, rgtn rtk ve ak bilgisine dayal kimi tekniklerin kullanld dikkat ekmektedir. rnein eer rtk bilginin haritalanmas gerekirse, genellikle rgtn i ve d evresinde bulunan mteriler, alanlar, ikameler, tedarikiler veya rakiplerle yaplan grmelerde daha nceden bahsedilen grme sorularnn etkili olduu grlmektedir. Bu sorulara verilecek cevaplarla alann rtk bilgisi ksmen de olsa aa karlmakta ve ak bilgi haline dntrldkten sonra haritalanmaktadr. Eer ak bilgi haritalanacaksa, o zaman rgt ierisindeki karmak enformasyon silolar, veri tabanlar, bilgi havuzlar ve veri bankalar, ksaca rgte ait enformasyonun kaytl olduu her trl ortam dikkate alnmaldr. Bu ortamlar, zellikle rn temelli rgtlerde, rne ynelik oluturulan veri ve enformasyondan olumaktadr ve rgtn bilgi ynetimi stratejisi asndan ak bilgi olarak deerlendirilmektedir. rnleri tantc nitelikte olan enformasyon, o rgtn veri tabanlarnda, arivlerinde veya bilgi havuzlarnda ksaca enformasyon ortamlarnda kaytl olarak bulunmaktadr. Eer rgt, yeni rnlerini tantc bir katalog oluturmaya gereksinim duymusa, o zaman rne ynelik enformasyonun kaytl olduu ad geen ortamlardan yararlanmas mmkndr. Hazr halde bulunan ve haritalanm enformasyon olarak da ifade edilebilen sz konusu ortamlardan hareketle rgt; hzl, kolay ve baarl bir rn tantm katalou oluturabilir veya buradaki enformasyonu ileyerek rgt iin rne ynelik yeni bir bilgi haline dntrebilir. Bilgi haritalamas yaparken nemli olan noktalardan birisi, haritalanacak bilginin analiz dzeyini belirlemektir. Bilgi; bireye, bir rgte veya blmne, rgtn rnne, rakibine, tedarikisine veya ikamesine ait olabilir. Bu yzden bilgi, analiz dzeyine gre farkl ilemlerden geerek haritalanmaktadr. Bu analiz dzeyini kukusuz ihtiyalar ve ncelikler belirlemektedir. Eer rgtn veya bir blmnn bilgi haritas karlacaksa, o rgte/blme ait enformasyon kaynaklar, kavramsal dizinleri (thesaurus), i ak emalar, rgt emas, yaps ve kltr iyi anlalmal ve analiz edilmelidir (Vail, 1999, s.18). Ancak rgtn imal ettii rnlere ynelik bir haritalama yaplacaksa, rnn prototipi, hangi srelerden geerek imal edildii, nasl kullanlmas gerektii, hangi pazara gnderilecei, imalat ncesinde yaplan mteri gereksinim ve beklenti anketleri, mteri memnuniyet anketleri ve rnn pazar blnm incelenmelidir. Sonu olarak rgtn her bir rnnn kaytl olduu enformasyon ortamlarndan hareketle, yeni bir rn katalounun kolay, hzl ve etkili bir ekilde nasl tasarlanabilecei veya tasarlanrken nelere dikkat edilmesi gerektii sorusu akla gelmektedir. Bu sorunun cevabn bulmak ve bilgi haritalamasyla ilgili yazna katk salamak amacyla grgl bir aratrma yaplmtr. nc blm bu grgl aratrmay kapsamaktadr.

NAK 09

77

rn Katalou Oluumunda Bilgi Haritalamas Tekniinin Kullanlmas ve Bir Firma rnei

NAK 09

Bilgi Haritalamasna Dayal rn Tantm Katalou Tasarm: Bir Firma rnei Bilgi haritalamas; rgt, alan, rgtleraras, rgt ierisinde birimleraras ve rgtn rn veya hizmetini analiz ederek yaplabilir. Bu almada, haritalama yapacak analiz birimi biliim sektrnde faaliyet gsteren bir rgtn rn erevesinde snrlandrlmtr. Aratrmann Yntemi ve Veri Toplama Teknii Bu aratrmada, biliim sektrnde faaliyet gsteren ve rn bilgi harititalamas yapan bir firma incelenmitir. Firmann rnlerine ynelik bilgi haritasnn anlalmas iin en uygun yntem olarak niteliksel aratrma seilmitir. Bilindii gibi bu aratrma yntemi sayesinde daha ussal ve derinlikli, aklanmayan aklayan, aranmayan bulan ve sezgi yoluyla daha fazla veriye ulalarak aratrmann deneyimlerinden de istifade edilerek temel verilere ulalmaktadr (Maanen, 1979, s.520). Verilerin toplanmas aamasnda, firma mterilerinden rn kullanm klavuzu ile ilgili ne tr ikyetlerin geldiini anlamak iin yar yaplandrlm bir grme formu hazrlanm ve firmann Pazarlama ve Sat Sonras Hizmetler blmnde alan iki uzman kiiyle derinlemesine bir grme yaplmtr. Ayrca, firmann imal ettii rnlere ynelik oluturduu kataloglardan tanesi belge analizi tekniiyle incelenmi; bu kataloglarda rnlerin enformasyonuna ynelik bir haritalama mantnn yer alp almadna da baklmtr. Son olarak mterilerden gelen ikayet formlarna gz atlm ve bu formlarda rn tantmlaryla ilgili ne tr aklamalarn veya ikayetlerin olduu saptanmtr. Konuyla ilgili grmeler sonucu elde edilen metinler okunurken, retilen bu metinlere dayal sylemlerin arkasnda sakl olan ve derin anlamlar tayan ilikilerin hangi noktalarda sklk gsterdii gz nnde tutulmutur. Ayrca, gerek anlatlarla, gerek eretilemelerle, gerek sembollerle, gerekse de sylemlerle grmecilerin hangi konular birbirleriyle ilikilendirdikleri ve bu ilikilendirmeye dayandrdklar olgular nasl anlattklar ortaya konulmutur. Verilerin toplanmas ve analizi aamasnda, rtk halde bulunan bu anlamlar bir sraya dizilerek ak hale getirilmitir. Bylece, almann arkasnda sakl olan anlamlarn ve aktrler tarafndan bu anlamlara atfedilen sylemlerin hangi balam erevesinde ortaya kt tespit edilmitir (Phillip & Hardy, 2002, s.60). Bu verilerin daha iyi analiz edilebilmesi iin aadaki sorular sorulmu ve bu sorulara yantlar bulunmutur: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Analiz yapmaya uygun en nemli metinler hangileridir? Gl aktrlerin rettikleri metinler nelerdir? Analiz yaplabilmesi iin metinler hangi sylemlere dayandrlmtr? Bu metinlerin uygulanabilirlii nedir? Bu metinlerden nasl rnekler kartlabilir? Seilmi metinler nasl analiz edilebilir? (Phillip ve Hardy, 2002, s.75).

Bulgular ve Yorum Aratrma esnasnda hem rn kataloglarnn ierisinden hem de yaplan grmelerden kimi yarglara varmak mmkndr. rnein, pazarlama ve teknik serviste alan bir kiinin mteriyle yapm olduu grmelerde .___ alm olduum rnn defterciinden hibir ey anlamadm, dili ok teknik, bunlar halkn anlayabilecei gibi yazarmsnz ltfen sylemi; veya .___ katalog hazrlanrken ok fazla ngilizce teknik terime gidilmi, o nedenle

78

Zekeriya BEBEK ve Mustafa SASAN

bir ey anlamayp sizi rahatsz ettim sylemleri aslnda bizi kataloun dili konusunda bir dzenlemeye gidilmesi gerektiine ynlendirmektedir. Ayrca yine mterilerin, yaplan grmeciden elde edilen bilgiler dorultusunda .___ keke bu kadar yaz yerine, rnn kurulumunu daha fazla ekillerle ve emalarla ifade etseydiniz; .___ ok metin var ve ben dikkatlice okumama ramen pek bir ey anlamadm, ne olur bu rnn yenisi iin bu anlatmlar grafik veya ekillerle yapnz demeleri, kataloglarda rnn tantm iin ar metin kullanmna gidilii grlmektedir. Son olarak grmeciden ve teknik katalogtan elde edilen veriler, kullanlan ar terminolojinin bir szlkle desteklenmesi gerektii kansna bizleri gtrmektedir. rnein bir mterinin .___bu kadar karmak dil iin ben bu kataloun arkasna bir szlk konulmasn bekliyordum szyle szkonusu iki departmanda alann .___mteriler genellikle bu tr karmak rnler iin kitapn arkasna aklamal szlk talep etmektedirler; .___ ok karmak terimleri, mterilere bir szlkle belirtmek gerekir aklamalar bu kany destekleyen verilerdir. Yukardaki aklamalardan hareketle, satn alnan bir rnden verim alamayan bir mterinin, rne ynelik problemin nerelerden kaynaklandn zmek iin bavurduu katalog veya kitapktan yeteri kadar verim alamad aka grlmektedir. stelik bu verimsizlik firmay da zaman ve maliyet kaybna uratmaktadr. Firma rnnn donanmsal hibir sorunu olmamasna ramen, problemi zebilmek iin bir personelini bu i iin grevlendirmesi, veya rnden verim alnabilmesi iin kimi masraflarda bulunmas (rnein kargo paras veya fazla mesai paras demesi) aslnda teknik katalogda bilgi haritalamasnn olmadna veya varsa bile bunun yetersizliine iaret etmektedir. zetle firmann rn katalouyla ilgili bilgi haritalamas yaplrken mteri ikayet formlarndan, grme yaplan iki alandan ve firmann tasarlad rn kataloundan elde edilen bulgular dorultusunda aadakileri sylemek mmkndr. Kataloglarda Kullanlacak Dilin Basit ve Anlalrl: Katalogda kullanlan dil ve anlatm, Trke olmasna ramen yeteri kadar anlalamamaktadr; nk kataloglarda terminolojik kavram karkl vardr. Bu nedenle metin halindeki yazlarn anlatm kolay ve anlalabilirlii en basit bir okuryazarn seviyesine gre hazrlanmaldr. stelik kataloa son hali, kullanlan dilin anlalabilirlii bir kii zerinde denendikten sonra verilmelidir. rn Tantmlarnn ema ve Grafiklerle Anlatlmas: Metin okumay sevmeyen ve grsel hafzas gl olan kullanclar iin her bir rn katalounda renkli ve ekillerle rn tantc ve kimi sorunlar giderebilecek grafikler olmaldr. Bunun iin rnn kullanmna ynelik muhtemel sorunlar belirlenmeli ve bunlarn hemen altna renkli ve grafikli ak emalar yerletirilmelidir. Bu emalar oluturulurken yine, okuryazarlk seviyesinin en alt dzeyine gre hazrlanmas gerektii unutulmamaldr. Terminolojik Kavramlarn Aklamal Szlkle Desteklenmesi: rn iin kullanlan kimi teknik terimler, genellikle o rn profesyonel olarak tamir eden veya tasarlayan uzmanlar ilgilendirir. Mteriler asndan ar ve anlalmas zor olan teknik terimler, rnn kullanmn zorlatrmaktan teye gitmemektedir. Bu nedenle,

NAK 09

79

rn Katalou Oluumunda Bilgi Haritalamas Tekniinin Kullanlmas ve Bir Firma rnei

NAK 09
80

olabildii kadar rn tantm kataloglarnda teknik terim kullanmndan uzak durulmal; kullanlacaksa da kataloun arkasnda bu terimlerin alfabetik srada ne anlama geldiini ve rnde ne ilevi yerine getirdiini ifade eden aklamal bir szlk oluturulmaldr. Sonu Herhangi bir firmadan aldmz yeni bir rn tanmaya almada anahtar role sahip tantm kataloglar anlalmad zaman, hem rnden elde edilecek verim dmektedir hem de mteri rn tanyabilmesi iin hayli zaman harcayacaktr. Bu zorluklarn ve yetersizliklerin stesinden gelinebilmesi iin bilgi odakl yeni rn tasarlayan rgtlerin, kataloglarn hazrlarken, bilgi haritalama tekniklerini kullanmalar gerekmektedir. Bu sayede, mteri memnuniyeti ve rn sat artacak ve firma gereksiz masraflardan kurtulacaktr. Bu almann iki temel snrll bulunmaktadr. Birincisi grl alanda yaplan aratrmann kapsamyla ilgilidir. alma tek bir firma ile deil; bilgi haritalama tekniini kullanan veya kullanmaya karar vermi baka imalat firmalaryla geniletilebilir. kincisi ise almann kavramsal erevesine iaret etmektedir. Her ne kadar bilgi haritalamasnn kavramsal erevesine deinilirken bilgi haritalamasnn analiz birminin birey, rgt, birim veya rgtler aras ilikiler odakl olduu sylense de, bu almada analiz birimi olarak rgtn rn seilmitir. Gelecekte yaplacak daha kapsaml grgl aratrmalara temel olabilecek nitelie sahip bu alma; sadece rn bilgi haritalamasna ynelik deil, genel olarak bir rgtn btn birimlerini veya rn/hizmetlerini kapsayacak ekilde geniletilebilir. Kaynaka
Bergeron, B. (2003). Essentials of knowledge management. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. Burt, S.R. (1992). Structural holes: the social structure of competition. Harvard University Press. Burt, S.R. (2005). Brokerage & closure. New York, Oxford University Press. Dalkir, K. (2005). Knowledge management in theory and practice. Amsterdam: Elsevier. Davenport, T. H. ve Prusak, L. (2001). Dnyasnda Bilgi Ynetimi: Kurulular ellerindeki bilgiyi nasl ynetirler?, Rota, stanbul. Ebener, S. [ve dier.] (2006). Knowledge mapping as a technique to support knowledge translation. Bulletin of the World Health Organization, 84, 636-642. Eppler, M (2002). Making knowledge visible through knowledge maps, (Der.) Holsapple, C.W., Handbook on Knowledge Management iinde (ss.189-206). Berlin: Springer, Eppler, M. Ve Burkhard, R.A. (2005). Knowledge visualization, Encyclopedia of Knowledge Management, Idea Group. Granovetter, M. (1973). Strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78, 1360-1380. Granovetter, M. (1983). The strength of weak ties: A network theory revisited. Sociological Theory, 1, 201-233. Granovetter, M. (1992). Economic Institutions as Social Constructions: A Framework for Analysis, Acta Sociologica, 35 (3), 3-11. Granovetter, M. ve (1992). The Sociology of economic life. San Fransisco: Westview Press. Huff, A.S. ve Jenkins. M. (Der.) (2002). Mapping strategic knowledge. London ; Thousand Oaks. California: SAGE.

Zekeriya BEBEK ve Mustafa SASAN

Maanen, J.V. (1979). Methods for organizational research: a preface. Administrative Science Quarterly, 24 (4), 520-538. Phillips, H. ve Hardy, C. (2002). Discourse Analysis: nvestigating Processes Of Social Construction. London: Sage Publication. Robertson, J. (2004). Developing a knowledge management strategy. KM Column, 2 Austos 2009 tarihinde http://www.steptwo.com.au/papers/kmc_kmstrategy adresinden eriildi. Sasan, M. ve Medeni, T. D. (2009). Geleneksel olmayan rgt yaplarnda bilgi haritalamas iin alternatif yol aray. Akademik Biliim09 Konferansnda sunulan bildiri. Sasan, M., Ycel, R. ve Szen, C. (2010). Kresel krizin almasnda alternatif bir yol: sosyal sermayede enformasyon edinimi ve kullanm kapasitesi. Bilgi Dnyas, 11(1), 140-154. Tiwana, A. (2000). The Knowledge Management Toolkit: Practical Techniques for Building Knowledge Management System, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall PTR. Uzzi, B. (1996). The Sources and consequences of embeddedness for the economic performance of organizations: the network effect, American Sociological Review, 61 (4), 674-698. Uzzi, B. (1999). Embeddedness in the making of financial capital: How social relations and networks benefit firms seeking financing, American Sociological Review, 481-505. Vail, E. (1999). Knowledge mapping: getting started with knowledge management, Information Systems Management, Fall. Wexler, M.N. 2001. The who, what and why knowledge mapping. Journal of Knowledge Management, 5 (3), 249-263. Zack, M.H. (1999). Developing a knowledge strategy. California Management Review, 41(3), 125-145.

NAK 09

81

NAK 09

Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

Sevin GLSEEN*, Necati DNMEZ** ve idem EROL*** z
Kurumlarda i srelerinin deiimi veya yeniden tasarm, i srelerinin ynetimi, i sreleri deiiminin ynetimi, ynetim uygulamalarnda belirli aralklarla ortaya kan farkl yaklamlardr. srelerinin deitirilmesi veya dntrlmesi abalarna, kurumlar etkisi altna alan kresel rekabete, ba dndrc teknolojik gelimelerin sunduu frsatlar yakalama arzusu ve gereine, belirsizlik ve ekonomik krizlere kar kurumlarn bir anlamda durumallar veya cevaplar olarak bakabiliriz. Varlmak istenen ama, kurum faaliyetlerinin ve krlln devamll ve rekabet stnldr. Bu da mteriyi hareket noktasnn bana almak ve onun iin bir fark (deer) meydana getirmekle olabilmektedir. ster maliyet drmeyi esas alan bir yol, isterse byme ve deer yaratmay ne alan bir yol izlensin; ister adna yeniden tasarm densin, ister yeniden yaplanma densin, bu sre zellikle balang aamasnda zor ve zaman alc olmaktadr. Ayrca her durum iin sonu veren belirli ve genelgeer bir zm de yoktur.

Hangi yaklam ve yol izlenirse izlensin, kurumun gelecei iin hayati bir nemi olan sre dnmnn, sadece sre sahiplerince deil, ilgili taraflarca benimsenmi olmas gerekir ki irdelenebilsin, alternatifler retilebilsin ve deerlendirilebilsin. Bu noktada Bilgi Ynetimi (BY)nin sihirli denei ne ihtiya duyulmaktadr. Bu bildiride BY, hem akademik adan hem de iletme ynetimi asndan tm ayrntlar ile ele alndktan sonra, BY nin gnmzn en nemli konularndan birisi olan i srelerinin deiiminde ve ynetiminde etkisi zerinde durulacaktr. Giri Sre deiimi veya sre yenileme, bir kavram olarak, iletmelerin rekabet koullarna uyabilmeleri ve mterilerine daha iyi, daha kaliteli, daha abuk ve daha ucuz hizmet sunabilmeleri iin, iletme bnyesindeki tm i yapma usul ve srelerinin kkl bir ekilde gzden geirilmesi ve yeniden yaplandrlmalarn ifade etmektedir. Mterilerin nem verdii maliyet, kalite ve zaman faktrleri srelerin ileme tarzndan dorudan etkilenecektir (Koel, 2005). letmeler, Srelerinin Yeniden Yaplandrlmasn (Business Process ReengineeringBPR), dier yeni kavramlar gibi, global rekabet ortamnda, mterilere daha iyi hizmet sunmay amalayan bir ynetim teknii olarak grmektedir. Bunun iin iletmenin srelerinde marjinal iyiletirmeler yerine kkl ve btncl deiiklikler hedeflemektedir.
* Do. Dr.;stanbul niversitesi Enformatik Blm,stanbul (gulsecen@istanbul.edu.tr) ** stanbul niversitesi Enformatik Blm, stanbul *** Ar. Gr.; stanbul niversitesi Enformatik Blm, stanbul (cigdems@istanbul.edu.tr)

82

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

Bu almada, ncelikle i srelerine genel olarak deinildikten sonra Bilgi Ynetimi (BY) konusu ile ilgili temel bilgiler verilecektir. Daha sonra, iki rnek yardm ile, i srelerinin deiimi konusu anlatlacaktr. Srelerinin Ynetimi letme, ak sistem zellii gsteren kurumsal bir yapdr. ekil 1de grld gibi, her kurumsal yap evresi ile bir iliki ierisindedir.

NAK 09

ekil 1: Sistem ve Unsurlar

letmelere sistem yaklam asndan bakldnda aadaki zellikleri ortaya kar (Koel, 2005): Girdisrekt ak dolaysyla iletmeler srekli olarak dengeli olmak durumundadr. Bu zellii dolaysyla iletmeler srekli olarak her iki d evredeki gelimeleri izlemek ve buna gre bu ak ile ilgili dzeltme ve deimeleri yapmak zorundadr. Girdisrekt ak, iletme sistemindeki eitli alt sistemler tarafndan salanr. Sistemin sre ksmnda, girdilerin ktlara dnmn salayan alt sistemler yer alr. Bunlarn banda retim alt sistemi gelir. Bunun yannda finansman, muhasebe, insan kaynaklar, AR-GE, Ynetim Bilgi Sistemi gibi alt sistemler vardr. Sreci, hammadde, enerji, bilgi ve bunun gibi girdileri rn veya hizmet gibi ktlara dntren faaliyetler dizisi eklinde tanmlayabiliriz. Kurumlar dikey olarak oluturulmu hiyerarik yaplardr. Sreler ise genellikle birden fazla departmandan kiilerin katlm ile alan yatay bir oluumdur. Kurumlarda ama srelerin etkili, verimli, dk maliyetle almasn salamaktr (Filiz, 2009; Koel, 2005). Sreler, retim sreleri (mteriye sunulacak rn fiziksel olarak reten) ve i sreleri (kurumun amalar ile ilgili sonularn alnmas iin izlenen, birbiri ile ilgili ilemler topluluu) olarak ikiye ayrlr. sreleri de kendi iinde Temel Sreler ve Destek Sreleri olarak iki byk gruba ayrlmaktadr. Bir kurum, srelerini belirlemeye temel srelerden balamal ve kurumun ne yapt ve ne yapmak istediine odaklanmaldr. Koel (2005)e gre genel bir snflama yapmak gerekirse sre yenilime almalarnn iki konuda risk tad sylenebilir. Birincisi fonksiyonel risk olarak adlandrlabilecek olan yanl sistem ve ilerin seilmesi, yetersiz tanmlama ve prosedrle, yetersiz bilgi ak sistem

83

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

ve teknolojisi kullanma gibi hususlar ieren risk faktrdr. Bu anlamdaki risk, nitelii itibariyle teknik bir karakter tamaktadr. Bu hususlarda yaplan hata ve yanllar, sre yenilemenin baarsn olumsuz olarak etkilemektedir. Politik risk grubu olarak adlandrlan ikinci risk grubu ise, st kademenin yetersiz destei, iletme iinde deiime gsterilen diren, bataki arzu ve hrsn zamanla kaybolmas gibi hususlar iermektedir. ou kez bu risk grubu almalar ve sonular daha fazla etkilemektedir. te yandan fonksiyonel riskin yksek olmas, politik risk derecesini de ykseltmektedir. Gerek fonksiyonel riski, gerekse politik riski tamamen ortadan kaldrmak mmkn olmasa da bunlar azaltmak iin uygulanacak zmlerden birisi etkin BY stratejisi oluturmaktr. Bu sayede hem bilgi ak salkl yrtlebilecek hem de yetersiz tanmlama ve prosedrlerin nne geilebilecektir. Fonksiyonel riskin azalmas, politik riskin de derecesini drecektir. Bilgi Ynetimi Bilgi Ynetiminin Tanm BY, ynetilmesi en kark olan soyut bir kavram; bilgiyi iermesinden dolay yllardr zerinde allan olduka derin bir konudur. Bu alanda alan birok aratrmac, almalarnda bu derinliin sadece birka ynne deinebilmektedir. Buckman (2004)a gre BY Amerikan retim ve Kalite Merkezi tarafndan, bilginin ortaya kmas ve deer yaratmas iin doru zamanda ve doru insana yaylmasn salamak amacyla sistematik yaklamlar olarak tanmlanmtr. Harrison ve Kessels (2004)e gre BY temel olarak rgt ortamnda srekli artan bilgi kapasitesini gncelleyen, oluan bilgileri ulalabilir klan, gerekli bilgiye ulamak iin gerekli olan ilemleri tanmlayan ve gerekli bilginin irket alanlaryla paylalmasn salayan bir disiplindir (ekil 2). BY; ekonomi, psikoloji ve enformasyon ynetimi gibi birok disipline dayanr. BYnin blmleri, insanlar, teknolojiyi ve sreleri ierir (Gl ve Sotirofski, 2006).

NAK 09

84

ekil 2: BYnin Yaps (Lee ve Hong, 2002)

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

BYnin i srelerine olumlu etkisi vardr. BYndeki ama, bir srece gerekeni yakalamak ve bilgi alanlarnn bu bilgiyi paylamalarna destek olmaktr (Gl ve Sotirofski, 2006) . Bilgi Ynetiminin Evreleri Bilgi ynetim sreleri, birok aratrmac tarafndan farkl ekillerde basamaklandrlmaktadr. rnein Davenport ve Vlpel (2001) bilgi ynetim srecini, bilginin yaratlmas, ele geirilip depolanmas, ayrntlandrlmas, datlmas, kullanm ve gzlenmesi ve tm bunlarn geri bildirimi olarak belirtmektedir. Gold ve di. (2001) ayn sreci bilginin elde edilmesi, dntrlmesi, uygulanmas ve korunmas olarak tanmlamaktadr. Yaplan literatr aratrmalarnda bilgi ynetim srecinin hemen hemen tm almalarda yaratma/elde etme, depolama/gelitirme, uygulama (application) ve koruma olmak zere drt aamal bir at zerine kurulduu grlmektedir. Bu almada ise gncel yaynlardan biri olan Gupta ve di. (2008) nin bilgi ynetim sreci gz nne alnmtr.
Tablo 1: Bilgi Ynetim Sreci Modeli (Gupta ve dierleri, 2008)

NAK 09

Elde Etme Uzmanlk Alan Ad Model I Kurallar Mlkiyet Anlamalar Veri Kaynaklar Harici Kaynaklar ve Biimler

Ayrntlandrma Veri Temizleme Metadata Taglama Kavram Formlasyon Bilgi (Information) Entegrasyon Ontoloji Taksonomi Bilgi (Knowledge)

Depolama / Geri Alma Depolama ve Indeksleme Bilgi Kavram Tabanl Geri Alma Yazar Tarafndan Geri Alma erik Tehditler Bilgi (Knowledge)

Datma Intranetler ve Internet Bilgi (Knowledge) Portallar XML Aktif yelikler Tartma Gruplar

Tantm Dinamik Kullanc Profilleri Balantlar Bilgi (Knowledge) Yaratlmas, Gncellenmesi, Aklanmas Depolanmas Bilgi Kayna birlii

Bilgi Ynetiminin Dnm Bilgi, srelerdeki bilgi (Explicit knowledge) ve insanlardaki bilgi (Tacit knowledge) olmak zere iki balk altnda incelenebilir. Biimsel bilgi olarak da ifade edilen srelerdeki bilgi, biimsel modeller, dokmanlar, kurallar, prosedrler ve veri tabanlarnda yer alabilen ve somut biimde ifade edilebilen yazl bilgidir (Taylor, 2002). Biimsel bilgi, patentler, prosedrler, uygulamalar ve renilmi deneyimleri kapsamaktadr. Kesin olarak ifade edilen veya kayt altna alnabilen bilgiyi veri tabanlar ve dokmanlarda tutmak ve saklamak nispeten kolaydr. Srelerdeki bilgi (ak bilgi) yksek dzeyde bir doruluk derecesiyle paylalmaktadr (zgener,2002). Biimsel olmayan bilgi olarak da literatrde kullanlan insandaki bilgi, insanlarn zihinlerinde sakl olan, deneyimler ve renmenin derinliklerinde kklerini bulan knowhow zenginliidir. nsandaki bilgi (rtk bilgi), bireye zg ve bireyle birlikte hareket eden, onun inan, perspektif ve deerleriyle ilgili olan kiisel bilgidir. Anlalmas ve ulalmas ok

85

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

NAK 09

g olan insandaki bilgi, zihinsel modeller, deneyim ve beceriler olarak insanlarda bulunur (Vail, 1999). ou kez bakalar tarafndan bilinmemekte ve hatta ou insan sahip olduu bilginin bakalar asndan deerinin faknda olamamaktadr. Bu nedenle aka ifade edilmesi ve bir araya getirilmesi glemektedir (zgener,2002).
Tablo 2: Bilginin Dnm (Gupta ve di., 2008)

rtk Bilgi rtk Bilgi Sosyalleme (Deneyimsel Bilgi) Bakalarndan dorudan yeni bilgi alm selleme (Operasyonel Bilgi) rnein yaparak renmek; kendi deneyimlerine ait bilgileri zmsemek

Ak Bilgi Dsallama (Kavramsal Bilgi) Diyalog aracl ile somut formlara bilginin eklenmesi Birleme (Sistematik Bilgi) Veritaban ya da belgelerde bulunan farkl biimlerdeki ak bilginin birletirilmesi

Ak Bilgi

Bilgiyi ak ve rtk biimde iki farkl adan ele alan organizasyonlar, bilgi retimi konusunu drt temel model zerinde deerlendirmektedirler (Odaba, 2003): a. rtk bilgiden rtk bilgiye: Bu, rtk bilginin bir bakasna rtk bir biimde aktarlmas seklinde ifade edilmektedir. Tam olarak ustarak ilikisi ile aklanan bu modelde, deneyimler gzlem ve taklit yolu ile kazanlr. rnein, bir ann yannda duran ran edindii bilgileri yalnzca gzlem ve taklit yolu ile kazanmasdr. Usta ve rak arasnda tam anlamyla bir bilgi alverii bulunmaz, bilgi aktarm gzlem yoluyla salanr. b. Ak bilgiden ak bilgiye: Kaytl herhangi bir bilginin baka bir biimde kaydedilmesidir. rnein, organizasyonlarda ayn konuda yaplan farkl almalarn bir araya getirilerek yeniden yazlmasdr. Baka bir ifade ile bu model, birok farkl kaynaktan salanan enformasyonun sentezini yapmaktr. c. rtk bilgiden ak bilgiye: rtk bilgininin aklanmas, ifade edilmesi ve kaydedilmesi anlamna gelen bir modeldir. O gne kadar gzlem ve taklit yolu ile aktarlan is deneyimlerinin ifade edilerek kaytl bir metne dntrlmesi rtk bilginin ak bilgi haline gelmesidir. naat teknisyenlerinin geleneksel yntemlerle ustalarndan rendikleri bilgileri kaydederek yazl bir metne dntrmesi bu modele rnek olarak gsterilebilir. d. Ak bilgiden rtk bilgiye: Ak bilgi firmann btn iinde paylaldka, dier i grenler o bilgiyi iselletirmeye, yani kendi rtk bilgilerini geniletmek, yaymak ve yeniden biimlendirmek iin kullanmaya balar. Kaytl bilgilerden edinilen deneyimlerin bir sonraki nesile sistematize edilmeden, dank olarak aktarlmas

86

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

veya sz konusu bilgilerin bir bakas tarafndan gzlem yoluyla alnmas bu modele rnek olarak gsterilebilir. Bilgi reten kurumda, bu modellerin drd de dinamik bir etkileim iinde, bir tr bilgi sarmal oluturur. rtk bilgi zihinsel modelleri ve inanlar ierdii iin, rtk bilgiden ak bilgiye gemek gerekte bir kimsenin dnyann nasl olduu ve nasl olmas gerektii konusundaki vizyonunu aklama srecidir. alanlar yeni bilgi rettiklerinde, kendilerini ve kurumu yeniden retmi olurlar (Nonaka, 1999). Bilgi Ynetiminin Sreleriyle likisi 2000li yllarda bilgi paylam kltr, teebbs entegrasyonu ve dnsel sermaye nem kazanmaya balaynca, BY de birletirici kurum hedefi olarak belirmeye balar. BYnin, onu gl klan, 24 zorlayc srcs vardr ve bunlar aadaki kategorilerde toplanmtr (Tiwana, 2003): 1. 2. 3. 4. 5. 6. Bilgi merkezli srcler Teknoloji srcleri Kurum yapsn temel alan srcler Personel srcleri Sre odakl srcler ktisadi srcler Durmadan tekrarlanan (mkerrer) ve ou zaman da pahal hatalarn engellenmesi gerei Gereksiz yere yeniden kefetmenin nne geilmesi Gelecei sezen isabetli ngrlere duyulan ihtiya Rekabet artlarndaki deiikliklere cevap verebilme gerei ou durumda olduu gibi, insanlar bilgilerini paylamyorsa bu istemediklerinden deil, bunu neden yapacaklarn, nasl yapacaklarn ve ne zaman yapacaklarn bilmemelerinden kaynaklanmaktadr (Seeman, 1999). Bilgi Ynetim Modelleri Aktan ve Vural (2004) a gre BY, Polanyi (1997)nin orijinal bilgi snflandrmas (ak bilgi ve rtk bilgi) gz nnde bulundurularak drt farkl kategori altnda ele alnabilir: dinamik, sisteme ynelik, insana ynelik ve pasif (ekil 3). ekilde ak bilgiye ynelik hat, ak bilgiye kolayca erimek ve kullanmak iin bir kiinin ihtiya duyduu organizasyonel bilginin kodlanma ve depolanma derecesini gsterirken zgn bilgiye ynelik hat, kiisel ilikiler yoluyla organizasyonel bilginin elde edilmesi ve paylalmasn ifade etmektedir (Choi ve Lee, 2003). Pasif trde BY ne sahip olan firmalar BY ile hemen hemen hi ilgilenmezler. Bu tip firmalar sistematik bir erevede ynetilmezler ve bilginin ynetilmesinde organizasyonel yap, kltr ya da bilgi teknolojileri kullanlmaz. Bilgiden yararlanlmayan bu ynetim tarz ile firmalarn verimliliklerini artrmalar son derece zordur. Sisteme ynelik bilgi ynetim

NAK 09

Sre odakl srcler yle sralanabilir:

87

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

tarzna sahip olan firmalar bilginin kodlanmas ve yeniden kullanlmasna nem verirler. Gelimi bilgi teknolojileri yoluyla bilginin kodlanmasnda baar salayarak bilgiye eriim ve bilginin kullanmndaki karmakl azaltabilirler. Bu ynetim tarznda mterilere daha hzl bir biimde reaksiyon verme ve bilgi muamelelerini daha dk maliyetlerle gerekletirmek mmkndr. Bilgi, nceden hazrlanan prosedrler, kodlar ve elkitaplar yoluyla ynetilir ve paylalr. Bu ekilde kodlanan bilgi yeniden kullanlarak lek ekonomilerinden yararlanlabilir ve rgtsel etkinlik artrlabilir

NAK 09

ekil 3: BY Trleri (Aktan ve Vural, 2004 ten alnmtr)

Srelerinin Deiimi Tanm ve Aklamalar Farkl dnemlerde, ynetim alannda, farkl dnce ve teknikler n plana kmaktadr. Ynetim alannda ortaya konan dnceler, 1980lerden itibaren ise i srelerine odaklanmtr. 1980lerde daha ziyade Toplam Kalite Ynetimi (TKY- TQM) n planda iken Blm 1 de de vurguland gibi 1990larda BPR tartmalarn merkezinde yer almtr. srelerinin gelitirilmesi ve ynetimi fikri ncelikle kalite veya srekli gelitirme literatrnden gelmektedir. Aslnda bu dnce de Frederick Taylora kadar uzanan endstri mhendisliinin sre kavramn deitirmiti (Davenport, 1999). TKY, i srelerinin iyiletirilmesini esas almaktadr; oysa BPR, bir spektrum ierisinde keskinlii farkllaan anlaylar arasnda- farkllklar olsa da -temelde i srelerinin deiimini esas almaktadr. Davenport (1999) a gre bu spektrumun bir ucunda boyutu ne olursa olsun deiim iaret edilirken dier uta uzun dnemli dnm yer almaktadr. Grover ve di. (1993) ne gre i srelerinin yeniden tasarm veya yaplandrlmas anlamnda deiim, klasik biimiyle yle tanmlanmaktadr: Kritik baar llerinde arpc gelimelere ulamak iin i srelerinin kkten zmleme ve radikal biimde yeniden tasarm. Bu tanm ayrtracak olursak u vurgular ortaya kmaktadr (Grover ve Malhotra, 1997): Radikal veya en azndan ok nemli deiim Temel zmleme birimi departmanlar veya fonksiyonel alanlar deil, i sreleridir Ana hedeflere veya arpc baar geliimine eriilmeye allr BT bu deiimin kritik yardmcsdr

88

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

Sreleri Deiiminin TKY ile Karlatrlmas TKY veya srekli iyiletirme, ucu ak bir zaman dilimi iinde i srelerinde artarak sren iyiletirmeleri vurgulayan program veya giriimleri ifade etmektedir. Aksine, Blm1 de de vurguland gibi i srelerinin yeniden tasarm veya sre icad diye de anlan yeniden yaplanma, belli bir zaman diliminde i srelerinin radikal biimde yeniden tasarlanmas veya iyiletirilmesine varmak isteyen ayrk giriimleri ifade eder. Bu iki yaklam arasndaki fark aadaki tabloda ifade edilmektedir (Davenport, 1993).
Tablo 3: Srekli yiletirme (TKY) karsnda Sre Deiimi (BPR)

NAK 09

yiletirme Deiim Dzeyi Balang Noktas Deiim Skl Gereken Zaman Katlm Tipik Yaylma Risk ncelikli Kolaylatrc/ Yardmc Sre Deiiminin Mant Artarak giden Mevcut sreler Bir kere / Srekli Ksa Yukardan aaya Dar, ilev iinde Orta statistiksel Kontrol

Deiim Radikal Beyaz sayfa Bir kere Uzun Aadan yukarya Geni, apraz ilevler arasnda Yksek Bilgi Teknolojisi

Sre bak, rgt yatay grr. Her iki ucunda da mteri vardr. Sre deiimi bu yatay bak; sre, sre sahiplii, ekipler, yetkilendirme ve hiyerarik yapnn ne karlmamas nosyonunu vurgulayarak yanstr. Sre / Mteri Odakllk Her sre, rgt asndan ierde veya darda bir mteriye sahiptir. Srece odaklanp insan mteri asndan nemli srelerden sorumlu klnca, rgt, karkl ve ilevleraras alt optimizasyonu drr ve mteriye cevapll, sorumluluk ve toplam sre baarmn artrr. Yetkilendirme Karar verme, iin yrtlmesinden ayr bir ilev olmak yerine iin bir paras haline gelir ve daha eitimli ve becerili i gc yetkilendirilmi bir ortamdan zevk alr. Byle bir yetkilendirme onay gecikmelerini nler, gerekli sreleri sktrr, mteri hizmetlerini gelitirir.

89

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

NAK 09

Etkileim rgtn dikey yapdan sre esasl yapya dnmn tamamlamak, mevcut srelerin radikal ekilde gzden geirilmesini gerektirir. Bu ise, tepe ynetimin kararl destei yannda ok ciddi bir deiim ynetimi de ister. Sre Deiimi Nasl Gerekletirilir? Sre deiimi, bir deiim ynetimi olduu kadar etkin bir proje ynetimini de gerektirmektedir. Ayn zamanda, geleneksel ak iinde bir birey veya grubun tek bana yrtyor olduu blm esasl biok ilevi kapsar (Grover ve Malhotra, 1997). ster maliyet drmeyi esas alan bir yol izlensin isterse byme ve deer yaratmn ne alan bir yol izlensin, ister adna yeniden tasarm densin, ister yeniden yaplanma densin, zellikle balang aamasnda zor ve zaman alc olmaktadr. Ayrca her durumda alan, belirli ve genel-geer bir zm de yoktur. Bu yaklamlar, o andaki rekabet ortamnn da etkisi ile, evrimsel veya devrimsel bir tarza brnm olabilmektedir. Baz yaklamlar yukardan aaya, bazlar aadan yukarya, bazlar da karma veya ardk ekilde ikisi bir arada bir uygulama izgisi izleyebilmektedir. Bir ksm yaklam, baarmda atlm esas alrken bir ksm adm adm iyiletirmeyi nemsemektedir. Davenport ve Short (1990) Sre Deiimi iin 5 adml bir yaklam nermektedir: letme vizyonu ve sre hedeflerini Olutur: Maliyet Drme, Sre Ksaltma, kt Kalitesini iyiletirme gibi belirli i hedeflerini iaret eden iletme vizyonu tarafndan ortaya srlr. Yeniden Tasarlanacak Sreleri Tanmla: Baz iletmeler ok nemli ve genelde dier srelerle karkla yol aan srelere odaklanrken bazlar tmn ele alp yeniden tasarlanma bakmndan ncelik sralamasna gre ne kan srelere odaklanrlar. Mevcut sreleri kavra ve l: Eski yanllar tekrarlamamak ve gelecekteki iyiletirmelere zemin oluturmak iin. Bilgi Teknolojisi (IT: Information Technology) seviyelerini tanmla: BT yeteneklerinin farkndalk sre tasarmn etkiler. Yeni srecin prototipini Tasarla ve Olutur: Gerek tasarm sre deiimi sonunda ortaya kyor olmamaldr. Baarl yinelemelerle bir prototip olarak grlebilmelidir. Bylece sre deiimi katlm ve mteri memnuniyetiyle birlikte ilerlemi olur. Kritik baar faktr tepe ynetimin destei, ilgili gruplarn katlm, teknik ve beeri faktrlerin gzetimi ile etkin bir proje ve deiim ynetimidir (Grover ve Malhotra, 1997). srelerinin deitirilmesi veya dntrlmesi abalarna, firmalar etkisi altna alan kresel rekabete, badndrc teknolojik gelimelerin sunduu frsatlar yakalama arzusu ve gereine, belirsizlik ve ekonomik krizlere kar iletmelerin bir anlamda durumallar veya cevaplar olarak bakabiliriz. Neticede varlmak istenen ama iletme faaliyetlerinin ve krllun devamll ve rekabet stnldr. Bu da mteriyi hareket noktasnn bana almak ve onun iin bir fark (deer) meydana getirmekle olur.

90

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

Bilgi Ynetimi ve Srelerinin Deiimiyle Etkileimi Hangi yaklam ve yol izlenirse izlensin, firmann gelecei iin hayati bir nemi olan sre dnmnde, firma i srelerinin sadece sre sahiplerince deil ilgili btn taraflarca ok iyi kavranlm olmas lazmdr ki irdelenebilsin, alternatifler retilebilsin ve deerlendirilebilsin. Bu durum, almann baarsn dorudan etkileyecektir. Bylece, renme, bilginin edinilmesi veya oluturulmas, paylam ve saklanmas ve bunun gibi nemli ilevler, yani BY ne kmaktadr. Bilgi ynetiminin baars iin gereklilikler ve bunlarn yerine getirilmesi de, insana ynelik taraf da dnlrse, yine etrefil bir konu olarak iletme ynetimlerinin karsna kmaktadr. BY, Sreleri Deiimi ile, deiim admlarnda ad aka zikredilmiyor olduu durumlarda dahi sk bir etkileim iindedir. Bilgi Ynetimi, iletme hayatnda dier sreleri besleyen bir sretir. Bu sreci iletmenin dier srelerinden ayr bir yere koyma ansmz yoktur; o i srecinin kendi gerei gibi yer alr. Bunu, konuyla ilgili literatrde yer alan iki rnei tekrar gzden geirirken daha yakndan kavramak mmkn olacaktr. rnek 1: Progressive Sigorta ABDde Ohioda kurulu bir kasko firmas olan Progressive Sigorta, cirosunu, 1991 ylnda yaklak 1. 3 milyar dolar iken, 2002de 9.5 milyar dolara(ABD) ykseltmitir. Bu on yl iinde hangi stratejiyi izleyerek yedi kat bymeyi salamtr? Rakiplerinden stn bir operasyon gc sergileyerek! Rakiplerinden daha dk fiyat ve daha iyi hizmet sunarak mterileri kapmtr; Onu hem daha uygun fiyata hem daha iyi hizmete kavuturan ise, sre yenilii yani i yapmann yeni bir yolunu bulmak ve uygulamak olmutur. Progressive, riski yksek mterilere odaklanmt; nk bu alan, daha yksek kar brakacak ekilde fiyatlandrlabilmekteydi. Fakat sigorta firmalar, 1990 ncesinde, byk firmalar bu alana girmi ve fiyatlandrmay emle etmilerdir diye dnmekteydiler. Bu alanda, byk firmalarla ayn seviyede bir oyunla rekabet etme imkanlar olmadn farkeden Progressive yneticileri, oyunun kurallarn deitirmeye karar verdiler. Hasar talep srecinin kendi maliyetlerini drebileceini ve bylece mteri memnuniyeti ve kalcln destekleyeceini grdler. Hemen Cevap diye adllandrdklar bir yntemle hasar taleplerini yrtmeye baladlar. Bir mteri gnn 24 saatinde Progressive temsilcisine telefonla eriebilir ve temsilci, bir eksperin arac grmesini programlar. Bir experin arac grme sresini 7-10 gnden 9 saate drmeyi hedeflemilerdi. Eksper, sadece arac incelemekle kalmyor, tahmini bir hasar bedeli de hesaplyor ve hatta mmknse annda ek de yazyordu. Bu yntem hem metiriyi memnun etmekteydi hem de ksalan ilem sresi dolaysyla maliyet d salamaktayd. Bu arada firma, bir kasko adaynn risk profilini hesaplamak iin daha farkl bir yol bulmutu. Adayn kredi derecesinin iyi olduunu anladnda, firma, bavuru srecini deitiriyordu. Adayn kredi notunu ilgili kredi kurumundan renen firma, bu notu dorudan hesaba katsay olarak katyordu. Doru fiyatlandrma polie karlarn artrmaya balad.

NAK 09

91

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

Zamanla yeni bir yol daha bulundu. Temsilci, hasar talebini alr almaz eksper ayarlamaya gemeden nce, mteriye, iki saat iinde hangi eksperin olay yerine gideceini bildirme taahhdnde bulunmaya balad. Bu iki saat, temsilciye o kazaya uygun eksperi bulma frsat veriyor ve bylece acemi eksperlerin deneyimlerini aan bir kaza ile kar karya kalmalarn nlemi oluyordu. Yeni sreler rakip firmalar tarafndan renilip taklit edilmeye balandnda artk bir rekabet stnl gesi olmaktan kmaktadr. Bu yzden, yenilik peinde kou, srekli bir abadr. Progessive de yeniliklere devam etti ve hasar talep sreci iin Odac Yaklam ad altnda, yeni bir uygulama izlemeye balad,. Kazazede arabasn Progressivein ilgili mekanna brakyor ve Progressive aracn tamiri sorumluluunu stleniyor oldu. Gerek Hasar talep srecine gerekse fiyatlandrma srecine dair derin bilgi olmadan bir deiim fikri de farkl bir sre fikri de ortaya kamazd phesiz. Aslnda, deiim nerilerinin baarl olma ihtimalini, salt bu alt srelere dair deil, btn srece dair derin bilgi de phesiz artrmaktadr (Hammer, 2004; Mahoney, 1997). rnek 2: Inside IBM rnei 1960 ve 1970erde ana bilgisayar pazarndaki hakim konumu, IBMe, istikrarl bir gelir ak temin ediyordu. 1980li yllardan itibaren orta ve kk boy bilgisayarlarn ortaya kmas ile birlikte rekabet kzt; maliyet, mterilerin kararlarnda nemli bir faktr olarak etkili olmaya balad. IBM, 1990lara doru, blge esasl bir sat organizasyonuna gemiti. Byle bir yaplanma sonucunda mteri hizmet ve desteinde ok ciddi aksamalar yaanmaya balam, ikayetler ve kopular ba gstermiti. IBMin pazar pay 1986dan 1992e kadar %30 dan %19 a dmt (burada, %1 lik bir dilimin 3 milyon ABD dolarna tekabl ettiini belirtmekte yarar var). Bu de karlk olarak IBM, mteri ihtiyalarn anlamaya ve karlamaya gitmek yerine, mteri hizmetleri birimindeki alan saysn ve mteri destek seviyesini drme yoluna gitmi, sonuta, mteri kayplar yaanmaya balamt. 1994 sonlarna doru, kurum strateji yneticilerinden biri, bu pazar pay d ve mteri kayb sorununun zerine gitmekle grevlendirildi. Bu ynetici, apraz ilevlerden (sistem gelitirme, rn gelitirme, pazarlama ve dier ilevlerden) temsilciler ile birlikte bir sreli ibirlii ekibi kurdu. birlii ekibi, temelde iki nemli glkle ile kar karya idi: Bunlardan birincisi, bilgi kaynaklarn kolaylkla edinip mteri bilgisi ile btnletirebilmek ve bilgiyi, mteri ilikilerini gelitirme ve destekleme iin hazr ve eriilebilir klmak zere teknolojinin nasl kullanlaca idi. kinci glk ise mterileri ve IBMin kendisini Bu yeni uygulama ve gerekte performans gelitirme konusunda ikna etmekti. birlii ekibi, Inside IBM adyla, elektronik sistem uygulamasna dayanan bir Mteri likileri Ynetimi (CRM : customer relationship management) projesi balatt. Ekip, Bilgi Teknolojisi (IT : Information Technology) kaynaklarn - zellikle Internet ve Intraneti - MY destei iin nasl kaldralayabileceinin zerine eildi . Ayrca, kendi sektrlerinde MY konusunda baarl uygulamalar ortaya koymu, alma sahalar farkl firmalar inceleyerek onlarn deneyimlerinden de yararlanmak istedi. Bylece nce kendi bnyesinde farkl blm

NAK 09
92

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

veya ilevlerdeki bilgiyi dierleriyle, bir merkez etrafna ekecek ekilde paylama srd. Sonra da d (external) kaynaklardan bilgi edinmeye giriti. Inside IBM, mteriye IBM tarafndaki verileri, IBMe de mteri tarafndaki gerekli verileri at. Mteri IBMe balandnda rn bilgileri, sipari ilemleri, eitim hizmetleri, i ortaklarna balant vs yannda ses, veri, grnt ve video ile desteklenmi olarak bilgi tabanna eriim imkan buluyordu. IBM ise mterinin hem profil verilerine hem de sistem verilerine ulayordu. Mteri IBMe her balandnda mteri makinasna bir applet ykleniyor ve diagnostik verilerini (makine ve model bilgileri, donanm, network ve yazlm konfigrasyonu, sistem performans vb) IBMe geiyordu. Mteri, sistemle etkileime her geiinde profil verileri (firma ve endstri demografileri, irtibat noktas, yetkilendirme verileri ve rn bilgileri) gncelleniyordu. Bu ekilde de mteri ve tedarikinin bilgi tabanlarn, birbirleriyle, teknoloji esasl zm sayesinde paylamalar szkonusu oluyordu. Mteri tarafndan ekilen sistem bilgileri ayn zamanda rn gelitirme blmne de iletilebiliyor, gerektiinde ve bylece zel konfigrasyon ile ilgili problemler yeni rn tasarmlar iin gerekli geri beslemeyi salam oluyordu. Buna, Uzaktan Teknik Yardm ve Bilgi A (RETAIN: Remote Technical Assistance and Information Network) adn verdiler. Birok mteriden gelen konfigrasyon, performans ve problem verileri zerinde sofistike veri madencilii tekniklerini de kullanarak, RETAIN, ilgili uzmanlara, problemleri olumadan tahmin edebilme yetenei de sunmaktayd. Elinde mteri profil verileri, halihazrda kulland sistemle ilgili tehis verileri ve bunlara dnk zmler bulunan IBM uzman, ksa zamanda, mteriye danmanlk verebilir duruma gelmekteydi. Inside IBM, bilgi toplama ve bunlar birden ok muhatapla anlaml bir balam ierisinde paylatrma imkn sunmakta, bu haliyle Bilgi Ynetimi ve Mteri likileri Ynetimi srelerini ok baarl bir ekilde birletirmi olmaktayd. Bu pilot giriim, devamnda, tm kurumda, bugnk adyla e-servicese gtren bir standart olarak yrrle sokulmutur. (Massey ve di., 2001). Sonular ve Yorum Gerek literatre gerekse bu almada sunulan rneklere bakldnda, srelerin yeniden dzenlenmesi anlamna gelen sre deiimi veya sre yenileme, mevcut durumun iyiletirilmesi ve dzeltilmesi almas deildir. Sre yenileme, yerlemi fikir ve uygulamalar tamamen reddeden, her eye yeniden balamay hedefleyen bir almadr. Bu nedenle sre yenileme radikal deiim ngren bir ynetim kavram olarak ele alnmaktadr. Sre yenileme almalarnn balca u safhalardan olumaktadr: mevcut srelerin ve bunlarn iindeki ilerin dkmnn yaplmas; her i ve srecin teker teker ele alnarak, bunlarn iletmenin deer yaratma fonksiyonuna ne derecede ve nasl katkda bulunulduunun belirlenmesi; katks dk veya hi olmayan sreler veya ilerin elimine edilmesi; dier iler ve srelerin mteri isteklerine en abuk cevap verecek tarzda yeniden dzenlenmesi ve gerekirse birletirilmesi, bylece yeni sreler oluturulmu olur. Btn bu safhalarn gerekletirilmesi srasnda, bir alma lideri koordinasyonunda, personelin de bu almalara katlmas salanr. Bylece, kurumun sre yenileme ile oluan

NAK 09

93

 Srelerinin Deiiminde Bilgi Ynetiminin Sihirli Gc

NAK 09
94

vizyonunun gerektirdii kltrel ve davransal bekleyiler konusunda alanlarla srekli iletiim halinde olunmas salanr ve BYnin en nemli bileenlerinden birisi olan bilgi paylam gereklemi olur. srelerinin BYnin esaslar gzetilmeden ynetildii bir ortamda, her tr deiim projesi baarszlkla sonulanr veya beklenen faydalar tam olarak gerekletirilemez. Kaynaka
Aktan, C. C. ve Vural, .Y. (2004). Bilgi ynetimi ve bilgi sistemleri, Ankara:izgi Kitabevi. Armistead, C., (1999). Knowledge management and process performance. Journal of Knowledge Management, 3 (2), 143-154. Filiz, A. (2009). 15.07.2009 tarihinde http://www.bilgiyonetimi.org/cm/ adresinden eriildi. Beijerse, R. P. (1999). Questions in knowledge management: defining and conceptualising a phenomenon. Journal of Knowledge Management, 3 (2), 94- 109. Buckman, R. (2004). Building a Knowledge driven organization. U.S.A.:McGraw-Hill Companies Pub. Cottam, H., Shadbolt, N., Milton, N. (1998). Acquiring knowledge for business process re-engineering. AAAI Technical Report WS-98-13. Davenport, T. H., ve Vlpel, S. C. (2001). The Rise of knowledge towards attention management. Journal of Knowledge Management, 5 (3), 212-221. Davenport, T.H. ve Short, J.E. (1990). The New industrial engineering: nformation technology and business process redesign. Sloan Management Review, 11-27. Davenport, T.H., (1993). Process nnovation: reengineering work through nformation technology. Boston: Harvard Business School Press. Davenport, T.H. (1999). Business process reengineering: ts past, present, and possible future. Harvard Business Review. Davenport, T.H. ve Stoddard, D.B, (1994). Reengineering: business change of mythic proportions?. MIS Quarterly. Derviolu, H.G. (2004). Stratejik bilgi ynetimi. stanbul: Dbank Kitaplar Drew, S. (1999). Building knowledge management into strategy: making sense of a new perspective. Long Range Planning, 32 (1), 130-136. Gold, A.H., Malhotra, A. ve Segars, A.H. (2001). Knowledge management: an organizational capabilities perspectives. Journal of Management Information Systems, 8(1), 185-214. Grover, V., Malhotra, M.K. (1997). Business process reengineering: a tutorial on the concept, evolution, method, technology and application. Journal of Operations Management, 15, 193-213. Grover, V., Teng, J.T.C., Fiedler, K.D. (1993). Information technology enabled business process redesign: an integrated planning framework. Omega, 21 (4), 433-447. Gupta, J. N.D., Sharma, S. K., ve Hsu, J. (2008). An Overview of knowledge management. Jennex M.E. (Ed.), Knowledge Management: Concepts, Methodologies, Tools, and Applications iinde. USA: Information Science Reference. Gl, N. ve Sotirofski, K. (2006). BY. Trk Eitim Bilimleri Dergisi, 4(4), 351-371. Hammer, M. (1990). Reengineering work: dont automate, obliterate, Harvard Business Review. Hammer, M. (2004). Deep Change: How operational nnovation can transform your company, Harvard Business Review.

Sevin GLSEEN, Necati DNMEZ ve idem EROL

Hammer, M., Leonard, D. ve Davenport, T.H. (2004). Why dont we know more about knowledge?. MIT Sloan Management Review. Harrison, R. ve Kessels, J. (2004). Human resource development in a knowledge economy. New York: Palgrave Macmillan Pub. Kettinger, W.J. ve Grover, V. (1995). Toward a theory of business process change management. Journal of Management Information System. 12 (1), 9-30. Koel, T. (2005). letme yneticilii: ynetim ve organizasyon, organizasyonlarda davran, klasikmodern-ada ve gncel yaklamlar. stanbul: Arkan Basm Yayn Datm. Lee, S. M. ve Hong, S. (2002). An enterprise-wide knowledge management system infrastructure. Industrial Management & Data Systems, 102 (1), 17-25. Mahoney, A.I. (1997). Reengineering for results. Association Management, 49(8), 133-138 Malhotra, Y. (1998). Business process redesign: an overview. IEEE Engineering Management Review, 26(3), 27-31. Massey, A.P., Mitzi, V.R. ve Montoya-Weiss, M.M. (2005). Enhancing performance through knowledge management: a holistic framework. International Journal of Knowledge Management, 1 (4), 2241. Massey, A.P., Montoya-Weiss, M.M. ve Holcom, K. (2001). Re-engineering the customer relationship: leveraging knowledge assets at IBM. Decision Support Systems, 32, 155170. McAdam, R. (2000). Developing reengineering based change: the contribution from knowledge management. Strategic Change,9(6), 363-377. Nonaka, I. (1991). The Knowledge-creating company. Harvard Business Review. Nonaka, I. (1999). Bilgi yaratan irket. Gndz Bulut (ev.). Bilgi Ynetimi iinde (29-50). ev. Gndz Bulut. Ankara: Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas. Odaba, H. (2003). Kurumsal bilgi ynetimi. Stradigma.com, 10, 1-9, ONeill P. ve Sohal, A. S. (1999). Business process reengineering a review of recent literature. Technovation, 19 (9), 571-581. zgener, . (2002). Global lekte deer yaratan BY stratejileri. 28 Temmuz 2009 tarihinde http:// www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=146 adresinden eriildi. Seeman, P. (1999). A Prescription for knowledge management: what Hoffmann-LaRoches case can teach others, Perspectives on Business Innovation Journal 1, 26-33. Small, C. T. ve Sage, A.P. (2005). Knowledge management and knowledge sharing: a review, Information Knowledge Systems Management, 5 (2005/2006), 153-169. Ta, K. (2007). Bilgi ekonomisinin kuramsal erevesi. Mustafa Akgl, Ufuk alayan, Ethem Derman ve Attila zgit (Ed.). XII. Trkiyede Internet Konferans Bildirileri iinde (ss. 317-332). Ankara: Nokta. Taylor, R. M. (2000). Knowledge management. London: Unisys Consulting. Tiwana, A. (2003). Bilginin ynetimi. Elif zsayar (ev.), stanbul: Dbank Kitaplar, Vail III, E. F. (1999). Knowledge Mapping: getting started with knowledge management. Information Systems Management, 16(4), 1-8.

NAK 09
95

NAK 09

Toplam Kalite Ynetimi, Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler?

Meri M. AYKOL* ve Sevin GLSEEN** z
Bilgi, birok nemli kaynan etkin kullanm iin temel oluturur. Kurumsal bilgi birikimi, gelecee ynelik stratejilerin gereklemesi aamasnda, irketlerin en nemli kaynaklarndan biridir. Bilgi paylam; kurum stratejilerinin alanlar tarafndan benimsenmesi, mevcut operasyonlarn kontrol, gelitirilmesi ve mteri memnuniyetinin takip edilmesi gibi konular iin byk nem tamaktadr. rn yaam dnglerinin ksalmas, teknolojilerin artan oranda taklit edilmesi, rakipler, ynetmelik ve hatta toplumlarn hzla deimesi, rgtsel bilginin rtl/kapal olmas, taklit edilebilirlik ve hareketsizlik koullarnda bile Bilgi Ynetimi (BY) rekabet avantajnn nemli bir kayna olarak ortaya kmaktadr. BY bir kurumun en nemli varl olan bilgiyi sistematik ve verimli bir ekilde ynetmek iin faaliyetler gelitirir. Toplam Kalite Ynetimi (TKY), kurumsal dzeyde ve sistematik lm, deiim ve departmanlar aras ekip oluturma giriimlerinin temelini hazrlar. Bunlarn tm, bilginin baaryla ynetilmesi asndan son derece nemliyken, BY ve TKY birlikte, kurumsal srelerin kalitesini gelitirir. Bu bildiri ile TKYnin BYni nasl tamamlad ve destekledii ele alnrken, bu konu BY - TKY ilikisi, entegrasyonu ve Btnleik Ynetim Yaklam balklar altnda detayl olarak irdelendikten sonra literatrde yer alan rnek almalar zetlenecektir.

Bilgi Ynetimi ve Toplam Kalite Ynetimi ile likisi ada topluma dnm srecinde, toplum kendini bilgi ekonomisi ve renen toplum olmaya doru evirir. Tamamen yeni olan bu global sosyal ve ekonomik durum, yeni ynetim ilkeleri, yetenek, beceri ve yeterlilik dzeyleri gerektirir. ada bir organizasyonun, sadece etkili bir ekilde rn ve uygulamalarn kalitesini ynetmekle kalmayp ayn zamanda Bilgi Ynetimini (BY) de uygulamas gerekir. Toplam Kalite Ynetimi (TKY) modeli, BY sreleri ile birlikte planlanarak uyguland zaman daha etkin ve verimli sonular alnmasna yardmc olacaktr. BY ve TKY genellikle iki farkl kuram ve bamsz sistemler olarak ele alnsa da her ikisi de organizasyonel srelerin kalitesini gelitirir (Poonsook, Kusuma ve Horadal, 2005). TKYnin felsefesi daha iyi srelerin kefedilmesidir, BY yaplan en iyi uygulamalar ve yaratcla odaklanr.

* stanbul niversitesi Enformatik Blm ** Do. Dr.;stanbul niversitesi Enformatik Blm.stanbul (gulsecen@istanbul.edu.tr)

96

Meri M. AYKOL ve Sevin GLSEEN

Bilgi Ynetimi Organizasyonel bilgi, gnmzde rekabet avantajnn nemli bir kayna olarak deerlendirilmektedir. BY, bir organizasyonun en nemli varl olan bilgiyi sistematik ve verimli bir ekilde ynetmek iin faaliyetler gelitirir. rn yaam dnglerinin ksalmas, teknolojilerin artan oranda taklit edilmesi, rakipler ve rgtsel bilginin rtl/kapal olmas, taklit edilebilirlik koullarnda bile rekabet avantajnn nemli bir kaynadr (Hsu ve Shen, 2005). Bilgi birok nemli kaynan etkin kullanm iin temel oluturur. BY, bir rgtn faaliyetlerinin byk blmn kapsayan disiplinleraras bir kavramdr. En temel alan, kuruluun hedeflerine ulamas iin bilgi kaynaklarnn gelitirilmesidir. TKY, kurumsal dzeyde ve sistematik olarak lm, deiim ve departmanlar aras ekip oluturmann temelini hazrlar. Bunlarn tm, bilginin baaryla ynetilmesi asndan son derece nemlidir (Holsapple, 2001). Toplam Kalite Ynetimi Kalite, belirlenmi standart ve gereksinimlerin kullanma uygun olmas ve mteri memnuniyet dzeyidir. TKY, herkesin sorumlu olaca sistematik bir yaklamla, bir ynetim felsefesi ve sistem olarak yntem ve usulleri formle eder. Kuruluun ynetim karsndaki pozisyonunu, bu sistemlerin uygulanmasnn finansal sonulara etkisi belirler (Oua, Liua, Hunga ve Yenb, 2007). TKY, iyiletirme srelerini srekli tutarak, daha iyi srelerin uygulanmasn salayan bir yaklam olup onu farkl klan srekli iyiletirme zerine odaklanm olmasdr. Srekli iyiletirme iin, insanlarn neyi nasl yapacan bilmesi gerekir. TKY bir dizi genel ynetim ilkesi ile bunu salar (Hsu ve Shen, 2005). 1. Mteri mutluluu; 2. nsan tabanl ynetim; 3. Srekli iyiletirme; 4. Gereklerle ynetim. Her biri iki temel kavrama dntrlen bu ilkeler, iyiletirme srecini ynlendirmek iin kullanlabilir: 1. Mteri memnuniyeti; 2. mteri gerei; 3. Tm iler bir sretir; 4. lmleme; 5. Takm almas; 6. Kaliteli yapan insandr; 7. Srekli iyiletirme dngs; 8. nleme.

NAK 09

97

Toplam Kalite Ynetimi, Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler?

NAK 09
98

Kurulu TKY ilke ve temel kavramlar dorultusunda ilerlerken i mkemmelliini salamak iin st ynetimin liderlik ve rehberlii nemlidir. Bilgi Ynetimi ve Toplam Kalite Ynetimi Arasndaki Benzerlikler BY ve TKY arasndaki benzerlikler sonu ynelimlilik, insan temelli ynetim, ekip almas, liderlik ve mteri mutluluu balklar ile zetlenmitir (Hsu ve Shen, 2005): Sonu Ynelimlilik: TKYnde mkemmellik, alanlar, mteriler, tedarikiler, toplum dahil tm paydalarn memnuniyetini salayarak, organizasyonun mali karlar dorultusunda sonularn baarlmasdr. BY paydalarn memnuniyetinden ok, kurumsal bilginin i stratejisini nasl destekleyeceini vurgular. nsan Temelli Ynetim: TKY, neyi nasl yaplacan bilerek, performansa dair geri bildirimi tevik eder ve alanlar i kalitesi iin sorumluluk almaya motive eder. mkemmellii, alanlarn katk ve katlm ile en yksek seviyede salanr. Bu nedenle insan faktr hayati nem tar. BYde, bilgi bireyin zihnindedir. Organizasyonlarn bireysel bilgiyi paylamas mmkn deildir. Kurum sadece bilgi oluumu ve paylam iin destekleyici bir ortam salayabilir. Ekip almas:TKYde, takm almas insanlarn birlikte almas iin frsat salar. nsanlar, yalnz alrken bile dierleri tarafndan yaplan almalarn farknda olmaya alr. nsanlar ortak bir hedef olarak kalite iyiletirme iin birlikte alrsa, departmantal/fonksiyonel duvarlar kaldrarak daha kolay iletiim ile de kalitede iyileme salar. BYde srekli vurgulanan, bireysel performansn alanlar bakalaryla bilgi paylama konusunda isteksiz yapacadr. nsanlar, nemli bilgilerini paylamada stnlk ya da konumunu kaybetme korkusuyla hareket edebilir. Ayrca zaman ve kaynaklar itibar ile de bilgi aktarm iin isteksiz olabilir. Sonu olarak BYnde baarl olmak iin, bireylerin tek tek performans deil takm almas gereklidir. Liderlik: TKYde, liderler kuruluun ynn belirler ve alanlara aktarr. alanlarn motivasyonunu, birletirici unsurlar ve misyonu tanmlamak suretiyle salar. Liderler bilgi oluturma ve paylamnn nemini ortak platformlarda vurgular. BY srecini gelitirmek uzun zaman alr, gl destek ve ynetimin sorumluluunu gerektirir. Liderlik, alanlara olanak salamak ve bilgi retmek iin tevik edecek koullar yaratmaktr. Mteri Mutluluu: TKY mterileri, i ve d mteri olarak ele alr. TKYnin ayrlmaz bir paras olan Mteri Mutluluunun anlam, mterilerle ilgili konularda en iyi olmak ve zaman iinde deiebilmek anlamna gelir. BY, mterilerdeki faaliyetlerin paylam ve tedariki ve i ortaklarnn belirledii yeni frsatlara odakldr. Bir firmann mteri ve tedarikileri yeniliki fikirlerin ana kaynaklardr. Bilgi Ynetimi ve Toplam Kalite Ynetimi Arasndaki Farklar BY ve TKY arasndaki farklar srekli iyiletirme ve gereklerle ynetim balklar ile zetlenmitir (Hsu ve Shen, 2005):

Meri M. AYKOL ve Sevin GLSEEN

Srekli yiletirme: Toplam Kalite, hzl bir dzeltme hedefi ya da hemen yakalanabilen bir ksa vadeli bir hedef olamaz. Toplam kalite bir program veya proje deil, bir ynetim davran ve sretir. yilememiz, rakiplerimizi ve mterilerimizi de iyiletirmeye devam edecektir. BY, srekli iyiletirmeden ok yaratclk ve yeniliklere odaklanr. Sre almalarn desteklemek iin frsat ve aralar vadetse de, en byk avantajlar yenilik ve yaratclktr. BYnin oda yenilikilik olmakla birlikte, bu durum srekli iyileme nemli deildir anlamna gelmemelidir. Yenilikilik ve srekli iyiletirme birbirlerini tamamlar. Yneticiler srekli iyiletirme ve yenilikilik arasndaki ince izgi zerinde yaratcl arttrarak yrmeyi renebilir. Gereklerle Ynetim: TKYde, rn ve hizmetlerin mevcut performans tm alanlar tarafndan bilinerek, iyiletirmenin ilk basama oluturulur. Eer baladnz yerden ne mesafede olduunuzu bilirseniz, iyilemeyi de lmleyebilirsiniz. Bu bilginin alanlarla paylam ve srekli iyiletirme iin bu dorultuda alnan kararlar nemlidir. BY lmlemeyi ok fazla vurgulamamakla birlikte, BYden kaynakl faydalarn lm hedeflerin gerekletirilmesini salamak iin gereklidir.
Tablo 1: TKY ve BY Arasndaki Benzerlik ve Farkllklarn Ayrntlar (Zhao ve Bryar, 2001)

NAK 09

Benzerlikler Bilgi Ynetimi Srekli iyiletirme ve dierlerinden renme alanlarn deer kazanmas/entelektel sermaye alan yetkinlik gelitirme Yetkilendirme / katlm Takm oluturma / ibirlii Rakipler, mteriler, tedarikileri ve i ortaklar hakknda bilgi kazanlmas Bilgiye eriimin artrlmas/kolaylamas Karar vermede kalite ve verimliliin artmas Toplam Kalite Ynetimi Srekli iyiletirme ve mteri memnuniyeti iin lmleme alanlarn deer kazanmas/ entelektel sermaye alan eitim / retim / geliimi Yetkilendirme / katlm Takm oluturma / ibirlii Mteri ve pazar bilgilerinin alnmas Bilgi ve verilerin seim ve kullanm letiim kanallarn ama Karar vermede kalite ve verimliliin artmas

99

Toplam Kalite Ynetimi, Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler?

NAK 09

Tablo 1 devam Farkllklar (Odaklanma/Stratejiler) Bilgi Ynetimi Mteri, rn, sre ve hizmetlere gml bilgi Bilginin rekabet avantaj yaratacak bir kaynak olarak kullanlmas Bilgi kullanm yoluyla daha fazla verim salamak Yeni bilgi oluturma ve yeni teknolojiler ve rnlere ekleme Yeni bilgi kayna aranmas Bilginin pazarn ihtiyalarna adaptasyonu Toplam Kalite Ynetimi Kaynaklarn, verimlilik ve etkinliini salayacak ekilde kullanm Mkemmellii salayacak ekilde karlatrma vb.. Kuruluun tm alanlarnda yksek standartlar salayacak tutarllk Etkili liderlik ve takm taahhd Mteri odakl Sonu odakl Veri ve aralar kullanarak kalite lm Gerekler ve srelerle ynetim Tm paydalar iin karlkl sayg, karlkl gven ve karlkl yarar

TKY ve BY srelerinin Tablo 1 ile aklanan ayrntl karlatrmas da onlarn tamamlaycln gstermektedir. BYnin rol, bilgi teknolojisi salamak deil, bilgiye ynelik uygulamalardr. Bilginin oluturulmas, temini ve kullanmnda insanlar kritik rol oynar. alanlar, yeni bilgi oluturmak ve rgtsel sorunlarn zm iin hareket etmeye tevik edilmektedir. Topluluk ruhu ve i kararlarna katlm, bireysel ve rgtsel renmeyi pekitirir. alanlarn bireysel hedeflerini takibinin yansra, rgtsel performans arttrmasn da tevik eder. Bu durum BYnin temelini oluturur. TKY ve BYnin Entegrasyonu TKY ve BYnin entegrasyonu iin nerilen farkl modeller bulunmaktadr. Bu modeller genellikle TKYnin ana prensipleri ve organizasyonun temel bir deeri olan entellektel sermayeyi ele alr. BY stratejilerine karlk olarak entellektel sermaye, tm TKY prensiplerinin uygulanabilmesi iin ortak bir temas noktasdr. TKYnde BY destei analiz edildiinde, iyi bir liderlikle desteklenmeden BYnin kurumsal hedefleri desteklemesinin mmkn olmayaca sylenebilir. Kurulu iindeki bilginin oluturulmas, saklanmas ve organizasyona yaylm konusunda stratejiler tevik edici olacaktr. Bilginin paylam, kurulu iinde yksek ncelikli temel bir deer olmaldr. ada bir kurulu, sadece rn ve srelerinin kalitesini etkin ynetmekle kalmayp, BYni de esas alarak birlikte uygulamaldr (Rueviius, 2006). Bir kurumun yneticileri bilgi oluturma, saklama ve yaylm ile balantl tm sreleri

100

Meri M. AYKOL ve Sevin GLSEEN

belirlemeli ve tanmlamaldr. Bunun olabilmesi iin alanlar bilginin nasl oluturulaca, nasl saklanaca, bakmnn nasl yaplaca, gvenlii ve paylam konularnda eitilmelidir (Rueviius, 2006). Gnmzde bilginin ynlendirdii ekonomik dzen iinde, bilgi tabanl iletmeler hakim durumdadr. BY kavram ve uygulamas, organizasyonel karar verme, evre tarama, evreyi yorumlama ve kurumsal renme gibi daha geni konular ierecek ekilde genilemitir. TKY, modern rgtlerin geliiminde tamamlayc rol oynama asndan gzden geirilmelidir (Rueviius, 2006). TKYnin BY ile entegrasyonu farkllk yaratacaktr. rnek almalar BY konusunda yakn dnemde artan ilgi dorultusunda, zellikle Uzakdou lkelerinde farkl aratrmalar gerekletirilmitir. Bu balk altnda yaplan iki aratrma ve sonular zetlenmitir. Kalite Gvence iin Bilgi Ynetimi Deneysel alma Bu alma ile, yeni rn kalitesi ve bilgi edinme ve yaylm deikenleri arasndaki ilikiyi incelemek hedeflenmi, BYnin bu iki boyutta yeni rn kalitesine etkisi aratrlmtr (Yang, 2008). Kalite, mterinin rn veya hizmetten beklentilerinin salanma dzeyi olarak tanmlanr ve yeni rn performansn lmek iin nemlidir. alma sonucunda yeni rn kalitesi ile BYnin nemli lde ilgili olduu bulgusuna ulalmtr (Yang, 2008). almalar BYnin, dinamik yetenekler, rekabet avantaj ve kalitede srekli iyiletirme salanmas sebebi ile firmalar iin nemli bir strateji olduunu gstermektedir. Bilgi, yeni rn gelitirmede en nemli entelektel sermaye haline gelmitir. Kaynaklar deerli hizmetler sunabildii lde deerlidir. Bilginin etkin ynetimi, yeni rn kalite gvencesi iin nemli bir kaynaktr (Yang, 2008). Bilgi, gelitirilen rnn hammaddesidir. Karmak projeler iin, birden ok teknik ve ilevsel etki alan sebebi ile bilgi bir zorunluluktur. Bir rnn tasarm ekibi ancak, takm iinde projelerin baaryla tamamlanmas iin gereken bilgi dzeylerini salayarak, kaliteli rn gelitirilebilir. Baarl rn gelitirme, pazarlama ve Ar-Ge arasnda bilgi transfer dzeyinin bir fonksiyonudur. Pazarlama ve Ar-Ge, her ikisinin etkin katlm, kararlarda belirsizlii azaltr ve rn kalitesini artrr. rn oluturma/gelitirme ve pazar beklentileri arasndaki uyum, firmalara yeniliki rn gelitirme ve mteri ihtiyalarna daha uygun rnler sunma olana salar. Etkin sre ynetiminin, srecin deikenliini azaltarak kalite performans zerindeki etkisi, ancak bilgi edinme ve paylam ile mmkndr. Pazarda rekabet ve yeni rn baarszlk dzeyi arasnda dorudan bir balant bulunmaktadr. Bu aratrmada iki n deneme sonrasnda, eitli firmalara anket gnderilmitir. Bu firmalar imalat, danmanlk, yksek teknoloji, konteyner, ticaret ve finans gibi eitli endstri, rn, sre tipi ve zellikleri temsil etmektedir. Anketi yantlayanlardan her gelitirme projesi ile ilgili bilgi toplanm, alan says ortalama 410 (16- 22.000 arasnda)

NAK 09

101

Toplam Kalite Ynetimi, Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler?

NAK 09

olan firmalardan 225 etkin yant alnmtr. Yeni rn kalitesi ve bilgi edinme ve yaylm arasndaki iliki modellenmitir. Analiz sonularna gre, eitli faktrlerin kalite zerinde nemli etkisi olduu grlmektedir. Bu faktrler ve kalite zerindeki etkileri aada zetlenmitir: Bilgi paylam ve yeni rn kalitesi kavramlar arasnda ters ynde (U ilikisi) bir iliki bulunmakta, bilgi paylamnn art ile birlikte yeni rn kalitesi artmaktadr. Ancak, paylamn elverililii belli bir dzeyde ulatnda, yeni rnlerin kalitesinde azalma balamaktadr. Bilgi paylamna alanlarn katlm derecesi, yeni rnlerin kalitesini nemli lde etkiler. Yeni rn gelitirme kapsaml ve btnletirici bir katlm gerektirir. Yenilikilik -pazarlama uyumu ile yeni rn kalitesi arasnda da U eklinde bir balant bulunmaktadr. Ancak, yenilikilik ve pazarlama uyumu belli bir noktaya ulat zaman, yeni rn kalitesinde art olur. Sre ynetimi, yeni rnlerin kalitesini byk lde artrr. Rekabet younluu firmalar yeni rn gelitirme iin BY uygulamaya zorlayabilir, bu da kalitede nemli iyiletirme salar. Firmalar bilginin sadece yaylm deil ayn zamanda da edinimini salamaktadr. Firmalar, srekli renme ve gelime ortamnda, rn kalitesinin bilgi edinme ve paylam ile balantsn anlayarak BY yeteneklerini gelitirmek durumundadr. Bu yetenekler, yeni bilginin edinimi ve yaylmn kolaylatrmak iin esastr. Her firma srekli olarak yeni bilgi edinme ve mevcut bilgi taban iine entegre etme abasnda olmaldr. Thai Topluluu Bilgi Ynetimi Sisteminde TKY Modelinin Uygulanmas Bu aratrma almasnda farkl Thai topluluklar, yaplan bir ankete dahil edilerek, TKY yntemleri ile organizasyon, liderlik, teknoloji, sre ve performans arasndaki ilikiyi belirlemek iin bir alma gerekletirilmitir (Poonsook, Kusuma ve Horadal., 2005). Bu ynyle, Thai toplumu BY sistemine ait TKY modeli tasarlanarak onaylanmtr. Thai topluluunda organizasyon bilgi modellerinin yaygnl, TKY modeline uygunluu, bilgi ynetim sistemlerinin toplumlarn ynn gsterecei ve lmler rehberliinde bilgi ynetim sistemlerinin indekslenebilecei bulgular arasndadr. Sre perspektifinden, i sreleri, insan ve teknolojinin karmak bir karmna karn, drt temel faaliyet: bilgi oluturma, depolama, transfer ve uygulama, BYni baarl klmaktadr. BYnin baars iin; rgtsel evre (zellikle liderlik ve kltr) ve teknolojik altyap da (bilgi ve iletiim kaynaklar) nemli faktrler olarak yer almaktadr. TKYnin artan nemi hem pratik hem de teorik dzeyde dikkate alnmaldr. Bunlar ynetim sistemi (liderlik, planlama, insan kaynaklar vb) ve teknik sistemdir (aralar ve teknikler). TKY, eitim, srekli iyiletirme ve mteri memnuniyetine odakl bir kurumsal kltrdr. Thai topluluunda yaplan bu aratrmann sonularna gre; 1. Bilgi, byme iin ok nemli bir faktrdr. Her farkl olan yaam ve evre balamnda

102

Meri M. AYKOL ve Sevin GLSEEN

her bir topluluk farkl bir bilgi ynetim sistemine sahiptir. 2. BYnin baaryla uygulanmas iin nemli faktrler: bilgi paylam ve organizasyonun doasnn yeniliki olmaya uygun olmasdr. 3. TKY teknikleri, tm srecin optimizasyonunu hedefler. yiletirme sreleri ise toplanan veri ve bilgiye, bilginin analizi ve bulgularn paylamna dayaldr. Bu konuda en iyi uygulama teknii, ilerine hakim olan kiilerin iyiletirme ekiplerine de katlarak zellikle karar aamalarnda bilgilerini paylamasdr. Bu ekilde BY ve TKY entegre edilerek etkin bir ekilde uygulanacaktr. 4. BY, bilgi paylam kltr, zm alkanlklar, bir organizasyonel davran biimidir. Thai topluluunda topluluk deerlerine ait bilgi paylam, yaratlmas ve zmlenmesi sreleri iin BY Sisteminin TKY ile entegrasyonu hedeflenmektedir. Sonular TKY ve BY uygulayarak kalite bilgisini gelitirmenin mmkn olduunu vurgulamaktadr. Hem teknik hem de insan ynyle ynetimin, srelerin ve TKY ve BYnin yarataca potansiyelin, rekabet avantajn onaylamaktadr. Dolaysyla Thai toplumunda, toplumun bilgi indeks ve standartlar tasarlanacak ve Thai toplumunun bilgi ynetim sistemi TKY modeline gre tasarlanacak ve gelitirilecektir. Sonu Gnmzde kurulular, adaptasyon, hayatta kalma ve kritik sorunlar karsnda rekabeti olmay baarmak durumundadr. Bu da organizasyonlarn bu kritik konular bilgi ile adreslemesi yoluyla mmkndr. BY ve TKY birbirini tamamlar, BYnin entegre edilmesiyle kalite ynetimi srecinin retkenlii ve katks artacaktr. yiletirme dngs iinde BY ve TKYin sinerjik bir bileimi, kurumsal mkemmellik iin yol oluturur. Bilgiye dayal, kaliteli rn ve hizmetler mteri memnuniyeti ve baar iin ok nemlidir. TKY sonu odakl yaps ile kaynaklarn optimizasyonu, daha fazla verimlilik, entellektel sermaye ve bilgi varlklarnn daha iyi kullanlmas yollar ile istenen sonulara ulamada anahtar durumundadr. Baarl olmak iin entegre bir ynetim yaklam gereklidir. Dier bir deyile, TKY, BY kapasite ve becerilerini gelitirmek iin evresel deiiklikleri ele almaldr. Bu yaklamn, baarl olmas iin, aadaki kavramlar dikkate alnmaldr (Zhao ve Bryar, 2001): st ynetimden itibaren tm seviyelerde ynetim anlay ve taahht oluturulmaldr. Baar salamak iin yeterli kaynak ayrlmaldr. Mteri ve dier paydalarn ihtiya ve beklentileri tm organizasyona akmaldr. Fikri sermaye, bilgiye dnmelidir ki rn/hizmet iin tm igc kullanlabilsin. Mevcut bilgiye eriilebilir ve yeni renme imkanlar olmaldr. Bilginin, rgtsel renme ve bylelikle srekli iyiletirme iin elverili bir kltr oluturmaya katkda bulunmas gerekir. Eitim ve deneyim paylamn destekleyerek, renme tevik edilmelidir.

NAK 09

103

Toplam Kalite Ynetimi, Bilgi Ynetimini Nasl Tamamlar ve Destekler?

NAK 09

Performans lmleri, rekabet kltr yerine ibirliki bir ortam salamaldr. Bilgi bazl bir TKY yaklam, srekli iyiletirme ve renmeyi kolaylatracak, mterilerin deien ihtiya ve beklentilerini daha iyi karlamak zere kurulua yardmc olacaktr. Kaynaka
Hsu, S.H. ve Shen, H.P. (2005). Knowledge management and its relationship with TQM. Total Quality Management & Business Excellence, 16 (3), 351-361. Holsapple, C.W. (2001). Knowledge management support of decision making. Decision Support Systems, 31 (1), 1-3. Oua, C.S., Liua, F.C., Hunga, Y.C. ve Yenb, D. C. (2007). The Effects of Total Quality Management on Business Performance: Evidence from Taiwan Information-Related Industries. 13 Temmuz 2009 tarihinde http://aaahq.org/MAS/MASPAPERS2007/research_forum/Ou,%20Liu,%20Hung%20 and%20Yen.pdf adresinden eriildi. Poonsook, J., Kusuma, P. ve Horadal, P. (2005). An Application of Total Quality Management for Thai communities knowledge management systems. Special Issue of the International Journal of the Computer, 13(16), 1-6. Rueviius, J. (2006). Integration or total quality management and knowledge management. Information sciences (Informacijos mokslai),37, 30-38. Yang, J. (2008). Managing knowledge for quality assurance: an empirical study. International Journal of Quality and Reliability Management, 25 (2), 109-124. Wakefirld, L. R. (2005). Identifying knowledge agents in a KM strategy: the use of the structural influence index. Information & Management, 42 (7), 935 945. Zhao, F. ve Bryar, P. (2001). Integrating knowledge management and total quality: a complementary process. Proceedings of the 6th International Conference on ISO 9000 and TQM iinde (ss.390395).

104

Bilimsel Aratrma Alt Yaps ve Trkiyenin Uluslararas Bilimsel Yayn Performansna Genel Bir Bak
Elif Aytek GRSES* ve Serpil YETGN** Trkiyenin uluslararas bilimsel yayn performansnn artrlmas, lkedeki bilgi alt yapsnn gelitirilmesi ve Ar-Ge faaliyetlerinin etkinletirilmesi ile dorudan ilikilidir. Gnmzde bilgi ekonomisine dayal gelimi lkelerde bilim ve teknolojiye, gelimi insan gcne, ArGe ve yenilik sistemine yaplan yatrmlarn ykseklii dikkat ekmektedir. Bilgiye ve bilgi alt yapsna yaplan yatrmlarn artrlmas, bilimsel yeni bilgi ve yayn retimini ve beraberinde sosyo ekonomik gelimeyi getirmektedir. lkelerin bilim ve teknoloji gstergeleri OECD tarafndan Aratrma-Gelitirme, Bilgi ve letiim Teknolojileri (BIT) ve letiim temel kriterleri altnda gsterilmektedir. lkelerin temel Ar-Ge gstergeleri ise; Ar-Geye yaplan lke harcamalar, bilgiye yaplan yatrm miktar, lke genelindeki aratrmac says ve patentler ile deerlendirilmektedir (OECD, 2009). Gnmzde bir lkenin bilim ve teknoloji alanndaki gelimilik dzeyi, kresel rekabet edebilirliinin ve srdrlebilir geliiminin temel anahtar durumundadr. 2006 ylnda OECD genelindeki Ar-Ge harcamalarnda GSYH ya gre ortalama %2,3 orannda bir art olmutur (Bkz. ekil 1). lke baznda bakldnda en yksek artn Japonyada (%3.4) ve USA da (%2.7) olduu grlmektedir. Buna karn 1990 ortalarndan itibaren bu alandaki en hzl ykseliteki lkeler arasnda Trkiye de yer almaktadr. Eitim ve aratrmaya ayrlan toplam harcamalar asndan 2006 verilerine gre OECD ortalamas %4.9 olup, bu oran ABDde % 6.6, svede %6.4 ve Finlandiyada %5.9 olarak gereklemitir (OECD, 2007).

NAK 09

ekil 1: AR-GE Harcamalarnn GSYH ye Oran (OECD)

* Mdr Yardmcs; TBTAK ULAKBM. Ankara (elif@ulakbim.gov.tr) ** Uzman Yardmcs; TBTAK ULAKBM. Ankara (serp@ulakbim.gov.tr)

105

Bilimsel Aratrma Alt Yaps ve Trkiyenin Uluslararas Bilimsel Yayn Performans

nemli bir gsterge olan patentlerde ise, 1995-2006 yllar arasnda Avrupa merkezli patentlerde ortalama %4 lk dle azalma eilimi grlmektedir. Bu dnemde en dikkat ekici byme Asya lkelerinde gereklemitir: Japonya da 2006 ylnda patentler yzde 1 lik artla 27.5 e ve Kore de ise 1995 te yzde birin altnda iken, 2006 da bu oran 5.4 e kt. Toplam nfusa oranlandnda svire, Japonya, sve ve Almanya 2006 da en yaratc drt lke olarak ne kmaktadr. Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Kore, Hollanda ve ABD ndeki oranlar ise OECD ortalamasnn zerinde grlmekte, in deki oran ise yzde 0.4 ten bile daha az, Trkiye ise grld zere listenin sonlarnda yer almaktadr (Bkz. ekil 2) (OECD, 2008).

NAK 09

ekil 2: Patentler (OECD)

te yandan Avrupa Birliinin bilimsel ve teknolojik alanda Ar-Ge kapasitesini glendirmek, bu yolla ekonomik ve sosyal gelime salamak ve uluslararas rekabet gcn artrmak amacyla yrtt ereve programlar (P) kapsamnda AB 7. P dnemindeki (2007 2013) temel balklardan biri olan birlii zel Programna program kapsamnda 32,3 Milyar ayrlm durumdadr. ncelikli alanlar dikkate alndnda ise, programlarn tematik alanlar Salk, Gda, Tarm ve Biyoteknoloji, Bilgi ve letiim Teknolojileri, Nanoteknoloji, Enerji, evre, Tamaclk (Havaclk dahil), Sosyo Ekonomik ve Beeri Bilimler, Gvenlik, Uzay eklindedir. Bu alanlar iinde Bilgi ve letiim Teknolojileri 9.1 Milyar ile ilk srada olup, ayrca alan kapsamnda Saysal ktphaneler de yer almaktadr (TBTAK, AB 7.P). Yukarda sunulan veriler nda, Trkiyedeki bilimsel ve aratrma kurumlarnn banda gelen niversitelerin yllara gre genel durumlarn ksaca veriler ile deerlendirecek olursak, son drt akademik yl ierisinde lkemizdeki niversite saysnda byk oranda bir art gze arpmaktadr. YK ve SYM verilerine gre 2005-2006 retim dneminde 58 devlet niversitesi ve 24 vakf niversitesi bulunmaktayken, bu saylar 2008-2009 retim dneminde devlet niversitelerinde 94e, vakf niversitelerinde ise 45e kmtr. Faklte ve Enstit bazndaki dalmlarda srasyla Salk, Fen-Edebiyat, ktisadi dari Bilimler ve Soysal Bilimler bata gelmektedir. niversite saysndaki arta karn yeni retim dnemine ait tam zaman e deerli kii/aratrmac says toplamda yaklak 1 milyon 100 bin civarndan 1 milyon 250 binlere kmtr. Sz konusu artlarn dalm ise lisans (%15) ve yksek lisans (%-2), doktora (%11) retim eleman (%20) eklinde olmutur (ULAKBM, 2009).

106

Elif Aytek GRSES ve Serpil YETGN

te yandan Trkiyedeki bilimsel ve teknolojik alt yapnn gelitirilmesinde nemli bir misyonu olan TBTAK (Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu) sz konusu misyonu gerei; lkemizin rekabet gcn ve refahn artrmak ve srekli klmak iin toplumun her kesimi ve ilgili kurumlarla ibirlii iinde, ulusal nceliklerimiz dorultusunda bilim ve teknoloji politikalar gelitirmek, bunlar gerekletirecek altyap ve aralar oluturmaya katk salamak, aratrma ve gelitirme faaliyetlerini desteklemek ve yrtmek, bilim ve teknoloji kltr oluturmakta nc rol oynamaktadr. Bunun yansra 1994 tarihinden bu yana faaliyet gsteren Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK)nn da sekreteryasn yapan TBTAK; Trkiyenin Bilim ve Teknoloji Politikalarnn, Hedeflerinin, Stratejilerin Belirlenmesi; Plan ve Programlarnn Hazrlanmas....lkemizdeki AR-GE faaliyetlerinin etkinletirilmesi... konularnda Hkmete yardmc olmakta ve bnyesinde bulundurduu aratrma gruplar ve programlar aracl ile Trkiyedeki Ar-Ge projelerine nemli lde destek vermektedir (TBTAK BTYK, 2009). 1996dan bu yana TBTAKa bal bir Ar-Ge kolaylk merkezi olarak faaliyet gsteren ULAKBM ise, bir yandan lkemizdeki eitim ve aratrma a alt yapsn kurmak, gelitirmek ve dnya ile entegre ederek bu a zerinde uygulama gelitirme, te yandan aratrmaclarn uluslararas bilimsel ierie ulusal lekte yaygn akademik eriimini salamak amacyla ulusal lekte akademik bilgi eriim hizmetleri sunmaktadr. ULAKBM, TBTAK Bilim Kurulunun 2005 tarihinde ald bir karar gerei, lkemizdeki akademisyenlerin ve aratrmaclarn akademik bilgiye yaygn eriimlerini salamaya ynelik olarak Ulusal Lisans projesini balatmtr. Proje kapsamnda dnyada nde gelen yaynevleri ve bilgi reticilerine ait etki deeri yksek bilimsel veri tabanlarna (e-dergilere) aratrmaclarn eit oranda ve hzl ekilde eriebilmeleri salanm, bu yolla aratrmaclarn bilimsel aratrma faaliyetlerine de nemli lde katk salanmtr (TBTAK EKUAL). TBTAK EKUAL projesi kapsamnda aratrmaclarn eriimine alan rnlerin aratrma faaliyetlerinde kullanm ve bilimsel akademik bir rne dnm belli bir sre gerektirmektedir. Bilimsel bir alma, sonular ne kadar arpc olursa olsun, yaynlanncaya kadar tamamlanm saylmaz. Bilimsel yaynlar, aratrma sonularnn alandaki dier aratrmaclara duyurulmasn salayan, bilimsel bir iletiim yoludur. Bilimsel bir bilgi yayn yoluyla onaylanmakta (peer-review), paylalmakta ve kayt altna (sahiplik) alnmaktadr. Bilimsel yaynlar arasnda da ilk sray akademik sreli yaynlar (dergiler) almaktadr (Grses, 2007). Gnmzde, ULRICHs Periodicals Directoryye kaytl 300,000 civarnda uluslararas akademik dergi olduu grlmektedir. Trkiye statistik Yllna gre ise Trkiyede te biri akademik olmak zere 2500 civarnda dergi yaynlanmaktadr (TK). Bilimsel Atflar ve Bibliyometrik almalar Bilimsel yaynlarn aratrma alanndaki yaygn etkisini ve niteliini gsteren en nemli lt ilgili aratrmann, dolays ile yaynn dier aratrmaclar tarafndan ald atf orandr. Yaynlarn etki deeri olarak da ifade edilen atflar, aratrmann alandaki deerinin de somut bir gstergesi niteliindedir. Bu nedenledir ki, gerek bireysel aratrmaclar iin, gerekse kurumsal ve lkesel olarak bilimsel yayn performans lmlerinde yaplan yayn says kadar, hatta daha da nemlisi, yaynn alandaki etki deeri zerinden eitli deerlendirmeler yaplmaktadr. Yaynlarn zellikleri zerinden yaplan bibliyometrik lmler ile bilimsel eilimlere ait eitli performans gstergeleri elde edilmektedir. rnein, bilimsel atf indeksinin yaratcs

NAK 09

107

Bilimsel Aratrma Alt Yaps ve Trkiyenin Uluslararas Bilimsel Yayn Performans

olarak bililenen E.Garfield 1969 ylnn son eyreinde Bilim Atf ndeksi (Science Citation ndex-SCI)daki yaklak 2200 dergiye ait makale ve atflar analiz ederek, aslnda atflarn %70inin ortalama 500 dergide yaymlanan makalelere yapldn saptamtr (Garfield, 1972). Gnmzde bilimsel aratrma faaliyetlerinin izlenmesi ve deerlendirilmesinde nemli veriler sunan bibliyometrik lm almalarnn eitli alan ve formatlarda yaygn olarak kullanld dikkat ekmektedir. Yaynlar zerinden yaplan bibliyometrik lmler, aratrma konularnn hangi alanlarda younlat, hangi alanlarda eksikler olduu, benzer ekilde hangi Kurumlarn performansnn daha yksek olduu gibi eitli gstergeler ile lkedeki bilimsel faaliyetlerin de bir yerde genel bir fotografn sunmaktadr. TBTAK ULAKBM Bibliyometrik almalar TBTAK ULAKBM Cahit Arf Bilgi Merkezi bnyesinde yaklak 3 yl akn bir sredir, Trkiyenin evrensel bilime katks ve uluslararas yayn sralamasndaki yerinin belirlenmesi amacyla dzenli olarak lkenin uluslararas platformdaki yayn performansnn lmlenmesine ynelik bibliyometrik almalar yrtlmektedir. TBTAK ve ULAKBMin dorudan misyon ve faaliyet alanlar ile de ilikili olaran bu almalardaki temel amalar; lkemizdeki bilimsel retim etkinliini artrmak, Bilimsel ve teknolojik alanlardaki yatrmlarn ve ncelikli alanlarn belirlenmesi iin veri salamak, Bu balamda ilgili lke politikalarn ynlendirilmesine katk salamak ve lke karlar dorultusunda yeni ve doru bilimsel politikalar kazanmna katkda bulunmaktr. alma Yntemi TBTAK ULAKBM bnyesinde yrtlen bibliyometrik almalarda, tm dnyada kabul gren ve en yaygn kullanm alanna sahip zel bir bilgi kayna olan Web of Science atf indeksleri (SCI, SSCI, A&H) verileri temelinde gelitirilen Thomson R.ye ait Ulusal Bilimsel Gstergeleri (National Science Indicators-NSI) kullanlmaktadr. Bu almada dokman tr olarak makale (article), inceleme/derleme (review) ve not (note) olmak zere kategoride aratrma yaplmaktadr. Konularda ise Thomson R. tarafndan belirlenen standart 250 konu bal olup; Temel Bilimler (52 alt bilim dal), Tbbi Bilimler (54), Mhendislik Bilimleri (53) Sosyal Bilimler (79) Zirai Bilimler (7), Eczaclk Bilimleri(2), Di Hekimlii, Veterinerlik eklinde 8 temel konu bal altnda allmaktadr. ULAKBM tarafndan yaplan ilgili almalar sonucu kan yaynlarda (URL1, 2009; URL2, 2009; URL3, 2009; URL4, 2009) kullanlan Etki Deeri ifadesi ise Etki Deeri=Atf Says/Yayn Says eklinde kullanlmtr. Trkiye 1981-2007 dneminde yayn saylarna gre, 45 lke arasnda kmlatif olarak 26. srada ve Norve, Yunanistan, Meksika gibi lkelerin de nnde yer almaktadr, ayn sralamaya etki deeri asndan baktmzda ise ABD toplamda rettii 6.634.586 adet yayna ald 137.391.957 atf says ile 20.71 lik etki deerine sahiptir. Bu deer, 14,17lik DNYA ortalama etki deerinden yaklak % 50 daha fazladr. svire ise 20.67 lik etki deeri ile ABD ile ayn seviyededir. Yayn says 120.562 olan Trkiyenin etki deeri ise 4,55 tir (Tablo 1) (Akll ve dierleri, 2009). Trkiye yaynlarnn Temel bilimler kapsamnda yer alan 52 alt bilim dalnda yayn saysna ve etki deerine gre baktmzda; yayn says sralamasnda ilk sralarda yer alan bilim dallarnn, etki deerine gre malesef son sralarda yer almasdr, rnein evre bilimleri,

NAK 09
108

Elif Aytek GRSES ve Serpil YETGN

kimya alt bilim dallar, mekanik gibi, dier yandan genetik ve kaltm, jeokimya ve jeofizik, oinografi ve jeoloji gibi bilim dallarmza ait yaynlarn ise etki deerine gre ilk sralarda yer aldn gryoruz. 54 alt bilim dalndan oluan Tbbi bilimlerde de durum benzerlik gstermektedir, yayn saysnda 45 lke iinde 9. srada yer alan pediatri bilim dal, etki deerine bakldnda Suriye den sonra 44. srada yer almaktadr ve ran n nndedir. Yayn saysna gre nde gelen bilim dallar nrolojik grntleme ve kulak, burun boaz 10. srada, cerrahi 11. srada roloji ve nefroloji 12. srada, yer almaktadr. roloji ve nefroloji etki deerinde ise 44. sradadr. Mhendislik bilimleri; 53 alt bilim dalndan 22 adet alt bilim dal ile 10-19. sra aralndadr, malzeme bilimleri, tekstil ile enerji ve yaktlar 11. sra ile en stte yer almaktadr. Etki deerine gre bakldnda ise, mimarlkta 18, hava ve uzay mhendislii ile bilgisayar bilimleri, sibernetik, metalurji ve madencilik 23. lk ile dier bilim dallarna karn, greceli olarak daha iyi durumdadr. 79 alt bilim dalndan oluan Sosyal bilimlerin, retilen yayn says asndan gelimi lkelerin ok gerisinde olmasna ramen, etki deeri asndan temel ve tbbi bilimlere gre daha iyi bir yerde olduunu grmekteyiz. Ancak biliyoruz ki, ABD, ngiltere, Almanya, Fransa, Kanada gibi gelimi lkelerde sosyal bilimler yayn saysnn, fen bilimleri yayn saysna oran 1 e 5 ile 1 e 10 iken, Trkiye de bu oran 1 e 20 civarndadr. Sosyal bilimler kapsamnda Bilgi ve Belge Ynetimi alt bilim dalna baktmzda 19812007 yllar arasnda toplam 103 yayn says ile Trkiye,45 lke arasnda 32. srada olup Meksika, Bulgaristan, Portekiz ve ran n zerindedir. Etki deerine gre baktmzda ise 2.56 etki deeri ile 28. srada Meksika ve Msr n zerinde yer almaktadr. 9. 85 etki deeri ile Polonya birinci sradadr, ABD nin etki deeri 4.61, ngiltere nin 3.83 tr. Ziraat bilimleri 7 alt bilim dalndan olumakta, 6.21 lik etki deeri ile ziraat mhendislii Dnya sralamasnda 23. srada, Di hekimlii 2.338 yayn says ile dnya sralamasnda 12. srada olmasna ramen, etki deerine bakldnda 4.08 ile Suriye, Rusya ve Lksemburg un nnde 42. sradadr. Eczaclk bilimlerinin Farmakoloji ve farmasi alt bilim dalnda 24. srada bulunan Trkiye, Avusturya, Macaristan ve Yunanistan n stndedir. Toksikolojide ise 25.sra derecesi ile srail, Yunanistan ve Portekiz in zerindedir. Etki deerine baktmzda ise 5.76 ile farmakoloji 38., 5.07 etki deeri ile toksikoloji 42. sradadr. Trkiye Veterinerlik bilim dalnda 3.448 yayn says ile 18. svein ardndan 19. srada olup, Gney Afrika, Avusturya ve Norve den daha fazla yayn retmitir. Bununla beraber, etki deerine bakldnda ise maalesef 1.39 luk etki deeri ile 45 lke arasnda sonuncudur (Akll ve dierleri, 2009).

NAK 09

109

Bilimsel Aratrma Alt Yaps ve Trkiyenin Uluslararas Bilimsel Yayn Performans

NAK 09

Tablo 1: 1981 2007 Dneminde, Makale, Derleme/nceleme ve Not Trnde Yaplm Yayn Saylarna Gre, Trkiye lkeler ve Gruplara Ait Kmlatif Sralama DNYA (1981-2007)
Yayn Says lke DNYA OECD AB-27 ABD Asya Pasifik Asya Pasifik (Japonya hari) Japonya Almanya ngiltere Fransa Kanada Rusya talya in Avustralya Latin Amerika Hindistan ORTADOU spanya Hollanda sve svire Gney Kore srail Belika Polonya Yayn Says lke 18.504.110 skoya 14.504.299 Brazilya 6.736.583 6.634.586 3.644.740 2.211.148 1.493.226 1.490.270 1.384.879 1.075.958 878.874 713.112 666.552 639.834 486.578 476.036 457.769 452.447 435.342 428.917 338.717 306.034 237.216 222.806 221.324 219.628 Tayvan Danimarka Finlandiya Avusturya 26-TRKYE Norve Yunanistan Gney Afrika Macaristan Meksika Arjantin ek Cumhuriyeti Portekiz rlanda Msr ekoslovakya ili Bulgaristan ran Venezella Pakistan zlanda Suriye Lksemburg Yayn Says lke Etki Deeri Etki lke Deeri 20,71 20,67 18,83 18,53 17,99 17,91 17,52 17,05 16,15 15,93 15,77 15,00 14,69 14,46 14,24 14,17 14,00 13,99 13,70 13,16 12,90 12,27 11,63 10,30 9,55 9,53 ORTADOU Macaristan Gney Afrika Lksemburg Portekiz Arjantin Venezella Yunanistan Asya Pasifik (Japonya hari) Latin Amerika Meksika Polonya Brezilya Tayvan ek Cumhuriyeti ekoslovakya Suriye Gney Kore Bulgaristan in Hindistan Msr 42-TRKYE Pakistan Rusya ran Etki Deeri 9,50 9,27 8,93 8,82 8,71 8,31 8,27 8,06 7,71 7,67 7,64 7,11 6,98 6,85 6,82 6,56 6,23 6,15 5,54 5,11 5,11 4,70 4,55 4,35 4,19 3,69

210.492 ABD 203.879 svire 184.629 sve 172.060 Danimarka 152.622 Hollanda 149.261 zlanda 120.562 ngiltere 113.599 skoya 101.576 Kanada 97.399 OECD 94.848 Finlandiya 90.230 Belika 81.213 srail 67.917 Norve 59.445 Avustralya 59.227 DNYA 56.194 Almanya 55.912 Fransa 42.720 AB-27 41.351 Avusturya 35.799 Italya 19.465 Japonya 15.987 rlanda 6.428 2.248 2.061 spanya Asya Pasifik ili

110

Elif Aytek GRSES ve Serpil YETGN

ULAKBM Uluslararas Bilimsel Yaynlar Tevik Program lkemizdeki aratrmaclarn uluslararas dzeyde bilimsel yayn retimini tevik etmeyi amalayan program ilk olarak 1993 ylnda TBTAK tarafndan hayata geirilmi, 2006 yl itibariyle ULAKBM e devredilen program ilgili yl itibariyle ULAKBM Cahit Arf Bilgi Merkezi bnyesinde yrtlmeye devam etmektedir. Program kapsamnda 2006 itibariyle Fen ve Temel Bilimlerin yan sra Sosyal ve Beeri Bilimler de dahil edilmitir. Uluslararas atf indekslerine giren ve JCRsda yer alan dergilerde yayn yapan ve yayna ait adres bilgisinde Trkiye ifadesi yer alan tm aratrmaclar program kapsamndan yararlanmak iin bavuruda bulunabilmektedirler. UBYT program 2007 itibariyle ULAKBM Web sayfasi zerinden eriime alm olan Online Bavuru Sistemi aracl ile alnmaktadr. Program, TBTAK Bilim Kurulu ile hayata geirilen uygulama esaslar dorultusunda yrtlmektedir. Yayn tevik ile lkemizde yaplan aratrmalarn uluslararas platformdaki saysn ve greli olarak etkisini arttrmak hedeflenmektedir. Tevik program kapsamndaki dergiler gncel Thomson dergi atf raporlar kapsamnda yer alan konu alanlardaki etki deerleri (impact factor) zerinden gruplanarak belirlenmektedir. JCRdaki dergiler konu grubundaki etki deerine gre ilk %25 iin A Snf, ikinci %25 iin B Snf, son %50 iin ise C Snf olarak gruplanmaktadr. Trkiye adresli yaynlarn etki deeri yksek dergilerde yaynlanmasn tevik amacyla Mart 2008 itibariyle Fen Bilimlerinde C grubuna giren dergilerde yayn yapanlara tevik ylda bir (1) ile snrlandrlmtr. Yayn yla gre UBYT teviklerinden yararlanan aratrmac says 2006da 10,621, 2007de 11,664, 2008de ise 12,440 olarak gereklemitir. Tevik verilen yayn says ise 2006-2008 aras srasyla 8,467, 11,134 ve 10,711 olarak gereklemitir (ULAKBM UBYT statistikleri, 2009). A-B-C gruplarna gre ise, Fen Bilimlerinde 2006 (A:6017, B: 9601, C: 1606) ylnda B grubu yaynlar arlkl olmakla bilrikte 2008de bu oran birbirine yakn gereklemitir (A: 6504, B: 6005, C: 6941). Sosyal Bilimlerde gruplara gre dalma bakldnda 2006 ylnda benzer ekilde B grubu arlkl iken (A:38, B:190, C:94), 2008de C grubundaki yaynlarn artt grlmektedir (A:329, B:193, 1031). Yan sra ilgili istatistiklerden de grlecei zere Sosyal ve Beeri Bilimler alannda temsil edilen uluslararas yayn says Fen ve Temel Bilimler ile karlatrldnda olduka dk bir seviyededir. Sonu Gnmz gelimi lkelerde de olduu gibi lke genelinde bilim ve teknojiye yaplan yaplan yatrmlar uzun vadede srdrlebilir bir geliimi ve uluslararas rekabet gcn salayacaktr. Bu nedenledir ki lke genelinde bilgi alt yapsnn gelitirilmesi, bu alanlara yaplan tm yatrmlar ve beraberinde Ar-Ge faaliyetlerinin etkinletirilerek retime dnm lke iin hayati nem tamaktadr. TBTAK bu anlamda lkemizde olduka nemli bir rol ve greve sahiptir. Bir yandan lkenin Bilim ve Teknoloji alanndaki geliiminde hkmete yardmc olmakta, te yandan bu ynde yatrmlar ve harcamalar yapmaktadr. Ar-Ge faaliyetlerine akademik ierik salama ynndeki giriimlerden biri olan TBTAK EKUAL ise 2006dan bu yana lkedeki aratrmaclarn etki deeri yksek uluslararas akademik ierie yaygn eriimini mmkn klarak nemli bir katk salamtr. Benzer ekilde yine TBTAKin nclnde uluslaras yaynlara yaplan tevik uygulamalar ile Trkiyenin uluslaras yayn saysnda yllar baznda nemli bir art gzlenmitir. Son olarak ULAKBM Cahit Arf Bilgi Merkezi bnyesinde yrtlen bibliyometik yayn analizleri ile

NAK 09

111

Bilimsel Aratrma Alt Yaps ve Trkiyenin Uluslararas Bilimsel Yayn Performans

NAK 09
112

de lkemin yayn performansna dair veriler sunularak; Trkiye adresli bilimsel yaynlarn dnya ile karlatrmal olarak konu, etki deeri vb. trnden eitli deerlendirmere olanak salanmtr. Bibliyometrik almalar ile sunulan yayn analizlerini yorumlayarak evrensel lekte bilim ve bilgi retiminde ncelikli alanlara yatrm yapmak; Bilim ve teknoloji, eitim politikalarnn oluturulmasnda ve izlenmesinde bu verilerden yararlanmak olduka nemlidir. Trkiyenin etki deeri yksek bilimsel yayn retimi iin yaynlarn uluslararas ibirlii ve ncelikli alanlarda arlklanmas gerekmektedir. Kaynaka
Adm Adm 7. ereve. TBTAK, Avrupa Birlii 7. ereve Program.(2009). 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.fp7.org.tr/home.do?ot=1&sid=3760 adresinden eriildi. Akll, E., Byknar, ., Latif, V., Yetgin, S., Grses, E.A., Sara, C. ve Demirel, . H. (2009). Trkiye Bilimsel Yayn Gstergeleri (II): 1981-2007. Trkiye, lkeler ve Gruplar. Ankara: TBTAK ULAKBM, Garfield, E.(1972). Citation analysis as a tool n journal evaluation - journals can be ranked by frequency and mpact of citations for science policy studies. Science, 178, (4060), 471. Grses, E.(2007). 2.Ulusal Sosyal Bilimlerde Sreli Yaynclk Kurultay. 13 Aralk 2007, TBTAK. 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/sbvt/kurultay2/bildiri.uhtml adresinden eriildi. OECD Home. (2009). 23 Eyll 2009 tarihinde http://lysander.sourceoecd.org/vl=500152/cl=11/nw=1/ rpsv/factbook/ adresinden eriildi. OECD Factbook 2007. (2009). 23 Eyll 2009 tarihinde http://lysander.sourceoecd.org/vl=892399/ cl=36/nw=1/rpsv/fact2007/ adresinden eriildi. OECD Factbook 2008. (2009). 23 Eyll 2009 tarihinde http://lysander.sourceoecd.org/vl=892399/cl=36/nw=1/rpsv/fact2008/ adresinden eriildi. TBTAK - ULAKBM, (2009). 2006-2009 niversite ve aratrmac saylar art oranlar. Yaynlanmam Analiz Raporu. TBTAK, Bilim Teknoloji ve Yenilik Politikalar. (2009). 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.tubitak.gov.tr/home.do?ot=1&sid=468&pid=468 adresinden eriildi. TBTAK EKUAL Hakknda. (2009). 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/ekual/ adresinden eriildi. TK, Trkiye statistik Yll, 2008. (2009). 25 Eyll 2009 tarihinde http://www.tuik.gov.tr/yillik/yillik. pdf adresinden eriildi. ULAKBM Ulusal Bilimsel Yaynlar Tevik Program statistikleri. (2009). 28 Eyll 2009 tarihinde http:// www.ulakbim.gov.tr/cabim/ubyt/stats/index.uhtml adresinden eriildi. URL1. (2009). Trkiye bilimsel yayn gstergeleri (1) : 1981-2006. 28 Eyll 2009 tarihinde http://www. ulakbim.gov.tr/cabim/yayin/tbyg_1981-2006/ adresinden eriildi. URL2. (2009). Salk Bakanl kurumlarnn Trkiyenin bilimsel yayn saysna katklar : 19812006. 28 Eyll 2009 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/yayin/saglikbakanligikitap.pdf adresinden eriildi. URL3. (2009). Trkiyenin bilimsel yayn haritas. 28 Eyll 2009 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/ cabim/yayin/TurkiyeninbilimHaritasi.pdf adresinden eriildi. URL4. (2009). Trkiye bilimsel yayn gstergeleri (2): 1981-2007: trkiye, lkeler ve gruplar. 28 Eyll 2009 tarihinde http://www.ulakbim.gov.tr/cabim/yayin/tbyg_1981_2007/index.uhtml adresinden eriildi.

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi: 17 Kurumda Gerekletirilen Analiz Sonular
zgr KLC* ve Tolga AKMAK**

NAK 09

z
Bu almada, Trkiyede elektronik belge ynetimi uygulamalarna dnk mevcut koullar, sorunlar ve beklentiler 17 kurum rneinde deerlendirilmektedir. almann temel amac elektronik ortamda bilgi ve belge hizmetleri ile ilgili beklentilerle uygulamalarn ne lde rttn tanmlamaktr. Uluslararas bir proje kapsamnda elektronik belge ynetimi (EBY) uygulamalarna dnk farkl kurumlara ait deerlendirme verilerini ieren almamza konu olan veriler, InterPARES Projesi kapsamnda Trkiyede yrtlen alan almalarndan elde edilmi ve alan aratrmas metodolojisinden yararlanlmtr. Bu kapsamda 17 kurumdan elde edilen analiz verileri istatistiki yntemler araclyla deerlendirilmitir. Yaplan analizlerle kurumlarda elektronik belge ynetimine dnk koullarn ve sorunlarn tanmlanmas amalanmtr. Sonu olarak Kurumlarda hizmetlerin koordinasyonu, bilgi sistemlerinin btnlemesi ve bamszl, idari dzenlemeler ve profesyonel personel eksiklii, standartlama konularnda sorunlar saptanm, gvenli elektronik imza uygulamalarna geiin en ncelikli konu olduu grlmtr.

Trkiyenin dari Geliimine Ksa Bir Bak Trkiye Cumhuriyeti, kurulu tarihi olan 1923 ylndan itibaren ynn modern dnyaya evirmi, idari ve sosyal alanda reformlar gnmze dein srdrm ve hlihazrda srdrmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin idari yapsn ve bu erevede kurumsal hizmetlerini gelitirmeye dnk yaklamlar her dnemde poplerliini korumu ve bu alanda pek ok alma gerekletirilmitir. Trkiyede kurumsal yaplar ve idari sistemi derinden etkileyen gelimelerden bir tanesi AB srecidir. Trkiye-AB ilikileri, 3 Ekim 2005 tarihinde Lksemburgda tam yelik mzakerelerinin balatlmas karar ile yeni bir boyut kazanmtr (Trkiye Avrupa Birlii Karma Parlamento Komisyonu, 2006; Gmrk, 2002). Ynn batya evirerek geliimini srdren Trkiye Cumhuriyeti gnmzde 71 milyon nfusu yaklak 1 trilyon dolarlk Gayri safi yurtii hasla ile dnyann 15. byk ekonomisi durumundadr (World Bank, 2008). Trkiyede Belge Ynetimi almalarnn Geliimi Trkiyede belge ve ariv almalarna yn veren temel dzenleme; 04 Ekim 1988 tarihinde yaymlanan Muhafazasna Lzum Kalmayan Evrak ve Malzemenin Yok Edilmesi Hakknda
* Do. Dr.; Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Bilgi ve Belge Ynetimi Blm Ankara (kulcu@hacettepe.edu.tr) ** Ar. Gr.; Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Bilgi ve Belge Ynetimi Blm Ankara (tcakmak@hacettepe.edu.tr)

113

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanundur. 16 Mays 1988 tarihli Devlet Ariv Hizmetleri Hakknda Ynetmelik ise kurumsal belge ilemlerine ynelik bir uygulama modeli sunmaktadr. Deien koullar erevesinde, belge ve ariv hizmetlerinde grlen gereksinimleri karlayabilmek iin her iki dzenlemeye ek olarak, eitli dzenlemeler gerekletirilmitir. Bu dzenlemelerin, bilgi ve belge ilemlerinin deien koullar erevesinde yeniden yaplandrlmas ve ilgili dier unsurlarla egdmlemesi, elektronik ortamda bilgi ve belge ilemlerinin gerekletirilebilmesine ortam hazrlanmas ile AB ve benzeri uluslararas kurumlarla uyum srecinin bir paras olduu iin ortaya kt dnlmektedir. Bu dzenlemeler kronolojik dzende aada verilmektedir: 1. Ayklama ve mha lemlerinde Devlet Arivleri Genel Mdrlnn (DAGM) Uygun Grnn Alnmas, Yllk Ariv Faaliyet Raporunun Aksatlmadan Gnderilmesi, Ynetim Kurulu ve Benzeri Kararlar le Eski Harfli Trke Ariv Malzemesinin Bekletilmeden Devlet Arivlerine Devri. Babakanlk Genelgesi, Say: 18975, 20 Ekim 1998 2. Devlet Ariv Hizmetleri Hakknda Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik. T.C.Resmi Gazete, Say: 24487, 08 Austos 2001: 95-100 3. Bilgi Edinme Hakk Kanunu. T.C. Resmi Gazete, Say: 25269, 24 Ekim 2003: 1-8 4. Elektronik mza Kanunu. T.C. Resmi Gazete, Say: 25355, 23 Ocak 2004: 1-8 5. Bilgi Edinme Hakk Kanununun Uygulanmasna likin Esas Ve Usuller Hakknda Ynetmelik. T.C Resmi Gazete, Say: 25445, 27 Nisan 2004: 1-13. 6. Resmi Yazmalarda Uygulanacak Esas ve Usuller Hakknda Ynetmelik. T.C.Resmi Gazete, Say: 25658, 02 Aralk 2004: 5-26 7. Standart Dosya Plan le lgili Babakanlk Genelgesi. T.C. Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrl, Say: 320-3802, 24 Mart 2005: 1-55 Bu dzenlemelere ek olarak henz yasallamasa da, DAGM tarafndan DAGMnin Kurulu ve Grevleri ile Devlet Ariv Hizmetleri Hakknda Kanun Tasars ve Ulusal Bilgi Gvenlii Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanun Tasars Tasla sonulandrlm (Kandur, 2005, s. 88) ve 4 Mays 2006 tarihinde TBMMde Milli Eitim Komisyonundan geerek yasallama sreci hz kazanmtr (Reuters Haber Ajans, 2006). Bu sre halihazrda devam etmektedir. Yakn tarihte Trk Standartlar Enstits belge ynetimi konusunda uluslararas standart olan ISO 15489un Trke basmn yaymlamtr (TS ISO 15489-1, 2007; TS ISO 15489-2, 2007). Trkiyede gerekletirilen bir dier nemli alma, 2005 ylnda hazrlanan ve gzden geirilmi ikinci basks 2006 tarihinde yaymlanan Elektronik Belge Ynetimi Sistem Kriterleri Referans Modeli (EBYSKRM)dir (Kandur, 2006). Trk Standartlar Enstits EBYSKRMyi 19 Haziran 2007 tarihinde TSE 13298 koduyla standart olarak kabul etmitir (Trk Standartlar Enstits, 2007). ICA ve Avustralya ve ngiliz Ulusal Arivlerinin almalar, MoReq Modeli, DoD 5015.2 Standard, InterPARES Projesi, ISO 15489 Standard, ANSI/ARMA Standartlar vb. uluslararas almalarla uyumlu olarak hazrlanan TSE 13298 standardnn, Trkiyede elektronik ortamda belge ynetimi zerine, uluslararas uygulama ve standartlarla uyumlu ve egdml almalarn yrtlebilmesi noktasnda yararl olaca dnlmektedir.

NAK 09
114

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimi Uygulamalarnn Deerlendirilmesi: 17 Kurumda Gerekletirilen Alan almalar almamzda Trkiyede kurumlarda elektronik belge ynetimi uygulamalarnn deerlendirilmesine ynelik olarak, 17 ayr kurumda gerekletirilen alan almalarna ilikin bilgilere yer verilmektedir. Alan almalarnn gerekletirilmesindeki ama farkl hizmet etkinliklerine sahip iletmelerde kurumsal hedefler, yap, ileyi ve uygulumalar ierisinde bilgi ve belge ynetimi faaliyetlerinin yerini saptamak, kurumsal bilgi ve belge ynetimi faaliyetlerinin ne lde elektronik ortamda yrtldn belirlemektir. Trkiyede elektronik belge ynetimi uygulamalarnn geldii boyutu tespit etmeye ynelik olarak gerekletirilen bu alma ierisinde, InterPARES projesi erevesinde Trkiyede yrtlen alan almalarna ilikin veriler yer almaktadr. Trkiyede kurumsal koullar, bu erevede elektronik ve basl bilgi ve belge ynetimi beklentilerini tespit etmeye dnk olarak gerekletirilen alan almalar; ayn zamanda alannda bir ilki de oluturmaktadr. Metodoloji InterPARES 3 Projesinin bir paras olarak Trkiye Takm tarafndan gerekletirilen analiz bulgularna dayanan almamzda gerekletirilen ierik analizleri, belge, belge koruma ve politika analizleri InterPARES 3 Projesi metodolojisine dayanmaktadr. Bu erevede aadaki balklar altndaki alan almalarnn her biri 21 ayr kurumda gerekletirilmi ve gerekli veriler salanmtr. 1. Alan almas erik Analizi ( Case Study Contextual Analysis) a. Kurum, yerleim, geliim, yasal stat, idari yap, mali destek, kaynaklar, ynetim, snrlamalar, ama ve hedefler b. Belge retimi ile sonulanan aktiviteler: dari ve ynetsel ereve, genel tanmlama, aktivite trleri, aktivitelerde ortaya kan dokmanlar, var olan belge ynetim program, belge ilemlerinde sorumlu personel, belge ilemlerine ynelik stratejiler, yasal gereksinim ve snrlamalar, dari gereksinim ve snrlamalar, teknolojik gereksinim ve snrlamalar, etik gereksinim ve snrlamalar. 2. Kurumsal Politikalara Ynelik Alan almas (Policy Case Studies) Yaparken Cevaplayaca Sorular (Toplam 18 tanmlanm soru) 3. Belgelere Ynelik Alan almas (Records Case Studies) Yaparken Cevaplayaca Sorular (Toplam 11 tanmlanm soru) 4. Belge Saklama Sistemlerine Ynelik Alan almas (Records Keeping Case Studies) Yaparken Cevaplayaca Sorular (Toplam 14 tanmlanm soru) 17 Kurumda Gerekletirilen Aratrma Bulgular almann, bu blmnde InterPARES Metodolojisi erevesinde 17 ayr kurumda gerekletirilen politika, belgeler, ierik analizi ve belge korumaya ynelik alan almalar sonucunda elde edilen bulgular yer almaktadr. Kurumlarda elektronik belge ynetimine dnk koullar, sorunlar ve beklentileri tespit etmeye dnk olarak hazrlanan case study ler kapasml bir ekilde durum saptamas yapmaya olanak salamaktadr. Ancak verilerin

NAK 09

115

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

deerlendirilmesi ve karlatrlabilmesi iin saysallatrlmas gerekli grlm ve sonular content analysis leri yaplarak SPSSde deerlendirilmitir. Likert analizi gerektiren alanlarda aritmetik ortalama ve standart sapma deerleri de hesaplanmtr. 17 kurumu ayr ayr ele almak g olacandan kurumlar grup altnda toplanm ve deerlendirmeler gruplarn verdikleri yantlar zerinden gerekletirilmitir. Tablo 1de analiz ve anket almalarnn gerekletirildii kurumlarn listesi yer almaktadr. Kurumlarda InterPARES 3 metodolojisi erevesinde tanmlanan ierik analizi, politika, belge ve belge korumaya ynelik alan almalar ile ilgili ablonlar kullanlarak analizler gerekletirilmitir. Daha sonra bu analiz verileri analitik sonular elde edilebilmesi iin ierik analizi tekniine uygun olarak deerlendirilerek SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) programna girilmi ve aadaki sonulara ulalmtr.
Tablo 1: Analiz Yaplan Kurumlarn Listesi

NAK 09

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Adnan tken Halk Ktphanesi Ankara Valilii Dernekler Masas ASELSAN Atlm niversitesi Ktphanesi Barlas mar Planlama Limitet irketi Bayndrlk ve skn Bakanl D Ticaret Mstearl Hacettepe niversitesi Beytepe Ktphanesi Hacettepe niversitesi Merkez Ktphanesi Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Hacettepe niversitesi Yetikin Hastanesi ODT Ktphanesi TA - TUSA Trk Havaclk Sanayi TRT Ktphanesi TRT, stanbul ULAKBIM - Cahit Arf Bilgi Merkezi Vehbi Ko Ankara Aratrma Merkezi

Aratrma ve incelemelerin gerekletirildii kurumlar; Tablo 2de Eitim ve Aratrma (%35,3), Hizmet Sektr (%29,4) ve Kamu ve Askeri (%35,3) olmak zere 3 grup altnda toplanmaktadr. almada analiz verileri Tablo 2de yer alan gruplar gz nne alnarak deerlendirilmitir.

116

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 2: Analiz Yaplan Kurulularn Sektrel Dalm

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N 6 5 6 17

% 35,3 29,4 35,3 100,0

3 Grup altnda toplanan 17 kurumun alma alanlar, bilgi hizmetleri, yaynclk, aratrma, kamu ve mali, tp ve dier hizmetler olmak zere 5 alandan olumaktadr (Bkz. Tablo 3).
Tablo 3: Kurulularn Aktivite Alanlar

Bilgi Hizmetleri Yaynclk Aratrma Kamu ve Mali Tp ve Dier Hizmetler Toplam

N 6 2 4 3 2 17

% 35,3 11,8 23,5 17,6 11,8 100,0

Tablo 4de kurumlarda genel olarak hizmet politikalarnn nasl gelitirildiine ilikin bilgiler yer almaktadr. Buna gre AR-GE kurumlar arlkl olarak benzer nitelikteki kurumlarla ortak politikalar gelitirirken (%50), Kamu ve Askeri organizasyonlar kurum ii dzenlemelere ynelmektedirler (%83,3). Bilgi ve belge ilemlerinden sorumlu birimlerin kendi hizmet politikalarn gelitirme oran her grupta da %21in altndadr.
Tablo 4: Kurumsal Politikalarn Oluturulma Sreci

Sektrler AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

Say % Say % Say % Say %

Birim karar 1 %16,7 1 %20,0 0 %,0 2 %11,8

Kurum karar 2 %33,3 2 %40,0 5 %83,3 9 %52,9

Kurumlar aras 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7 6 %35,3

Toplam 6 %100,0 5 %100,0 6 %100,0 17 %100,0

Her grup iin de kurumlarn bilgi ve belge ilemlerinden sorumlu birimler, arlkl olarak bamsz karar verme ve harcama yetkisine sahip deillerdir. Ynetsel ve mali zerklie sahip birimlerin oran her grupta da %30un altndadr. Yine hizmet sektrnde yer alan kurumlarn %40 ciddi kaynak ve destek sknts ekmektedirler (Bkz. Tablo 5).

117

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 5: Kurumsal Bilgi/Belge Sisteminin dari ve Mali Durumu

Bamsz ve yeterli AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam Say % Say % Say % Say % 2 %33,3 2 %40,0 1 %16,7 5 %29,4

Merkezi belirleniyor 6 %100,0 3 %60,0 6 %100,0 15 %88,2

Yasal yollarla ya da bala 1 %16,7 1 %20,0 0 %,0 2 %11,8

Yetersiz 0 %,0 2 %40,0 0 %,0 2 %11,8

Bilgi ve belge ilemlerinden sorumlu birimlerde toplam personel deikenlik gstermektedir. AR-GE kurumlarnda nispeten personel says art gstermektedir. Ardndan Hizmet Sektr ve Kamu ve Askeri gruplarndaki kurumlar gelmektedir (Bkz. Tablo 6).
Tablo 6: Personel Says

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

13 2 %33,3 1 %20,0 3 %50,0 6 %35,3

4-6 0 %,0 0 %,0 1 %16,7 1 %5,9

7 - 10 1 %16,7 0 %,0 1 %16,7 2 %11,8

10 - 20 0 %,0 2 %40,0 0 %,0 2 %11,8

20 + 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7 6 %35,3

Bilgi ve belge hizmetlerine ynelik profesyonel eitim alm personel says AR-GE grubunda bariz biimde yksektir. Eitimli personel konusunda en skntl grup Kamu ve Askeri grubudur (Bkz. Tablo 7)
Tablo 7: Bilgi/ Belge Personelinin Alana Dnk Eitim Durumu

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Tm 2 %33,3 0 %,0 1 %16,7 3 %17,6

nemli Ksm 3 %50,0 2 %40,0 0 %,0 5 %29,4

Bir ksm 1 %16,7 1 %20,0 2 %33,3 4 %23,5

Uzman Eksilii Var 0 %,0 2 %40,0 3 %50,0 5 %29,4

1,8 3,0 3,1 2,6

118

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Yllk belge retiminin en ok yapld grup Hizmet Sektrdr ( 2,6), ardndan AR-GE ( 3) ve Kamu ve Askeri ( 2,3) sralanmaktadr(Bkz. Tablo 8). Ancak Tablo 6da yer ald gibi Hizmet Sektrnn personel says AR-GEn altnda kalmaktadr. Bu durum belgelere ynelik i younluunun Hizmet Sektrnde daha fazla olduunu gstermektedir.
Tablo 8: Yllk Belge retimi

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 -4999 2 %33,3 1 %20,0 3 %50,0 6 %35,3

2 -20.000 1 %16,7 2 %40,0 0 %,0 3 %17,6

3 -50.000 1 %16,7 0 %,0 1 %16,7 2 %11,8

4 5 -100.000 100.000 + Toplam 1 1 6 %16,7 %16,7 %100,0 0 2 5 %,0 %40,0 %100,0 2 %33,3 3 %17,6 0 %,0 3 %17,6 6 %100,0 17 %100,0

2,6 3,0 2,3 2,6

Hizmet Sektr dier gruplar arasnda bilgi ve belge ilemlerine ynelik mevcut politika ve yasal prosedrlerin en yetersiz olduu gruptur. AR-GE sektr nispeten daha iyi koullardayken Kamu ve Askeri sektrde ortalama bir sonu kmtr (Bkz. Tablo 9).
Tablo 9: Bilgi/Belge Politikalar ve Yasal Koullar

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 2 %33,3 0 %,0 1 %16,7 3 %17,6

2 Y 1 %16,7 1 %20,0 2 %33,3 4 %23,5

3 K 2 %33,3 3 %60,0 2 %33,3 7 %41,2

4 E 1 %16,7 1 %20,0 1 %16,7 3 %17,6

5 BE 2 %33,3 0 %,0 1 %16,7 3 %17,6

2,3 3,0 2,5 2,5

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz, E: Eksik, BY: Btnyle Eksik

Her gruptaki kurumlarn nemli bir ksm (%64den fazla) kurum ii ilemlerde youn biimde belgeleri kullandklarn dile getirmilerdir. Kurum ilemlerinde nadiren belgeleri kullandklarn syleyenlerin oran genel olarak bakldnda %18 oranna yakndr (Bkz. Tablo 10).

119

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 10: Belge lemleri le Sonulanan Aktiviteler

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Tm 1 %16,7 1 %20,0 0 %,0 2 %11,8

ounluu 5 %83,3 3 %60,0 3 %50,0 11 %64,7

Bazlar 0 %,0 0 %,0 3 %50,0 3 %17,6

Az Ksm 0 %,0 1 %20,0 0 %,0 1 %5,9

Geleneksel belgelere ynelik olarak grup da ok gl olmamakla birlikte bir sisteme sahiptir (Genel 2,4). Servis ve AR-GE sektrnde yer alan drt kurumda ise ciddi problemler sz konusudur. Tablo 11deki veriler nda Kamu ve Askeri sektrde hizmet veren kurumlardaki geleneksel belgelere ynelik sistemlerin dier gruplardan daha iyi olduu sylenebilir ( 2,0).
Tablo 11: Gelenksel Belgelere Ynelik Uygulamalar

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 2 %33,3 2 %40,0 2 %33,3 6 %35,3

2 Y 0 %,0 0 %,0 2 %33,3 2 %11,8

3 K 2 %33,3 1 %20,0 2 33,3% 5 %29,4

4 E 2 %33,3 2 %40,0 0 %,0 4 %23,5

2,6 2,6 2,0 2,4

sd ,55 ,67 ,36 1,2

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K:Kararsz, E: Eksik

Kurum ierisinde bilgi ve belge ilemlerine ynelik dier birimlerin yaklamlar konusunda grup da ok gl olmamakla birlikte olumlu koullar sz konusudur (Genel 2,7). Servis ve AR-GE sektrnde yer alan drt kurumda ise ciddi problemler sz konusudur. Genel olarak AR-GE alannda hizmet veren kurumlarda koullar dier gruplardan bir nebze daha iyi grnmektedir. ( 2,5).Gruplara gre Belge ve Ariv uygulamalarna ynelik dzenlemelerin yeterlilii ile ilikili deerlendirmeler Tablo 12de sunulmaktadr.

120

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 12: Belge ve Ariv Uygulamalarna Dnk Dzenlemelerin Yeterlilii

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Y 3 %50,0 3 %60,0 2 %33,3 8 %47,1

K 3 %50,0 0 %,0 3 %50,0 6 %35,3

E 0 %,0 2 %40,0 1 %16,7 3 %17,6

2,5 2,8 2,8 2,7

sd ,22 ,49 ,30 ,77

Y: Yeterli, K: Kararsz , E: Eksik

nceleme ve aratrmalarn yrtld 17 kurumun ortalama %47,1i belge ynetimi alannda eitim alm belge yneticisi konumunda bir idareciye sahiptir. Bu oran AR-GE grubunda %66,7ye kadar kmaktadr. Her grup iin de bilgi ve belge ilemlerinden sorumlu personelin alan dndan olma olasl %21in altndadr (Bkz. Tablo 13).
Tablo 13: Belge ve Ariv Uygulamalarnda Sorumluluk Dalm

Belge Yneticisi AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 4 66,7% 1 20,0% 3 50,0% 8 47,1%

Bilgi Sistemi. Yneticisi 1 16,7% 3 60,0% 2 33,3% 6 35,3%

Genel Ynetici 1 16,7% 1 20,0% 1 16,7% 3 17,6%

nceleme ve aratrmalarn gerekletirildii kurumlarn nemli bir blm (%79dan ok) elektronik belge retmekte ya da kullanmaktadrlar (Bkz. Tablo 14). 17 kurumdan yalnz ikisi ilemlerde elektronik belgeyi kullanmadklarn dile getirmilerdir.
Tablo 14: Elektronik Belge retimi

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Evet 6 %100,0 4 %80,0 5 %83,3 15 %88,2

Hayr 0 %,0 1 %20,0 1 %16,7 2 %11,8

121

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

ncelemelerin gerekletirildii 6 eitim kurumu da elektronik belgelere ynelik bir sisteme sahiptir. Ancak Kamu ve Askeri sektr grubunun %66,7 gibi ciddi bir oran ve Hizmet Sektrnn %40 elektronik belgelere ynelik herhangi bir sisteme sahip deildir (Bkz. Tablo 15).
Tablo 15: Elektronik Belge Sistemlerinin Kullanm

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Genelde 6 %100,0 3 %60,0 2 %33,3 11 %64,7

Bazen 0 %,0 2 %40,0 4 %66,7 6 %35,3

Kurumlarn elektronik belge kullanm nedeni atlkl olarak ynetim ve kontrol faaliyetleri olmakla birlikte, Service sektrnde kullanc istatistikleri, Kamu ve Askeri sektrde kaynak salama arlkl olarak yer almaktadr. AR-GE drt deikeni de youn biimde elektronik belge uygulamalarnda kullanmaktadr (Bkz. Tablo 16).
Tablo 16: Elektronik Belge Kullanm Nedenleri

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Kullanc statistikleri 5 %83,3 5 %100,0 1 %16,7 11 %64,7

Kaynak Salama 5 %83,3 1 %20,0 4 66,7% 10 %58,8

dari ler 3 %50,0 2 %40,0 6 %100,0 11 %64,7

Denetim ve Kontrol 6 %100,0 5 %100,0 5 %83,3 16 %94,1

Bilgi ilemlerine ynelik yazlm uygulamalarna AR-GE grubunun tamam, Hizmet Sektrnn de %80i sahiptir. Kamu ve Askeri sektrn %50si ise kurumsal bilgi sistemlerine dnk bir yazlma sahip deildir (Bkz. Tablo 17).

122

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 17: Bilgi Sistemlerinde Yazlm Kullanm

NAK 09

Sektrler AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Evet 6 %100,0 4 %80,0 3 %50,0 13 %76,5

Hayr 0 %,0 1 %20,0 3 %50,0 4 %23,5

AR-GE grubunda bilgi sistemlerine ynelik yazlm uygulamalar genel olarak salama, tarama, dn verme, kurumsal ilemler ve halkla ilikiler modllerinin tamamn kapsamaktadr. Hizmet Sektrnde bilgi ve belge kaynaklarnn salanmasna dnk modl sadece bir kurumda bulunmaktadr. Kamu ve Askeri sektrde hizmet veren kurumlarn hibiri kurumsal ilemler iin yazlm uygulamasna sahip deildir. Yine ayn grupta sadece bir iletmenin halkla ilikiler modl vardr (Bkz. Tablo 18).
Tablo 18: Bilgi Sistemi Yazlmlarnn Kapsam

Sektrler AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N %

Salama 3 %50,0 1 %20,0 2 %33,3 6 %35,3

Tarama 6 %100,0 4 %80,0 3 %50,0 13 %76,5

dn Verme 4 %66,7 2 40,0% 3 %50,0 9 %52,9

Kurumsal ler 4 %66,7 3 %60,0 0 %,0 7 %41,2

Halkla likiler 3 %50,0 4 %80,0 1 %16,7 8 %47,1

ncelemelerin gerekletirildii kurumlarn ortalama %35,3 retimden ayklamaya kadar tanmlanm btnsel bir belge ynetimi sistemine sahiptir. Gruplar ierisinde ARGE (%16,7) ve Servis Sektrnde (%20) programn ayklama modlnn yetersiz kald grlmektedir. Kamu ve Askeri sektrde bilgi sistemlerine ynelik verilerden farkl olarak belge ynetim sistemlerinin dier gruplardan daha kapsayc olduu grlmektedir (Bkz Tablo 19).

123

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 19: Kurumsal Belge Ynetim Programlarnn Kapsam

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

retim 6 %100,0 3 %60,0 4 %66,7 13 %76,5

Dosyalama 5 %83,3 3 %60,0 6 %100,0 14 %82,4

Datm 3 %50,0 4 %80,0 5 %83,3 12 %70,6

Alkoyma 1 %16,7 1 %20,0 4 %66,7 6 %35,3

Ayklama 1 %16,7 1 %20,0 4 %66,7 6 %35,3

Kamu ve Askeri sektrde EBY uygulamalarnda belge retiminin yer alma oran dier gruplardan daha fazla kmtr. Tm gruplarda EBYnin ayklama uygulamasn ierme oran %21in altndadr. Hizmet Sektrnde belgelerin datmna ynelik arlkl uygulama geleneksel sistemlere dayanmaktadr (Bkz. Tablo 20). Ayrca tablo 20deki verilere gre kurumlar en ok dosyalama uygulamalarnda elektronik sistemleri kullanmaktadrlar (Toplam %76,5).
Tablo 20: Yaam Dngsnde Elektronik Belge Ynetim Uygulamalar

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

retim 5 %83,3 4 %80,0 2 %33,3 11 %64,7

Dosyalama 5 %83,3 3 %60,0 5 %83,3 13 %76,5

Datm 4 %66,7 2 %40,0 4 %66,7 10 %58,8

Alkoyma 3 %50,0 4 %80,0 3 %50,0 10 %58,8

Ayklama 1 %16,7 1 %20,0 1 %16,7 3 %17,6

Kurumlarn elektronik belgelere ynelik teknolojik alt yaplarnn yeterli olma oran grup iin de %50nin altnda kalmaktadr. Kamu ve Askeri grubunu %33,3 ve Hizmet Sektrnn %20sinin alt yap olanaklarn btnyle eksik olarak tanmlamas dikkat ekicidir (Bkz. Tablo 21).

124

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 21: Elektronik Belgelere Ynelik Teknolojik Alt Yapnn Yeterlilii

NAK 09

Sektrler AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N %

1 KY 2 %33,3 1 %20,0 2 %33,3 5 29,4%

3 K 1 %16,7 1 %20,0 1 %16,7 3 %17,6

4 E 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7 6 %35,3

5 BE 0 %,0 1 %20,0 2 %33,3 3 %17,6

sd

2,1 2,6 2,5 2,4

,983 1,14 1,37 1,12

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz , E: Eksik, BE: Btnyle Eksik

AR-GE grubunun elektronik belgelere ynelik potansiyel kullanclar aratrmaclardr (%66,7). Tablo 22den de anlalacai gibi Hizmet sektrnde tm alanlara dengeli bir dalm sz konusu iken Kamu ve Askeri sektrn hedef kitlesi byk oranda kurum alanlarndan olumaktadr (%83,3).
Tablo 22: Elektronik Belgelerin Potansiyel Kullanclar

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Genel Halk 2 %33,3 2 %40,0 0 %,0 4 %23,5

Aratrmaclar 4 %66,7 1 %20,0 0 %,0 5 %29,4

alanlar 0 %,0 2 %40,0 5 %83,3 7 %41,2

zel alan 0 %,0 0 %,0 1 %16,7 1 %5,9

Kurumlarn kulland EBY ierisinde veriler tanmlanrken srasyla balk (Toplam deerde %100), tarih (%94,1), kod bilgileri (%64,7), ilikili aktiviteler (%35,3) ve zet bilgisi (%35,3) yer almaktadr (Bkz. Tablo 23). Var olan sistemlerde tanmlanan st verilerin tmnn yer almamas bir eksiklik olarak deerlendirilebilir.

125

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 23: Elektronik Belgelere Ynelik st Veri Unsurlar

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N %

Balk 6 %100,0 5 %100,0 6 %100,0 17 %100,0

Tarih 5 %83,3 5 %100,0 6 %100,0 16 %94,1

liki 2 %33,3 3 %60,0 1 %16,7 6 %35,3

zet 3 %50,0 2 40,0% 1 16,7% 6 %35,3

Kodlar 4 %66,7 4 %80,0 3 %50,0 11 %64,7

Her grupta da elektronik belge ynetim sistemi ierisinde ofis uygulamalar (yazmalar, talimatlar, formlar vb.) ve veritabanlar btnyle yer almaktadr. Hizmet Sektrnde belge ynetimi ierisinde e-postalar yer almazken, Kamu ve Askeri sektrde yalnzca bir kurumda gzden geirme (tracking) dosyalar elektronik ortamda tutulmaktadr (Bkz. Tablo 24).
Tablo 24: Elektronik Belge Ynetim Sisteminin Kapsam

E-posta AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri N % N % N % 2 %33,3 0 %,0 2 %33,3

Gzden geirme 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7

Ak 3 %50,0 3 %60,0 2 %33,3

Ofis leri 6 %100,0 5 %100,0 6 %100,0

Veri taban uygulamalar 6 %100,0 5 %100,0 6 %100,0

Aada birbirini takip eden be unsur (Tablo 25 Tablo 30); InterPARES metodolojisi erevesinde kurumlarda elektronik bilgi/belge sistemlerinde belgelerin zgnl, gvenilirlii ve uzun sre korunmasna ynelik var olan koullar deerlendirmek amacyla hazrlanmtr. Her grup ierisinde de kurumlarn, belgelerin yetkilendirilmesi zerine var olan sistemlerinin gl olduu grlmektedir (Yantlarn aritmetik ortalamas dk, sistemin gl olduuna destek yksek, Genel 1,88) . Yetkilendirmeye ynelik belge sisteminin en gl olduu sektr AR-GEdir ( 1,67). Kamu ve Askeri sektrde ise yantlar daha ortalama deerlerde kmtr (2,17). Ayrca bu sektrde %16,7 orannda yetkilendirme probleminin olduunun dile getirilmesi nemli grlmektedir (Bkz. Tablo 25).

126

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 25: Yetkilendirme

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 3 %50,0 2 %40,0 3 %50,0 8 %47,1

2 Y 2 %33,3 2 %40,0 0 %,0 4 %23,5

3 K 1 %16,7 1 %20,0 2 %33,3 4 %23,5

4 E 0 %,0 0 %,0 1 %16,7 1 %5,9

sd

1,67 1,80 2,17 1,88

,333 ,374 ,543 ,993

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz , E: Eksik

EBY uygulamalarnda gvenlik sistemleri her grup ierisinde de sorunsuz grlmektedir (Genel 1,59). Sadece AR-GE grubunda bir kurumda sistem konusunda belirsizlikler sz konusudur (Bkz. Tablo 26).
Tablo 26: Gvenlik Sistemi

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 3 %50,0 2 %40,0 3 %50,0 8 %47,1

2 Y 2 %33,3 3 %60,0 3 %50,0 8 %47,1

3 K 1 %16,7 0 %,0 0 %,0 1 %5,9

1,67 1,60 1,50 1,59

sd ,816 ,548 ,548 ,618

KY: Kesinlikle Yeterli,Y: Yeterli, K: Kararsz

Kurumlarda EBY kapsamnda yedekleme (backup) uygulamalarnda da sorunlar yaanmamaktadr. AR-GE grubunun %16,7 sinde gzlenen belirsizlikler dnda sistemin ileyiinin sorunsuz olduuna dnk yarglar yeterli ve kesinlikle yeterli seeneklerinde toplanmaktadr (Bkz Tablo 27).

127

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 27: Yedekleme/Backup

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 2 %33,3 2 %40,0 3 %50,0 7 %41,2

2 Y 3 %50,0 3 %60,0 3 %50,0 9 %52,9

3 K 1 %16,7 0 %,0 0 %,0 1 %5,9

sd

1,83 1,60 1,50 1,65

,753 ,548 ,548 ,606

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz EBY uygulamalarnda en sorunlu alan elektronik imza uygulamalarnda grlmektedir. Bu kapsamda gruplarda yer alan 17 kurumun hibirinden olumlu yant alnamamtr. Aritmetik ortalama deerlerinin ykseklii (Genel 4,24) bu sonucu desteklemektedir (Bkz Tablo 28).
Tablo 28: Saysal mza

3 K AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 2 %33,3 2 %40,0 3 %50,0 7 %41,2

4 E 3 %50,0 3 %60,0 3 %50,0 9 %52,9

5 KE 1 %16,7 0 %,0 0 %,0 1 %5,9

sd

4,17 4,40 4,17 4,24

,983 ,548 ,983 ,831

K: Kararsz , E: Eksik; KE: Kesinlikle Eksik EBY ierisinde belgelerin uzun sre korunmas konusunda AR-GE grubundan bir kurumda var olan sorunlar dnda ciddi sorunlar gzlenmemitir. Ancak Hizmet Sektrnn %40 ve AR-GE grubunun %33,3nde belgelerin uzun sre korunmas zerine var olan sistemde belirsizlikler gzlenmitir (Bkz. Tablo 29).

128

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 29: Uzun Sre Koruma

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 2 %33,3 1 %20,0 4 %66,7 7 %41,2

2 Y 1 %16,7 2 %40,0 2 %33,3 5 %29,4

3 K 2 %33,3 2 %40,0 0 %,0 4 %23,5

4 E 1 %16,7 0 %,0 0 %,0 1 %5,9

sd

2,33 2,20 1,33 1,94

1,211 ,837 ,516 ,966

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz , E: Eksik

Elektronik belgelerin korunmas konusunda en yaygn uygulama AR-GEde kurumsal bilgi sistemleri ierisinde yedekleri alnarak, Hizmet Sektrnde basl kopyasn ve yedei alnarak, Kamu ve Askeri sektrdede ise basl kopyasn alnarak korunas eklindedir. Koruma uygulamalarnda Kamu ve Askeri sektr grubunda yer alan kurumlarn %50sinin yedekleme yapmadn ifade etmesi nemli bir sorundur (Bkz. Tablo 30).
Tablo 30: Elektronik belgelerin korunma yntemleri

reticinin Bilgisayar AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 3 %50,0 1 %20,0 3 %50,0 7 %41,2

Bilgi Sistemi 6 %100,0 4 %80,0 4 %66,7 14 %82,4

Basl 4 %66,7 5 %100,0 5 %83,3 14 %82,4

Backup 6 %100,0 5 %100,0 3 %50,0 14 %82,4

ncelemelerin gerekletirildii kurumlar, elektronik sistemlerde kaytl belgeler zerinde deiiklikleri en ok gncelleme (%82,4) ve silme uygulamalar (%82,4) iin kullanmaktadrlar. Belgelere yeni bilgiler eklemek %70,6 ve belgeler zerinde deiiklikler yapmak %64,7 de azmsanmayacak oranda gerekletirilmektedir. Elektronik ortamda retilen belgelere yeni bilgilerin eklenmesi, deitirilmesi ve silinmesi zel gvenlik nlemleri altnda yetkili personel tarafndan yrtlmek durumundadr. lgili uygulamalarn bu denli yaygn yrtlmesi, elektronik ortamda belgelerin zgnl ve gvenilirliine ynelik problemleri de gndeme getirmektedir (Bkz Tablo 31).

129

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

Tablo 31: Elektronik Belgelerde Deiiklik Yaplabilen Alanlar

AR-GE Hizmet Sektr Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

Gncelleme 6 %100,0 4 %80,0 4 %66,7 14 %82,4

Ekleme 5 %83,3 4 %80,0 3 %50,0 12 %70,6

karma 4 %66,7 5 %100,0 5 %83,3 14 %82,4

Kaydetme 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7 6 %35,3

Deitirme 6 %100,0 3 %60,0 2 %33,3 11 %64,7

ncelemeleri yrten kurumlardan AR-GEin %66,7si, Hizmet Sektrnn %60 ve Kamu ve Askeri sektrn %33,4 yeterli ve kesinlikle yeterli seeneklerini iaretleyerek, kurumlarnda belge reten birimler ile merkezi ariv arasnda gl ve sorunsuz bir ilikinin olduunu dile getirmilerdir. zellikle Kamu ve Askeri sektrn yarsndan fazlasnn ofis birimleri ile belge ve ariv merkezleri arasnda ilikide sorun yaamas dikkat ekicidir. Yine AR-GE grubunun %33,3 de sorunlara dikkat ekmektedir (Bkz Tablo 32).
Tablo 32: Belge ve Ariv lemlerinin Yrtld Birimler Arasnda Gl Bir likinin Varl

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KY 3 %50,0 2 %40,0 1 %16,7 6 %35,3

2 Y 1 %16,7 1 %20,0 1 %16,7 3 %17,6

3 K 0 %,0 2 %40,0 3 %50,0 5 %29,4

4 E 2 %33,3 0 %,0 1 %16,7 3 %17,6

sd

2,17 2,00 2,67 2,29

1,472 1,00 1,33 1,160

KY: Kesinlikle Yeterli, Y: Yeterli, K: Kararsz , E: Eksik Kurumlarda kullanlan bilgi sistemi ile ariv sistemleri arasndaki iliki fakllklar gstermektedir. Hizmet Sektrnde arlkl uygulama kurum ii ayr uygulamalarn gerekletirilmesi eklinde iken (%80), AR-GE ve Kamu ve Askeri sektrlerinin yars bamsz belge ve ariv programlarna sahiptir. Dier bilgi sistemleri ile ariv sisteminin btnleik olduu sistemler her grup iin de %21in altnda kalmaktadr (Bkz. Tablo 33).

130

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Tablo 33: Belge ve Ariv Sistemlerinin dari Yaps

NAK 09

Bamsz AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 3 %50,0 0 %,0 3 %50,0 6 %35,3

st Birime Bal 2 %33,3 4 %80,0 3 %50,0 9 %52,9

Kurum Ynetiyor 1 %16,7 1 %20,0 0 %,0 2 %11,8

Kurumlar aras Btnleik 0 %,0 0 %,0 0 %,0 0 %,0

Kurumlarn bilgi ve belge merkezlerine materyaller arlkl olarak kurumun dosya plan ya da snflama sistemi erevesinde yerletirilmektedirler. Kamu ve Askeri sektr grubunda dosyalama sistemi daha arlkl (%83,3) grlrken dier gruplarda snflama ve dosyalama eit oranlardadr. Bu durum bilgi/belge merkezlerinde kaynaklarn Kamu ve Askeri sektrnde daha ok belgelerden dier gruplarda ise eitli bilgi kaynaklarndan (kitap sreli yayn, dokman vb) olutuunu gstermektedir. Yine Kamu ve Askeri sektrde alkoyma planlar erevesinde bilgi/belge merkezlerine kaynak salama %50 gibi yksek orandadr. AR-GE grubunda ise materyallerin salanmasnda satn alma %50 gibi nemli bir oran gsterirken, dier seenei her grup iin %20 ve zeridir (Bkz. Tablo 34).
Tablo 34: Bilgi/Belge Kaynaklarnn Tanmlanmas ve Salanmas

Snflama AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 4 %66,7 2 %40,0 1 %16,7 7 %41,2

Dosyalama 4 %66,7 2 %40,0 5 %83,3 11 %64,7

Alkoyma Plan 0 %,0 1 %20,0 3 %50,0 4 %23,5

Satnalma / Ba 3 %50,0 1 %20,0 1 %16,7 5 %29,4

Dier 2 %33,3 1 %20,0 2 %33,3 5 %29,4

(Not: Birden fazla uygulama sz konusu olduunda ayn satrda toplam oranlar %100n zerinde kabilmektedir.) Bilgi/belge kaynaklarnn organizasyonu ve dzenlenmesinde oluan belge trnn zellii n plana kmaktadr. Kamu ve Askeri grubunda arlk standart dosya plan erevesinde 66,7% iken AR-GEde Library of Congress snflama sistemidir. Hizmet Sektrnde her bir deiken eit oranda grlmektedir. Ancak Hizmet Sektrn %20 si ve AR-GEnin %16,7sinde bilgi/belge kaynaklarnn dzenlenmesinde herhangi bir

131

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

snflandrma sisteminin kullanlmyor olmas ciddi bir sorun olarak grlmektedir (Bkz. Tablo 35).
Tablo 35: Bilgi/Belge Kaynaklarnn Organizasyon

LC AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam N % N % N % N % 3 %50,0 1 %20,0 1 %16,7 5 %29,4

Dewey 0 %,0 1 %20,0 0 %,0 1 %5,9

Kurumsal Dosya Plan 2 %33,3 1 %20,0 1 %16,7 4 %23,5

Standart Dosya P. 0 %,0 1 %20,0 4 %66,7 5 %29,4

Sistematik Deil 1 %16,7 1 %20,0 0 %,0 2 %11,8

Kurumlarn bilgi/belge reten birimleri, kurum apnda btnleik ve merkezi, elektronik bilgi ve belge kaynaklarn da iine alacak bir bilgi/belge ynetim sisteminin kurulmas konusunda arlkl olarak olumlu beklentiler ierisindedirler (evet ve kesinlikle evet yantlarnn toplam %53). Byle bir gelimeye en olumsuz yaklam Kamu ve Askeri sektr gstermitir (kararsz ve hazr yantlarnn toplam %66,7). Gruplarn ortalama yarsndan ounun btnleik ve merkezi bir elektronik bilgi/belge sistemine gereksinimleri olduunu dile getirmesi nemli bir sonutur (Bkz. Tablo 36).
Tablo 36. Kurumda retilen Tm Bilgi/Belge Kaynaklarnn Bulunduu Btn Ortamlarda Ynetimini Salayacak Btnleik Sistemlere Duyulan Gereksinim

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KE 1 %16,7 0 %,0 0 %,0 1 %5,9

2 E 3 %50,0 3 %60,0 2 %33,3 8 %47,1

3 K 1 %16,7 1 %20,0 1 %16,7 3 %17,6

4 H 1 %16,7 0 %,0 3 %50,0 4 %23,5

5 KH 0 %,0 1 %20,0 0 %,0 1 %5,9

sd

2,33 2,80 3,17 2,76

1,033 1,304 ,983 1,091

KE: Kesinlikle Evet, E: Evet, K: Kararsz, H: Hayr, KH: Kesinlikle Hayr

Gruplarn ounluu, belgelerin retimi, ynetimi, korunmas ve kullanmna ynelik kurumlarda var olan politika ve dzenlemelerin yeniden ele alnmas gerektiini dnmektedirler. zellikle AR-GE grubunun %50sinin kesinlikle byle bir deiiklie

132

zgr KLC ve Tolga AKMAK

ihtiya duymas dikkat ekicidir. Dier gruplarda da bu oran %29un zerinde kmtr. Basl ve elektronik belgelere ynelik ilemleri belirleyen dzenlemelerin yeniden hazrlanmasna ynelik gereksinim olmadn dile getirenlerin oran ise, her grupta da %17nin altnda kalmaktadr. Aritmetik ortalama deerleri AR-GE ve Kamu ve Askeri sektrlerde 2 (evet) kmas beklentileri desteklemektedir. Hizmet sektrnde de aritmetik ortalama olarak; karaszn evete yakn dzeyindeki blmnde kmtr (Bkz. Tablo 37).
Tablo 37: Bilgi/Belge Kaynaklarnn retimi, Ynetimi, Korunmas ve Kullanm le lgili Var Olan Politikalar ve Dzenlemelerin Yenilenmesine Duyulan Gereksinim

NAK 09

AR-GE Hizmet Kamu ve Askeri Toplam

N % N % N % N %

1 KE 3 %50,0 0 %,0 2 %33,3 5 %29,4

2 E 0 %,0 3 %60,0 3 %50,0 6 %35,3

3 K 3 %50,0 2 %40,0 0 %,0 5 %29,4

4 H 0 %,0 3 %,0 1 %16,7 1 %5,9

sd

2,00 2,40 2,00 2,12

1,095 ,548 1,095 ,928

KE: Kesinlikle Evet, E: Evet, K: Kararsz, H: Hayr

Sonu ve Deerlendirme Trkiyede idari tekilatlanma ve buna bal kurumsal yaplanma; modern ynetim ve sistem yaklamlarnn etkisiyile 20. Yzyln ilk dnemlerinden itibaren byk deiimlere uramtr. Belirli dnemlerde yaanan duraklamalara karn gerek zel gerekse kamu kesiminde deiim yn uzun vadede ilerlemeyi iaret etmektedir. Bu deiimlerin bir paras olarak kurumsal bilgi ve belge sistemleri de belirli dnemlerde yeniden ele alnm ve sonu olarak alma ierisinde dile getirilen yasal ve idari dzenlemeler gelitirilerek uygulamaya koyulmutur. Gnmzde belge ynetimi almalarna elektronik uygulamalar yn vermektedir. Batda 1990l yllarn ortalarndan itibaren hzla yaygnlaan elektronik uygulamalar, Trkiyede yaklak be yllk bir gecikmeyle 2000li yllarla birlikte gndemdeki yerini almtr. Bu erevede pek ok kamu hizmeti hlihazrda elektronik ortamda yrtlmektedir. Trkiye, e-devlet indekslerindeki yerini hzla ykseltmektedir. Ancak gerek yapsal, gerekse uygulamada yaanan sorunlar ve eksiklikler ciddiyetle ele alnmak durumundadr. Bu noktada ncelikli konu; var olan koullarn beklentileri ne lde karladnn tespit edilmesidir. almada, bu erevede 17 kurumda yaplan analizler dorultusunda aadaki sonulara ulalmtr. ncelemelerin yrtld kurumlarn hizmet alanlar bilgi servisi, yaynclk, aratrma, finans, kamu hizmetleri, tbbi hizmetler ve reklamclktan olumaktadr. Bu kurumlar genel olarak eit saylabilecek oranlarda AR-GE, Hizmet sektr ve Kamu ve Askeri sektr olmak zere grup altndaki sektrlerde toplanmaktadrlar.

133

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

Genel olarak deerlendirildiinde her grupta toplanan kurumlarn nemli bir ounluunda bilgi ve belge hizmetlerinde sorumlu birimlerin bamsz karar verme ve harcama yetkisine sahip olmamalar ciddi bir sorunu oluturmaktadr. Hizmetlerde etkinlik ve yerinde maliyet hesaplarnn yrtlmesi ile kurumsal bilgi ve belge ilemlerinin daha etkin yrtlebilecei dnlmektedir. Her grupta bilgi ve belge ilemlerini yrten personel says nispeten yeterli iken, alannda eitimli personel saysnda Hizmet sektr ile Kamu ve Askeri sektrde yer alan kurumlarda ciddi skntlar sz konusudur. Yllk belge retiminin en youn olduu grup Hizmet sektr olmasna karn personel says AR-GEden azdr. Bu durum personel dalmnda da eitsizlikler olduunu gstermektedir. Yine Hizmet sektrnde bilgi/belge ilemlerine ynelik var olan politika ve idari dzenlemeler de dier sektrlerden daha yetersiz kmaktadr. Her grup ierisinde toplanan kurumlarda belgeler gnlk ilerde youn biimde kullanlmaktadr. Yine her grupta da geleneksel (basl) bilgi ve belge ilemlerine ynelik sistemlerde ciddi sorunlar gzlenmemektedir. Kurumlarda kurum ierisinde dier birimlerle iletiim ve egdm sorunu da yaanmamaktadr. Kurumlarn %47,1inin en az bir bilgi ve belge yneticisine sahip olmas da olumlu grlmektedir. ncelemelerin gerekletirildii kurumlarn 79%unun elektronik ortamda bilgi/belge ilemlerini yrtyor oluu yakn zamanda yaanan deiimin ne denli hzl olduunun bir kant niteliindedir. Ancak zellikle Kamu ve Askeri sektr ile hizmet sektrnde yer alan kurumlarn nemli bir blmnn elektronik ortamda yrttkleri bilgi / belge ilemlerine ynelik kullandklar sistem basit ve profesyonellikten uzaktr. Kurumlar elektronik bilgi/belge sistemlerini arlkl olarak ynetsel ilemler ve kontrol ile kullanc istatistikleri ve gerekli kaynaklarn salanmas iin kullanmaktadrlar. Bilgi ilemlerine ynelik yazlm uygulamalarna Kamu ve Askeri sektrde yer alan kurumlarn yarsnn sahip olmamas ciddi bir sorun olarak grlmektedir. Yine Kamu ve Askeri sektrde hizmet veren kurumlarn hibirinin kurumsal ilemler iin yazlm uygulamasna sahip olmamas dikkat ekmektedir. ncelemelerin gerekletirildii 17 kurumun yalnzca %35i elektronik ortamda belgelerin retiminden ayklanmasna kadar tanmlanm bir programa sahiptir. Dier kurumlarda kullanlan programlar yaam dngsnn belirli aamalarn karlamaktadr. Yine tm kurumlarn %76s kurum ii ve d resmi belge trafiklerini basl ortamda yrtmektedir. Kurumlar genel olarak, teknolojik alt yaplarna ilikin problem yaamazken, elektronik belge ynetimi uygulamalarna dnk alt yap olanaklar kurumlarn %53nde yetersizdir. Gruplarn hizmetlerine dnk hedef kitlesi deikenlik gstermektedir. AR-GEde hedef kitle genel halk iken Kamu ve Askeri sektrde kurum ii farkl birimler n plandadr. Elektronik sistemlerde belgelerin st veri bilgileri tanmlanrken zellikle ilikili aktiviteler ve zet bilgilerinin eksik kald grlmektedir. Tm kurumlarda ofis uygulamalarnn tamam elektronik ortamda gerekletirilirken, kurumlarn ounda kurum ii haberlemelerin yrtld e-posta platformunda yer alan verilerin saklanmasna ilikin sistematik bir yapnn olmamas ciddi bir problem olarak grlmektedir. Kurumlarda EBY uygulamalarnda yetkilendirme, gvenlik ve yedekleme ve uzun sreli koruma sorunu yaanmamaktadr. Ancak slak imza gerektiren belge ilemlerinin elektronik ortamda byk oranda yrtlemiyor oluu ncelikle ele alnmas gereken bir

NAK 09
134

zgr KLC ve Tolga AKMAK

sorundur. Belgelerin uzun sre korunmas konusunda en skntl grubu Kamu ve Askeri sektr oluturmaktadr. Gruplarn nemli bir ounluu (%82,4) verilerini kurumsal bilgi sistemlerine ait veri tabanlarnda saklamaktadrlar. Bu veriler zerinde daha sonra eitli dzeylerde deiiklikler yaplabilmektedir. Ancak bu deiikliklerin yetkilendirilmesi, gvenlii ve veri btnlnn korunmas konusunda her grup da eitli dzeylerde problemler yaamaktadr. Kurumlarn bilgi/belge merkezi ile dier ofis birimleri arasnda genel olarak ciddi sorunlar yaanmazken, Kamu ve Askeri sektrde yer alan kurumlarda birimler ve bilgi/belge merkezi arasndaki kopukluklarn olmas dikkat ekicidir. Kurumlarn kulland bilgi/belge ynetimi programlar ile kullanlan dier bilgi sistemleri arasnda btnleik yaplarn genelde sz konusu olmad grlmektedir. Bu durum, kurumsal bilgi sistemlerinin bir btn olarak ilemesinde ve bilgi belge ilemlerinin egdml yrtlmesinde gerekli bilgi ve belgenin zamannda paylamnda eitli dzeyde problemlere yol aabilecektir. Genel olarak aratrma sonularna gre kurumlarda bilgi ve belge kaynaklarnn dzenlenmesinde var olan materyal yapsna gre bir uygulama kullanlmaktadr. Ancak Tablo 31den kan sonu; Kamu ve Askeri kurumlarnda kullanlan arlkl materyal belgeler olduunu gstermektedir. Yine dier sonulardan da izlenebilecei gibi belge ilemlerine ynelik olarak bu grupta yaanan sorunlar daha youn kmaktadr. Dier yandan kurumlarn %10undan fazlasnn sistematik bir dzenlemeye sahip olmadn dile getirmesi ve bu orann hizmet sektrnde %20ye kmas ciddi bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Kurumlar genel olarak, EBY kapsamnda retilen ve kullanlan bilgi/belgelere ynelik olarak tm ortamlardaki kaynaklarn merkezi ve btnleik olarak idare edilebilecek elektronik bir bilgi/belge sistemine ihtiya duyduklarn belirtmektedirler. Ancak bu oran Kamu ve Askerisektrde %33,3e dmektedir. Ayrca Kamu ve Askeri sektrde yer alan kurumlarn %83,3 belgelerin retimi, ynetimi, korunmas ve kullanmna ynelik var olan politika ve dzenlemelerinin gzden geirilmesi ve yenilenmesi gerektiini belirtmilerdir. Bu durum Kamu ve Askeri sektrn kendi ierisinde ncelikli olarak var olan sistemin yeniden dzenlenmesine gereksinimi olduunu gstermektedir. Dier gruplarda da orann %50 ve zeri kmas gereksinimin dier kurumlarda da var olduunu gstermitir. neriler Alan almalarnn yrtld kurumlarn tamamna yakn bilgi ve belge uygulamalarn btnyle elektronik ortama aktarmaya niyetlidir. Ancak var olan koullarda en nemli sorunlardan birisi uygulamalar ynlendirecek, kurumlara yol gsterecek merkezi organizasyonlarn eksikliidir. ncelikle Trkiyede elektronik bilgi / belge uygulamalarn alt yapsn oluturacak, e gdm salayacak, denetleyecek ve dzenleyecek, merkezi hkmete bal bir birimin oluturulmas gerekmektedir. Hlihazrda Devlet Planlama Tekilat ierisinde yer alan birimler bu konularda daha aktif hale getirilebilir. Bununla birlikte almada elde edilen bulgular erevesinde aadaki nerilerin dikkate alnmas nemli grlmektedir.

NAK 09

135

Trkiyede Elektronik Belge Ynetimine Dnk Koullarn Deerlendirilmesi

NAK 09

1. Kurumlarn bilgi/belge ilemlerinden sorumlu birimleri, bamsz karar alma ve harcama yetkisine sahip olmaldrlar, 2. Alannda yetimi profesyonel personel gereksinimi olan kurumlarn bu konuda desteklenmesi gerekmektedir. Personel atamalarnda i yk dalmlarnn gz nnde tutulmas nemli grlmektedir. 3. Bugnk durumda kurumsal i yknn nemli bir oran elektronik ortama aktarlmtr. Kurumlarn basl ortamda olduu gibi elektronik ortamda da bilgi/belge ilemlerini tanmlayacak idari ve yasal dzenlemelerin bir an nce hayata geirilmesi gerekmektedir. 4. Kurumlarn bir ksmnn elektronik ortamda kullandklar sistem basit kelime ilemcilerin tesine gidememektedir. Bazlarnda ise (zellikle bilgi merkezlerinde) kullanlan sistem bilgi kaynaklar zerine odaklanmaktadr. Kurumlarn bilgi sistemleri ierisine bilgi, belge, dokman, insan kaynaklar, ynetim bilgi sistemleri ve bte programlarn da alacak ekilde gelitirilmelidir. EBY ierisinde modller arasnda gei, bilgi al verii ve karlkl ileyebilirlik sz konusu olmaldr. 5. Belgelerin tanmlanmasnda kullanlan st veri alanlar, eriimi gerektiren tm unsurlar dnlerek geniletilmeli, kurum ii yazmalarn btnyle sistem ierisinde izlenmesi ve saklanmas mmkn olmaldr. 6. Islak imza gerektiren resmi yazmalarn gvenli elektronik imza kullanlarak elektronik ortama tanmas ncelikle ele alnmaldr. 7. Kurumlarn bilgi/belge merkezleri ile dier birimleri arasndaki kopukluklar giderilmeli ilerin uyum ve egdm ierisinde yrtlmesi salanmaldr. 8. Kurumlarda kullanlan EBY uygulamalarnn tm ortamlarda retilen bilgi/belge kaynaklarn iine alacak biimde btnleik ve merkezi bir yapdan idaresini salayacak biimde yeniden yaplandrlmas salanmaldr. Yukarda sralandmz nerilerin yerine getirilmesi durumunda Trkiyede halihazrda belirli bir ivme kazanan kurumlarda e-devlet ve EBY uygulamalarnn daha etkin, gvenilir ve sistematik gerekletirilebilecei, yeniliklerin ve gelimelerin nnn alabilecei gz nne alnmaldr. Kaynaka
Ayka, B. (1991). Ynetimin iyiletirilmesi ve rgtsel deiim, Amme daresi Dergisi, 24(2), 94-97 E-government gate- E-devlet kaps: devletin ksa yolu. (2009). T.C. Babakanlk. Available at: https:// www.turkiye.gov.tr/portal/dt?provider=HomePageContainer&channel=icerik Gmrk, H. (2002). Avrupa Trkiye ilikilerinin gelecei. 06 ubat 2008 tarihinde http://www. abhaber.com/belgeler/blg_00034.asp adresinden eriildi. Kandur, H. (2006). Elektronik belge ynetimi sistem kriterleri referans modeli. stanbul: Devlet Arivleri Genel Mdrl. 1 Haziran 2007 tarihinde http://www.devletarsivleri.gov.tr/EBYS_v_2_0.pdf adresinden eriildi.

136

zgr KLC ve Tolga AKMAK

Kandur, H. (Ed.). (2005). Elektronik belge ynetimi sistem kriterleri referans modeli. stanbul: Devlet Arivleri Genel Mdrl Reuters Haber Ajans (2006). Ariv hizmetlerini dzenleyen tasar komisyonda kabul edildi. 04.05.2006 tarihinde http://www.isbank.com.tr/reuters-haber-detay.asp?Document_Header=nGOK438372 adresinden eriildi. TS ISO 15489-1. (2007). Bilgi ve dokmantasyon - Belge ynetimi Blm 1: Genel. Ankara: Trk Standartlar rgt: TSE ISO/TR 15489-2. (2007). Bilgi ve dokmantasyon - Belge ynetimi - Blm 2: Klavuzlar. Ankara.: Trk Standartlar rgt Trk Standartlar Enstits. (2007). Bilgi ve dokmantasyon Elektronik belge ynetimi. (TSE 13298). 1 Kasm 2007 tarihinde http://www.tse.org.tr/Turkish/Abone/Standard_Ara.asp?Durum=IcsTablos u&Sira=1&EskiKod=01.110 adresinden eriildi Trkiye Avrupa Birlii Karma Parlamento Komisyonu. Trkiye-AB likilerinde nemli Tarihler Kronolojisi . 04 Nisan.2008 tarihinde http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/kpk/trabils.htm adresinden eriildi. World Bank.(2008). Gross domestic products, 2007. DATASTATISTICS/Resources/GDP_PPP.pdf , 21 July, 2008 http://siteresources.worldbank.org/

NAK 09
137

NAK 09

Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0

Yaln YACI* z
Web 3.0 ad verilen ve anlambilimsel olarak tanmlanabilen semantik kelimesinden tretilen semantik web yakn zamanda gnlk yaammzdaki yerini almaya balayacak. Web teknolojisinde yeni bilgi frtnas olarak devrim niteliinde yenilikler iermekte olan Web 3.0 bak asna gre farkllklar gsteren tanmsal eitliliklerle ifade ediliyor olsa da zde; birbiri arasnda hibir anlamsal iliki kurulmam bir veri yn olan World Wide Webin anlaml hale getirilme servenidir. Web 3.0n ortaya koyduu sinerji; bilginin zne ulamak giderek zorlarken, gereksinim duyulan bilgiye eriim kolayln yaatacak olmasdr. Web 3.0da; yeni-yararlyksek bir farkndalkla insan tarafndan retilen bilginin, makinalar tarafndan pekitirilip sentezlenerek ortak bir dnya grne dntrlmesi sz konusudur. Bir baka ifadeyle; Web 3.0, bilginin dzenli olarak tanmlanmasn ve bu bilginin web servisleri araclyla kresel bilgi ana entegrasyonu prensibine dayanmaktadr. Bu almada, webin gnmze kadarki teknolojik geliimine dair bir bak oluturulacak, Web 3.0 ile bilgi eriimde nelerin deiebilecei incelenecektir. Bununla birlikte Web 3.0daki yeni olgusunun imdiki zamana ve deiken mekna gre bilgi zerindeki etkileim olanan nasl yaplandrd zerinde durulacaktr. Sonrasnda ise Web 4.0la hedeflenen yapay zeknn sanal ortama girmesiyle webin amac ve gelecek alannn gerek anlamda bilgi ynetimi olduu hakknda inceleme yaplacaktr.

Giri Web iin bir hayalim var, yle ki bilgisayarlar web zerindeki btn veriyi, ierikler, linkler ve insanlarla bilgisayarlar arasndaki btn ilemler gibi, analiz etmeye muktedir olacaklar. Henz ortaya kmam olsa da, ortaya kt zaman Semantik Web ticaretin gnlk mekanizmalar, brokrasi ve gnlk yaamlarmz birbiri ile konuan makineler tarafndan yrtlecek. nsanln asrlardr konuup durduu akll ajanlar nihayet gerekleecek Tim Berners-Lee (e-bergi, 2008). Webin babas ya da kifi olarak anlan Tim Berners-Leeye (2007, s.45) gre; bugnlerde, hemen hemen hayatmzn her alannda dijital bilgi yaratm artc oranlara ulamtr. Btn verilerin arasnda hastalklarn nasl tedavi edileceine, nasl para kazanlacana ve dnyamz nasl daha etkili biimde yneteceimize ilikin anahtar bilgiler bulunuyor. Ancak elimizin altndaki bu hazineyi analiz ettiimiz, birletirdiimiz, paylatmz ve onu kullanrken gittiimiz yolu biimlendiren teknik aralar ve sosyal pratikler fena halde geerliliini yitirmi durumdadr. Bu balamda iyi haber udur ki birka teknik yenilik, verilere
* Marmara niversitesi letiim Bilimleri Anabilim Dal, Biliim Bilim Dal, stanbul (yalcin.yalcinkaya@hotmail.com)

138

Yaln YACI

ilikin yeni sosyal dzenlemelerle birlikte dnyay saran a (world wide web www) Web 3.0 diye adlandrdmz eye doru ilerletmektedir. Daha iyi bir veri birlemesine doru ilerleme, dnyay saran a (www) bu derece baarl hale getiren ayn temel teknolojiyi kullanarak gerekleecektir: Balant. Bugn, bilgiyi abuk bulmay da ieren webin gc insanlarn dokmanlar standart formatta yaynlamalar ve onlar birbirine balamalarndan kaynaklanmaktadr. Webin deeri balantlarn saysyla birlikte dorusal bir biimde arttndan daha fazla artar; ki buna a/network etkisi denmitir. Web 3.0da gcn ayn yntemle, ancak dokmanlardan ziyade verileri birbirine balayarak elde eder. Bir baka ifadeyle Web 3.0, internette birbirlerinden balantsz bir ekilde bulunan milyonlarca veriyi btnletirecektir. Bundan tr Web 3.0, verilerin deiik ekillerde balamlanarak depolanmasn amalamaktadr. Bunun iin de sistemde bilgiler, kavramlar etrafnda birbirleriyle ilikilendirilecektir (Berners-Lee, 2007, s.45). Web 3.0 ncesinde Webin yapsal zellii gerei, web zerindeki bilgiler insanlarn anlayabilecei ekilde tasarlanm ve sunulmutur. Bilginin ne hakknda olduu ve ne ie yarad ile ilgili her trl abann insanlar tarafndan gsterilmesi gerekmektedir. Bilginin anlamnn kavranmas ve bilgiler arasnda anlamsal ilikilerin kurulmasnda bilgisayarlar dorudan yer almamaktadr. Bu retilen bilgilerin sadece insanlar tarafndan anlamlandrlmas anlamna gelmektedir. Teknolojik olarak mevcut web ortamnda sunulan ieriin bilgisayarlar tarafndan anlalabilir olmas zordur ve yeni bir yaklam gerektirmektedir (Kurtel, 2008, s.206). imdiye kadar kullanlmakta olan web teknolojisinin en byk eksiklii, otomatik kefetme ve birletirme zelliinin olmamasdr. Bununla birlikte web yeteneklerinin statik biimde tanmlanmas nedeniyle servislerin zellikleri, becerileri, arayzleri ve etkileri bilgisayarlar tarafndan anlalabilecek yapda deildir. Belirtmek gerekir ki webe srm bien, webi kuak olarak ifade eden resmi bir otorite olmamasna karn Web 1.0, Web 2.0 (Bu terimi teknoloji yayncs Tim OReilly drt yl nce kullanclarn ierik paylamalarna ve yaynlamalarna olanak salayan yeni bir internet yenilii dalgasn tanmlamak iin oluturmutur) ya da Web 3.0 (lk kez 2006 ylnda John Markoff -New York Times- tarafndan kullanlmtr) biimindeki isimlendirmeler ya da nitelendirmeler webin sunum, kullanm ve/veya pazarlama olarak geliimine bal olarak genel kabul grm, srekli gndem oluturabilmi ve de gndem yaratmaya devam edebilmektedir. Bir baka ifadeyle webin her defasnda, ierik hacminin genilemesi ve buna paralel internetin geni kitlelere olan yaylm yeni bir iletiim frtnas balatabilmektedir. zde vurgulamak gerekirse Web 1.0 dneminde internet zerinden ticaret ile tanlmaya balanm, Web 2.0 ile e-ticarete katlan e-topluluklar ortaya kmtr. zellikle nceleri yalnzca statik web sayfalarnn oluturulabildii, ziyaretilere bu web sayfalarnn kaynak koduna erime ve yorum ya da deiiklik yapma izninin verilmedii Web 1.0 dneminden sonra, insanlar arasndaki etkileimi bir hayli arttran Web 2.0 teknolojisi olduka nemlidir. nk znde Web 2.0 sosyal bir dnmn en byk admdr. Bu sayede kullanclar bilgiyi alandan te bilgiyi reten/oluturan konumuna gemilerdir. nsanlar, eitli web teknolojilerinin gelimesi ile birlikte ortak oluumlara katlabildikleri; vikiler, bloglar, forumlar ve paylam siteleri vb. gibi eitli ortamlarla bilgiyi reten - paylaan - kullanan,

NAK 09
139

Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0

NAK 09
140

etkileimi yksek bir toplulukta birbirleri ile aktif iletiim salama olana elde etmilerdir. Bu balamda Web 2.0da web sayfalarnn ieriinde deiiklik yaplabiliyor (rn. vikipedia), web sayfalarn kullanarak insanlarla balantlar kurulabiliyor (rn. facebook), veriler paylalabiliyor (rn. youtube) olmas byk yenilik admlar olarak deerlendirilebilir. Ksacas, Web 1.0 bir ktphaneye, Web 2.0 kendimizin de konumaya katlarak bilgi alveriine katk saladmz bir arkada ortamna benzetilebilir. Oysa insan bilgi paylamcs olmaya devam ederken, gelecein teknolojisi Web 3.0 ya da dier adyla Semantik Web, insanlar hakknda birok eyi bilen bir asistan roln stleniyor (e-bergi, 2008). Bunun nedeni Bayrama (2008, s.95) gre; bugn eskisine oranla ok daha fazla seim ansmz varken, bu bolluk iinde kaybolmamak iten bile deildir. stenilen bilgiye eriim iin birok siteye erimemiz ve bilginin zn sentezlemek gerekmektedir. Zamann altn deerinde olduu gnmz artlarnda bilginin zne ulamak giderek zorlarken insanlar bilgi stresini yaamaktadr. Web 3.0 (Semantik Web) ncesinde rnek vermek gerekirse; imdilerde bir arama motoruna aranlan bir ey hakknda birka anahtar szck yazldnda, bilgisayar kullancya yalnzca o kelimeleri bulunduran web sayfalarn sralyor. Bir insann basite cevap verecei sorular bir arama motoruna sorup da doru bir cevap almak iliki-balant bilgisinin eksiklii nedeniyle olanakl olmuyor. Oysa Web 3.0 etkin olarak kullanlmaya balandnda, bilgisayar web sayfalarn yorumlama yetenei kazanacak ve dolaysyla aranlana daha ksa zamanda ve en doru sonularla eriim olanakl klnacaktr. Bir alamda Web 3.0 olduka kapsaml bir veri tabanna dnecektir ki bunun da nedeni her aranlan bilginin bulunma olaslnn artmasn salamaktr. zetle Web 3.0, gnmzde kullandmz webin gelitirilmi-geniletilmi yeni hali olarak, hangi bilginin; anlamnn ne olduunun bilgisayarlar tarafndan daha iyi anlald ve insanlarn daha ok iine yarad olana sunan, webin ileriye ynelik konumlandrlmasdr denilebilir. Web 3.0 (Semantik Web) Web 2.0n aksine Web 3.0 teknolojik olarak devrim niteliinde yenilikler iermektedir. Web 3.0 dnyas ortak standartlar etrafnda birlemi bir dnya gr temeline dayanmaktadr (Bayram, 2008, s.96). nternet zerindeki ieriin birbiriyle ilikilendirildii ve cmlelerle ifade edilebilir hale geldii, internetin dev bir veri tabanna dnt, makinelere soru sorulabildii, makinelerin birbirleriyle iletiime geerek/konuarak sorulan sorulara cevap arayabildii, zetle makinelerin konumay rendii, servis ve sunucu merkezli yaklamlarn yerini kullanc merkezli datk bir yapya brakt yeni a yeni yap Web 3.0 olarak tanmlanyor (Doan ve Keser, 2007, s.44). Web 3.0 yani Semantik Web; dnya zerindeki bilgileri tek bir platformda toplamay amalayan, ilgili srelerin bilgisayarlar tarafndan web zerinden otomatik olarak ynetilmesini salayan bir uygulama olarak tanmlanabilir. Web 3.0, web zerindeki tm bilgi ve verilerin aklamalar ile ilikilendirilmesini gerektirmektedir. Bir baka deyile yeni web teknolojisinde ierik (data) ile anahtar szcklerin (meta-data) i ie gemesi

Yaln YACI

hedeflenmektedir. erik ile ierik hakkndaki bilgilerin birlikte ifade edilebilmesine allmaktadr. Burada nemli olan nokta tm verilerin ynetimi iin meta-datalarn oluturularak ve bilgisayarlar tarafndan karmak sorgular yaplarak en ilgili bilgilere ulalabilmesinin salanmasdr. Web 3.0n amac ise; webde tanmlanmam herhangi bir ieriin kalmamas ve webde oluan bilgi topluluuna yeni bir anlam kazandrarak bilginin kullanmn, ulamn kat ve kat arttrmaktr. Basit bir ifade ile anlatmak gerekirse Web 3.0, veriye daha fazla tanm veya anlam katarak detayla kullanc arasnda etkileimi ve internet zerindeki i yapma biimini deitirecektir. Web 3.0, basit noktadan noktaya yaplan linklerin tesinde insanlar, meknlar ve kavramlar zerinde kurulu ynlendirmelere olanak salarken kullanm esnasnda veriyi otomatikletirme, btnletirme ve yeniden kullanma olana verecektir. Bazlar Web 3.0 bir d gerekletirmek olarak tanmlarken bazlar da yapbozun paralarnn bugne dek etrafa salm halde durduunu ve bu paralarn birinin kp da standartlar zerinde gr birlii salayarak kendilerini birletirmesini beklediini iddia etmektedir (Emirolu, 2009).

NAK 09

ekil 1: Web 1.0 - Web 2.0 - Web 3.0

Web teknolojisinde zaman ierisinde gelinen noktada zellikle Web 3.0n kiiye zel yn nemlidir. Daha nceleri neleri aratrdnz bilgisini elinde bulunduran sistem, yeni aratrmalarnz srasnda da elindeki meta-datalarla bilgilerinizin sentezini ortaya karp sizi en doru sonuca, ksa bir zamanda ulatrmaya almaktadr. Gnlk hayatmza etkileri balamnda ele almak gerekirse u rnek verilebilir: Youn bir i temposunu henz devirmi artk iple ektiiniz yurtd tatilinizin planlamasn yapmaktasnz. Daha nceki kt tecrbelerinize dayanarak tur operatrlerinin yetersiz bilgi a ve birbirinden kopuk sreleri gznz korkutuyor. inizi ansa brakmak istemiyorsunuz. Ulam imknlar, ara kiralama, konaklama, tarihi ve kltrel gezi yerleri dhil damak zevkinize uygun restoranlar da ieren harika bir tatil hayal ediyorsunuz. Web 3.0 destekli bir gezi sitesine girdiniz. Sitemiz size bir dizi soru sorarak ulam tercihinizi (ucuz, aktarmasz), rota plannz, rota gzerghlarnda yapmak istediiniz aktiviteleri, tercih ettiiniz dnya mutfaklarn, ara kiralama ihtiyalarnz ve konaklama iin otel tercihlerinizi renmeye alt. Site ald cevaplar anlamsal sorgulara dntrerek bal olduu bir dizi gezi servisine web servisleri

141

Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0

araclyla sorular yneltmeye balad. Arka planda bal olduu havayolu, otel zinciri, ara kiralama hizmetleri, restoranlar, tarihi ve kltrel gezi yerleri dhil bu hizmetlerin kalitesini de ieren gvenilir rating kurulular ve kullanc yorumlarn yzlerce web sitesinden toplayarak sizin iin sentezledi ve karnza tam ihtiyacn hissettiiniz tam tekmil bir gezi plan olarak kard. Gideceiniz tarihlerdeki hava durumu, tarihi ve kltrel meknlarn Flickrde yer alan fotoraflar yannda Google haritas ile neredeyse tatile gitmi kadar oldum dedirtecek bir rahatl sunarken Oh be teknoloji varm! diyesi gelmez mi insann? (Bayram, 2008, s.97). Elbette i dnyasnn Web 3.0 frtnasna bak as ise nem asndan biraz daha farkl olmaktadr. Mevcut kurumsal bilgi kaynaklarnn daha verimli kullanm iin anlamsal bilgi ynetimi ve veri madencilii gibi ileri seviye uygulamalar zerinde almalar srdrlecektir. likisel veri tabanlar her ne kadar veriyi dzenlemi olsa da halen organizasyon bnyelerinde gezen belgeler ve ok kanall mteri hizmetlerinin sonularnda yaanan skntlar anlamsal veri madencilii ile zme kavuturulabilecektir (Bayram, 2008, s.96). Kullanm asndan bakldnda Web 3.0n kullanclara ek bir yk getirmesi beklenmemektedir. Hatta insanlarn bilgi aramasnda belirli oranda ykn azaltmas ve kullancya zaman kazandrmas beklenmektedir. Web 3.0n hedeflenen en byk gelimesi kullanclarn kendi doal dillerinde bilgisayarlarla anlaabilmesidir. Bilgisayarlar, kullanclardan aldklar komutlara gre yapacaklar aramalarn en uygun sonularn yine kullanc baznda kiiselletirerek sunacaklardr (Odaba, etinkaya ve ahin, 2009). Tim Berners-Leeye gre (2007, s.46); Web 3.0da deer yaratm birleim-etkileimiletiim sisteminin kendisindedir. Kendi kendilerine edindikleri ham veride ya da hatta ou ak-kaynak bileenlerini ina edecek olan yazlm aralarnda deildir. Web 3.0 bileiminin anahtar, tanmlayc szcklerle birlikte bilgiyi birbirine balayan ortak veri formatlar kullanmaktr. Web 3.0 herkesin ayn kelimeleri kullanmasn gerektirmez, artk tm dnyann ayn dili konumas beklenemez. Bunun yerine, bu sistem bir terimler btnn bir dierine eviren aralar salar. Bu eviriler, web apnda ok daha byk bilgi toplamlarn birletirecektir (Berners-Lee, 2007, s.46). Tim Berners-Leenin deyiiyle semantik (anlambilimsel) web uzun zamandr bir zorunluluk halini alm bulunuyor - en ge arama makineleri geri raflar tarayan ama veri ktlesine bakarak nemli olan filtrelemekten aciz haldeki bunak ktphanecilere benzediinden beri. Buradaki sorun u: Geleneksel arama makineleri armsal dnmyor. Bank dendiinde bir finansal kuruluun mu ya da bir oturma yerinin mi kastedildiini ve be haneli bir sayda ne zaman posta kodunu aramalar gerektiini bilmiyor. Bu yzden zeki bir web iin temel web sayfalarn daha bandan bilgisayarlarn ieriklerini anlayabilecei ekilde oluturmaktan ibaret (Antikacolu, 2003, s.137). Ksacas web ortamnda bilgi sisteminde saklanlan bilginin anlamsal seviyede tanmlanmas, aranmas ve paylam gerekmektedir. Bunun iin son yllarda bilgiler arasnda anlamsal ilikilerin kurulmas ve bu anlamsal ilikinin makinelerin arasnda anlalmas iin Web 3.0 bir baka ifadeyle de Semantik Web yeni bir teknolojidir.

NAK 09
142

Yaln YACI

Web 3.0 tesi Hi kukusuz Web 3.0 kresel bilgi ann kurulduu ve evrimii ekosistemin dzenini salayacak gl geliimlerin habercisi nitelii tamaktadr. Web 3.0n ortaya koyduu sinerji gelecek web frtnasnn da teknik zeminini hazrlam olacaktr. Web 3.0n tesinde beklenen gelimeler sistemlerin ve uygulamalarn tamamen sanallatrlmas zerinedir. Web 4.0 olarak ad bile konmu durumda olan ve 2020den sonra hayatmza girmesi beklenen yapda etkileimin ve entegrasyonun en st seviyeye karlmaya allaca ngrlmektedir. zellikle ak platformlar sayesinde ok daha fazla hizmetin tm ortamlar zerinden birbiri ile i ie veya birlikte kullanlaca dnlmektedir. Fiziksel dnya ile sanal dnya arasndaki snrlarn neredeyse tamamen ortadan kalkaca, tm gerek ve sanal aralarn birbirleri ile srekli balant halinde olaca varsaylmaktadr. Dolaysyla bylesi birleik gcn de gerek bir yapay zeky oluturmas olanakl grlmektedir (Spivack, 2007; Richards, 2007; Odaba, etinkaya ve ahin, 2009). Web 4.0dan beklenti byk oranda yapay zekann sanal ortama girmesi eklindedir. Oysa yapay zek karmak ve zor bir konu olduundan bu alandaki almalarn olgunlamasnn ve web altyapsna entegrasyonunun 2015 - 2025 yllarn kapsayaca dile getirilmektedir. Doal dil ileme, ses tanma, diller aras eviri, akll video ve resim ileme, webin anlam boyutu gibi olgunlam teknolojiler hayatmz sarsacak yeni gelimeleri beraberinde getirecektir. Ancak sanallaan hayat ve zeki teknolojilerin hayatmza girmesinin insan zeksna ve psikolojisine kt etkileri olabilir mi? Bu soru korkutucu bir endienin izlerini tayor olsa da bu konudaki bilimsel aratrmalarn imdiden balam olduunu belirtmek gerekiyor(Bayram, 2008, s.97). Web 3.0 ve Bilgi Hzn ve kapsama alan byklnn ne getii, iletiimde uzak mesafelerin sorun olmaktan kt, iletilmek istenen bilginin insanlar ve gruplar leinde seilebildii ya da adreslenebildii, insan aklyla karlatrlamayacak oranda byk bir bellek kapasitesinin sz konusu olduu bir iletiim biimi ortaya kmtr. Artk insanlarn ierie veya uygulamalara farkl zaman dilimlerinde ve etkileim iinde eriebilmelerinin olana bulunmaktadr. Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler hayatmzn birok alann etkilemeye hzla devam etmektedir. Baz hizmetlerin bir tk uzamzda olmas bu teknolojileri kullanmamz kolaylatrrken hayatmzdaki webi; bir bakmdan dne gre kullanm fakllna yol aan, internet kullanmna getirdii deiim ya da yenilik erevesinde ele almak gerekmektedir. Hi phesiz kresellemenin etkisi ve teknolojilerin yaygn kullanm sayesinde bilgiye olan gereksinim artmakta ve gereksinim duyulan bilgiye eriim de son derece kolaylamaktadr. nsan - bilgisayar ve bilgisayar - bilgi etkileiminin artmas, iletiim teknolojilerinin eitlenmesi, web teknolojilerinin gelitirilmesi ayn zamanda da bilgiyi oluturan ve kullanan taraflarn gn getike oalmas bilgiyi her zaman olduundan daha da deerli klmaktadr. te bu balamda Web 3.0n internette sunulan bilginin iletimsunum ynteminde deiiklik ve fark yarataca beklenmektedir. Unutulmamaldr ki yeni iletiim ortamlar balamndaki teknolojik gelimeler, iletiim ortamlarnn temel rn olan bilginin imdiki zamana ve deiken mekna odakl

NAK 09
143

Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0

retim ve tketim ilikilerinin yaratt zorunluluklar gerekletirilebilir, zorluklarnn altndan kalklabilir durumlar haline getirmeye ynelik yenilikler olarak vardr. Nitekim, yeni iletiim ortamndaki (new media) yeniyi ortaya koyan zellikleri aslnda u tanm ierisinde bulunmaktadr: balant ya da aktarm kanallar zerinde yaplandrlm olmak; yapay belleklere sahip olmak ile ieriin yeniden retilebilir ve oaltlabilir olmas. Belirtmek gerekir ki burada yeniyi karakterize eden (dijital) devrim niteliindeki yenilik dijital sanal bellein, dijital aktarmn ve dijital retimin ya da datmn gerekletirilmi olmasdr. Gnmzde bilgi youn olarak web ortamnda retilmekte ve retilen bilgiye web zerinden eriilmektedir. nternet kullanmndaki artlar ve dnyann her yerindeki bilgi reticileri sayesinde, web zerinde farkl biim, dil ve ierikte milyonlarca sayfalk dokman varln srdrmekte, yararlancs tarafndan kullanlmay beklemektedir. Bu sre bilginin miktarnn da artmas ile sonulanmaktadr (Kurtel, 2008, s.205). Ancak mevcut web teknolojilerinin baz nemli eksikliklerinin olduu ve deitirilmesi iin gerekli koullarn olutuu dncesinde olan Tim Berners-Lee nderliindeki aratrmaclar nc kuak webin Bilgili Web (knowledgeable) olacan ve hedefin de bilginin anlamnn anlalmasn salamak olduunu belirtmektedirler (Kurtel, 2008, s.207). Dolaysyla Web 3.0 aslnda bilginin dzenli olarak tanmlanmasn ve bu bilginin web servisleri araclyla global bilgi ana entegrasyonu prensibine dayanmaktadr (Bayram, 2008, s.96). Web 3.0n getirecei en nemli yenilik, hi kukusuz daha ncesinde de vurguland gibi internette arama sonucunda sadece metin-ekil baznda deil anlam-iliki temelinde de bilgi elde edilebilirliinin salanacak olmasdr. Bundan tr bylesi yeni bir gelimenin, ayn zamanda bilgisayarlar da robot yaplardan, insani ya da akll diye betimlenebilecek sistemlere dntrme iddiasnda bulunduu sylenebilir. Sonu olarak yukardaki aklamalarda vurgulanan temel prensiplerin iaret ettii ortak nokta, yeni iletiim ortamnn dijital bir nitelikte olmasdr. Yani btn veriler tanml, dolaysyla llebilir haldedir. Web 3.0daki yeni ise, eskiden farkl olan anlamndaki yenilik iin geerli oluum srecinin temel dinamiklerini tamaktadr. Bilindii gibi bir teknolojik yenilik ancak retime ynelik yatrm iin seildii ve bilinli olarak belirli bir toplumsal kullanm yolunda gelitirildii, yani teknik bir yenilik olmaktan kp elverili bir teknoloji haline gelmeye balad zaman nem kazanmaktadr. Bu durum Web 3.0 iinde geerlidir. Sonu Web zerindeki byk bilgi alanna daha detay-ayrnt eriimlerin yaplabilmesi iin; bilginin olas gereksinmelere uygun olarak doru bir biimde karsamasnn yaplabilmesi ayn zamanda bu karsamalarn sadece insann makinelere deil, makinelerin de birbirlerine soru sorabildii bir altyapda saland yani insanlarn yan sra makinelerin de veriyi yorumlayabilir ve kullanabilir olmas gerekmektedir. Henz emekleme aamasnda olan Web 3.0 (Semantik Web - Anlamsal A) teknolojileri internet dnyasnda arpc dnmlere yol aacak gibi grnmektedir. Nitekim makinelerin kendi arasnda haberlemesi ok yeni bir ey olmamasna ramen, bu haberlemenin teknik olmayan insanlar tarafndan anlalr hale gelmesi anlamsal alarla mmkndr (Doan ve Keser, 2007, s.45).

NAK 09
144

Yaln YACI

Web 3.0 bir hayal deil, gelinen koullarda ortaya kan byk bir gereksinimdir. Bugn milyonlarla ifade edilen internet kullancs saysnn yakn zamanda milyarlarla ifade edilir hale gelecei ngrlmektedir. Dolaysyla hzla artan kullanc nfusu ve yaylan paylam kltr ile herkese ak ve katlanarak byyen veri ynn anlaml hale getirmenin art olduu sylenebilir. Web 3.0n yaynlayan iin bulunabilirlik, arama yapan iin ise doru bilgiye hzl eriime imkn tanyan bir zm olarak ortaya kyor (Doan ve Keser, 2007, s.46) olmas olduka dikkat ekicidir. Unutmamak gerekiyor ki Web 3.0 yeni ve gelien bir alan olduu iin pek ok eyin ktye kullanlma olasln da beraberinde tayor. Web 3.0da insanlara nlerindekini aka grebilmeleri ve datlm verileri doru biimde kullanabilmeleri iin yardm ediliyor olmas zerinde bir an dnmek gerekiyor. nk youn kiiselletirme metodlar kiilerin mahremiyet kayglarn arttrc yndedir. Kiiler hakknda toplanacak olan tercihler, davranlar ve alkanlklarn ne ekilde toplanaca ve ilenecei, bu profil bilgilerini toplayacak uygulamalar gelitiren firmalar iin kanun koyucularn baz dzenlemeleri hayata geirmesi gibi konular henz net bir temele veya kurala oturtulmamtr (Lytras, 2009; Odaba, etinkaya ve ahin, 2009). Ayrca Web 3.0da, telif hakk sorunlarnn ise konulacak kurallarla zmlenebilecei dile getirilmektedir. Bir yazar ya da sanat verinin baka bir yerde kullanmna izin vermedii srece koruma altndadr diyen Web Ontolojisi alma grubundan Jim Hendler baz durumlarda verilerin yeniden kullanm iin n aklamalar yapmak gerekeceini, rnein gelecekte Google zerinden yaplan aramalarla ulalan bir verinin/bilginin yeniden kullanmnn cretli mi yoksa bedava m olduunun veri/bilgi sahibi tarafndan gsterilmek zorunda kalnacan belirtiyor (www.bendevar.com). Web 3.0n de tpk bilim gibi bir geliim sreci sonunda oluaca gzlenmektedir. Yani, en bata mkemmel ve tam olarak ileyen bir sistem yapmak yerine temel ilevleri gerekletiren basit ve salam bir sistemle balayarak daha sonra bu sistemi daha karmak bir yapya dntrmek hedeflenmektedir. ncelikle bilginin gsterimi iin bir biim olan HTML retilmi ve bu bilginin transferi iin http protokol yazlmtr. Daha sonra bunlarn stne bu bilgiye ait yapsal bilgisini ve anlamn ekleyebilmek iin XML ve RDF dilleri eklenmitir (Berners-Lee, Hendler ve Lassila, 2001; Trkylmaz, 2008, s.325). Bylece ierikler aras kurulan ilikilendirmeler sayesinde her bir sayfa; baka sayfalarla ve insanlarla konuabilen zayf bir zekya sahip hizmetkrlara dnyor olacaktr. Her ne kadar imdilerde interneti, arama motorlarnn bizlere sunduu dar bir pencereden seyredebiliyor olsak da ileride ise yapacamz herhangi bir aramada, tetikleyeceimiz kvlcm tpk bir dedektif gibi ilikilerle kurulan yollar izleyerek aradmz bulup nmze getirebilecektir. zetle Web 3.0 yardmyla yapacamz aramann ne kadar detayl olacan kullandmz arama motorunun gc deil, yapacamz seimler belirleyecektir (Doan ve Keser, 2007, s.46). Web 3.0 yani Semantik Web; zellikler ve kapsam alan ynnden disiplinler aras ibirliini gerektirmektedir. Bu nedenle tm ngren bir dnce sistemine byk gereksinim vardr. Konunun; teknolojik, sosyal, kltrel, siyasi, hukuki ve ekonomik ynleri dikkate alnarak Genel Sistem Bilimi, Bilgi Bilimi/Biliim ve Sibernetik Yaklam erevesinde deerlendirilmesi olasdr (ekil 2).

NAK 09

145

Web Teknolojisinde Yeni Bilgi Frtnas: Web 3.0

NAK 09

ekil 2: Sistemler, Sibernetik (Gdmbilimi) ve Biliim

Bir anlamda Web 3.0 yani Semantik Web; bilgi bilimi, biliim, enformatik, yazlm mhendislii, iletiim mhendislii alanlarnn ve/veya alanlarnn alan olduu kadar, sosyal alanlarda bilgiyi reten, yneten ve kullanan alanlar ve/veya alanlar da ilgilendirmelidir. nk verinin belli amalar iin toplanmas, ilenmesi, iletilmesi, yaynlanmas, saklanmas, veriyi bilgi haline getiren ilevlerin salanmas ve bunlar yerine getirecek yntem ve sistemlerin gelitirilmesi ve bu sistemlerin insan/toplum zerinde faydaya dntrlmesi iin sosyal disiplin alanlarnda alan insanlarn da gelimeler hakknda bilgi sahibi olmas ve onlarnda katlmnn salanmas gerekmektedir. Sonu olarak Web 3.0n hayata geirilmesi iin yaklak on yllk bir srenin gemesi gerektii tahmin edilmektedir. Ve webi nmzdeki on yl ierisinde etkisi altna alaca dnlen Web 3.0 yapsnn internetin geliimi ve insanlarn bilgiye eriimi konusunda umut verici gelimeler salayaca ngrmektedir. Web ortamnda, bilgiler arasndaki rntlemelerin salanabilmesi ve bu bilgilerden anlamsal yeni-yararl-yksek bilgi karsamalarnn elde edilmesi hi kukusuz hayatn her alannda nemli bir katma deer yaratacaktr. Web 3.0 srecinde Tim Berners-Leeye (2007, s.46) gre; daha iyi bir veri birleimine ihtiya duyan ve bundan yarar salayacak olan sadece bilim insanlar deildir. Semantik Web teknolojisi zel kullanc topluluklar iin nemli lde fayda salayabilir. Fakat en heyecan verici bulular, eitli kaynaklardan den verilerin rastlantsal btnlemesi ve birlemesinden gelecektir.

146

Yaln YACI

Kaynaka
Antikacolu, G. (2003). Gelecein nterneti. CHIP, Ocak 2003, 136-140. Bayram, O. (2008). Kusursuz frtna: Web 3.0. Digitalage,1(8), 94-97. Berners-Lee, T. (2007). Semantik Webe hogeldiniz .S. zdemir (ev.). Elektrik Mhendislii, 431 Austos, 45-46. Doan, B. ve Kesken, E. (2007). A 3.0 anlamsal a. Elektrik Mhendislii, 432 Aralk, 44-47. Emirolu, B.G. (2009). Semantik Web (anlamsal a) yaplar ve yansmalar. XI. Akademik Biliim Konferansnda sunulan bildiri. 11-13 ubat 2009. anlurfa: Harran niversitesi. 17.06.2009 tarihinde http://ab.org.tr/ab09/bildiri/192.doc adresinden eriildi. e-bergi. (2008). 17 Haziran 2009 tarihinde http://e-bergi.com/2008/Agustos/Semantik-Web adresinden eriildi. Kurtel, K. (2008). Webin gelecei: anlamsal web. Ege Akademik Bak, 8 (1), 205-213. Lytras, M.D. ve Ordonez de P.P. (2009). Social web evolution: ntegrating semantic applications and Web 2.0 technologies, nformation science reference. London: Hershey PA. Odaba, A.K., etinkaya, A. ve ahin, .E. (2009). Web 3.0: semantik webin geliimi ve sorunlarna bir bak. III. stanbul Biliim Kongresinde sunulan bildiri, 29-30-31 Mays 2009. stanbul: Marmara niversitesi. Richards, J. (2007). Web 3.0 and beyond: the next 20 years of the Internet. 20 Haziran 2009 tarihinde http://technology.timesonline.co.uk/tol/news/tech_and_web/the_web/article2726190. ece adresinden eriildi. Spivack, N. (2007). The Third Generation Web Web 3.0, Asymmetric Threats Contingency Alliance (ATCA), KurzweilAI.net Trkylmaz, . (2008). Semantik web teknolojileri. Akademik Biliim 2008, 30 Ocak 01 ubat 2008 iinde (ss. 325-331). anakkale: anakkale Onsekiz Mart niversitesi.

NAK 09
147

NAK 09

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

Sreyya ANKIRI*, Elif KARTAL**, Kemal YILDIRIM*** ve Sevin GLSEEN**** z
Bilgi, birok alanda olduu gibi ynetim alannda da arlkl bir role sahiptir. Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki hzl deiim ve ilerleme srecinde organizasyonlar, ancak ellerindeki bilgiyi doru ynetirse hizmet ve rnlerinde verimlilie ulaabilir, rakipleri arasnda devamlln srdrebilir. Gnmzde bilginin art ve yaylma hz tarihin hibir dneminde grlmedii kadar artmtr. Bilgiye eriim sreci de bu hza bal olarak ksalmaktadr. Sorun, bilgi ynlar arasndan geerli / yararl / istediimiz bilgiye erimekte yaanan zorluklardr. Veri madencilii, geni bilgi ynlar arasndan istediimiz bilgiye erime srecimizi ksaltan bir yaklamdr. Organizasyonlar bilgi ynetiminin her aamasnda bilgiyi kullanr ve bilgi retirler. ada i retim ve srelerinde baar iin verilere en ksa srede erimek, eriilen verileri kayt altna almak, ileyerek bilgiye dntrmek ve verimli biimde kullanmak gerekmektedir. Veri madencilii kullanlarak bilgi ynetimi srelerinde bilgiye eriim hz artrlabilir. Bu durum, organizasyonlar iin, rn / hizmet retiminde verimlilik ve rekabet koullar asndan avantaj salayacaktr. Bu bildirinin amac, veri madenciliinin organizasyonlarda bilgi ynetimi srecine olas etkilerini ve katksn ortaya koymaktr.

Giri Klasik sistem teorisi, canllarn karmak sistemler btn olduunu kabul etmekle birlikte, onlarn bir araya gelerek daha karmak sistemler oluturduunu ifade etmektedir. Canllarn yaayabilmek iin sistem dndan veri ve bilgi almalar gerektii aktr. Enerjinin canl yaam zerindeki nemi nasl tartlmaz boyutta ise, bu enerjinin kullanm iin gereksinim duyulan bilginin nemi de tartmaya ak bir konu olarak grlmektedir. Bilgi, canl yaamnn en nemli zelliidir. Bir canl iin, enerjinin hangi kaynaklardan elde edilecei ve nasl kullanlacana ilikin bilgi yaamsal neme sahiptir (lter, 2003, s.7). Ne ekilde olursa olsun bilgi, insanlk tarihi sresince, tm zamanlarda toplumlarn, organizasyonlarn ve insanlarn gelimesinde, onlarn dnce ve davranlarnn ekillenmesinde en nemli unsur olmutur (Uak, 2000, s.145). Bilgi ynetimi, geleneksel anlamda dnldnde, yzyllardr bilinen ve uygulanan bir sretir. Eski alarn bilge kiileri, bilgiyi aktarmak iin hikyeleri kullanyorlard. niversiteler 12. yzyldan bu yana varlklarn srdrmektedir. Eski uygarlklarn ounda nemli olaylar kaytlara geirilmi, kitaplar yazlm ve ktphaneler oluturulmutur. Bu herkesin uygulad olaan bilgi ynetimidir. Olaanst bilgi ynetimi ise ancak iletiime ve birlikte almaya byk kolaylk getiren yeni teknolojilerin gelitirilmesiyle son yllarda gndeme gelmitir. Bu teknoloji, eer iletiime, paylamaya, gvene, ibirliine ve
* stanbul niversitesi Enformatik Blm.stanbul ** Ar. Gr.; stanbul niversitesi Enformatik Blm. stanbul (elifk@istanbul.edu.tr) *** stanbul niversitesi Enformatik Blm. stanbul

148

**** Do. Dr.;stanbul niversitesi Enformatik Blm, stanbul (gulsecen@istanbul.edu.tr)

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

ortak sahiplenmeye deer veren bir kltrle birletirilebilirse mucize gereklemektedir. Bilgi ynetiminin zn bu ekilde anlayan ve uygulayan organizasyonlarn elde ettii sonular ise artc derecede beklentilerin stndedir (Barutugil, 2002, s.49). Gemite bilgi depolarnn byk blm organizasyonlarn dnda yer alyordu ve bilgi depolarndan rekabet gcn arttrmaya ynelik, pazara ilikin ya da organizasyon d teknik, yasal ya da ticari bilgi elde etmek iin yararlanlyordu. Ancak imdi pek ok organizasyon i kaynakl biimsel bilgi depolar oluturmaktadr. Organizasyonlarda, rn bilgisi, pazarlama bilgisi, mteri bilgisi ya da dier bilgi trleri iin depolar hazrlanmaktadr. Veri madencilii, zellikle balantlar ve dizinlerin belirlenmesinde ok ie yaramaktadr. nsanlar, ellerinde fazla sayda deiken bulunmas durumunda zorlanrken veri madencilii aralar ayn anda binlerce farkl deikenle baa kabilir, pek ok insann isteyerek kabul edecei yeni bilgileri kefedebilir (Davenport, 1997, s.184; Skyrme, 1999, s.79; Ar, 2005, s.132). Veri Madencilii (Data Mining) lk bilgisayarn hayatmza girmesinden itibaren bilgisayarlar her geen gn biraz daha gelimi ve deimitir. Kullanc gereksinimleri dorultusunda deerli verilerin depolanmas istei ile veri tabanlar ortaya kmtr. Gnmzde hemen hemen btn organizasyonlar bilgisayar teknolojisi ve internetin de etkisi ile kaytlarn elektronik veri tabanlarna tamlardr. Bu veri tabanlarnn boyutlar terabaytlarla ifade edilmektedir. Zamanla veri tabanlarnda gizli, stratejik ve politik deere sahip olabilecek, ie yarar rntler ve ablonlar elde etmenin mmkn olaca dncesi yaylmtr. Veri Madencilii, 60l yllarda veri analizi sorunlarnn bilgisayar ile zlmeye balanmas ile ortaya km olup, Veri Madencilii ismi 90l yllarda bilgisayar mhendisleri tarafndan ortaya atlmtr (t, 2009, ss.1-9). Veri Madenciliini veri dalar altndaki elmaslar, altnlar, kleleri zel yazlmlar ile kefetmek olarak tanmlamak mmkndr (zdamar, 2002, ss.1-3). Literatrde yer alan baz veri madencilii tanmlar ise aada verilmitir: Veriden rnt elde etmek iin belirli algoritmalarn uygulamasdr (Fayyad, Shapiro ve Smyth, 1996, s.39). statistiksel modelleri, matematiksel algoritmalar ve makine renmesi (machine learning) modellerini de ieren veri analizi aralarnn kullanmn iermektedir (Surajit, Surajit, Bernhardt ve Fayyad, 2000, s.719). Daha nceden bilinmeyen rntleri ve anlalabilir bilgileri geni veri tabanlarndan semeyi, kefetmeyi ve bu bilgileri modellemeyi ierir (Show, Subramaniam, Tan ve Welge, 2001, s.128). Organizasyonlarn veri ambarlarndaki ok nemli bilgilere younlamasna yardmc olan, ok byk veri tabanlarnda sakl, akll bilgiyi ortaya karan yeni bir teknolojidir (Thealing, 2009). Veri taban, yapay zek ve istatistik dnyasn birbirine balayan son zamanlarda km bir alandr (Lindell, Israel ve Pinkas, 2000, s.1).

NAK 09

149

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

Verinin karar almak iin kullanlan bilgiye dnm- Bilgi Kefinin (Knowledge Discovery) tetikleyicisidir (Mller ve Lemke, 2000, s.1). Veri kmeleri iinde akll rntler kefetmek iin algoritmalar kullanan bir sretir (DeRosa, 2004, s.5). Bu tanmlarda da grld gibi veri madencilii ok disiplinli bir alma alandr. Veri taban teknolojisi, istatistik, yapay zek, matematik, ynetim biliim sistemleri veri madenciliinde birlikte almaktadr. Veri madenciliinin uygulanabilmesi iin verilerin birtakm ltlere uymas gerekmektedir: tm verilerin elde edilebilir olmas, verilerin hatasz olmas, istenilen miktarda verinin bulunmas bu ltlerden birka tanesidir (Ouzlar, 2003, ss.68-70). Veri madencilii finans, tp, borsa, bankaclk, sigortaclk bata olmak zere birok alanda kullanlmaktadr. Organizasyonlar ise mteri hizmetleri, risk ynetimi gibi nem tayan alanlarda veri madencilii tekniklerinden yararlanmaktadr. Veri madenciliinde uygulanan teknikler aada verilmitir.
Tablo 1: Veri Madencilii Teknikleri (Artinyan, 2009)

Veri Madencilii; yneticilere karar verme konusunda nemli lde yardmc olurken, analiz edilmesi, raporlanmas gereken verilere eriim kolayl da byk nem tamaktadr. Bunu, veri ambarlar olanakl klmtr. Veri Ambarlar (Data Warehouses) Gnmzde veri tabanlar farkl farkl yerlerde bulunurken ve stelik bunlarn tadklar verilerin byklleri terabaytlar ile ifade edilirken gerek duyulan verilerin bir araya toplanmas analiz edilmesi ve raporlanmas veri ambarlar sayesinde gereklemektedir. Veri ambarlar, veri tabanlar ile dier bilgi kaynaklar arasndaki verilerin entegrasyonunu da salamaktadr.

150

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Veri ambar ile ilgili literatrde iki nemli tanm bulunmakla birlikte, veri ambarlar ve veri ambarcl ile ilgili yaplan dier tartmalar bu tanmlar etrafnda ekillenmektedir. Bu nemli tanmlardan ilki veri ambarclnn babas saylan Bill Inmon tarafndan, ikincisi ise Ralph Kimball tarafndan yaplmtr: Veri ambar, ynetimin karar verme sreci desteinde, konu tabanl, zamanla deien ve kalc veri koleksiyonudur*****. Veri ambar, irket ile birlikte tm snrl veri ieriine ve kitleye hitap eden veri ambar****** kmelerinin yndr*******. Bir veri ambar sistemini modelleme, ina etme ve ynetme ilemlerine ise veri ambarcl denmektedir. Veri ambarclnn literatrdeki baz tanmlar aada verilmitir: Verileri yaygn bir formatta, birok fakl kaynaktan, anahtarlar ve alanlar iin uygun tanmlamalar ile toplamaktr (Berry ve Linoff, 2004, s.7). Verileri, bilgi olarak ekillendirmek ve uygulamadan ok, konu tabanl olarak bu bilgileri depolamaktr (Shahzad, 2009). Bilgi Ynetimi Bilgi ynetimi; bilginin edinilmesi, retilmesi, dzenlenmesi, gelitirilmesi, korunmas, paylalmas gibi sre ve yntemleri iermektedir. Bu sre erevesinde bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanlmas - bulunmas kanlmazdr. Gnmz koullarnn en nemli deer yaratma glerinden biri olan bilginin, baaryla ynetilmesi ve doru ynlendirilebilmesi iin bilgi ynetimine byk gereksinim duyulmaktadr. Bu nedenle de organizasyonun tm bilgisinin bir dzen - sistem ierisinde ynetimi byk nem tamaktadr. Bilgi ynetimi, en yaln ekilde, bilgi yaratmak, elde tutmak, paylamak ve gelitirmek iin kullanlacak yeni radikal yollar olarak tanmlanmaktadr. Bu nedenle, bilginin saklanmasn ve bilinli bir ekilde gelecek kuaklara aktarlmasn ifade eden olaan bilgi ynetimini deil, imdi elimizde olan tm ileri enformasyon teknolojilerini bilgi yaratmak, elde tutmak, paylamak ve gelitirmek iin kullanan tmyle yeni ve radikal yollar ele almak gerekir (Barutugil, 2002, s.49). Bilgi ynetimi, organizasyonel amalarn daha iyi bir ekilde elde edilebilmesi iin bireylere, takmlara ve btn organizasyona bilginin kolektif ve sistematik olarak yaratlmas, paylalmas ve uygulanmas iin olanak salayan yeni bir disiplindir. Bilgi ynetimi, bireyler, takmlar ve organizasyonun btn iin geerlidir. Bilginin sistematik olarak yaratlmas, paylalmas ve uygulanmasdr. Organizasyon apnda btn dzeylerde bilginin yaratlmas nemlidir. Daha sonra olabildiince abuk ve uygun lde geni kapsaml bir ekilde bu bilginin paylalmas ve organizasyonun yararna kullanlmasnn salanmas gerekir. Bu, bilginin mterilerin istedii rn ve hizmetlere dntrlmesiyle gerekleir (Barutugil, 2002, s.50).
***** http://www.1keydata.com/datawarehousing/inmon-kimball.html Eriim Tarihi: [ 13.07.2009] ****** Buradaki veri ambar terimi aslnda dar anlamda kullanlmaktadr. Yani Kimball, data warehouse tanmlarken, bunun ierik ve hitap edilen kitle asndan daha dar anlamls olan data mart kullanmtr. ******* http://www.1keydata.com/datawarehousing/inmon-kimball.html Eriim Tarihi: [ 13.07.2009]

NAK 09

151

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

Dolaysyla birer canl sistem olan organizasyonlarda bilgi ynetimi; yalnzca belgelerde, depolarda deil almalarda, srelerde, uygulamalarda ve normlarda da grlebilmektedir. Bundan tr organizasyonlarn sahip olduu bilgi kaynaklarn belirlemek, deerlendirmek, analiz etmek, bilginin nerede, nasl, hangi durumda bulunduunu yine bilginin zelliklerini, deerini, kullanmn ve kapsamn belirlemek, bilgi ynetimi almasnn en geerli ilevi olmaktadr. Bilgi Ynetimi Balamnda Veri Madenciliinin Uygulama Alanlar Veri madencilii astronomi, biyoloji, finans, pazarlama, sigorta, tp ve birok baka dalda uygulanmaktadr. Gnmzde veri madencilii teknikleri zellikle organizasyonlarda eitli alanlarda baar ile kullanlmaktadr. Bu uygulamalarn balcalar ilgili alanlara gre aada zetlenmitir. Pazarlama Mteri segmentasyonunda, Mterilerin demografik zellikleri arasndaki balantlarn kurulmasnda, eitli pazarlama kampanyalarnda, Mevcut mterilerin elde tutulmas iin gelitirilecek pazarlama stratejilerinin oluturulmasnda, Pazar sepeti analizinde, Mteri ilikileri ynetiminde, Sat tahminlerinde, Bankaclk Farkl finansal gstergeler arasndaki gizli korelsyonlarn bulunmasnda, Kredi kart dolandrclklarnn tespitinde, Kredi taleplerinin deerlendirilmesinde, Usulszlk tespiti, Risk analizleri, Risk ynetimi, Sigortaclk Yeni polie talep edecek mterilerin tahmin edilmesinde, Sigorta dolandrclklarnn tespitinde, Riskli mteri tipinin belirlenmesinde. Perakendecilik Sat noktas veri analizleri, Al-veri sepeti analizleri, Tedarik ve maaza yerleim optimizasyonu,

NAK 09
152

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Borsa Hisse senedi fiyat tahmini, Genel piyasa analizleri, Alm-satm stratejilerinin optimizasyonu. Telekomnikasyon Kalite ve iyiletirme analizlerinde, Hisse tespitlerinde, Hatlarn younluk tahminlerinde, Salk ve la Test sonularnn tahmini, rn gelitirme, Tbbi tehis Tedavi srecinin belirlenmesinde Endstri Kalite kontrol analizlerinde Lojistik, retim srelerinin optimizasyonunda, Bilim ve Mhendislik Ampirik veriler zerinde modeller kurarak bilimsel ve teknik problemlerin zmlenmesi Veri Madencilii Metodolojisi ve Kullanlan Teknikler Metodoloji Bir veri madencilii almasnda kullanlan metodoloji ekil 1de verilmitir. Standart form iinde verilen veri, renme ve deneme olmak zere ikiye ayrlr. Her uygulamada kullanlabilecek birden ok teknik vardr ve nceden hangisinin en baarl olacan kestirmek olas deildir. Bu yzden renme kmesi zerinde L deiik teknik kullanlarak L tane model oluturulur. Sonra bu L model deneme kmesi zerinde denenerek en baarl olan, yani deneme kmesi zerindeki tahmin baars en yksek olan seilir.

NAK 09
153

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

ekil 1: Veri Madencilii almasnda Kullanlan Metodoloji

Eer bu en iyi model yeterince baarlysa kullanlr, aksi takdirde baa dnerek alma tekrarlanr. Tekrar srasnda baarsz olan rnekler incelenerek bunlar zerindeki baarnn nasl arttrlabilecei aratrlr. rnein, standart forma yeni alanlar ekleyerek programa verilen bilgi arttrlabilir veya olan bilgi deiik bir ekilde kodlanabilir; veya ama daha deiik bir ekilde tanmlanabilir. Kullanlan Teknikler statistiksel Yntemler: Veri madencilii almas esas olarak bir istatistik uygulamasdr. Verilen bir rnek kmesine bir kestirici oturtmay amalar. statistik literatrnde son elli ylda bu ama iin deiik teknikler nerilmitir. Bu teknikler istatistik literatrnde ok boyutlu analiz (multivariate analysis) bal altnda toplanr ve genelde verinin parametrik bir modelden (ounlukla ok boyutlu bir Gauss dalmndan) geldiini varsayar. Bu varsaym altnda snflandrma (classification; discriminant analysis), regresyon, bekleme (clustering), boyut azaltma (dimensionality reduction), hipotez testi, varyans analizi, bant (association; dependency) kurma iin teknikler istatistikte uzun yllardr kullanlmaktadr (Rencher, 1995). Bellek Tabanl Yntemler: Bellek tabanl veya rnek tabanl (memory-based, instance-based methods; case-based reasoning) bu yntemler istatistikte 1950li yllarda nerilmi olmasna ramen o yllarda gerektirdii hesaplama ve bellek yznden kullanlamam ama gnmzde bilgisayarlarn ucuzlamas ve kapasitelerinin artmasyla, zellikle de ok ilemcili sistemlerin yaygnlamasyla, kullanlabilir olmutur. Bu yntemlere en iyi rnek en yakn k komu algoritmasdr (k-nearest neighbor) (Mitchell, 1997). Yapay Sinir Alar: 1980lerden sonra yaygnlaan yapay sinir alarnda (artificial neural networks) ama fonksiyon birbirine bal basit ilemci nitelerinden

154

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

oluan bir a zerine datlmtr (Bishop, 1996). Yapay sinir alarnda kullanlan renme algoritmalar veriden niteler arasndaki balant arlklarn hesaplar. YSA istatistiksel yntemler gibi veri hakknda parametrik bir model varsaymaz yani uygulama alan daha genitir ve bellek tabanl yntemler kadar yksek ilem ve bellek gerektirmez. Karar Aalar: statistiksel yntemlerde veya yapay sinir alarnda veriden bir fonksiyon renildikten sonra bu fonksiyonun insanlar tarafndan anlalabilecek bir kural olarak yorumlanmas zordur. Karar aalar ise veriden oluturulduktan sonra kkten yapraa doru inilerek kurallar (IF-THEN rules) yazlabilir (Mitchell, 1997). Bu ekilde kural karma (rule extraction), veri madencilii almasnn sonucunun geerlenmesini salar. Bu kurallar uygulama konusunda uzman bir kiiye gsterilerek sonucun anlaml olup olmad denetlenebilir. Sonradan baka bir teknik kullanlacak bile olsa karar aac ile nce bir ksa alma yapmak, nemli deikenler ve yaklak kurallar konusunda bize bilgi verir ve nerilir. Veri Madencilii Modelleri Veri madenciliinde kullanlan modeller, tahmin edici (Predictive) ve tanmlayc (Descriptive) olmak zere iki ana balk altnda incelenmektedir (Zhong ve Zhou, 1999, ss.1-3). Tahmin edici modellerde, sonular bilinen verilerden hareket edilerek bir model gelitirilmesi ve kurulan bu modelden yararlanlarak sonular bilinmeyen veri kmeleri iin sonu deerlerin tahmin edilmesi amalanmaktadr. rnein, bir banka nceki dnemlerde vermi olduu kredilere ilikin gerekli tm verilere sahip olabilir. Bu verilerde bamsz deikenler kredi alan mterinin zellikleri, baml deiken deeri ise kredinin geri denip denmediidir. Bu verilere uygun olarak kurulan model, daha sonraki kredi taleplerinde mteri zelliklerine gre verilecek olan kredinin geri denip denmeyeceinin tahmininde kullanlmaktadr. Tanmlayc modellerde ise karar vermeye rehberlik etmede kullanlabilecek mevcut verilerdeki rntlerin tanmlanmas salanmaktadr. 25 ya alt bekr kiiler ile 25 ya st evli kiiler zerinde yaplan ve deme performanslarn gsteren bir analiz, tanmlayc modellere rnek olarak verilebilir. Veri madencilii modellerini grdkleri ilevlere gre ana balk altnda incelemek mmkndr (Akpnar, 2000, ss.1-22); Snflama (Classification) ve Regresyon (Regression) Modelleri Kmeleme (Clustering) Modelleri Birliktelik Kurallar (Association Rules) ve Ardk Zamanl rntler (Sequential Patterns). Snflama ve regresyon modelleri tahmin edici, kmeleme, birliktelik kurallar ve ardk zamanl rnt modelleri tanmlayc modellerdir. Snflama ve Regresyon Snflama ve regresyon, nemli veri snflarn ortaya koyan veya gelecek veri eilimlerini tahmin eden modelleri kurabilen iki veri analiz yntemidir. Snflama kategorik deerleri tahmin ederken, regresyon sreklilik gsteren deerlerin tahmin edilmesinde kullanlr.

NAK 09

155

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

rnein, bir snflama modeli banka kredi uygulamalarnn gvenli veya riskli olmalarn kategorize etmek amacyla kurulurken, regresyon modeli geliri ve meslei verilen potansiyel mterilerin bilgisayar rnleri alrken yapacaklar harcamalar tahmin etmek iin kurulabilir (Han ve Kamber, 2000, ss.31-35). Snflama ve regresyon modellerinde kullanlan balca teknikler unlardr (Akpnar, 2000, ss.1-22): 1. 2. 3. 4. 5. 6. Karar Aalar (Decision Trees) Yapay Sinir Alar (Artificial Neural Networks) Genetik Algoritmalar (Genetic Algorithms) K-En Yakn Komu (K-Nearest Neighbor) Bellek Temelli Nedenleme (Memory Based Reasoning) Naive-Bayes

Karar aalar, veri madenciliinde kurulularnn ucuz olmas, yorumlanmalarnn kolay olmas, veri taban sistemleri ile kolayca entegre edilebilmeleri ve gvenilirliklerinin iyi olmas nedenleri ile snflama modelleri ierisinde en yaygn kullanma sahip tekniktir. Karar aac, adndan da anlalaca gibi bir aa grnmnde, tahmin edici bir tekniktir (Berry ve Linoff, 1999). Aa yaps ile kolay anlalabilen kurallar yaratabilen, bilgi teknolojileri ilemleri ile kolay entegre olabilen en popler snflama tekniidir. Karar aac karar dmleri, dallar ve yapraklardan oluur (Han ve Kamber, 2000). Karar dm, gerekletirilecek testi belirtir. Bu testin sonucu aacn veri kaybetmeden dallara ayrlmasna neden olur. Her dmde test ve dallara ayrlma ilemleri ardk olarak gerekleir ve bu ayrlma ilemi st seviyedeki ayrmlara bamldr. Aacn her bir dal snflama ilemini tamamlamaya adaydr. Eer bir daln ucunda snflama ilemi gerekleemiyorsa, o daln sonucunda bir karar dm oluur. Ancak daln sonunda belirli bir snf oluuyorsa, o daln sonunda yaprak vardr. Bu yaprak, veri zerinde belirlenmek istenen snflardan biridir. Karar aac ilemi kk dmnden balar ve yukardan aaya doru yapraa ulaana dek ardk dmleri takip ederek gerekleir.

ekil 2: Bir Kredi Kart Kampanyasnda Yeni Bir rnein Snflandrlmas

156

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Bir kredi kart kampanyasna hangi zellikteki mterilerin yant verip vermeyeceini karar aac modeli kullanarak bulmaya alan yukardaki rnei inceleyelim. ekil 2 de grld zere yksek geliri olan Bayan X kampanyaya yant vermemitir. Bu durumda aadaki (1.1) gibi bir snflama kural kartlabilir: IF Gelir=Yksek AND Cinsiyet=Bayan THEN Kampanya=Yantlamaz (1.1) Kmeleme Kmeleme, veriyi snflara veya kmelere ayrma ilemidir (Karypis, Han ve Kumar, 1999, ss. 68-75). Ayn kmedeki elemanlar birbirleriyle benzerlik gsterirlerken, baka kmelerin elemanlarndan farkldrlar. Kmeleme veri madencilii, istatistik, biyoloji ve makine renimi gibi pek ok alanda kullanlr. Kmeleme modelinde, snflama modelinde olan veri snflar yoktur (Ramkumar ve Swami, 1998, ss.9-14). Verilerin herhangi bir snf bulunmamaktadr. Snflama modelinde, verilerin snflar bilinmekte ve yeni bir veri geldiinde bu verinin hangi snftan olabilecei tahmin edilmektedir. Oysa kmeleme modelinde, snflar bulunmayan veriler gruplar halinde kmelere ayrlrlar. Baz uygulamalarda kmeleme modeli, snflama modelinin bir nilemi gibi grev alabilmektedir (Ramkumar ve Swami, 1998, ss.9-14). Marketlerde farkl mteri gruplarnn kefedilmesi ve bu gruplarn alveri rntlerinin ortaya konmas, biyolojide bitki ve hayvan snflandrmalar ve ilevlerine gre benzer genlerin snflandrlmas, ehir planlanmasnda evlerin tiplerine, deerlerine ve corafik konumlarna gre gruplara ayrlmas gibi uygulamalar tipik kmeleme uygulamalardr. Kmeleme ayn zamanda web zerinde bilgi kefi iin dokmanlarn snflanmas amacyla da kullanlabilir (Seidman, 2001). Veri kmeleme gl bir gelime gstermektedir. Veri tabanlarnda toplanan veri miktarnn artmasyla orantl olarak, kmeleme analizi son zamanlarda veri madencilii aratrmalarnda aktif bir konu haline gelmitir. Literatrde pek ok kmeleme algoritmas bulunmaktadr. Kullanlacak olan kmeleme algoritmasnn seimi, veri tipine ve amaca baldr. Genel olarak balca kmeleme yntemleri u ekilde snflandrlabilir (Han ve Kamber, 2000, ss.31-35): 1- Blme yntemleri (Partitioning methods) 2- Hiyerarik yntemler (Hierarchical methods) 3- Younluk tabanl yntemler (Density-based methods) 4- Izgara tabanl yntemler (Grid-based methods) 5- Model tabanl yntemler (Model-based methods) Blme yntemlerinde, n veri tabanndaki nesne says ve k oluturulacak kme says olarak kabul edilir. Blme algoritmas n adet nesneyi, k adet kmeye bler (k n). Kmeler tarafsz blme kriteri olarak nitelendirilen bir kritere uygun oluturulduu iin ayn kmedeki nesneler birbirlerine benzerken, farkl kmedeki nesnelerden farkldrlar (Han ve Kamber, 2000, ss. 3-35).

NAK 09
157

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

ekil 3: K-Means Yntemiyle Kmeleme rnei

En iyi bilinen ve en ok kullanlan blme yntemleri k-means yntemi, k-medoids yntemi ve bunlarn varyasyonlardr (Fayyad, 1998, ss.41-48). K-means yntemi, ilk nce n adet nesneden rastgele k adet nesne seer ve bu nesnelerin her biri, bir kmenin merkezini veya orta noktasn temsil eder. Geriye kalan nesnelerden her biri kendisine en yakn olan kme merkezine gre kmelere dalrlar. Yani bir nesne hangi kmenin merkezine daha yakn ise o kmeye yerleir. Ardndan her kme iin ortalama hesaplanr ve hesaplanan bu deer o kmenin yeni merkezi olur. Bu ilem tm nesneler kmelere yerleinceye kadar devam eder (Han ve Kamber, 2000, ss.31-35). Birliktelik Kurallar ve Ardk Zamanl rntler Birliktelik kurallar, byk veri kmeleri arasnda birliktelik ilikileri bulurlar (Han ve Fu, 1999). Toplanan ve depolanan verinin her geen gn gittike bymesi yznden, organizasyonlar veri tabanlarndaki birliktelik kurallarn ortaya karmak istemektedirler. Byk miktardaki mesleki ilem kaytlarndan ilgin birliktelik ilikilerini kefetmek, organizasyonlarn karar alma ilemlerini daha verimli hale getirmektedir. Birliktelik kurallarnn kullanld en tipik rnek market sepeti uygulamasdr (Market Basket Analysis). Bu ilem, mterilerin yaptklar alverilerdeki rnler arasndaki birliktelikleri bularak mterilerin satn alma alkanlklarn analiz eder. Bu tip birlikteliklerin kefedilmesi, mterilerin hangi rnleri bir arada aldklar bilgisini ortaya karr ve market yneticileri de bu bilgi nda daha etkili sat stratejileri gelitirebilirler. rnein bir marketin mterilerinin st ile birlikte ekmek satn alma oran yksekse, market yneticileri st ile ekmek raflarn yan yana koyarak ekmek satlarn arttrabilirler.

158

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Bir A rnn satn alan mteriler ayn zamanda B rnn da satn alyorlarsa, bu durum (2.1) deki Birliktelik Kural ile gsterilir (Zaki, 1999, ss.14-25): A => B [destek = %2, gven = %60] (2.1) Buradaki destek ve gven ifadeleri, kuraln ilginlik lleridir. Srasyla, kefedilen kuraln kullanln ve doruluunu gsterirler. (2.1)deki Birliktelik Kural iin %2 oranndaki bir destek deeri, analiz edilen tm alverilerden %2sinde A ile B rnlerinin birlikte satldn belirtir. %60 oranndaki gven deeri ise A rnn satn alan mterilerinin %60nn ayn alverite B rnn de satn aldn ortaya koyar (Zaki, 1999, ss.14-25). Kullanc tarafndan minimum destek eik deeri ve minimum gven eik deeri belirlenir ve bu deerleri aan birliktelik kurallar dikkate alnr. Birliktelik Kurallar ile Ardk Zamanl rnt modelleri arasndaki fark aada birka rnek ile belirtilmitir (Akpnar, 2000, ss. 1-22). Birliktelik kurallar aada sunulan rneklerde grld gibi e zamanl olarak gerekleen ilikilerin tanmlanmasnda kullanlr. Mteriler bira satn aldnda, % 75 olaslkla patates cipsi de alrlar, Dk yal peynir ve yasz yourt alan mteriler, %85 olaslkla diyet st de satn alrlar. Ardk zamanl rntler ise aada sunulan rneklerde grld gibi birbirleri ile ilikisi olan ancak birbirini izleyen dnemlerde gerekleen ilikilerin tanmlanmasnda kullanlr. X ameliyat yapldnda, 15 gn iinde % 45 olaslkla Y enfeksiyonu oluacaktr, MKB endeksi derken A hisse senedinin deeri % 15den daha fazla artacak olursa, i gn ierisinde B hisse senedinin deeri % 60 olaslkla artacaktr, eki satn alan bir mteri, ilk ay ierisinde % 15, bu dnemi izleyen ay ierisinde % 10 olaslkla ivi satn alacaktr. Organizasyonel Bilgi Ynetiminin nemi ve Btnleme Deeri Bilgi ynetimi, rekabetin iddetlendii, srekli deiimin yaand ve belirsizliin artt bir ortamda organizasyonlarn ayakta kalmak, iinde bulunduklar ortama uyum salamak ve verimlilik glerini artrmak iin, potansiyellerinin egdmn amalayan sreler btndr. Bilgi ynetimi, organizasyon ortamnda srekli olarak oalan bilgi kuvvetini gncelleyen, oluan bilgileri eriilebilir klan, gerekli bilgiye erimek iinse eitli uralar sonucunda gereksinim duyulan bilginin organizasyon alanlaryla paylalmasn salayan bir disiplin alandr (Harrison ve Kessels, 2004, s.39). Bilgi ynetimi kavramnn snrlar i deeri yaratma ve bir verimlilik deeri douracak organizasyon bilgisinin ynetilmesine kadar geniletilebilir. Bilgi ynetimi; iletiime ve verime, i hedeflerinin gerekletirilmesine hizmet edecek her tr bilginin uygulamaya konmasna olanak salar. Bir baka ifadeyle bilgi ynetimi ekirdek i yeteneinden deer yaratma ve daha ok deeri elinde tutma erkidir (Tiwana, 2003, s.18). Bilgi ynetimi, organizasyonel sistemin paylam / dalm alanlar ierisinde bilgi akm ve dolamn

NAK 09

159

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

olanakl klan paylamlar sonucu ortaya kan bir modeldir. Bilgi ynetimindeki ama ise, organizasyonel aktiviteler iin sre ierisinde gerekli olan (bilgiyi) elde etmek ve bu bilginin paylalarak kullanmna olanak salamaktr. Organizasyonlar iin bilgi ynetiminin gc mkemmelleme asndan en nemli avantajlardan biridir. Bilgi ynetimi; organizasyonlar asndan olmazsa olmaz derecesinde bir neme sahiptir. zellikle organizasyonlar, rn merkezli olmaktan kp bilgi merkezli olmaya balaynca kritik bir varla dnen bilginin eitli alardan desteklenmesi kanlmaz olmutur. te bilgi ynetimi de bilgiye bu destei salayabilmektedir. Bilgi ynetiminin gittike neden bu kadar nemli olduunu Tiwana (2003, ss.18-22) Druckerdan da yararlanarak aadaki dokuz madde altnda toplamaktadr: Organizasyonlar gn getike sermaye youn deil, bilgi youn hale gelmektedir. Bilgi, ekonomik kaynaklarn z olarak; hzla maddi sermaye, doal kaynaklar ve emek gcnn yerini almaktadr. Bilgi, organizasyonun kkl deiimlerle baa kabilmesine ve cevaplarn kefetmeden nce, doru sorular sormasna olanak tanyan tek girdidir. Bilgi ynetimi, bu bilgiye ulamann ve zamannda kullanmann tek yoludur. Kararsz piyasalar organizasyonlu teslimiyet gerektirmektedir. Koullar, organizasyonu yanl zaman ve yanl yerde, yanl rnle/ hizmetle bir felakete srkleyebilmektedir. Bu yntemle, rn ve hizmetleri yeniden oluturmaya, almann verimini drecek projelerden ve istenmeyen hatalardan yararlanarak byme potansiyelini en st seviyeye karacak baka projelere ynelmeye olanak tannmaktadr. Bilgi ynetimi, deiim sizi ynetmeden, sizin deiimi ynetmenizi salamaktadr. Artk hizmet odakl i dallar dndaki organizasyonlar da bilgi ynetimine gereksinim duymaktadr. Kalc olan yalnzca bilgidir. Bilgiye dayal ekonomide en dayankl organizasyon hayatta kalr dncesinin artk geerlilii kalmamtr. Organizasyon asndan hayatta kalmann en nemli koulu; eski ve yeni bilginin organizasyon btnlnn ierisinde tutulmasdr. Bilginin, apak var olmas yerine, ancak bir farkllk yaratacak ekilde kullanlmasnn nemli olduu vurgulanmaktadr. Bilgi ynetimi ile bu durum, bir gereklik haline gelir. Gnmz i dnyas ve alma sistemleri asndan en nde gelen karmaklk, kararszlk ve belirsizlik vb. konular, iin nitelii ya da tr ne olursa olsun, bilgi ynetimi uygulamasyla bir avantaja dnebilmektedir. Hibir ey bilgi kadar karar oluturucu deildir. zellikle gemi projeler, giriimler, deneyimler, baarlar ya da baarszlklar eriilebilir bilginin yardmyla karar oluturmada katk salamaktadr. birlii ve bilgi paylamn aktif olarak destekleyen bilgi ynetimi, zmlerin ve daha iyi kararlar almann organizasyon asndan ekonomik deerler yaratacak biimde yrtlmesini salamaktadr. Bilgi; retimi, paylam ve kullanm gerektirmektedir. Bu nedenle, biliim teknolojisinin bu alandaki katks ykseltilmeye allmaldr.

160

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Sze dklmeyen (rtk) bilgi gezicidir. Bilgi ynetimi, organizasyonun kritik yetenek ve kapasitelerinin/ rtk bilgilerinin yitirilmesini de nlemektedir. Her geen gn kresellemenin biraz daha yaygnlamasyla baa ba yarmak ve tehditler ya da frsatlar izleyerek sonu almak zor ve zaman kayb olduundan bilgi ynetimi teknolojisi, doru kaynaklarla beslenirse, gereksinim duyulan bilgi zamannda salanabilir. zetle, bilgi ynetimi bir paradoks ynetimi olmaktan karlp, btn talarn yerli yerine oturduu bir organizasyonel btnlemeye dntrlmelidir. Organizasyonlar, imdinin en salkl biimde yaanr klnmas iin bilgileri en st dzeyde kullanrken, yarn iin var olmann ve bymenin garantisi olacak bilgileri oluturma, koruma, ynetme ve gelitirmeyi bir uyum ierisinde salayabilecek bir nitelie kavuturulmaldr. Organizasyonlarn baars ya da baarszl buna baldr. Bir baka deyile herhangi bir organizasyon, mekanik rgt anlayndan kurtulup farkl kaynakl bilgiyi / kaynak temelli metaforlar yakalayabilir, alma srelerine yayabilir ve doru ynetebilirse sonsuz kazanmlar elde edebilmektedir. Organizasyonel Bilgi Ynetiminin Yap Talar Bir organizasyonun bilgi ynetimi uygulamasn balatmak ve srdrmek iin gerekletirecei bir dizi aktivite bulunmaktadr. Bunlardan bazlar e zamanl, bazlar birbirini izleyecek ekilde yerine getirilir. Dnemsel olarak tekrarlananlar olduu gibi bir kez yaplan aktiviteler de vardr. Durumun gereklerine gre bir aktivitenin farkl uygulamalar ya da tmyle yeni aktiveler yaratlabilir. Yaklamlar esnek olmal ve organizasyonun nceliklerine, snrlamalarna, kapasitesine gre deiebilmelidir. Yani, iinde bulunulan duruma ve zamana gre gerekli ve uygun olan yaplmaldr. nsanlar, i ortam, ynetim anlay, organizasyonun ihtiyalar, mterileri, tedarikileri ve dier paydalar deitike bilgi ynetimi uygulamas da deiebilmektedir. Sonu olarak uygulama zmlerinin nitelii, yn ve hz sektrn ve organizasyonun zel durumuna uyarlanacaktr (Barutugil, 2002, s.134). Bilgi ynetiminin uygulamasndaki admlar st ste ya da yan yana srayla konulacak yap talarna benzetebiliriz. Bunlar aada ksaca aklanmaktadr. Bu yap talarnn birlikte uyumlu ve kapsaml bir bilgi ynetimi uygulamasn oluturduu sylenebilir. Ancak bunlarn organizasyonun karlat belirli bir durum iin uygun yaklam oluturacak seilmi yap talar olduu unutulmamaldr: Ynetimin benimsenmesini, inanmasn, kararl bir ekilde adanmasn salamak. Bilgi ynetimi abalarnn baars iin bu ok nemlidir. Her alann ve organizasyonun- eyleme geebilmesi iin bilginin birincil ve en nemli itici g olduunun anlalmas. Bilgi genel tablosunu incelemek ve ortaya koymak. Organizasyonun bilgi varlklarnn, uygulamalarnn ve genel durumunun, organizasyonun stratejisi, operasyonlar ve pazar koullar altnda gl ve zayf ynlerini, frsat ve tehlikelerini ortaya koymak (SWOT analizi). Bilgi stratejisini planlamak. Bilgi ynetiminin organizasyonun veya i biriminin stratejisini nasl destekleyeceini belirlemek ve ncelikleri ortaya koyan bir n taslak dokman hazrlamak.

NAK 09

161

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

Bilgi ile balantl alternatifleri ve potansiyel giriimleri tanmlamak. Gelirin iyilemesini, yeni rn ve hizmetlerin yaratlmasn, bilgi darboazlarnn giderilmesini salayacak gelime frsatlarn tanmlamak. Temel bilgi ynetimi giriimlerinden fayda beklentilerini gz nne sererek ncelikleri belirlemeyi, uygulamay, ynetmeyi ve abalarn etkinliini izlemeyi bu beklentilere gre yapmak. Organizasyonun ve bilgi ynetiminin stratejisine, net fayda beklentilerine, ihtiyalara ve kapasitenin varlna gre ncelikleri belirlemek. Temel bilgi ihtiyalarn belirlemek. Temel, karmak ve kritik bilgi fonksiyonlarnda kaliteli i yapabilmek iin gerekli bilgiyi daha ayrntl bir biimde tanmlamak. Temel bilgiyi elde etmek. Alnan dersler sistemi, iten ayrlanlardan bilgiyi geri alma ve kritik bilgi fonksiyonlar iin gereken uzman bilgisini gelitirme gibi yntemler kullanmak. Btnlemi bilgi transfer programlar yaratarak bilgiyi kullanmak. Bilgi varlklarnn dntrlmesini, datlmasn ve uygulanmasn salamak. Bilgi ynetimi alt yapsn kurmak ve gncelletirmek. Farkl amalara uygun olabilecek kapasiteler kurmak ve bunlar srdrmek. Bilgi varlklarn yukardan aa perspektifle ynetmek. zendirici programlar oluturmak. alanlar, akll davranmalar iin motive etmek yani yaratc, yeniliki, ibirliki, bilgi paylaan, bilgi elde etmek iin aba harcayan, zor durumlarda yardm isteyen kiiler olmalar iin zendirmek. Bilgi ynetimi aktivitelerini ve fonksiyonlarn organizasyon apnda koordine etmek. Bilgi odakl ynetimi kolaylatrmak. Bilgi ynetimi uygulamalarn izlemek. Programlarn ve aktivitelerin performanslar ve gelimeleri hakknda geribildirim salamaktr (Barutugil, 2002, ss.134-137). Organizasyonlar Asndan Bilgi Ynetiminin lkeleri Her bir organizasyonda bilginin nitelii; rnler, hizmetler, politikalar, sreler, teknolojiler, roller ve ilikiler erevesinde deimektedir. Herhangi bir organizasyon ise, bilgi ynetimi ile ilgili olarak temel ilkeleri kararlatrdktan sonra ayrntl yaklamlar ve planlar bu ilkelere dayal olarak yaratabilir. Dolaysyla bilgi ynetiminin organizasyonlar asndan yararl olabilmesi iin aadaki ilkelerin dikkate alnmas gerekmektedir. Bilgi ynetimi ilkeleri ise unlardr (Davenport ve Prusak, 2001, s.50; Grey, 1999, ss.1-2; Barutugil, 2002, ss.84-89; zgener, 2002, s.486): Bilgi insanlarn zeklarnda ortaya kar ve orada yaar. Bilgi yalnzca kullanld zaman deerlidir. Bilgi deiimi elde tutmaktadr.

162

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Bilgi dil yoluyla seyahat eder. Bilgi dinamik bir sosyal sretir. Bilgi paylam gven gerektirir. Bilgi paylam desteklenmeli ve dllendirilmelidir. Bilgi karmaktr. Ynetimin destei ve kaynak salanmas arttr. Teknoloji yeni bilgi davranlarnn geliimini kolaylatrr. Bilgi giriimleri bir pilot program ile balatlmaldr. Giriimi deerlendirmek iin niteliksel ve niceliksel lmler yaplmas gerekir. Bilgi yaratcdr ve beklenmedik ynlerde gelimesi desteklenmelidir. Bilgi kendi kendisini organize edebilmektedir. Bilgi ynetimi pahaldr. Etkili bilgi ynetimi insan ve teknolojinin ortak zmlerini gerektirir. Bilgi ynetimi ileri derecede politiktir. Bilgi ynetimi bilgi yneticileri gerektirir. Bilgiyi paylamak ve kullanmak genellikle doal olmayan eylemlerdir. Bilgiye ulama yalnzca bir balangtr. Bilgi ynetimi sreklidir, asla bitmez. Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaplan tahminlere gre dnyadaki bilgi miktar her 20 ayda bir ikiye katlanmaktadr. (Awad ve Ghaziri, 2004, s. 325). Veri madencilii, ite bu devasa miktardaki bilgi ynlar arasnda ie yarayacak bilgileri kefetmeyi hedef edinmitir. nceki blmlerde de anlatld gibi bunu eitli yntem ve teknikler kullanarak yapmaktadr. Veri madencilii ve bilgi ynetimi birbirinden bamsz olarak gelitirilmi olmasna ramen, belirli baz hedeflerinin ayn noktalarda kesimesinden dolay; bilgi ynetimi, veri madenciliini kullanmaktadr. Bu durumu, ekil 4de yer alan bilgi ynetimi sisteminin yedi katmanl yapsnda grebiliriz

NAK 09
163

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09

ekil 4: Bilgi Ynetim Sisteminin 7 Katmanl Yaps (Awad ve Ghaziri, 2004, s.102)

Bilgi ynetimi srecini baarya gtren zelliklerden birisi, devasa bilgi ynlar arasndan, karar verme eylemine ve i sre ynetimine zek katabilecek ilevsel veriyi / bilgiyi bulup kullanabilmektir. Bilgi ynetimi konusundaki almalar ve gelimeler bugnn yeni kavramlarndan birisi olan Zeks (Business Intelligence) kavramnn ortaya kmasna ve gelimesine katk salamtr. Bilgi ynetimi ile veri madenciliinin kesitii bir dier nokta da burasdr: Veri madencilii, Zeksnn bir bileeni olarak kabul edilir (Awad ve Ghaziri, 2004, s. 328) (ekil 5).

ekil 5: Veri Madencilii ve Zeks

164

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Sonu Bilindii gibi veri madencilii; eldeki balantsz-ilikisiz-anlamsz ksacas yapsz veriden, anlaml ve kullanl bilgiyi karmaya yarayacak tmevarm almalarn yapmaya ve uygulamaya ynelik olan almalarn btnln iermektedir. zetle denilebilir ki, veri madenciliinde ama; ok byk miktardaki ham veriden deerli bilginin karlmasdr. Bilgi ynetimi ise, var olan bilgi ile bilgi kaynaklarnn tanmlanmas ve birbirleriyle balantsn salayan bir sre olarak her zaman iin nem tamaktadr. Bilgi ynetiminin temel ilevi; bilgi ve bilgi kaynaklarnn tanmlanmasnn, dzenlenmesinin ve eriiminin salanmasdr. Organizasyonlarda bilgi ynetiminin st seviyelere kartlmas ve kazanm salayacak ekilde devam ettirilebilmesi iin veri madencilii ile arasnda balantnn kurulmas gerekmektedir. Organizasyonlarda eer byle bir yaklam hayat bulabilirse organizasyonun bilgi varl-hazinesi bytlebilir. Sonu olarak organizasyonlarn gerekli bilgiye hzla ulaabilmeleri, amaca uygun bir biimde hareket yetenei kazanabilmeleri, veri ambarlarnda tutulan ok eitli verilere dayanarak daha nce kefedilmemi bilgileri ortaya kararak hedefleri iin kullanabilmelerine baldr. Bu nedenle, bilgi ynetimi srecinde veri madencilii yaklamnn benimsenmesi byk nem tamaktadr. Kaynaka
Ar, A. (2005). Bilgi ynetimi sistemleri ve eitimde bilgi ynetimi sistemi uygulamas. Yaymlanmam Doktora Tezi. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Akpnar, H. (2000). Veri tabanlarnda bilgi kefi ve veri madencilii. stanbul niversitesi letme Fakltesi Dergisi, 29(1). Artinyan, E. N. (2009). Veri analizi- veri kalitesi ve btnl. 13 Temmuz 2009 tarihinde http://www. denetimnet.net/UserFiles/Documents/Makaleler/BT%20Denetim/Veri_Analizi_Veri_Kalitesi_ve_B% C3%BCt%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BC.pdf adresinden eriildi. Awad, E.M ve Ghaziri, H.M. (2004). Knowledge management. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Barutugil, . (2002). Bilgi ynetimi. (2.bs.) stanbul: Kariyer Yaynclk. Berry, M.J. ve Linoff, G. (2004). Data mining techniques. Indianapolis: Wiley Pub. Berry, M.J.A. ve Linoff, G.S. (1999). Mastering data mining: The Art and Science of Customer Relationship Management. John Wiley & Sons. Bishop, C. (1996). Neural Networks for Pattern Recognition. Oxford University Press. Davenport, T. (1997). Information Ecology: Mastering the Information and Knowledge Environmnet. Oxford University Press. Davenport, T.H. ve Prusak, L. (2001). dnyasnda bilgi ynetimi: kurulular ellerindeki bilgiyi nasl ynetirler. (G. Gnay, ev.). stanbul: Rota Yaynlar. DeRosa, M. (2004). Data mining and data analysis for counterterrorism. Center for Strategic and International Studies (CSIS). 13 Temmuz 2009 tarihinde http://csis.org/files/media/csis/ pubs/040301_data_mining_report.pdf adresinden eriildi. Fayyad, U. (1998). Mining databases: towards algorithms for knowledge discovery. Bulletin of the IEEE Computer Society Technical Committee on Data Engineering, 21(1), 41-48.

NAK 09
165

Organizasyonlarda Bilgi Ynetimi Srecinde Veri Madencilii Yaklam

NAK 09
166

Fayyad, U.M., Shapiro, G.P. ve Smyth, P. (1996). From data mining to knowledge discovery in databases. AI Magazine 17(3), 37-54. 13 Temmuz 2009 tarihinde http://www.daedalus.es/ fileadmin/daedalus/doc/MineriaDeDatos/fayyad96.pdf adresinden eriildi. Grey, D. (1999). Knowledge management principles. Haskoli Islands: Denham Grey. Han, J. ve Fu, Y. (1999). Mining multiple-level association rules in large databases. IEEE Transactions on Knowledge and Data Engineering, 11(5). Han, J. ve Kamber, M. (2000). Data mining concepts and techniques. San Francisco: Morgan Kaufmann Publishers. Harrison, R. ve Kessels, J. (2004). Human resource development in a knowledge economy. New York: Palgrave Macmillan Pub. lter, H.K. (2003). Bilgi zerine notlar. Pivolka, 2 (9), 7-8. Karypis G., Han, E. ve Kumar, V. (1999). Chameleon: hierarchical clustering using dynamic modeling. IEEE Computer, 32(8), 68-75. Lindell, Y., Israel, R. ve Pinkas, B. (2000). Privacy preserving data mining. Journal of Cryptology. 13 Temmuz 2009 tarihinde http://www.aladdin.cs.cmu.edu/workshops/privacy/slides/pdf/linell_ pinkas.pdf adresinden eriildi. Zhong, N. ve Zhou, L. (ed.). (1999). Methodologies for knowledge discovery and data mining. Third Pacific-Asia Conference, Pakdd-99, Beijing, China, April 26-28, 1999 : Proceedings iinde. Almanya:Springer Verlag. Mitchell, T. (1997). Machine learning. McGraw-Hill. Mller, J.A. ve Lemke, F. (2000). Self-Organising data mining. Libri Books on Demand. http://www. knowledgeminer.com/pdf/sodm.pdf adresinden 13.07.2009 tarihinde eriildi. Ouzlar, A. (2003). Veri nileme. Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 21, 67-76. t, S. (2009). Veri madencilii kavram ve eriim sreci. http://www.sertacogut.com/papers/Sertac_ Ogut_-_Veri_Madenciligi_Kavrami_ve_Gelisim_Sureci.pdf adresinden 13.07.2009 tarihinde eriildi. zdamar, E.. (2002). Veri madenciliinde kullanlan teknikler ve bir uygulama. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul: Mimar Sinan niversitesi Fen Bilimleri Enstits statistik Anabilim Dal. zgener, . (2002). Global lekte deer yaratan bilgi ynetimi stratejileri. .G. Yumuak ve M.A. Dnmez (Yay. Haz.). I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi: 10-11 Mays 2002 iinde (ss.483-496). zmit: Kocaeli niversitesi ..B.F. ktisat ve letme Blmleri. Ramkumar, G.D. ve Swami, A. (1998). Clustering data without distance functions. Bulletin of the IEEE Computer Society Technical Committee on Data Engineering, 21(1), 9-14. Rencher, A.C. (1995). Methods of multivariate analysis. Wiley. Seidman, C. (2001). Data mining with Microsoft SQL Server 2000. Washington: Microsoft Press. Shahzad, M.A. (2009). Datawarehousing with Oracle. http://www.oracular.com/white_paper_pdfs/ DataWarehousingwithOracle.pdf adresinden 13.07.2009 tarihinde eriildi. Show, M.J., Subramaniam, C., Tan, G.W. ve Welge, M.E. (2001). Knowledge management and data mining for marketing. Decision support systems, 31, 127-137. Skyrme, J.D. (1999). Knowledge networking: creating the collabrative enterprise. Butterworth Heinemann.

Sreyya ANKIRI, Elif KARTAL, Kemal YILDIRIM ve Sevin GLSEEN

Surajit, A.N., Surajit, C., Bernhardt, J. ve Fayyad, U. (2000). Integration of data mining and relational databases, Proceeding of the 26th Conference on Very Large Databases, http://www.tcs-trddc. com/tecs/integration-of-data-mining.pdf adresinden 13.07.2009 tarihinde eriildi. Thealing, K. (2009). Data mining and analytic technologies. 13Temmuz 2009 tarihinde http://www. thearling.com/index.htm adresinden tarihinde eriildi. Tiwana, A. (2003). Bilginin ynetimi. E. zsayar (ev.). stanbul: Dbank Kitaplar. Uak, N.. (2000). Bilgi zerine kuramsal bir yaklam. Bilgi Dnyas, 1(1), 143-159. Zaki, M.J. (1999). Parallel and distributed association mining: a survey. IEEE Concurrency, Special Issue on Parallel Mechanisms for Data Mining, 7(5), 14-25.

NAK 09
167

NAK 09

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar1

Erol YILMAZ* Mteri Velinimetimizdir. (Trk Atasz) z
Ktphane sistemini oluturan be unsurdan biri olan kullanc, esasnda ktphane ve bilgi merkezlerinin odanda olan temel unsurdur. Dier bir ifadeyle, kullanc, ktphane ve bilgi merkezlerinin varlk nedenidir. Kullancnn bu ekilde alglanmamas ve sistemin bu anlay dorultusunda dzenlenmemesi, ktphane ve bilgi merkezlerinin verimliliine olumsuz etki edecek; bu ise, iinde bulunduumuz bilgi anda ktphanelerin varlk nedenlerinin sorgulanmasna, en azndan toplumsal destekten mahrum kalmasna yol aacaktr. Byle bir durum da, ktphane ve bilgi merkezleri iin ak bir tehdit olacaktr. Bu tehditten korunmak ve ktphanelerin st dzeyde toplumsal destek salayarak verimliliklerinin artrlmas yolunda kullanclarla salanacak gl iletiim yaamsal neme sahiptir. Kullancyla kurulacak gl, salkl ve verimli bir ilikinin kurulabilmesinde, kullanclarn sistem ierisinde sahip olacaklar haklar ile ayn dorultuda sorumluluklarn ak bir biimde bilmeleri de olmazsa olmaz dzeyde nemlidir. Bu bildiride, ulusal ve uluslararas zeminde kullanc haklar balamnda ele alnabilecek belgeler (nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Ranganathann 5 lkesi, Trk Ktphaneciler Dernei (TKD) Dnce zgrl Bildirgesi, TKD Mesleki Ahlak lkeleri vb.) irdelenecek ve bu erevede kullanc haklar konusu tartlacaktr.

Giri nsan Haklar kavram, yzlerce yl nce insanlk tarihindeki yerini alan bir olgu olarak, 20. yzyln ikinci yarsnn hemen balarndan itibaren dnya gndemini megul etmeye balamtr. Bugn de, 21. yzyln ilk gnlerinden balayarak gittike artan bir ilgiyle ele alnan birka olgudan biri, belki de birincisi olarak insanln nnde durmakta ve nemi balamnda hak ettii oranda da ok youn bir biimde tartlmaktadr. Gnmzde insanln ortak gndemine gz atldnda, bata yaam hakk olmak zere; eitim hakk, din ve vicdan zgrl, kentli hakk, seyahat zgrl, mlkiyet
1

Bildiri, Trk Ktphanecilii dergisinin 19. cilt (2005) 3. saysnda yaymlanm olan Kullanc Haklar ve Sorumluluklar: Bir Standart Denemesi balkl yaznn yazar tarafndan gzden geirilmi biimidir.

168

* Dr. Mdr Yard.; Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphane Dokmantasyon ve Tercme Mdrl (erolxyilmaz@yahoo.com)

Erol YILMAZ

hakk, dnce ve ifade zgrl, evre hakk vb. birok hak ve zgrln tartld ve bu hak ve zgrlkler erevesinde yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas mcadelelerin yaand grlmektedir. zel alanlar erevesinde dnldnde ise, hasta haklar, tketici haklar, ocuk haklar gibi deiik biimlerde karlalan hak kavram, ktphane ve bilgi merkezlerinde verilmekte olan bilgi hizmetlerinin alcs / mterisi konumunda bulunan kullanclarn haklar balamnda ele alndnda kullanc haklar ifadesiyle karlanmaktadr. Literatr ncelemesi Ktphane sisteminin temel unsuru, bir dier ifadeyle varlk nedeni olan kullanc, sistem ierisinde hak ettii biimde alglanmad iindir ki, lkemizde 1954-55 akademik ylndan bugne dein ok uzun bir sre gemi olmasna karn mesleki almalarda (tezler, makaleler, bildiriler vs.) eitli balamlarda ele alnm olan kullanc, hak / kullanc haklar noktasnda ok yakn zamanlara kadar ele alnmamtr. Bu anlamda, esas olarak kullanc haklar konusunu ele almam olmakla birlikte, Nazan (zen) Uak tarafndan kaleme alnm olan Bilgi Merkezi in mi Kullanc, Kullanc in mi Bilgi Merkezi (Uak,1997) balkl makale, kullancnn ktphane sistemi ierisindeki yerini tanmlamas asndan son derece deerli ve nemli bir almadr. 2005 ylnda yaymlanm olan nsan haklar ve Ktphanecilik Meslei balkl almada (Soytrk, 2005), ana konu olarak insan haklar konusu ele alnarak Ktphanecilik mesleiyle balant kurulmak istenmise de, ktphane hizmetlerine eriim hakk anlamnda baz deinmeler olduu iin szkonusu alma da dikkate deerdir. Tam anlamyla Kullanc haklar konusunu ele alan ilk alma ise, bu bildiriye de esas tekil eden ve 2005 ylnda Trk Ktphanecilii dergisinde yaymlanan, Kullanc Haklar ve Sorumluluklar: Bir Standart Denemesi balkl almadr (Ylmaz, 2005). Karata (2009), ana konusu Ktphanecilik ve ktphane hizmetleri olan bir blogda yaymlanan Ktphane Kullanc Haklar ya da Okur zgrl balkl yazsnda, Ylmazn yukarda anlan almas esas alnarak, Anadolu niversitesi Ktphanesi tarafndan balant adresleri aada yer alan afi hazrlandn ve ktphaneye asldn ifade etmektedir (Karata, 2009); http://www.kdm.anadolu.edu.tr/images/unak/unak1.jpg (Kullanc haklar) http://www.kdm.anadolu.edu.tr/images/unak/unak2.jpg (Kullanc sorumluluklar) http://www.kdm.anadolu.edu.tr/images/unak/unak3.jpg (Ranganathann 5 ilkesi) Literatre genel olarak bakldnda da, kullanc haklar konusunun yeterince ele alnmad aka grlmektedir. ncelikle belirtmek gerekir ki, Ktphanecilik konusunda lkemizde 1954-55 ylndan bu yana niversite dzeyinde eitim ve retim almalar srdrlmesine ve bu srede ok sayda lisansst tez hazrlanm olmasna karn, kullanc haklar konusunda hi tez hazrlanmamtr.

NAK 09

169

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09
170

Makale ve bildiri almalar incelendiinde de farkl bir durumun olmad kolayca grlebilmektedir. 1952 ylnda yaymlanmaya balayan Trk Ktphaneciler Dernei Blteni/Trk Ktphanecilii dergisinin 1952-2007 yllarn kapsayan ve ayr yayn eklinde yaymlanm olan dizin almas bu durumu net bir biimde ortaya koymaktadr. 1952-1992 yllar arasn kapsayan ilk dizinde kullanc konusunda Kullanclar, Kullanc Eitimi, Kullanc Hizmetleri (Grdal, Narin, Yldzeli ve Ylmaz, 1993, s.137) gibi balklar yer alrken; 1993-2000 yllar arasn ieren dizinde Ktphanecilik, Etik ve Ktphanecilik, Psiko-Sosyal Boyutlar gibi konu balklarnn yer almaya balad grlmektedir (Grdal, Kazak, Yldzeli ve Ylmaz, 2001, s. 82). Dergide 2001-2007 yllar arasnda yaymlanan almalar kapsayan dizinde ise, birka alma balamnda da olsa, ilk kez, nsan Haklar, Ktphanecilik, Kullanc Haklar, Ktphaneler, nsan Haklar, Ktphaneler, Kullanc Haklar, Ktphanecilik, nsan Haklar, Kullanc Sorumluluklar eklindeki balklar yer almtr (Grdal, Kazak, Yldzeli ve Ylmaz, 2009 ss. 42- 54). Bunlarn dnda mesleki literatrde yer alan bildiri, an, sempozyum vb. yaynlar kapsayan Anahtar isimli indeks almas irdelendiinde de kullanc haklar balnn yer almad grlecektir (Polat ve Odaba, 2005). Bu dizin almasnda, kullanc konusunda Kullanc Hizmetleri, Ktphaneler, Kullanc Eitimi, Kullanc Aratrmalar, Ktphaneler vb. balklarn yan sra, kullancnn sistem ierisindeki nceliine vurgu yapan Kullanc Merkezli Yaplanma, Bilgi Merkezleri ve Kullanc Merkezli Yaplanma, niversite Ktphaneleri balklarnn yer ald grlmektedir (Polat ve Odaba, 2005 ss.67-68). Bu durum kullanc haklar konusunun bamsz olarak bugne dein sempozyum, konferans, panel vb. mesleki etkinliklerde de ele alnmadn aka ortaya koymaktadr. Bunun yan sra, Trk Ktphanecilii literatrne yansm iki almaya -eviri de olsadeinmekte yarar vardr. Bu almalardan birincisi, Ktphane Haklar Bildirgesi (Library Bill of Rights) ile Amerikan Ktphane Dernei (American Library Association/ ALA) tarafndan kabul edilmi olan Mesleki Ahlak Bildiriminin evirilerini de kapsayan ve TKD tarafndan yaymlanm olan Bilgi Edinme zgrl adl eserdir (Tonta ve elik, 1996). kinci alma ise, ngilteredeki Buckinghamshire le Ktphanesinde uygulanmakta olan Kullanc Szlemesini kapsayan ayn adl eviri yazdr (Ylmaz, 2003). Kullanc ve Hak Kullanc kavram, en basit biimiyle, ktphane ve bilgi merkezlerinde verilmekte olan bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanan ve yararlanma olasl bulunan kiiyi tanmlamak iin kullanlmaktadr. Ktphanelerde yer alan koleksiyonun ierii ve verilen hizmetler balamnda uzun yllar okuyucu kavramyla tanmlanm olmakla birlikte, ktphane ve bilgi merkezlerinin varlk

Erol YILMAZ

nedeni olan bireylerin son dnemlerdeki gelimelere paralel olarak kullanc kavramyla adlandrldklar bilinmektedir. Hak kavram, Trke Szlkde, adalet; adaletin, hukukun gerektirdii veya birine ayrd ey, kazan; emek karl cret (1988 s.596) vb. ifadelerle ve bir kazanm balamnda tanmlanmaktadr. Bir baka kaynakta ise, hak, Hukuken korunan menfaat; adalet; insaf; hakkaniyet; kiilere tannan yetki; davran zgrl; edinebilme; sahiplik ileri srebilme yetkesi; yasaca tannan ayrcalk (Ylmaz, 2002, s. 438) eklinde aklanmaktadr. Kullanc Haklar Kullanc haklar kavramn, en basit ifadesiyle, bilgi merkezi kullanclarnn, gerek bilgi ve belge hizmetleriyle ilgili genel kurallar (telif haklar vb.), gerekse de hizmet talebinde bulunduklar bilgi merkezlerinin zel kurallarna (hedef kitle, alma saatleri vb.) uymak kouluyla, hibir engelle karlamakszn snrsz olarak bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanabilme olana/ kazanm eklinde tanmlamak mmkndr. Bir dier tanmlamayla, kullanc hakk, bilgi ve belge gereksinimiyle ktphane ve bilgi merkezlerine bavuran kiinin kurumda sunulan her trl bilgi ve belge hizmetlerinden en etkin dzeyde yararlanmas ve hizmet ald sre ierisinde bekleyecei dier haklardr (uzman personelden hizmet alma, gleryz, yeterli ve doru bilgi, ynlendirme vb.). Kullanc haklar, lkemiz ktphaneciliinde bugne kadar ak ve zel bir ekilde ele alnmam, dier bir ifadeyle, ihmal edilmi son derece nemli bir aratrma konusudur. Bu ihmali, belki de ncelikle, Trk Ktphanecilii ierisinde kullancya bak asnda aramak gerekmektedir. Kullanc unsuru ktphane sistemini oluturan be temel unsur ierisinde birinci srada gelmesi gerekirken, Uakn da tam bir isabetle altn izdii gibi (1997, s.242), uzun yllar biz ktphaneciler iin, ktphaneyi oluturan be unsurdan birisi, belki de dier drt unsuru tamamlayan sonuncu unsur anlamn tamtr. Kullancya bak bu alg dzeyinde olunca, kullanc haklar konusu da bu yanl baktan payn alm ve bugne kadar gz ard edilmitir. yle ki, bugn kullanc haklar balamnda mesleki literatre yansm, teorik dzlemde ve/ya uygulama ierisinden yalnzca birka alma bulunmaktadr (Tonta ve elik, 1996, s.79; Ylmaz, 2003; Ylmaz, 2005; Karata, 2009). Bu durum, Trk ktphanecilii ierisinde yer alan teorisyen ve uygulamaclarn kullanc haklar konusuna tamamen duyarsz olduklarn gstermese de, dier pekok alma konusu ierisinde genelde, bilgi merkezlerinin varlk nedeni olan kullanc konusuna, zelde de kullanc haklar konusuna meslek elemanlarnn yeterince eilmediini ok ak bir biimde ortaya koymaktadr. yle ki, yllardr hizmet veren bilgi merkezlerinde kullanclarn ktphane ierisine girdii andan itibaren, hizmetlerden yararlanma srecinde ve ktphaneden ayrlrken uymak zorunda olduklar kurallar srekli n planda tutulup, ska hatrlatlarak ve yazl halde

NAK 09
171

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09

kolayca grlebilecek yerlere aslrken, bu kiilerin kimi beklentilerinin de (bu balamda haklarnn da) olabilecei yeterince dnlmemitir. Bu dnce yetersizlii de, doal bir sonu olarak, hem kuramsal hem de uygulama dzleminde kullanc haklar konusunun gz ard edilmesiyle sonulanmtr. Ulusal ve Uluslararas Ana Belgeler ve Kullanc Haklar Eitim, renim, aratrma, bilgi edinme ve bilimsel, kltrel ve sanatsal rnlerden yararlanma olanaklar balamnda ulusal ve uluslararas temel belgeler incelendiinde, bu haklardan yararlanma noktasnda temel kurumlardan biri olan ktphane ve bilgi merkezlerinin konuya duyarsz kalamayacaklar ak bir ekilde grlebilmektedir. Adnda da yer ald gibi, tm lkelere ve insanla ynelik olan, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 27. Maddesine gre, herkes, topluluun kltrel yaamna zgrce katlma ve sanattan yararlanma ve bilimsel gelimeye katlarak yararlarn paylama hakkna sahiptir (nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, ss.12-13). Ayn dorultuda, Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesinin 15. Maddesi de u hkmleri iermektedir (nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, s. 30); Madde 15: 1. Bu Szlemeye taraf devletler, herkese; a. Kltrel yaama katlma, b. Bilimin gelime ve uygulanmasnn salad olanaklardan yararlanma, c. Sahibi olduu bilimsel, yaznsal ve sanatsal herhangi bir rnden doan manevi ve maddi karlarnn korunmas, hakkn tanr. 2. Bu Szlemeye taraf devletlerce bu hakkn tam olarak gereklemesi iin yaplacak giriimler bilim ve kltrn korunmas ve gelitirilmesi iin gerekli olan nlemleri ierir. 3. Bu Szlemeye taraf devletler, bilimsel aratrma ve yaratc etkinlikler iin kanlmaz olan zgrle sayg gstermeyi stlenir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 27. Maddesi de, Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir eklinde bir hkm iermektedir. Anayasann, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler balkl nc Blmnn, Eitim ve renim hakk ve devi balkl ikinci fkrasnn ierisinde yer alan Madde 42de ise, hak balamnda, Kimse, eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz..... eklinde net bir ifade yer almaktadr. Konuya, Bilgi ve Belge Ynetimi disiplini erevesinde bakldnda, ilk akla gelen belgelerden/ almalardan biri olarak, ktphanecilik tarihinin nemli simalarndan Dr. S. R. Ranganathann, Ktphaneciliin 5 Temel Yasas (akn, 1982, ss.155-156) tanmlamasyla mehur aadaki ilkeler belirtilebilir:

172

Erol YILMAZ

Kitaplar okunmak iindir, Her okuyucunun bir kitab vardr, Her kitabn bir okuyucusu vardr, Okuyucunun zamann boa harcamamak gerekir, Ktphane gelien bir organizmadr. Bu ilkeler, kullanc haklar balamnda, belki de ktphanecilik mesleindeki ilk manifesto olarak kabul edilebilir. Ranganathan iin ktphane sistemi ierisinde kullanc ylesine nemlidir ki, ona gre, eer danma hizmeti kullancnn sorularna yerinde yantlar veriyor ve zaman harcanmyor ise iyidir, aksi halde ktphanede yaplan btn teknik iler bounadr (Fenerci ve Grdal, 1997, s.151). Bu ifade ok keskin olarak grlebilecekse de, kesinlikle doru bir saptamadr. nk kitaplarn salanmasndan sunulmas aamasna kadar her faaliyet ve dolaysyla ktphane kullanclar iindir, onlar iin vardr. Bu nedenledir ki, koleksiyon oluumu ve dier ilemlerde, kullanclarn zellikleri, gereksinimleri, eletirileri, talepleri ve ikyetleri gz nnde bulundurulmal; verilen hizmetlerin her aamas kullanc memnuniyeti temel ilkesi erevesinde ekillendirilmeli ve her durumda kullanc memnuniyeti hedeflenmelidir. Ksacas, ktphanenin, kullanc memnuniyeti dorultusunda ve hizmet kalitesi balamnda srekli gelitirilmesi/ iyiletirilmesi iin allmaldr. Kullanc haklarnn, bu kavramla dile getirilmi olmasa bile, uygulamada var olmas gerektiini ortaya koyan bir baka gsterge ise, toplumun her kesiminden bireylerin kullanmna ak olan halk ktphanelerinin aadaki, genel geer, tanmdr: Halk ktphaneleri; cins, ya, rk, milliyet, din, dil, eitim kltr, sosyo-ekonomik dzey ve politik gr fark gzetmeden, her tr ktphane materyali ve eitli iletiim yollar araclyla kltr rnlerini ve bilgiyi insanln hizmetine sunarak, onlara mr boyu eitim ve bo zamanlar deerlendirme olana veren, toplumla btnleip, salkl kamuoyunun olumasna olanak salayan, toplumun ekonomik, sosyal, eitsel, kltrel ve teknik kalknmasnn gerekletirilmesini etkileyen, dnya barnn salanmasna yardmc olan demokratik kurululardr (Salamtun, 1990, s.54). UNESCO Halk Ktphanesi Bildirgesi ierisinde de bu ktphanelerin en temel kullanc hakk saylabilecek olan eitlik boyutuna zellikle vurgu yaplmaktadr. Buna gre (IFLA Halk Ktphaneleri Seksiyonu, 1987, s.75): Halk ktphanesi, amalarna ulaabilmek iin aktarma hazr, kaplar herkese ak olmal ve rk, renk, milliyet, ya, cinsiyet, din, dil, sosyal veya eitim durumuna baklmakszn toplumun her yesine eit kullanm salamaldr. Uluslararas Ktphane Dernekleri ve Kurumlar Federasyonu (International Federation of Library Associations and Institutions/ IFLA) bnyesinde dnce zgrl ve ktphaneler ana konusu balamnda almalar yapan FAIFE (Committee on Free Access to Information and Freedom of Expression) tarafndan hazrlanan ve 25 Mart 1999 tarihinde

NAK 09
173

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09

IFLA Ynetim Kurulu tarafndan kabul edilen Ktphaneler ve Dnce zgrl Konulu IFLA Bildirisi balkl ilkeler ierisinde IFLA .. ktphaneler ve ktphane grevlilerini .. ktphane kullanclarnn mahremiyetine saygl olmaya davet eder. ifadeleri yer almaktadr (IFLA, 1999). Bildirinin sonunda ise, IFLA, yelerini grevleri srasnda bu ilkeleri hayata geirmeye davet eder. Bu balamda; ifadesiyle balayan uygulamaya dnk 11 ilke sralanarak, bu ilkeler ierisinde kullanc hakk olarak deerlendirilebilecek olan aadaki maddelere yer verilmektedir (IFLA, 1999): Ktphaneler bireyler ve gruplara yaamboyu renim, bamsz karar alma ve kltrel geliim iin temel destek salar (Madde 2). Ktphaneler haber alma ve grleri aklama hakkn kolaylatrp, garanti altna alma sorumluluunu stlenir. Bu yzden ktphaneler, toplumun ok sesliliini yanstan geni bir yelpazede, sunulan rnleri almal ve kullancya ulatrmaldr (Madde 4). Ktphaneler, seilen rnlerin ve verilen hizmetin politik, ahlaki ve dini deerlendirmeler deil, fakat mesleki deerlendirmeler sonucu salanmasn gvence altna alr (Madde 5). Ktphaneler var olan hizmet, rn ve olanaklar hibir ayrm gzetmeden kullancya sunar. Irk, inan, cinsiyet, ya ve benzeri hibir ayrmcla izin vermez (Madde 7). Ktphane kullancsnn mahremiyeti kesinlikle korunur. Ktphaneciler ve dier ktphane grevlileri kullancnn kimliini ve yararland rnleri, nc kiilere kesinlikle bildirmezler (Madde 8). Ktphaneciler ve dier ktphane grevlileri, hem iverene hem de kullancya kar sorumludurlar. Bu sorumluluklarn atmas durumunda, kullancya kar olan sorumluluk nceliklidir (Madde 11). Kullanc haklar konusunda bir dier nemli belge, Ktphane Haklar Bildirgesidir (Library Bill of Rights). ALA tarafndan 18 Haziran 1948 tarihinde kabul edilen ve 1961, 1967, 1980 ve 1996 yllarnda deiiklikler yaplan Bildirgenin zellikle aada yer alan 5. ve 6. maddeleri kullanc hakk balamnda dikkate alnacak ifadeler iermektedir (Library Bill of Rights, 2009; Tonta ve elik, 1996, s.79); Bir kiinin ktphane kullanma hakk kkeni, ya, gemii veya grleri nedeniyle yasaklanmamal veya kstlanmamaldr (Madde 5). Hizmet sunduklar topluma sergi meknlar ve toplant salonlar salayan ktphaneler bu tr kolaylklar, kullanmak isteyen grup ya da kiilerin bal olduklar kurululara veya inanlarna baklmakszn eit dzeyde salamaldr (Madde 6). ALA yeleri ve ALA Konseyi tarafndan 30 Haziran 1981 tarihinde kabul edilen Mesleki Ahlak Bildiriminin aadaki maddeleri de aka kullanc hakk olarak deerlendirilebilecek ilkelerdir (Tonta ve elik, 1996, ss.80-81);

174

Erol YILMAZ

Ktphaneciler; uygun ve yararl biimde dzenlenmi dermeler, adil ve eitliki dolam politikalar ve tm yardm isteklerine yetenekli, doru, nyargsz ve nazike (verilen) yantlar araclyla en yksek dzeyde hizmet vermelidirler (Madde 1). Ktphaneciler aranan veya alnan bilgiler, bavurulan, dn alnan veya salanan materyalle ilgili olarak her kullancnn zel yaamna sayg gsterilmesi (privacy) hakkn korumaldrlar (Madde 3). Kukusuz, Amerika Birleik Devletleri dndaki lkelerde de kullanc haklar balamnda nemli maddeler ieren bu trden bildirgelere ulamak mmkndr. Ancak burada sralanan temel belgeler de aka ortaya koymaktadr ki, kullancnn bilgiye adil ve zgrce eriimi, kiisel bilgilerin gizlilii vb. konularda hak sahibi olduu konusunda byk bir uzlama szkonusudur. Bu anlamda, olduka yakn tarihlerde gereklemi olsalar da, lkemizden de rnekler vermek mmkndr. TKD tarafndan 1996 ylnda gelitirilen ve yeler tarafndan da benimsenen Mesleki Ahlak lkeleri bir ilk olma zellii tamaktadr. Buna gre, bilgi hizmetleri alannda alanlar (Mesleki Ahlak lkeleri, 1996): nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve dier uluslararas szlemelerde ngrlen bilgi edinme zgrln toplumun tm bireyleri iin savunur ve gereklerini yerine getirmeye alr (Madde 1). Bilgi kullanclarna rk, dil, din, cinsiyet, toplumsal stat ve gr ayrm gzetmeksizin bilgiye eriimde eit davranr (Madde 3). Kiiler hakknda bilgi salarken hem doru bilgi verir, hem de zel yaamn gizliliini korur (Madde 6). stenen veya salanan bilgi ile ilgili olarak her kullancnn zel yaamnn gizliliine sayg gsterilmesi ilkesine bal kalr (Madde 7). Ayn ekilde, TKD Dnce zgrl Grubu tarafndan hazrlanarak 22 ubat 2008 tarihinde TKD tarafndan kabul edilmi olan Dnce zgrl Bildirgesinin aadaki maddesi de, kullanc haklar kavramyla ifade edilmi olmasa da, z itibariyle kullanclarn eitli haklarna iaret etmeleri bakmndan dikkate deerdir (Dnce zgrl Bildirgesi, 2008). ada bir toplumda, bireylerin, her trl bilgiye eit ve zgrce eriim hakk vardr. Bilgi merkezleri, bu hakkn en iyi biimde kullanlmasna olanak ve frsat salar. Kiilerin, bilgi merkezlerindeki dnce rnlerinden yararlanmalar politik, dinsel, ulusal, ahlaki, ticari, rksal, etnik kken, cinsiyet ve benzeri nedenlerle engellenemez (Madde 2). Bilgi merkezi alanlar, teknik ilemler ve kullanc hizmetlerinde sansr olarak kabul edilen, bilgi kaynaklarna eriimi engelleyici veya kstlayc davran ve uygulamalardan kanrlar (Madde 5). Bilgi merkezlerinde kullanclarn zel yaam gizliliine sayg duyulur. Bu nedenle, kullanclarn kimlii ve yararland bilgi kaynaklar nc kiilere aklanmaz (Madde 8).

NAK 09

175

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09
176

Sonu Kullanc, ktphane sisteminin olmazsa olmaz noktadaki baat unsuru olduu halde, bu durum lkemiz ktphaneciliinde yazl ortamlara yeterince yansmad gibi, uygulama ierisinde kullanclara da yeterince hissettirilememektedir. Trk ktphanecilii ierisinde eitli dzeylerde yaplan almalar (tez, panel, sempozyum vs.) irdelendiinde, kullanc unsurunun sistem ierisindeki nemiyle edeerde ele alnmad grlmektedir. Ktphane ve bilgi hizmetlerinin yaplandrlmasnda ve/ya yeniden yaplandrlmasnda kullancnn gereksinim, beklenti, neri ve ikyetlerinden ok, meslek elemanlarnn dncelerinin esas alnd anlalmaktadr. Bu bak asnn doal sonucu olarak, kullanclar sistem ierisinde hak sahibi bireyler olarak deil, kendilerine sunulan hizmetlerle yetinmek zorunda olan kiiler olarak deerlendirilmektedirler. Bu dorultuda, kullanclar haklar deil ok sayda sorumluluklar olan ve bu sorumluluklar eksiksiz yerine getirmeleri beklenen; getirmediklerinde ise, eitli yaptrmlara maruz kalacak kiiler olarak kabul edilmektedirler. neriler Kullanc haklar konusunda zme ynelik kalc almalar yapabilmek iin, ncelikle kullancnn ktphane sistemini oluturan be unsurdan herhangi biri deil, birinci srada yer alan temel unsur olduu tartmasz bir ekilde kabul edilmelidir. Baka bir ifadeyle, kullancnn ktphane sisteminin varlk nedeni olduu, bilgi kaynaklarn salamak ve dzenleyerek depolamak amalarndan birisi olsa da, ktphanenin temel var olu nedeninin, bilgi hizmetleri dzenleyip sunarak bu hizmetlerin sunulduu kullanclarda en st dzeyde memnuniyet yaratmak olduu, hibir tartmaya ve pheye yer brakmakszn kabul edilmelidir. Bu dorultuda, tm sistem kullancnn gereksinimleri, beklentileri, neri, talep ve ikyetleri zerine bina edilmeli ve/ya yeniden yaplandrlmaldr. Kullanclarn ya da, dier bir ifadeyle, toplumun destei olmadan ktphanelerin kurulmayaca; kurulmu olanlarn gerek anlamda var olamayacaklar; fiziksel olarak var olsalar bile anlaml olamayacaklar; toplumsal dzlemde karlk bulamadklar durumda uzun vadede fiziksel varlklarn da kaybetme riski tadklar; buna karlk, toplumsal destek bulduklar oranda ktphanelerin ve ktphanecilerin her trl sorunlarnn zmnn daha kolay olaca unutulmamaldr. Sistemin baarsnn, son tahlilde kullancnn memnuniyet dzeyiyle doru orantl olduu; baka bir ifadeyle, kullancnn memnuniyet dzeyi ykseldike sistemin baar dzeyinin ykselecei, memnuniyet dzeyi dtke sistem baarsnn da irtifa kaybedecei gz ard edilmemelidir. Bilgi ve belge ynetimi uzmanlar (teori ve pratik) kullancnn ktphane sistemindeki yerini tartmasz bir ekilde kabul ederek, bu kiilerin haklar konusuna daha fazla eilmeli,

Erol YILMAZ

bu konuda yeterli dzeyde almalar yapmal ve bunu uygulama ierisinde zellikle kullanclara sergilemelidirler. Meslek rgtleri tarafndan kullanclarn haklarn ve sorumluluklarn ayr ayr ve ak bir dille ifade eden Kullanc Haklar Bildirgesi hazrlanmal ve ilan edilmelidir. Bildirgenin hazrlanmasnda konuya duyarl, ktphane sistemi ierisinde zellikle kullanc unsuru konusunda almalar yapm kiilerin grleri alnarak ortak akl yntemiyle allmaldr2. Hazrlanan bildirge, tm ktphane ve bilgi merkezlerinde kullanclar tarafndan kolayca grlebilecek alanlarda bulundurulmaldr. Sz konusu belgeler, ayrca, ktphanelerin web sitelerinde yer almaldr. Ksaca belirtmek gerekirse, verilen kaliteli bilgi hizmetlerinin yan sra, hazrlanacak bildirge araclyla, kullanclara, sorumluklarndan nce haklar olduu mesaj verilmeli ve onlarda sistemin varlk nedeni olduklar hissi uyandrlmaldr. Pozisyonu ne olursa olsun, bilgi ve belge yneticileri, kullanclarn/ toplumun desteini alamamann ktphaneler ve bilgi merkezleri ile kendileri iin srekli bir tehdit unsuru olduunu hibir zaman akllarndan karmamal ve her durumda bu destei salamann yollarn aramaldrlar. Kaynaka
Polat, C. ve Odaba, H. (Yay. Haz.). (2005)., Anahtar: Ktphanecilik, Arivcilik ve Dokmantasyon Enformasyon Alanlarnda Yaynlanan Toplant, An, Armaan ve Derleme Kitaplar Bibliyografyas. Ankara: Alp Yaynevi. Tonta, Y. ve elik, A. (Yay. Haz.) (1996). Bilgi edinme zgrl. Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. akn, . (1982). Ktphanecilikte felsefi yaklam. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 31(4), 155157. Grdal, O. Narin, S., Yldzeli, A. ve Ylmaz, B. (Yay. Haz.). (1993). Dizin: Trk Ktphaneciler Dernei Blteni - Trk Ktphanecilii 1952-1992. Ankara: Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl. Grdal, O. Kazak, S. N., Yldzeli, A. ve Ylmaz, B. (Yay. Haz.). (2001). Dizin: Trk Ktphanecilii 19932000. Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. Grdal, O. Kazak, S. N., Yldzeli, A. ve Ylmaz, B. (Yay. Haz.). (2009). Dizin: Trk Ktphanecilii 2001 - 2007. Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. Dnce zgrl Bildirgesi. (2008). Trk Ktphaneciler Dernei Dnce zgrl Grubu web sayfasndan 03 Haziran 2009 tarihinde http://www.kutuphaneci.org.tr/web/node.php?id=421 adresinden eriildi. Fenerci, T. ve Grdal, O. (1997). Ranganathan: yaamyks ve i disiplini. Blent Ylmaz (Yay. Haz.). Ktphanecilik Blm 25. Yla Armaan iinde (ss.140-152). Ankara: Hacettepe niversitesi Ktphanecilik Blm. IFLA Halk Ktphaneleri Seksiyonu. (Haz.). (1987). Halk ktphaneleri iin hizmet klavuzu. (Sevgi Hsm, ev.). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl.
2

NAK 09

Bu konuda, Nisan 1997 tarihli ve TS 12222 numaral Trk Standard olan Hasta Haklar ve Sorumluluklar rehberliinde hazrlam olduumuz standart denemesi (EK), kk bir neri anlamnda, Trk Ktphanecilii camiasnn dikkat ve grlerine sunulmutur.

177

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09
178

TS 12222. (1997). Hasta haklar ve sorumluluklar. Ankara: Trk Standartlar Enstits. nsan haklar evrensel bildirgesi. (t. y.). Ankara: Alkm Kitaplk Yaynclk. Karata, E. (2009). Ktphane kullanc haklar ya da okur zgrl. 02 Haziran 2009 tarihinde http://trendsonlib.blogspot.com/2009/06/kutuphane-kullanc-haklar-ya-da-okur.html adresinden eriildi. Ylmaz, B. (2003). Kullanc Szlemesi. Trk Ktphanecilii, 17(3), 306-307 IFLA. (1999). Ktphaneler ve Dnce zgrl Konulu IFLA Bildirisi. Kerim Gezgin (ev.). 03 Haziran 2009 tarihinde http://archive.ifla.org/faife/policy/iflastat/iflastat_tr.htm adresinden eriildi. Library Bill of Rights. (2009). American Library Association web sayfasndan 03 Haziran 2009 tarihinde http://www.ftrf.org/ala/aboutala/offices/oif/statementspols/statementsif/librarybillrights.cfm adresinden eriildi. Tonta, Y. ve elik, A. (Yay. Haz.). (1996). Bilgi edinme zgrl Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. Mesleki Ahlak lkeleri. (1996). Trk Ktphaneciler Dernei web sitesinden 03 Haziran 2009 tarihinde http://www.kutuphaneci.org.tr/web/node.php?id=173 adresinden eriildi. Salamtun, T. (1990). Toplumun kltrel kalknmasnda halk ktphanelerinin rol. Doan Atlgan ve Fahrettin zdemirci. (Yay. Haz.) Trk Ktphaneciler Dernei 40. Yl Ktphanecilik Kurultay (30 Kasm - 1 Aralk 1989 Ankara) iinde (ss. 54-58). Ankara: Trk Ktphaneciler Dernei. Soytrk, M. (2005). nsan haklar ve Ktphanecilik meslei. Trk Ktphanecilii, 19(2), 231-241. Trk Dil Kurumu. (1988). Trke szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ve Trkiye Byk Millet Meclisi Tz. (2007). Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Kanunlar ve Kararlar Mdrl. Uak (zen), N. (1997). Bilgi merkezi iin mi kullanc, kullanc iin mi bilgi merkezi. Blent Ylmaz (Yay. Haz.). Ktphanecilik Blm 25. Yla Armaan iinde (ss. 242-248). Ankara: Hacettepe niversitesi Ktphanecilik Blm. Ylmaz, E. (2002). Hukuk szl.(Gen. 7. bs.) Ankara: Yetkin Yaynevi. Ylmaz, E. (2005). Kullanc haklar ve sorumluluklar: bir standart denemesi. Trk Ktphanecilii, 19 (3), 332-348.

Erol YILMAZ

Ek: Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

Konu, Tanmlar, Kapsam, Ama, Uygulama Alan Konu Bu standart, bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanmak amacyla bilgi merkezlerine bizzat giden ve/ veya telefon, Internet vb. iletiim ortamlaryla erien kiilerin haklar ve sorumluluklaryla ilgili kurallara ilikindir. Tanmlar Bilgi ve Belge Merkezine Bavuran Kii: Bilgi ve belge merkezine (Merkez) bavuran kii, deiik konulardaki bilgi ve belge gereksinimini karlamak amacyla Merkezin sunduu eitli tr ve biimlerdeki (formatlardaki) bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanan kiidir. Bu kii, bu standart ierisinde uygulamalarda ounlukla tercih edilen adyla, kullanc kavramyla anlacaktr. Bilgi ve Belge Merkezine Bizzat Giden Kullanc Merkezde verilmekte olan bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanmak amacyla bu merkeze bizzat giderek bavuruda bulunan kiidir. Bilgi ve Belge Merkezine Uzaktan Erien Kullanc Merkezde verilmekte olan bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanmak amacyla bu merkeze Internet, telefon, faks gibi iletiim ortam ve aralaryla bavuran kiidir. Bilgi ve Belge Merkezi eitli yollarla salad farkl tr ve biimdeki (formattaki) bilgi ve belgeleri, nceden belirlenmi birtakm kurallar dorultusunda dzenleyen ve bu bilgi ve belgelere gereksinim duyarak bavuruda bulunan kiilere, bata bilgi ve belge ynetimi alannda niversite dzeyinde eitim ve renim grm uzmanlar olmak zere, gerekli sayda personel ile yzyze ve/ veya Internet araclyla sunan kurumdur. Milli Ktphane, kamu sektr ile zel sektrde faaliyet gsteren niversite ktphaneleri, halk ktphaneleri, okul ktphaneleri, zel ktphaneler, ocuk ktphaneleri, dokmantasyon merkezleri, enformasyon merkezleri ve arivler bu kavram kapsamnda yer almaktadr. Bilgi ve Belge Merkezi Personeli Merkezin st ynetimi, bilgi ve belge ynetimi alannda niversite dzeyinde eitim ve renim grm olan uzmanlar, niversitelerin dier disiplinlerinden mezun konu uzmanlar, eitli dzeylerdeki dier eitim kurumlarndan mezun olmu ara elemanlar ile kitap ve dergi deposu, fotokopi vb. alanlarda verilen grevleri yerine getiren destek elemanlarndan meydana gelen alanlar grubudur.

NAK 09
179

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09

Bilgi ve Belge Yneticisi niversitelerin Bilgi ve Belge Ynetimi blmlerinde verilen teorik ve uygulamal dersleri almann yan sra farkl trlerdeki bilgi ve belge merkezlerinde staj programlarna katlan ve bu eitim ve renim sreci sonrasnda lisans dzeyinde mezun olarak bu blmlerden diploma almaya hak kazanan kiidir. Kullanc Hakk Kullanc hakk, bilgi ve belge gereksinimiyle Merkeze bavuran kiinin kurumda sunulan her trl bilgi ve belge hizmetlerinden en etkin dzeyde yararlanmas ve hizmet ald sre ierisinde Merkezden talep edebilecei, bu standartta belirtilmi olan dier haklardr. Kullanc Sorumluluu Kullanc sorumluluu, bir Merkeze bavurulmas ve hizmetlerden yararlanlmas sresince, bilgi ve belge hizmetlerine ilikin genel kurallar ile hizmet talebinde bulunulan Merkezin zel kurallarna uyma konusunda kullancya den sorumluluktur. Kapsam Bu standart, farkl dzeylerde bilgi ve belge gereksinimiyle eitli trlerdeki Merkezlere bavuran kiilerin haklar ve sorumluluklar ile ilgili genel kurallar kapsamaktadr. Ama Bu standardn amac, bilgi ve belge merkezleri ve bu kurumlarda grev yapan personel ile kullanc arasndaki ilikileri dzenlemek zere kiinin bilgi edinme hakkna, kendi iradesi dnda herhangi bir engel olmakszn sahip olmas; bilgi ve belge hizmetleri verilirken temel insan haklarnn gzetilmesi; bilgi hizmetlerinin sunumu srasnda insani boyutun mutlaka gznnde bulundurulmas ve desteklenmesi; kullancnn bilgi ve belge hizmetlerinden en st dzeyde ve eitlik ilkesi erevesinde yararlanrken karlaabilecei glklerin nlenmesi ve giderilmesi; kullanc ile bilgi ve belge merkezi personeli arasndaki iletiimin gelitirilmesi iin taraflarn uymak zorunda olduklar esas ve kurallar belirtmektir. Uygulama Alan Bu standart, kullanc hak ve sorumluluklarnn korunmas iin bilgi ve belge hizmeti veren kamu kurulular ile gerek ve tzel kiilere ait bilgi ve belge merkezlerinde uygulanr. Kullanc Haklar Hizmetlerden Yararlanma Bilgi ve belge hizmetleriyle ilgili mevzuat iersinde yer alan esas ve kurallara uymak kaydyla, kullanc, hizmet almak istedii bilgi ve belge merkezini seme hakkna sahiptir. Kullanc, hizmet veren kurumun artlarnn uygun olmas durumunda kendisine bir uzman personelin yardmc olmasn isteyebilir. Bu istee cevap vermek, ilgili kurumun sahip olduu imknlar erevesinde mmkn deilse, bu durum kullancya bir yetkili tarafndan, saygl bir ekilde, aklanmaldr.

180

Erol YILMAZ

Merkeze bavuran kiinin -hizmet sunacak Merkezin tr itibariyle sahip olduu zel durumlar dnda- rk, din, dil, cinsiyet, ya, eitim dzeyi, gelir dzeyi, siyasi dnce, inan biimi, uyruk gibi sahip olduu zellikler nedeniyle bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanmas hibir ekilde engellenemez. Hizmet talebiyle Merkeze bizzat giderek ve/ veya uzaktan erierek bavuran kiinin talebi, kullancnn kendi istei dnda, hibir nedenle yarm braklmamal; talebin yeniden ekillenmesi gereken hallerde, bu durum gerekeleriyle birlikte talep sahibi kullancya aktarlmal ve yaplan grme sonucunda talep eksiksiz bir ekilde karlanmaldr. Bilgi ve belge hizmetine ilikin hibir talep, istek sahibi kullancnn ekonomik yetersizlii nedeniyle yarm braklmamaldr. Bu erevede, disket, CD-ROM, kt vb. gerekli malzemelerin kullanc tarafndan daha sonra karlanmas istenmeli, kullancnn buna imknnn olmamas durumunda ise, tamamen Merkezin (veya varsa bal bulunulan st kurumun) olanaklar kullanlarak talep eksiksiz olarak yerine getirilmelidir. Engelli kullanclar, hizmetlerden yararlanmak amacyla Merkeze geldiklerinde, hizmetlerden daha etkin bir ekilde yararlanabilmeleri iin, kurum ynetiminden yardm talebinde bulunma hakkna sahiptirler. Bu durumda kurum ynetimi tarafndan, kurumun imknlar erevesinde ve zaman geirilmeden, personel ve/ veya ara-gere tahsisi yaplmaldr. stek yapld anda artlarn uygun olmamas halinde en ksa srede talebin karlanmas iin gerekli dzenlemeler yaplmal ve bu durum kullancya, saygl bir ekilde belirtilmelidir. Sayg ve tibar Grme Kullanc, her zaman ve her koulda, kiilik itibar korunarak ve saygn bir ekilde bilgi ve belge hizmetlerinden yararlanma hakkna sahiptir. Kullanc, Merkeze bavurduu andan balayarak, ilemleri bitip kurumdan ayrlana kadar, her yeni iletiiminde gleryz, uygun bir ses tonu ve selamlama ile karlanmal ve uurlanmaldr. Hibir neden, kullancnn itibarna zarar verecek olumsuz uygulamalarda mazeret olarak kabul edilemez. Gizlilik / Mahremiyet Kullancnn; Kimlik, letiim, alma/ Aratrma konusu, alma/ Aratrma dzeyi, Yararland kaynaklar, dn ald kaynaklar, vb. gibi bilgilerinin gizli kalmas zorunludur. Bu bilgiler, hibir gereke ve nedenle, bir baka gerek veya tzel kiiye verilemez.

NAK 09

181

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09

Kii Gvenlii Merkezde hizmet ald sre ierisinde, kullancnn can ve mal gvenlii Merkezin grevli personeli tarafndan salanmal; zellikle ocuk, bayan ve engelli gruplar bu erevede en st dzeyde dikkatle korunmaldr. Kimlii Bilme Kullancnn, kendisine bilgi ve belge hizmeti verecek olan bilgi ve belge ynetimi uzman, konu uzman, ara eleman ve destek personelinin kimliini, grevini ve yeterlilik dzeyini bilme hakk vardr. Bu erevedeki temel bilgiler, hem bir yaka kartyla hem de kurumun grnr yerlerine yerletirilecek pano, levha vb. ortamlarla kullanclara gsterilmelidir. Bilgi Edinme Kullanc kendisine ait kaytlara istedii anda ulama hakkna sahiptir. Kullancnn, sunulan hizmete ilikin olarak, kendisine bilgi ve belge hizmeti sunan personelden bilgi alma hakk vardr. Hizmetin herhangi bir aamasndaki personelin, yeterli bilgiye sahip olmamas durumunda, eksik ve/ veya yanl bilgi vermek yerine, kullancy uzman personele ynlendirmesi zorunludur. Verilen bilgi ve belge hizmetiyle ilgili bilgiler, kullancnn anlama kapasitesine ve eitim ve kltr seviyesine uygun bir dille, kullancnn anlayamayaca teknik terimlerinden arndrlm olarak verilmelidir. alt veya renim grd kurumdan istenilmi olmasna bal olarak kullancnn talebi halinde, bilgi ve belge hizmeti veren kurum tarafndan kullancnn hizmet ald sreler ve/ veya verilen hizmetlere ilikin bilgiler yazl ve onayl olarak verilmelidir. letiim Kullancnn hizmet ald sre ierisinde gerekli grd yerlerle iletiim kurabilmesi iin Internet, telefon ve faks olanaklar Merkez tarafndan, gerekirse creti karlnda, sunulmaldr. Kullancdan Onay Alnmas Kullancdan gelen talep dorultusunda, talebin zelliklerine bal olarak verilmesi dnlen bilgi ve belge hizmetinde herhangi bir deiiklik ve/ veya ekleme yaplmasnn gereklilii halinde, kullanc kurumda ise o anda, yoksa ivedilik asndan en uygun iletiim arac kullanlarak bu durum kullancya bildirilmelidir. Kurulacak iletiim srasnda, dnlen deiiklik ve/ veya eklemenin gereklilii kullancya ayrntl olarak anlatlmal, bu durumun kendisine daha kaliteli bilgi hizmeti verilebilmesi iin dnld konusunda kullanc ikna edilmeli ve son aamada mutlaka kullancnn onay alnmal ve bu durum talep belgesine de kaydedilmelidir. Ayrca iletiim srasnda, onay vermemesi durumunda oluabilecek olumsuz sonutan kendisinin sorumlu olaca kullancya mutlaka ak bir biimde bildirilmelidir.

182

Erol YILMAZ

Planlanan Bilgi ve Belge Hizmetini Reddetme Kullancnn, bilgi ve belge talebi erevesinde verilmesi dnlen hizmeti herhangi bir aamada reddetme hakk vardr. Kullancnn reddi sonrasnda oluabilecek olas sonular kullancya olabildiince ak bir biimde anlatlmal; buna ramen reddettiinde, bu durum bilgi ve belge talebine ilikin belge vb. ortama kaydedilmelidir. Kullancnn reddettii hizmeti baka bir zamanda ve/ veya biimde tekrar talep etme hakk bulunmal, bu durum kullancya belirtilmelidir. Dier Bilgi ve Belge Merkezlerine Ynlendirme Kullancdan gelen bilgi ve belge talebi Merkez tarafndan karlanamyorsa veya yeterli dzeyde karlanamyorsa, bu durum kullancya uzman bir personel tarafndan saygl bir ifadeyle aklanmal ve hangi bilgi ve belge merkez(ler)inden yeterli hizmeti alabilecekse, gerekli bilgiler (adres, telefon, Internet adresi, ulam bilgileri, grlecek kii vb.) ak bir biimde kendisine verilmelidir. Gerekli durumlarda, ynlendirme yaplan Merkezden ilgili kiilerle grmeler yaplarak, ynlendirilen kullancya ve aratrma konusuna ilikin bilgiler uygun bir dille aktarlmaldr. Kullanc ikyetleri Kullancnn yazl ve szl olarak ikyet hakk vardr. Kullancnn ikyetine yazl cevap istemesi halinde, ikyetini yazl olarak yapmas zorunludur. Kullancnn ikyetini yazl yapmas halinde, cevap istediini belirtmese dahi, ikyet konusu aratrlarak konuyla ilgili durum ve yaplmas dnlen ilemler en ksa srede yazl olarak kullancya bildirilmelidir. ocuk kullanclarn ikyet haklar velisi tarafndan kullanlabilmelidir. Refakati Bulundurulmas ocuk, engelli gibi kullanclarn yanlarnda refakati bulundurma haklar vardr. Refakati olarak kullancnn yannda bulunan kii de, tpk kullanc gibi, kurumun kurallarna uymakla ykmldr. Dini Hizmetlerden Faydalanma Kullanc, Merkezde bulunduu sre ierisinde, dier kullanclar rahatsz etmeyecek ve kurumun dzenini bozmayacak ekilde, dini ibadetlerini yerine getirebilir. Merkez, kurumun meknsal imknlar erevesinde, bir blm bu i iin ayrmaldr. Zarar Tazmini Kullanc veya velisi, Merkezin sebep olduu ihmal, yanl uygulama vb. nedenlere bal olarak meydana gelen her trl zararn (maddi kayp, yaralanma ve can kayb) tazminini isteyebilir.

NAK 09

183

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

Bilgi Ve Belge Hizmetleri Hakknda Bilgilendirme Merkeze bavuran kiinin, kurum ve burada verilmekte olan bilgi ve belge hizmetleri ile salanan kolaylklar konusunda bilgi alma hakk vardr. Kullanclar tarafndan uyulmas gereken kurallar, okunabilir bir yazyla ve puntoyla, kurumun belli yerlerine kolayca grlebilecek ekilde yerletirilmelidir. Kolaylklar Kullanclara, bilgi ve belge hizmeti almak amacyla kurumda bulunduu sre ierisinde, kitap, defter, anta vb. eyalarn gvenle koyabilmesi iin kurumun olanaklar erevesinde kilitli bir dolap verilmelidir. Dolaplarn gvenlii kurumun gvenlik grevlileri tarafndan salanmaldr. Merkezin, gvenlik vb. adan uygun bir blmnde kullanclarn yararlanmasna ynelik olarak yeterli dzeyde vestiyeri bulunmaldr. Kullanclarn yiyecek, iecek ve krtasiye gibi eitli gereksinimlerini karlayabilmeleri ve alma aralarnda dinlenebilmeleri iin kurumun uygun bir yerinde bir blm ayrlmaldr. Say ve nitelik asndan uygun sayda tuvalet, her zaman temiz bir ekilde, kullanclarn kullanmna hazr bulundurulmaldr. Bu kolaylklar dzenlenirken ocuklar, engelliler ve farkl kltrel zellikler, kurumun koullar dhilinde, dikkate alnmaldr. Kullanc Sorumluluklar Bilgi Verme Kullanc, Merkez tarafndan kaytlara geirilmek zere istenildiinde ad, soyad, iletiim bilgileri, alt/ okuduu kurumlar gibi bilgileri eksiksiz ve doru olarak vermelidir. Kullanc, eksik ve/ veya yanl beyan sonucunda oluabilecek olumsuz durumlarda hukuki olarak da sorumlu olduunu bilmelidir. Kullanc, talepte bulunduu bilgi ve belge hizmetine en uygun cevabn verilebilmesi iin aratrma konusuyla ilgili bilgileri tm ayrntlaryla vermekle ykmldr. nerilere Uyma Kullanc, ilke olarak, aratrma konusuyla ve bu erevede verilecek bilgi ve belge hizmetiyle ilgili olarak uzman personel tarafndan nerilen hizmet planna uymakla ykmldr. Kullanc, belirlenen hizmet plan erevesinde uzman personel dnda ara elemanlar ve Merkezin dier personelinin uyar ve yardmlarn dikkate almakla da ykmldr. Kullanc, ayrca bilgi ve belge merkezlerinin genel kurallar ile hizmet talebinde bulunduu kurumun zel kurallarna uymak zorundadr. Planlanan Bilgi Ve Belge Hizmetini Reddetme Kullanc, bilgi ve belge gereksinimine ilikin olarak Merkeze ilettii talebe karlk kendisine nerilen hizmeti reddetme hakkna sahip olmakla birlikte, oluabilecek olumsuz sonulardan sorumlu olduunu da kabul etmek zorundadr.

NAK 09
184

Erol YILMAZ

Ayrca, kullanc, herhangi bir olumuz iletiim durumunda kendisine hizmet sunma konumunda olan uzman personelin de kendisini reddetme hakk olduunu kabul etmek durumundadr. Ancak, byle bir durum meydana geldiinde, ilke olarak, kullanc baka bir uzmana devredilmeli ve talebinin karlanmasna allmaldr. cretlerin denmesi lke olarak, Merkezlerde verilen hizmetlerin cretsiz olduu kabul edilmekle birlikte; disket, CD-ROM, kt vb. gibi giderlerin karlanmas amacyla verilen hizmetlerden makul miktarda cret alnmas durumunda, kullanc bu creti demekle ykmldr. Bilgi ve Belge Merkezinin Kurallarna Uyma Kullanc, Merkezin kurallarna uymakla ykmldr. Kullanc, Merkezin kurallarna uymamas, bunun sonucunda dier kullanclarn rahatszlk yaamas ve buna bal olarak da personelin zor durumda kalmas halinde, ilgili personelin nerisi ve kurum st ynetiminin onayyla Merkezden derhal karlacan bilmelidir. Bu durum, kurumun belli yerlerine yerletirilmi olan kurallar listesinde aka yer almaldr. Kullanc, dier kullanclarn ve Merkezin mallarna zarar vermemelidir. Kullanc, Merkezin eitli nedenlere (eleman yetersizlii, elektrik-su kesintisi, tamirat vb.) bal olarak yapabilecei olas deiikliklere uymakla ykmldr. Sayg Gsterme Kullanc, kurum personeline ve dier kullanclara sayg gstermek ve onlarn haklarn gz nnde bulundurmak zorundadr. Uygun Olmayan Talepte Bulunmama Kullanc, uzman personel ve dier alanlardan genel bilgi ve belge hizmetleri ile kurumun kurallarna uygun olmayan isteklerde bulunmamaldr. Kullanc, kurallara uygun olmayan isteklerde bulunduunda bunun kesinlikle reddedileceini ve srar durumunda, konunun kurum st ynetimine ve ayrca kendisinin -varsa- bal bulunduu ilgili makam ve kiilere aktarlacan bilmelidir. Tazmin Sorumluluu Kullanc, yanl kullanm veya kastl olarak Merkezin bilgi kaynaklarna ve bilgisayar, masa, sandalye vb. demirbalarna zarar vermesi durumunda oluacak zarar tazmin etmekle ykmldr. Dini Hizmetlerden Yararlanma Kullanc, Merkezde bulunduu sre ierisinde dini ibadetlerini yerine getirebilecek yer talebinde bulunduunda, bunu kurumun salad yer ve kurallar ierisinde yerine getirmek zorundadr. Bilgi ve Belge Merkezlerinde Personel le Kullanc likilerini Dzenleyen Temel Kurallar

NAK 09

185

Kullanc Haklar ve Sorumluluklar

NAK 09

Personelin Kendisini Takdim Etmesi Kullanc, bilgi ve belge hizmeti ald srada kiminle iletiim kurduunu bilmek isteyebileceinden, zellikle uzman personel ile referans grmesi yapan personel kendisini takdim etmelidir. Bu durum kullancda gven yaratacak ve hizmet daha samimi ve scak bir ortamda sunulacaktr. Genel olarak, kurum ierisinde tm personelin yaka kart kullanmalar ve grev alanlarnda kimlerin altn gsterir panolarn bulunmas kullancda tam bir gven salayacak, kurumun effafl noktasnda da ak bir gsterge olarak benimsenebilecektir. Kullancy Selamlama Kullancnn selamlanarak hatrnn sorulmas, kendisine nem verildiini gstereceinden ve moral vereceinden, karlkl selamlama, bilgi ve belge hizmetinin en banda hem personeli hem de kullancy motive edecektir. Kullancya Gleryz Gsterme Merkeze geldii ilk andan kurumdan ayrld zamana kadar, her hizmet noktasnda kullancya gleryz gsterilmelidir. Kullancya smiyle Hitap Etme Kullancya belli bir sayg erevesinde, eer biliniyorsa ilk anda, ya da renildii andan itibaren adyla hitap edilmelidir. letiim srasnda, hibir ekilde, genel sayg ve terbiye kurallar almamaldr. letiim srecince, iletiim kurallarna tam olarak uyulmaldr. Kullancya Yaplan Uygulamann Nedenlerini Aklama Herhangi bir bilgi ve belge talebine kar verilmesi dnlen hizmetin ne olduu ve neden yle olmas gerektii talep sahibi kullancya aklandnda, kullancda kendisine sayg duyulduu izlenimi uyandracandan, yaplacak uygulamann nedenleri kullanclara anlayabilecekleri ekilde aklanmaldr. Kullancya Kesin ve Yeterli Bilgi Verme Bilgi ve belge talebiyle bavuran kullancya, verilen hizmetin her aamasnda, yaplacak uygulamalar, beklenen sonular, karlalan olumsuzluklar, meydana gelen yanllklar ve eksiklikler konusunda doru ve yeterli dzeyde bilgi verilmelidir. Telefonda Konuma Merkez personeli, kullanc veya onun adna arayan yetkili kiiyle telefon grmeleri srasnda; Saygl olmal, Konumasna zen gstermeli, tenlik belirten bir ses tonu kullanmal,

186

Erol YILMAZ

Doal olmal, Mesleki dil kullanmamal, Ak, anlalabilir ve kesin konumaldr. Elektronik Ortamda letiim Kurma Bilgi ve belge talebini Internet araclyla elektronik posta ile yapan kullanclara verilen cevaplarda; Akc bir yaz dili kullanlmal, Mesleki dil kullanlmamal, mla kurallarna dikkat edilmeli, Argo kelimeler kullanlmamal, Fazla samimi veya ok fazla resmi bir dil kullanlmamal, Taleple ilgili cevap doru ve eksiksiz verilmeli, Ksaltmalar yaplmamal, Yzyze iletiim kuruyormuasna zenli bir dil kullanlmaldr. zel Hayata Sayg Gsterme Kullancnn izni alnmakszn, kiisel bilgileri, alma konular, ilgi alanlar ve yararland ve dn ald bilgi kaynaklar hakknda hibir kii ve/ veya kuruma, hibir gerekeyle ve kesinlikle bilgi verilmemelidir. Kullancya Bekleme Nedenlerini Aklama Kullancnn, bilgi ve belge hizmetinin eitli aamalarnda beklerken bilgilendirilmemesi onu huzursuz edeceinden; bakalarnn ona zaman kaybettirmesinden holanmayacandan; bekleme nedenini bilmesi onu daha toleransl yapacandan; bekleme sresinin ok uzun olmas halinde daha uygun bir zamanda gelmesi onun asndan avantajl olabileceinden dn verme, fotokopi vb. hizmet noktalarnda bekleyen kullancya zaman zaman bekletilme nedeni hakknda yeterli dzeyde bilgi, saygl bir ifadeyle, verilmelidir. n Hazrlklar Zamann verimli kullanlmas asndan, eitli hizmetlerle ilgili olarak kullancya gerekli durumlarda randevu verilmeli ve kendisine bildirilen gn ve saatte daha etkin hizmet alabilecei belirtilmelidir. Kullanc Eitimi Merkez ile burada verilen bilgi ve belge hizmetleri hakknda bilgi eksikliinin bulunmas, kullancnn kuruma ve verilen hizmetlere kar yeterince ilgi gstermemesine, ilgilendii durumlarda da bilgi yoksunluundan veya eksikliinden dolay etkin bir hizmet alamamasna neden olacandan, kurum uzmanlar tarafndan belli bir plan ve program erevesinde olmak zere kullanc eitimi verilmelidir.

NAK 09
187

NAK 09

Bilgi Profesyonelleri in Avrupa Frsat: Erasmus

lk Sevil YILMAZ* ve Elif EL**

z
Erasmus program, Avrupal Yksekretim kurumlarnn birbiri ile ibirlii yapmalarn tevik etmeye ynelik bir Avrupa Birlii programdr. Yksekretim kurumlarnn birbirleri ile ortak projeler retip hayata geirmeleri; ksa sreli renci ve personel deiimi yapabilmeleri iin karlksz maddi destek salamaktadr. Erasmus Personel Hareketlilii Trkiyedeki bilgi profesyonellerinin Avrupada bilgi hizmetlerine ynelik yaplan almalar yerinde grmesini, katlmasn ve bu ileyiin Trkiye ile karlatrlmasn hedefler ve bu sayede lkemizdeki bilgi hizmetleri kalitesinin gelitirilmesine katkda bulunur. Bu almada; kreselleme srecinde lkemizin Avrupa standart ve normlarna uygun ekonomik, sosyo-kltrel vb. entegrasyonun salanmasnn bir arac olan bilgi profesyonellerinin mesleki bilgi ve deneyimlerinin gelitirilmesini ve paylamn salayan Erasmus Personel Hareketlilii ele alnmaktadr.

Erasmus Program Nedir? Erasmus program, yksekretim kurumlarnn birbirleri ile ibirlii yapmalarn tevik etmeye ynelik bir Avrupa Birlii programdr(Ua.gov, 2009). Yksekretim kurumlarnn birbirleri ile ortak projeler retip hayata geirmeleri; ksa sreli renci ve personel deiimi yapabilmeleri iin karlksz mali destek salamaktadr. Erasmus Personel Hareketlilii Program Nedir? Erasmus Personel Hareketlilii faaliyeti Erasmus niversite Beyannamesi (EB) sahibi yksekretim kurumlarnda alan retim elemanlarnn 1 akademik yl ierisinde en az 5 saat ders vermek art ile en ok 6 haftalna baka bir Avrupa lkesinde yer alan EB sahibi bir yksekretim kurumunda ders vermesine ya da EB sahibi yksekretim kurumlarnda alan retim elemanlar, ynetici kadro ve idari personel ile iletmelerde alan personelin EB sahibi yksekretim kurumlarnda veya iletmelerde eitim almas/ vermesine imkn salamaktadr. Erasmus Personel Hareketlilii faaliyeti kendi ierisinde 2 alt faaliyete ayrlmaktadr: Ders Verme Hareketlilii Personel Eitimi Hareketlilii Ders Verme Hareketlilii Nedir? EB sahibi yksekretim kurumu retim elemanlarnn farkl bir Avrupa lkesinde EB sahibi bir yksekretim kurumunda ders vermesine imkan salayan alt faaliyet alandr.
* Ktphaneci, Mula niversitesi Ktphanesi Mula (elifisel@mu.edu.tr) ** Ktphaneci, Mula niversitesi Ktphanesi Mula (sevilyilmaz@mu.edu.tr)

188

lk Sevil YILMAZ ve Elif EL

Ders Verme Hareketliliinin hedefleri unlardr: Hareketlilik programna katlamayan rencilere farkl Avrupa lkelerindeki yksekretim kurumlarnn akademik personelinin bilgi ve deneyiminden faydalanma imkn vermek, Pedagojik yntemler konusunda uzmanlk ve deneyim deiimini tevik etmek, Yksekretim kurumlarn sunduklar derslerin eit ve ieriini geniletme ve zenginletirme konusunda tevik etmek. Personel Eitimi Hareketlilii Nedir? EB sahibi yksekretim kurumu retim elemanlar, ynetici kadrosu ve idari personeli ile iletme personelinin eitim amal hareketliliine imkn salayan alt faaliyet alandr. Personel Eitimi Hareketlilii faaliyet alan hareketlilik trn ierir: 1. Yksekretim kurumundan bir iletmeye giden personelin ve iletmeden bir yksekretim kurumuna giden personelin hareketlilii: Bu hareketlilik trnn amac faydalanan kiilerin bilgi ve tecrbe aktarm ile renmelerine ve pratik beceriler edinmelerine imkan vermektir. Temel faaliyetler seminerler, atlye almalar, kurslar ve konferanslar, pratik eitim sreleri, ksa grevlendirmeler vs. olabilir. 2. Bir yksekretim kurumundan baka bir yksekretim kurumuna giden ynetim kadrosu ve idari personelin hareketlilii: Bu hareketlilik trnn amac faydalanan kiilerin farkl bir kurumun deneyim/iyi uygulamalarn renmelerine ve mevcut ileri iin gerekli becerileri gelitirmelerine imkan vermektir. Temel faaliyetler i ba eitim program, alma ziyaretleri, ksa grevlendirmeler vs. olabilir. 3. Eitim almak amacyla baka bir yksekretim kurumuna giden retim elemannn hareketlilii. Personel Hareketliliine Katlabilme artlar 1. EB sahibi bir yksekretim kurumunda retim eleman, ynetici, idari personel olunmas ya da iletmede personel olunmas, 2. niversiteler aras anlamann olmas (niversite ile iletme arasnda anlama gerekmemektedir), 3. Hem gnderen hem de misafir olunan kurum tarafndan kabul edilen bir i plannn (work plan) olmas ( plan taraflarca imzalanm olmal ve en azndan gerekletirilecek programn genel ama/hedeflerini, ieriini ve beklenen sonularn iermelidir) Bilgi Profesyonelleri iin Erasmus Erasmus Personel Hareketlilii program Trkiyedeki bilgi profesyonellerinin Avrupada bilgi hizmetlerine ynelik yaplan almalar yerinde grmesini, katlmasn ve bu ileyiin Trkiye ile karlatrlmasn hedefler ve bu sayede lkemizdeki bilgi hizmetleri kalitesinin

NAK 09
189

Bilgi Profesyonelleri in Avrupa Frsat: Erasmus

NAK 09

gelitirilmesine katkda bulunur. Erasmus Personel Hareketlilii kreselleme srecinde lkemizin Avrupa standart ve normlarna uygun ekonomik, sosyo-kltrel vb. entegrasyonun salanmasnn bir arac olan bilgi profesyonellerinin mesleki bilgi ve deneyimlerinin gelitirilmesine ve paylamna byk katklar salar. Bunun yan sra programn amac ve ierii konusunda yaplacak bilgilendirme almalar ve katlmclardan neler beklendii konusunda farkndalk yaratlmas programn amacna ulamas bakmndan nem tamaktadr (Ouz, 2007). Erasmus program ayn meslekten olan kiiler arasnda kiilerin meslee bak alarnn ve fikirlerinin deiimine katkda bulunur. Erasmus bilgi profesyonelleri iin akademik ve mesleki adan Avrupa lkelerinde srdrlebilen ve gelien ilikiler asndan bir aratr. Bu amala program, mesleki olarak, yeni ortaya kan gelimeler, yeni analizler ve mesleki ibirliinin salanmas asndan gerekli bir unsurdur (Kajberg, 2002, s.164). Deien dnya koullarn yakalamada ciddi sorunlarla kar karya olan Trkiyenin uluslararas ibirlii faaliyetlerine aktif olarak katlmas byk nem tamaktadr. Bu balamda Trkiyede bilgi ve belge ynetimi blmlerindeki akademik ve idari personel, bilgi profesyonellerinin meslekleri ile uluslararas bak alarna sahip olmalar iin rencilerini ve retim yelerini deiim programlarna katlmak konusunda tevik etmelidir. lkemizde Erasmus Personel Hareketliine Katlan Akademik ve dari personelin Grleri Konuyla ilgili 4 Austos 2009 tarihinde ktphanecilerin haberleme listesi olan kutup-l gnderilen mesajla bu programa katlan akademik ve idari personelin iletiim bilgilerine ulamak iin duyuru yapld. Bu duyuru sonucunda 12 idari personel, 3 akademik personel hazrladmz deerlendirme sorularn cevaplandrd. Ders verme ve personel hareketlilii kapsamnda, bu programa katlan bilgi profesyonelleri ile yaplan anketlerin deerlendirilmesi sonucu bilgi veren btn meslektalarmzn ortak grleri, programn aada maddelenen yararlar salad ynndedir. Personel deiim hareketine bavurma nedenleri: Mesleki bilgiyi artrmak, Meslektalarla bilgi, deneyim alverii yapmak, ileriki srete ortak projeler hazrlamak, Avrupa lkelerindeki bilgi ve belge ynetimi hizmetlerinin durumunu yerinde grmek, Yabanc dili gelitimek. Gidilen kurumdaki bilgi ve belge ynetimi hizmetlerinin genel olarak deerlendirilmesi: Bilgi hizmeti verilirken konu uzmanl sisteminin etkin bir ekilde kullanlmas, Bilgi ve belge ynetimi hizmetlerinin verilmesinde teknolojik olanaklarn lkemizden daha ileri seviyede olmas, Bilgi ve belge ynetimi merkezlerinin ynetsel olarak bilgi ann gerektirdii nitelik ve niceliklere entegre olmas, Bilgi okuryazarl programna ok fazla nem verilmesi,

190

lk Sevil YILMAZ ve Elif EL

lkede (Finlandiya) ortak otomasyon sisteminin kullanlmas, elektronik kaynaklara eriimde tek portaln kullanlmas. Trkiyede mesleki bilgi ve becerilerin yeterliliklerinin deerlendirilmesi: Yabanc dil konusunda ki yetersizliinin mesleki iletiimde nemli bir engel tekil etmesi, lkemizde kurumsal olarak konu uzmanlna gereken nem verilmediinden, konu uzmanl konusunda genel bir yetersizlik. Gittiiniz kurumda edindiiniz mesleki deneyimlerin kendi kurumlarnda uygulanmas: Ylda bir defa ktphane dermesinden dlen kitaplar temsili bir cretle sata kartmak (zmir Ekonomi niversitesi), Fotokopi hizmetlerinde akll kart sistemine geilmesi (zmir Ekonomi niversitesi). Erasmus programnn katlmclara en ok hangi alanda faydal olduunun deerlendirilmesi: Yabanc dil geliimine destek olmas, Bilgi ve teknolojik gelimelerin yakndan takip edilmesinin salanmas, Mesleki bilgi ve becerilerinin artmas, Meslee bak asnn deimesi, Farkl kltrlerden insanlar tanma ve kendi kltrn tantma imkan salamas, Mesleki anlamda i olanaklarnn artmas, Yurt d deneyiminin kazanlmas, Mesleki iletiimin sreklilik kazanmas. Sonu Avrupa Birlii yeliine girmeye altmz srete lkemizdeki bilgi ve belge ynetimi hizmetlerinin kalitesinin ykseltilmesi, bilgi profesyonellerinin Avrupadaki uygulamalar ve gelimeleri yerinde grmeleri ile mmkndr. Avrupa Birlii hibesi ile yaplan personel deiim hareketi bu ama dorultusunda programlanmtr. Bu program ile lkemizdeki bilgi profesyonellerinin meslee bak asnn deimesi, yabanc dil geliimine destek olmas, mesleki bilgi ve becerilerinin artmas Avrupadaki meslektalar ile iletiimin sreklilik kazanmas gibi olumlu gelimeler lkemizdeki bilgi ve belge ynetimi alanndaki hizmet anlayn en ileri noktalara tayacaktr. Kaynaka
Ouz, E. S. (2007, Ekim). Ktphanecilik ve Bilgibilim eitiminde uluslararas ibirlii: Avrupa Birlii faaliyetleri. Deien Dnyada Bilgi Ynetimi Sempozyumunda sunulan poster. Ankara: Hacettepe niversitesi Ua.gov. (2009). Avrupa Birlii Eitim ve Genlik Programlar Bakanl web sayfasndan 12 Temmuz 2009 tarihinde http://www.ua.gov.tr/index adresinden eriildi. Kajberg, L. (2002). Cross-country partnerships in European library and information science: education at the crossroads. Library Review, 51, 164-170.

NAK 09

191

NAK 09

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

Seluk SZMETA* ve Kadriye SZMETA** z
lkemizde ulusal bellei oluturma abalar, 1934 ylnda karlan Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu araclyla resmi bir boyut kazanmtr. Devlet, resmi olarak 5 ktphaneye bu grevi vermi, bu say 1976 ylnda TBBM Ktphanesi de eklenerek altya karlmtr. Ancak; geen zaman iinde, kanunun ierii gnn gereksinimlerini karlamaktan geri kalmtr. Bu dorultuda deiik tasarlar hazrlanmtr. Hazrlanan tasarlar iinde 1998 ylnda hazrlanan tasar gncelletirilerek gnmzde TBMMnin ilgili komisyonlarnda grlm ve genel kurula sevk edilmitir. Hazrlanan yeni tasar deerlendirilirken, teknolojinin getirdii olanaklar da gz nnde bulundurulmas yararl olacaktr. Teknolojik olanaklarn, derleme i ve ilemlerinde yararlanlmas durumunda bte ve personel maliyetlerinde nemli oranda tasarruf salanm olacaktr. Ayn ekilde matbaa/ yaynevleri de basm maliyetlerinde nemli katklar salayacaktr. Dahas, bu sayede teknik ilemler bata olmak zere bir dizi ilemin de hz artacak ve ilem kolayl da salanacaktr. Bu noktada ulusal belleimizin oluturulmas amacyla Derleme Kanunun daha etkin bir hale getirilebilmesi iin de nemli bir frsat oluturacaktr. Ama; TBMMnde komisyonlardan geip genel kurula inmeyi bekleyen yasa tasars hakknda, farkl bir bak as ortaya koyarak dikkatleri bu noktaya ekmektir.

Derlemenin Tanm, Amalar, Tarihesi ve Yasa Tasarlar Tanm Derleme kelimesinin tanmna bakldnda; oaltlm yaynlardan, belli sayda, cretsiz olarak devlet elinde toplamak iin kurulan rgt (Alpay, 1973, s.34), derlemek ii, tedvin, seilip toplanm (Derleme, 1998, s.564), her ne ekilde retilmi olursa olsun, bir lkenin ulusal entelektel ve kltrel mirasn oluturan her trl yaptn; denetim, telif hakknn korunmas ve belirlenecek ktphane ve/veya bilgi merkezlerinde bugn ve gelecekte kullanm amalar ile, belirtilen sre ve miktarda devlete verilmesini yasa ile salayan bir oluumdur. (Polat, 1999, s.13) Derleme; yasa kapsamnda, devlet eliyle ve cretsiz olarak, ulusal snrlar iinde her trl bilgi tayclar zerinde yer alan ulusal bellek ve kltrel miras rnlerinin, belirlenen sayda ve belirlenen ktphanelere gnderilmesini esas alan ve bu rnlerin hukuki haklarnn korunmasn ve gelecek kuaklara aktarlmasn salayan ilemlerdir.
* Uzman Ktphaneci; stanbul niversitesi Ktphane ve Dokmantasyon Daire Bakanl stanbul (suzmetas@istanbul.edu.tr), ** Uzman Ktphaneci; stanbul niversitesi Ktphane ve Dokmantasyon Daire Bakanl stanbul (kadriyeka@yahoo.com)

192

Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA

Grld gibi yukardaki tanmlar derleme kavramna farkl alardan ele almakla birlikte, tanmlarn birbirini tamamlad grlmektedir. Ama Gkmana gre (1952, ss.111-112) Derleme Kanununun yararlar; milli bibliyografyalarn oluturulmas, deiik ktphanelerin yerli yayn almnda para harcamasna gerek brakmamas ve ok baskl eserlerin bu ktphanelerde toplanarak eserlerin bir ksmnn zel ellerde kalmasn engellemesi- hizmete sunulmas olarak belirtmektedir. Acarolu (1953, s.125; 1966, ss.251-252), ise derleme yasasnn amalarn; yaymlarn siyasi ve fikri kontrol, telif haklarnn kayt ve tescili, milli dokmantoteklerinin zenginletirilmesi, milletleraras mbadelelere elverili eserlerin temini olarak sralamtr. Yaman (1961, s.129), derlemenin tarihten gelen temel amacn siyasi, adli ve kltrel ama balklar altnda toplayarak aadaki gibi tanmlamtr: Siyasi ama: Hkmet tarafndan matbaann ve neriyatn takip edilmesi. Adli ama: Edebi mlkiyetin teminat, telif hakknn kontrol. Kltrel ama: Milli koleksiyonlarn oaltlmas, edebi mirasn korunmas, ileride insan hafzasndan silinebilecek btn eserlerin toplanmas. Salamtuna gre (1998, s.216) derlemenin amalarn aadaki maddeler altnda toplamtr: Ulusal kltr mirasnn saklanmas, korunmas, bugnk ve gelecek kuaklara aktarlmas. Telif haklarnn korunmas, Sansr (Basnn denetimi), Deiim materyali salanmas, Bibliyografik denetim, ulusal bibliyografyann oluturulmas, Ktphane koleksiyonunun oluturulmas ve gelitirilmesi, Ulusun kltrel ve dnsel yaamna ilikin eitli istatistiksel verilerin salanmas, Devlet yaynlarnn salanmas, Gri yaynlarn salanmas. Derlemenin amac, bir ulusun kltrel varln oluturan dn ve sanat rnlerinin en etkin ve salkl biimde toplumun bilgi ve yararna sunulmasn ve ulusal kltr birikiminin gelecek kuaklara aktarlmasn salamaktr (IV.Ulusal Yayn Kongresi, 1998, s.2). Finlandiya Derleme Yasasnda, derlemenin amalar aadaki gibi sralanmtr: (Polat, 1999, s.20) Ulusal kltr mirasnn korunmas statistiksel amalar Finlandiya kltr rnlerinin kataloglanmas Aratrmac ve dier kullanclara toplanm olan materyallere eriim olana salama.

NAK 09

193

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

NAK 09
194

Derlemenin amac tarihsel sre iinde incelendiinde; ncelikle siyasi kontrol, sansr, telif haklar gibi amalarn ne kt grlmekle birlikte, zaman iinde ulusal bibliyografyann oluturulmas, bibliyografik denetim, istatistiksel bilgiler ve devlet yaynlarnn salanmas gerekliliinin bu amalar iinde yer aldn grmekteyiz. Gnmzde ise; dn ve sanat rnlerinin toplumun her kesimince ulalabilir klnmas, ulusal bellei oluturan her bir para kaaklarnn en aza indirilmesi, ISBN almam yaynlara kar nlem alnmas, zellikle bibliyografik nitelemede kolaylk salamas asndan baz yaymclar tarafndan uygulanmakla birlikte- ktphane bilgi kartlarnn yaynn (Yaynda Kataloglama Bilgisi = Cataloging in Publication) i kapanda belirlenen bir yerinde yer almas gereklilii, merkezi kataloglamann yaplmas gerekliliine inanlmas gibi yeni amalarn da dier amalarla birlikte ele alnmasnn anlaml olacana inanmaktayz. Tarihe Derleme Yasas uygulamas ilk kez Avrupada, Fransada I. Franois 28 Aralk 1537de bir fermanla bir nshann Blois atosuna verilmeden hibir kitabn basmna izin verilmeyecei belirtilmitir. 1617de yeni bir fermanla 1537 ylnda karlan ferman tamamlanmtr. Almanya 26 Austos 1624de, Hollanda 16 ubat 1679da benzer fermanlar yaynlamtr (Acarolu, 1966, s. 250; Acarolu, 1997, s.25). Osmanl dneminde derleme i ve ilemleri hakknda 1857 tarihli Basmahane Nizamnamesidir. Bu nizamnamede derleme ilemleri hakknda bilgiler iermektedir. 15 Kasm 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesinde derleme ileri ile ilgili olarak birinci ve drdnc maddesinde bilgiler iermektedir.25 Mart 1888 tarihli Matbaalar Nizamnamesinde de derlemeyle ilgili hkmler iermektedir (Acarolu, 1979, ss.12-15; Acarolu, 1979, ss.178179). Osmanl dneminde, derleme almalar bibliyografk olmaktan ok, siyasi ama dorultusunda yaplmtr (IV.Ulusal Yayn Kongresi,1998, s.2). Cumhuriyet dneminde ise; Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu 1925 tarihli Fransa Dpot Lgal kanununun birebir evirisidir. eviriyi Fehmi Ethem Karatay 1926 ylnda yapm ve dnemin Kltr Mdrne Hamit Zbeyr Koaya gndermitir. lk Derleme Mdrmz Selim Nzhet Gerek tarafndan, Faik Reit Unatn Yaym Mdrl dneminde kanunlamtr.(Acarolu, 1953, s.126; Acarolu, 1997, s.28). Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu; Trkiye Byk Millet Meclisinde 21 Haziran 1934de kabul edilmi ve 2 Temmuz 1934 ylnda yrrle girmitir (Acarolu, 1966, s.254). Selim Nzhet Gerek; Atatrkn ilgisi ve direktifiyle 9 Temmuz 1934 tarih ve 974/2 sayl Bakanlar Kurulu kararyla Basma Yaz ve Resimleri Derleme Mdrln kurmakla grevlendirilmitir (Acarolu, 1995, s.451). Cumhuriyet dneminde, ulusal dermeyi kurmak amacyla bibliyografik denetimin gerekletirilmesi iin ortaya konduu bilinmektedir (IV.Ulusal Yayn Kongresi, 1998, s.2). lkemizdeki derleme almalarnn dzenli olarak Cumhuriyet Dnemiyle birlikte balamtr. Ancak, 1926 ylnda Fehmi Ethem Karatay tarafndan yaplan evirinin 1934 ylnda ele alnabildiini ve yasalatn grmekteyiz.

Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA

Yasa Tasarlar/Raporlar Yrrlkteki Derleme Yasasnn deitirilmesi gereklilii zerinde 1956 ylndan gnmze kadar; 1956, 1979, 1989, 1998 ve 2006 yllarnda olmak zere be yasa tasla ve 1962, 1975 ve 1998 yllarnda rapor hazrlanmtr. lk taslak 1956 ylnda 40 maddelik Fikir ve Sanat Eserlerini Derleme yasas tasars Acarolu tarafndan hazrlanmtr. Bu tasar 1961 ylnda Ankarada toplanan Ktphaneler Komitesi tarafndan birok hkm tasardan karlm kadk bir halde VII. Milli Eitim uras belgeleri arasnda yer alarak, TBMMye sevk edilmi ise de yasama ylnn sona ermesi nedeniyle bu tasars geersiz hale gelmitir (Acarolu, 1995, s.449; Seferciolu, 1971, s.193). 5-15 ubat 1962 tarihinde yaplan Yedinci Milli Eitim urasnda, Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu hakknda hazrlanan raporda yeni bir derleme yasasna gereksinim duyulduu ve mevcut sorunlarn da zlerek yeni bir yasa karlmas dorultusunda aadaki maddeler sralanmtr; (Yedinci Milli Eitim uras, 1962, s.268-269) 1. Film, fotoraf, plak ve benzeri eitli dokmanlasn derlenmesinde geni boluklar bulunmaktadr. Bu nedenle yenir bir kanun hazrlanmaldr. 2. Derleme ileri blge, il ve ile ktphaneleri yararna olacak ekilde blgeletirilmelidir. 3. Devlet nshas saysnn, editrden alnacak 2 nsha ile birlikte 7 (yediye) karlmas gerekmektedir. 4. stanbul niversitesi ve Ankara Umumi Ktphanesine verilen nshalarn Diyarbakr ve Erzurum Blge Ktphanelerine verilmesi salanmaldr. 5. Taradaki derleme takip ilerinin Milli Eitim ve lkretim Mdrlklerinden alnarak halk ktphanelerine verilmelidir. 6. Derleme kapsamna giren her trl yaynn posta pulundan muafiyeti salanmaldr. 7. ehir ii yayn olarak geen prospekts, el ilanlar, afi, teksir yolu ile yaplan yaynlar, plak, film ve fotoraflar derleme kapsamna alnmaldr. 8. Derlemeye tabi olacak olan filmle ii Trk Filmografyas kurulmaldr. Bu kuruluncaya kadar bu grev Milli Ktphaneye verilmelidir. 9. Derlemeye tabi olacak plaklarla bir Trk Fonetiki kurulmaldr. 10. Derleme Kanununa riayeti salamak iin para cezalar artrlmaldr. 11. Yeni ihtiya ve hkmleri karlamak zere derleme tekilat geniletilmelidir. 12. Yukardaki maddelerin uygulanabilmesi iin Fikir ve Sanat Eserlerini Derleme Kanunu tasarsnda aadaki hkmler yer almaldr: a. Derleme Mdrnn, Milli Eitim Bakanl Ktphaneler Genel Mdrlne bal olarak ktphanecilik eitimi alm bir kii olmas gerekmektedir. 24-27 Ocak 1975 tarihinde yaplan kinci Trk Yayn Kongresinde, Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu hakknda hazrlanan raporda; (kinci Trk Yayn Kongresi, 1975, ss.146148)

NAK 09

195

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

NAK 09

Sinema filmleri, bantlar, gizli olmayan askeri yaynlar (kroki, harita sreli yaynlar vb.), fotoraflar, ses ve grnt kaytlar, el ilanlar, afi, prospektsler ve ayrca yurt dndan ithal edilen benzerlerin de kanun kapsamna alnmas gereklilii belirtilmitir. 1. Derleme nshas alacak kurulularn yeniden belirlenmesi gereklilii zerinde durulmutur. 2. Derleme iletimine posta bakl kazandrlmaldr. 3. Ulusal Bibliyografyamzn gerekletirilmesi iin; Bibliyografya Enstits ile Derleme Mdrl arasnda sk bir iletiim/ibirlii olmaldr. Trk Milli Bibliyografya ve Dokmantasyon Merkezi kurulabilir ya da Bibliyografya Enstitsnn rgt glendirilebilir. 4. Yurtiinde yaplan ya da ithal edilen tm plak ve ses bantlarn denemekle ykml bir devlet fonetiki kurulmaldr. Bu kuruluncaya kadar grev Milli Ktphane tarafndan gerekletirilmelidir. 5. Trkiye Bibliyografyasnn daha iyi kullanm iin daha ksa periyotlar halinde yaymlanmas salanmaldr. Ayrca, 1970 ylndan itibaren bibliyografyaya dahil edilen pul ve banknotlar iin geriye dnk toplu kataloglar hazrlanmaldr. 6. Kitap yaynclar; her bir yayn iin yazar ad, basn says, eviri eserlerse orijinal ad bilgilerinin yer ald filer dzenlemelidir. Bu filerden basmevlerinden 5 deil 7 nsha halinde alnmaldr. 7. Derleme Mdrl rgt yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Kadro, denek, malzeme ynnden hizmetin nemi gz nnde tutularak desteklenmelidir. 8. Kltr Bakanlmz en ksa zamanda yeni bir Derleme Yasasn yrrle koymaldr. 16-19 Aralk 1998 tarihinde yaplan IV.Ulusal Yayn Kongresi sonunda hazrlanan raporda; 1. Derleme amac dnda yayn toplama iine son verilmesi ya da toplanacaksa bu mmkn olmad taktirde en yakndaki il ve ile ktphanelerine verilmesi salanmaldr. 2. Derleme Mdrl personel, donanm ve bte asndan yeterli hale getirilmeli ve yaplacak bir protokolle Milli Ktphane Bakanlna balanmaldr. 3. ISBN-ISSN Merkezinin ara-gere, donanm ve personel desteiyle birlikte Milli Ktphaneye balanmas gerekmektedir. 4. Derleme hizmetlerinin salkl yrtlebilmesi amacyla grev alan personelin hizmetii eitimi yaplmaldr. 5. Derleme mkelleflerine, Kltr Bakanl tarafndan dzenli olarak seminerler dzenlenmelidir. 6. Derleme ve bibliyografik denetim iinin kltrel yatrm olduu kabul edilmeli ve deneklerdeki skntlar yatrm btesi yoluyla almaldr. (IV.Ulusal Yayn Kongresi, 1998, s.9) Ktphaneler Genel Mdrl tarafndan; ilk tasar Dn ve Sanat rnleri Derleme Yasas yasa tasla olarak 1979 ylnda hazrlanm ve 12 Kasm 1979da Babakanla gnderilmi ve daha sonra tasar geri ekilmitir (IV.Ulusal Yayn Kongresi,1998, s.3).

196

Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA

Ktphaneler Genel Mdrl tarafndan; ikinci tasar Baslm veya oaltlm Eserleri Derleme Kanunu yasa tasla olarak 1989 ylnda hazrlanmtr (IV.Ulusal Yayn Kongresi: 1998, 3). Ktphaneler Genel Mdrl tarafndan; nc tasar oaltlm Fikir ve Sanat Eserlerini Derleme Kanunu yasa tasla olarak 1998 ylnda hazrlanmtr. Ancak, yasalaamamtr. (IV.Ulusal Yayn Kongresi, 1998, s.3). 1998 ylnda Ktphaneler Genel Mdrl tarafndan hazrlanan tasar baz deiikliklerle tekrar gndeme alnarak 5 Mays 2006 tarihinde TBMM Bakanlna sunulmutur. Tasar zerindeki grmeler, esas komisyonda yaplm ve komisyondan gemitir. Tasar genel kurula inmeyi beklemektedir. Yeni adyla oaltlm Fikir ve Sanat Eserlerini Derleme Kanunu adyla, yrrlkteki Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanununun eksik ynlerini tamamlamakla birlikte, nceki raporlara ve tasarlara bakldnda da baz eksiklikler yer almaktadr. Gizli olmayan askeri yaynlar (kitap, plan, harita) gibi. Ayrca; Derleme Mdrlnn Milli Ktphane bnyesine alnmas ne derece doru bir karardr? Yayn hayatnn kalbi stanbul olmasna karn, Derleme Mdrlnn Ankaraya tanmas ne kadar anlaml olacaktr? Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme Ulusal Bellek Uluslarn ulusal bellekleri kurduklar arivler ve ktphaneler olarak karmza kmaktadr. Arivler, uluslarn idari, siyasi, askeri ve benzeri alanlarda yapm olduklar yazmalar ierirler ve resmi belge statsndedirler. Ktphaneler ise, bir lkede yaynlanm her trl grsel-iitsel, yazl, basl tm materyalleri ierecek ekildeki her trl ortamdaki bilgi tayclarn barndrrlar. Ulusal bellein oluturulmas amacyla tarihsel sre iinde deiik uygulamalar yaplmtr. Yaadmz a Bilgi a olarak kabul edilmektedir. Bilgi teknolojilerindeki hzl deiim ve geliim bilginin eskisi gibi sadece kstl olanaklarla belirli bir corafyada ya da belirli kiilerin tekelinden karak hzl ve abuk ulalabilir bir hal almtr. Yaznn icadyla birlikte insanln tarihi yazlmaya balanm ve matbaann icadyla birlikte insanlk tarihinin yazlmas ve oaltlmas daha kolaylamtr. Sanayi devrimi sonrasnda gelen bilgi ve beraberindeki belge patlamas gnmzdeki gelimelere zemin oluturmutur. nsanln en byk icatlarndan biri de internet olmutur. Bilginin snr, mekan ve zaman tanmadan hzl ve istenildii formatlarda eriilebilir klnmas ve byk kitleler tarafndan paylalabilir olmas en az yaznn ya da matbaann icad kadar nemlidir.

NAK 09

197

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

NAK 09

Bu noktada zellikle ulusal bellein gelecek kuaklara aktarlmasnda, uluslar nemli almalar yapmaktadrlar. Derleme yasalarn gzden geirmekte gnn koullarna uygun hale getirmekle birlikte teknolojik olanaklardan da yararlanmaktadrlar. Elektronik Derleme Elektronik Derleme; yaynlanm her trl grsel-iitsel, yazl, basl tm materyalleri ierecek ekildeki her trl ortamdaki bilgi tayclarnn belirlenen format ya da formatlarda elektronik kopyasnn derlenmesidir. Milli ve derleme ktphanelerinin birincil amac; imdiki ve gelecek nesillere eriim olana vermek art ile her trl ortamdaki bilgi materyalini toplamak, tanmlamak ve korumak olduu bilinmektedir. Ancak, yllar iinde derlenen yayn saylarna bakldnda srekli bir art iinde olduu grlmektedir. Aada Basma Yaz ve Resimleri Derleme Mdrl tarafndan 1995-2008 yllar arasnda derlenen kitap saylar verilmektedir. Bu saylar; tez, okul ve ocuk kitaplarn da kapsamaktadr (Tablo 1).
Tablo.1: 1995 - 2008 Yllar Arasnda Derlenen Kitap Saylar

YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Not: Verilen saylara derleme kaaklar dahil deildir.

SAYI 5.172 8.207 8.352 9.383 9.763 8.905 9.974 12.648 15.404 15.438 17.115 18.100 19.118 17.110

Acarolu, derleme kaaklarnn %33 olduunu belirtmektedir (Acarolu, 1995, s.450). statistik Gstergeler 1923-2007de (2008, s.84) lkemizde yaynlanan kitap saylar Tablo 2de olduu ekilde verilmitir.

198

Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA

Tablo.2: lkemizde Yaynlanan Kitap Saylar

NAK 09

YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Tablo 3de yer alan veriler incelendiinde ise;
Tablo. 3: Derlenen ve Kitap Says

SAYI 5.172 8.207 8.352 9.383 9.763 8.905 9.644 12.497 15.976 15.434 31.050 14.322 15.605

YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

DERLENEN KTAP SAYISI 5.172 8.207 8.352 9.383 9.763 8.905 9.974 12.648 15.404 15.438 17.115 18.100 19.118

YAYINLANAN KTAP SAYISI 5.172 8.207 8.352 9.383 9.763 8.905 9.644 12.497 15.976 15.434 31.050 14.322 15.605

1995-2000 yllar arasnda Derleme Mdrl tarafndan derlenen yayn saysyla, baslan kitap saysnn ayn olduu grlmektedir. 2001-2007 yllar arasnda Derleme Mdrl tarafndan derlenen yayn saysyla, baslan kitap says arasnda ok az farklar olduu grlmektedir.

199

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

Ancak, 2005 ylnda Derleme Mdrl tarafndan derlenen yayn saysnn 17.115, baslan yayn saysnn 31.050 olduu grlmektedir. 2004 ile 2005 yl verileri incelendiinde yaynlanan kitap saysnda %100e yakn bir art olduu grlmektedir. Veriler incelendiinde sosyal bilimler ve edebiyat alannda 2004 ylnda yaynlanan yayn saysnn 2005 ylnda %100e yakn art gstermektedir. 2006 yl verilerinde de %100e yakn bir d olduu grlmektedir. Verilen bilgiler nda niin elektronik derlemeye geilmelidir sorusunun cevabn tek bir cmle olarak belirtmemiz mmkn olmamakla birlikte, ncelikle sorunlar maddeler halinde ortaya koymamz durumunda bu sorunun cevabn vermi olacaz. 1. Derleme Ktphanelerinin depolarndaki yer sknts ciddi boyutlara gelmitir. Bu ktphaneler daha ne kadar byyecektir? 2. Derleme Ktphanelerinin bazlarnda, derlenen eserlerin hizmete sunulmasnda personel yetersizliine bal olarak ciddi gecikmeler gzlenmektedir. 3. statistiksel almalarn salkl yaplamamas. 4. Derleme kaaklarnn ciddi boyutlara ulamas. 5. Ulusal bellein nemine tam anlamyla kavranmam olmas. 6. Derleme Mdrlnn personel, ara-gere, bina, bte bakmndan son derece yetersiz olmas. 7. ISBN ve ISSN numaras almam yaynlarn okluu. Yayn hayatyla ilgili olarak yeterli ve dzenli denetim mekanizmalarnn ilevsel almamas. 8. Matbaalar zerinde ciddi bir denetim olmamas. 9. Toplanan derleme nshalarnn matbaalara ek bir yk getirmesi. (zellikle, ciltli ve birinci snf bask yaplan yaynlarda.) Yukardaki sorunlarn nda; yasal, teori-uygulama alanlarnda yaplmas gerekenleri aada maddeler halinde sralyorum: 1. Mevcut Derleme Yasasnn yetersizlii bilinmesine ramen hazrlanan yasa tasarlarnn tam anlamyla deerlendirilmemi olmasnn yan sra gnn gereksinimlerini karlamaktan da uzak grlmektedir. Daha gereki ve en nemlisi ulusal bellei tam anlamyla oluturmay ama edinmi, bilgi paylamn sadece derleme ktphaneleriyle snrl tutmayan bir yasa olarak ve yukardaki sorunlar dikkate alarak yeniden hazrlanrken; bilgisayar teknolojisinden de yararlanarak E-derlemenin hayata geirildii bir yasa olarak uygulamaya konulmaldr. 2. E-Derlemeyle ilgili olarak mevcut yasal dzenlemelerin yaplmasnda Bilgi ve Belge Ynetimi Blmleri, mevcut derleme ktphanelerinden temsilciler, derleme mdrl yapm kiiler, teknolojik alanda TBTAK-ULAKBMden ilgili kiilerden oluturulacak komisyon tarafndan Ulusal Bellein oluturulmas amacyla geni kapsaml bir projenin hazrlanmas gerekmektedir. 3. Hazrlanacak projenin dier bir aamas olarak da; gemiten gnmze doru gelen mevcut ulusal bellein elektronik ortama aktarlmas iin de ne gibi almalar yaplabilir? Bu konuda almalar yaplmaldr. 4. Derleme Mdrlnn Ulusal Bilgi Bankas olarak yeniden yaplandrlmaldr.

NAK 09
200

Seluk SZMETA ve Kadriye SZMETA

Elektronik Derleme uygulamasnn hayata geirilmesiyle birlikte; 1. 2. Derleme Ktphanelerindeki mevcut yer sorunu giderilmi olacaktr. Derlenen eserlerin hizmete sunulmas aamasndaki sorunlar ortadan kalkm olacaktr. 3. Ulusal Bibliyografyann hazrlanmas daha kolay ve gncel olacaktr. 4. Yayn istatistikleri daha salkl yaplacaktr. 5. Derleme kaaklar ciddi oranda azaltlm olacaktr. 6. ISBN ve ISSN numaras almam yaynlarn says azalm olacaktr. 7. Matbaalara ve basm maliyetlerine katks olacaktr. 8. Korsan ve kayt d yntemlerle her trl bilgi taycsnn oaltlmasnda caydrc bir g olacaktr. 9. Derleme kapsamna giren her trl bilgi taycsna, lkenin her yerinden eriim salanm olacaktr. 10. Elektronik ortamdaki yaynlarn stveri (metadata) standartlar belirlenerek bibliyografik denetim sorunlarnn en aza indirgenmesi olanakl olacaktr. Son Sz Ulusal bellek paralarnn ve kltrel miras rnlerinin toplanmas, korunmas, imdiki ve gelecek kuaklarn kullanmna almas gnmzde her zamankinden daha ok nem kazanmtr. Ulusal bellein neminin kavranmas konusunda; her trl engel ve kstlamaya kar gereken hassasiyetin gsterilmesi ve her trl destein verilmesi birinci nceliimiz olmaldr. Uygarlk srekli gelimedir. Uygarlk yolundaki baar yenilemeye baldr. Toplumsal yaamda, ekonomik yaamda, bilim ve fen alannda baarl olmak iin biricik gelime ve ilerleme yolu budur. Yaamda ve geimde egemen olan kurallarn, zamanla deimesi, gelimesi ve yenilemesi zorunludur. Uygarln bulular, fennin harikalar dnyay srekli deitirdii bir dnemde, yzyllk eskimi anlaylarla, gemie bamllkla varln korumak olanakszdr Mustafa Kemal Atatrk (1924). Kaynaka
Acarolu, T. (1953). Basma yaz ve resimleri derleme kanunumuzun ve milli bibliyografyamzn slah meseleleri. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 2(2), 125-138. Acarolu, T. (1967). Derleme kanununun deitirilmesi abalar. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 16(1), 36-44. Acarolu, T. (1966). Dnyada ve bizde derleme ileri (1). Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 15(4), 250-257. Acarolu, T. (1979). Osmanl mparatorluunda 1860larda derleme ileri. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 28(4): 178-180. Acarolu, T. (1995). lmnn 50. yldnmnde selim nzhet gerek. Trk Ktphanecilii, 9(4), 450-451.

NAK 09

201

Ulusal Bellek ve Elektronik Derleme

NAK 09
202

Acarolu, T. (1979). Trkiyede XIX.yzylda derleme ileriyle ilgili yeni belgeler bulundu. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 28(1-2), 12-18. Acarolu, T. (1997). Trkiyede ve dnyada Derleme almalar. stanbul: Trk Ktphaneciler Dernei. Acarolu, T. (1995). Yeni bir derleme yasas gereklidir. Trk Ktphanecilii, 9(4), 448-450. Alpay, M. (1973). Ktphanecilik Terimleri. stanbul: Edebiyat Fakltesi Ktphanecilik Blm. Derleme. (1998). Trke szlk iinde (s.564). Ankara: Trk Dil Kurumu. Derleme Sorunlar ve Bibliyografik Kontrol Komisyon Raporu. (1998). IV.Ulusal Yayn Kongresi:Komisyon Raporlar:16-19 Aralk 1998, Ankara. Ankara: Milli Ktphane Bakanl. Gkman, M. (1952). Basma yaz ve resimleri derleme kanunu ve Atatrke ait bir hatra. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 1(2), 111-114. kinci Trk Yayn Kongresi:24-27 Ocak 1975:Komisyon Raporlar ve Genel Kurul Grmeleri. (1994) Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl. TK. (2008). statistik gstergeler: 1923-2007. Ankara: TK. Polat, C. (1999). Balangcndan gnmze derleme almalar. Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ankara: Hacettepe niversitesi. Salamtun, T. (1998). 50. Kurulu ylnda Milli Ktphane ve derleme sorumluluu. 50.Kurulu Ylnda Ulusaldan Evrensele Trk Milli Ktphanesi Sempozyumunda sunulan bildiri. Ankara: Kltr Bakanl. Seferciolu, N. (1971). Bitmesi gereken bir ylan hikayesi. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 20(4), 193-194. Yaman, M. (1961). Derleme ve Derleme Kanunu. Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, 10(3-4). 129134. Yedinci Milli Eitim uras:5-15 ubat 1962 (1962). Ankara: Milli Eitim Bakanl.

Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri

Yusuf YALIN* ve Halil brahim GENBYR**

NAK 09

Giri Gnmzde Federe arama motorlar, ktphane hizmetlerinin kalitesinin arttrlmas ve gelitirilmesi iin daha yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Bunun temel nedenleri arasnda aratrmaclarn en ksa zamanda doru ve gvenilir bilgiye ulama istekleriyken ktphaneler asndan ise artan veri taban maliyetlerine paralel olarak elde edilen faydann ykseltilmesi gerekliliidir. te bu noktada federe arama motorlar, tekbir ara yzden birden fazla kayna tarayabilme olana sayesinde kullanclarn daha ksa zamanda daha etkin taramalar yapabilmelerine olanak salamaktadr. Bylece kullanclarn veri tabanlarna girip, tek tek arama yapmasna gerek kalmadan, Google mantyla tarama yapmasnn n alm olmaktadr. Son yllarda piyasaya birok farkl federe arama motorlarnn girmesi, beraberinde rekabeti ve kalite anlaynn da nem kazanmasn getirmitir. nk ktphaneler eitlenen federe arama motorlarn, fiyat, ilevsellik, teknik destek ve eriim salanabilen kaynak asndan deerlendirme frsat bulmutur. lkemizde balangta dergileri listeleyen rnler piyasa girmitir. Devam eden srete ktphanelerden gelen talepler dorultusunda ve yurt dndaki ktphane uygulamalarna paralel olarak federe arama motorlar yava yava ktphanelerde kullanlmaya balanmtr. Bugn gelinen noktada birok ktphane federe arama motorlarn kullanclarn hizmetine sunmaktadr. Tarihe 1990l yllarn sonlarndan itibaren artan elektronik veri taban saylar ve buna bal olarak aratrmaclarn zaman kayplarna yol amtr. Kullanclardan gelen ikayetleri deerlendiren Dialog ve Lexis gibi ierik salayclar zaman kayplarn azaltc ve tek bir ara yzden eriimi salayan sistemler zerinde younlamaya balad. Bu almalarn sonucunda WebFeat, MuseGlobal ve ExLibris Metalib gibi rnler one stop shopping tek bir anahtar kelime ile birden fazla veri tabannda arama yapabilen sistemler gelitirilmitir. imdi gelinen noktada ise onlarca federe arama motoru piyasaya girmi durumdadr. Ktphaneler her geen gn bu rnlere daha fazla ynelmektedir. Ayn zamanda Web engine zerinden Google ve benzeri tarayclar, zellikle Google Scholar tipi uygulamalar mevcut federe arama motorlarna alternatif olarak karmza kmaktadr.

* Mdr, zmir niversitesi, Ktphane ve Dokmantasyon Dairesi Bakanl. zmir (yusuf.yalcin@izmir.edu.tr) ** Uzman, Ktphaneci; Dokuz Eyll niversitesi Ktphane ve Dokmantasyon Dairesi Bakanl. zmir (ibrahim.gencbuyur@deu.edu.tr)

203

Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri

NAK 09
204

Neden Federe Arama Motorlar Pek ok Ktphane kullanclarndan gelen youn talepler sonucunda, gerek zaman kaybn azaltmak, gerekse kullanclarn veri tabanlarna ve ktphanelere olan ilgilerini artrabilmek amacyla deiik zm yollar aramaya baladlar. Bunun nedeni, aratrmaclarn %84nn aratrmaya internet arama motorlar ile baladklarnn ve yalnzca %1inin ktphane web sayfalarn aratrmaya balamak iin tercih ettiklerinin yaplan almalarda ve raporlarda ifade edilmesidir (OCLC, 2005). Konuyla ilgili dier bir almada ise Scoyoc ve Cason (2006) lisans rencilerinin niversitelerce salanan kaynaklarn yerine, Internet zerinden yaplan aratrmalara gvendiklerini ortaya koymulardr. te bu noktada ktphaneler daha youn olarak hizmetlerinin kalitesini artrma ve rnlerini pazarlama yollarn aramaya balamlardr. Ktphaneler bunun Google benzeri bir rn olan federe arama motorlaryla salanabilineceini youn olarak tartmaya baladlar. Yaplan eitli aratrmalarda da kullanclarn Google vb. arama motorlarna alkn olduklar ve dier arama yollarna ok fazla scak bakmadklar ortaya kmtr. ok byk paralar harcanarak oluturulan elektronik koleksiyonun daha etkin kullanlmas iin tek bir ara yzden btn kaynaklar ayn anda arayabilen federe arama motorlar ite bu noktada ktphanelerin sunduklar hizmetlerin kalitelerinin artrlmasnda belirli oranlarda yardmc olmaktadr. Federe Arama Motorlar ve Google Scholar Federe arama ile Google karlatrldnda; federe arama motorlarnn Googledan daha zayf olduklar gzlendi. Ancak federe arama motorlarnn aslnda Googlea gre zellikle; veri tabanlarndaki ierie eriim, aratrma sonularnn objektiflii, kalite ve gncellik ve uluslararas standatlar gibi alardan avantajl olduklar sylenebilir. Dier yandan Google sonularnn maniple edilmeye ak olduuna deinilen eitli almalar da literatrde yer almaktadr (Hansell,2009). Googlein poplerliinin her geen gn artmas, ktphaneler zerinde one-stop shoping zelliini taklit etmede bask unsuru olmutur. Google byyen ve gittike genileyen ktphane kaynaklarna daha ok benzemektedir. Klasik basit arama sayfasna Google Scholar, Google Books, Google Maps, Google Directory, Google News, Google Video gibi pek ok alt alan eklenmitir. Bir baka adan bakldnda kullanclarn federe arama motorlarndan pek ok veri taban setii gibi Google zerinden de pek ok veri taban seilebilmektedir. Google Scholar ile federe arama arasndaki farklardan birisi Google Scholarn gizemli doasdr. ou kii Google Scholarn kaynaklar hakknda ok az bilgiye sahiptir. Federe tarama kullanclar ktphane kaynaklarndan neleri tarayabileceklerini hangi bilgilere eriebileceklerini bilir; ayrca Google Scholar zerinden yaynevi vb snrlamalar yaplamazken federe arama motorlar zerinden bir ok deiik ekilde snrlamalar yaplabilmektedir. Bunlardan balcalar: Kapsam erik Yl Durum bilgisi (zellikle derleme veri tabanlarndan eriilen dergilerdeki ambargo bilgileri, tam metin yllar vb.) gibi snrlamalardr.

Yusuf YALIN ve Halil brahim GENBYR

Bir baka Google Scholar sorunu ise yetersiz bilimsel yaynlar ve bunlara izin verilmesidir. Ancak Google Scholarn eriimine izin verdii depolardaki print serverlerindeki en byk akademik yaynclarn digital arivlerindeki makalelerine erimekte ounlukla baarsz olduu yaplan aratrmalarda grlmtr (Jasco, 2005). Sz konusu aratrmada Jasco; (2005) Nature, Science gibi yaynlarn arivlerindeki eitli bilimsel almalar Google Scholar zerinden tarayarak test etmi ve sonu olarak Google Scholarn bu yaynlarn online arivinde bulunan kaytlarn %10 ile %30luk bir ksmna eriemediini gzlemlemitir. Google Scholar gelecekte federe arama motorlarnn yerini alabilir mi? sorusuna bugnden bir yant vermek elbette mmkn deildir. Ancak hi phesiz ki Google Scholarn gncel konularda baz gelimeler ve zmlemeler salayabilecei gz ard edilmemesi gereken bir olgudur. Ayrca Google Scholarn salayaca ilerlemeler federe arama motorlar reticileri zerinde bir bask unsuru oluturaca gerei de unutulmamaldr. Federe Arama Motoru Teknolojisi Federe arama teknolojileri iki ana kategoride deerlendirilebilir. Bunlardan birincisi Cross Serach zelliidir. Cross Search ayn anda dank kaynaklar arar ve sonular ortak bir ara yzde grntler. kincisi ise Harvestin/Union Indexesdir. Harvestin/Union Indexesler st veri bilgilerini belirli depolarda tutar ve buradan eriim salar. Her iki metodunda avantaj ve dezavantajlar vardr. Cross Search Cross Search, arama motorlarnn dank hedeflere ynelik hzl bir ekilde ortak bir ara yzden grntlenmesi ilemidir. Cross Search ayn zamanda apraz arama, paralel arama olarak da bilinir. Cross Search seeneinde karda bulunan veri tabanna eriim iin balayclara ihtiya vardr. Bu amala kullanlan 3 eit balayc bulunmaktadr. 1. XML Gateaway: Byk ticari veri tabanlar arasnda veri transferlerine olanak salar. XML Gateawayler sonular sabit, istikrarl ve hzl grntler. XMLin temel standartlar RU/SWR, OpenSearch ve MetaSearch XML Gateaway (MXG)dir. 2. Z39.50: Federe arama genellikle ktphane kataloglarna ve dier spesifik ktphane uygulamalarna Z39.50 server zerinden balanr. Z39.50 uygulamalar olduka istikrarl olup nadiren gncelleme gerekmektedir. 3. Screen Scrapin: Hedef veri taban hibir arama protokoln desteklemiyorsa kullanlr. Temel unsurlar, HTML kodu kendi ara yznn dnda ayrtrlr. Screen Scrapin balaycs olduka kararsz olduundan dolay hedef veri taban zerinde yaplan her trl deiikliin ayarlamas yaplmas gerekir. Cross Search Sonularnn Sunumu Cross Search motorlar farkl kaynaklardan bir dizi sonu alr. Bu sonular farkl yollarla kullanclara sunarlar. Bunlar: Fastest First: Baz veri tabanlar sonu grntlemeleri bazlarna gre daha yavatr. Fastest First yaplandrmas kullanldnda kullanclarmz makul bir sre ierisinde baz sonularn grntleneceinden emin olacaktr. Fastest First yaplanmasnn dezavantaj ise, kullanc mutlaka en ilgili kayna grmeyecektir.

NAK 09

205

Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri

lgililik Sralamas: Federe arama motorlarnda sralama ilemi belirli bir limite gre yaplmaktadr. Bu alanlar genellikle dokmann bal, dergi ad, zet bilgileri gibi standart alanlardr. Oysaki yerel kaynaklar (veri tabanlar iin kendi arama motorlar) tam metinleri de tarayabildikleri iin sralamay daha hassas olarak yapabilirler. De-duping: Federe arama motorlar iin de-duping neredeyse imkanszdr. Bu ilemin yaplabilmesi iin ncelikle tm sonularn indirilmesi ve karlatrlmas gereklidir. Oysaki veri tabanlar bir seferde 10-20 kayt arasnda grntleme yapar. Gerek bir de-deping iin saniyede 50.000 sonu ilenerek dorulama yaplr. Genellikle Cross Search salayclar aramada ilk gelen sonular ileme alr. Clustering: Kme algoritmalar arama yoluyla knye bilgilerindeki benzer kelime ve szck gruplarn ile dokmanlar gruplar. Kmeleme aslnda tam metin dokmanlar ilemek iin gelitirilmitir. Fakat federe arama motorlar da knye bilgilerindeki kelimelerden kk saylardaki ilgili gruplar yaratmak iin kullanmay dener. Faceting: Faceted nevigasyonu, sonular yazar, yayn tarihi, dergi ad ya da dier knye bilgileri gibi ortak metadata zelliklerine gre organize eder. Bu gl sorgu arac, kullanclara daha alt sralarda yer alan sonularn belirgin ekilde net ve doru sorgulanmasnda yardmc olur. Ayrca katalog kaytlar iin olduka iyi bir veri yapsna sahiptir. Harvesting/Union Indexes Federe aramadaki ikinci yaklam ilgili kaynaklardaki verilerin tek bir metadata taslanda standartlatrlmas ve onlarn tek bir geni toplu indekste indekslenerek harmanlanmasdr. Bu yaklam sonularn sunumu ve sralanmasnda hz ve mantksal uygulamalara byk avantajlar salayabilecektir. u anda kullanlan pek ok gncel temel standart mevcuttur. Bunlardan en nemlileri: OAI-PHM: Dijital veri depolarnda ounlukla veri saklamak amacyla ilk adm protokol olarak kullanlr. Servis salaycya st veri depolarndan bir makale veya objeler dizgisi ak iin XML kodlarna izin verir. METS: Ama ve fonksiyon asndan OAI-PMHa benzerdir. Ayrca METS XML kodlanm st veri bilgilerini saklamay destekler. LOCKSS: LOCKS bir arama robotu yardmyla bir web sayfasn tarar ve elde ettii ierii toplar. Veri salaycs LOCKSS iin aka web arama motoruna izin verilmi her kme iin belirgin bir sayfa salamak zorundadr. Federe Arama Motorlar ncelemesi Kurulum sresi ve kuruma zel kurulumu bakmndan federe arama motoru seimi, kurulumu ve sistem testleri almalarnda ktphaneciye den grev, sylenen ile gerekleri rttrmek olmaldr. Seim Srecinde Yaplabilecekler Federe arama motoru seimi sresince; Federe Arama Motorlar Demolar: Demolar, sistemi genel olarak tantmakla birlikte, ayrca neler yapabildiklerini anlatr. Demolarn dnda federe arama motoru satclar scak bakmasa da sistemi en iyi test edebilme aralarndan birisi olan deneme amal kstl kurulum nemli bir unsurdur.

NAK 09
206

Yusuf YALIN ve Halil brahim GENBYR

Balayc Listeleri: Firmalarn balayc listelerinin binlerle ifade edilen saylarnn hibir nemi yoktur. nemli olan mevcut aboneliklerimiz ile balayc listesinin karlatrlmasdr. Kullanc kitlesi gz nne alndnda listede olmayan 1 ya da daha ok veri taban, toplam veri tabanlar arasndaki kullanm oran gz nne alndnda ok fazla etki deerine sahip olabilir. Ayrca hedeflenen kurulum sresini de direkt etkileyebilir. rnein Dokuz Eyll niversitesi federe arama motoru kurulum esnasnda Emerald Veri tabann Nisan 2009 da taramaya aabilmitir ki kurumsal bazda iktisatlar iin ok nemli bir veri tabandr. Destekledii Tarama Kriterleri: Federe arama motorlarndan istenilen verimin alnabilmesi iin spesifik taramalarda hangi kriterlerin desteklendii nem kazanmaktadr. Bu nedenle testlerde mutlaka gz alnmaldr. Kurulum Sresi: Bu sre firmalarca genellikle 4-6 hafta olarak ifade edilmekte olup gereki yaklam ise mevcut aboneliklerimiz ile firmann balayc listesinin rtme faktr ve sistemin test taramalarndaki aksakllarn tespit edilerek giderilmesini ierir. Eer bir ya da daha fazla eksik veri taban var ise balaycnn yazlm sresi ve altrlmas hesaplanmal ki bezen bu yazlmlarn hazr hale gelmesi aylar bulabilmektedir. Buda ktphanenin kurulumdan tam olarak ne bekledii (%100 ya da mevcut erime ak veri taban yeterlilii) ile de paraleldir. Ayrca rakip firmalarn birbirlerinin rnlerinin taramaya izin vermemesi firmalarca abone olunan tm veri tabanlaranlar taranabiliyor ifadesi okta doru olmayp ticari kaygdan teye gitmemektedir. Kiiselletirilebilir Esnek Tarama Ara Yz Ve Uygulamalar: Tarama motorunun kuruma zel uygulamalarna ve ihtiyalarna cevap verebilirlik kullanclarmza ynelik beklentilerimizin karlanmasn etkileyecek en nemli faktrlerden birisidir. Veri taban kullanm alkanlnn kkten deiecei hususu gz nne alndnda ne kadar nemli olduu da ortaya kmaktadr. Abonelik: Distribtr m? direkt salayc m? kurumsal aboneliklerde firma ile rnn yeterlilii arttrlabilir. ihtiyalara gre ynelik yenilemeler gnletirmeler salanabilir. Konsorsiyonel ya da ulusal lisans anlamalarnda ise rnn mevcut yeterlilii ortak payda da tutulabilir. Kuruma zel uygulama ya da taleplerde ise inisiyatifin firmada olmas zaman iinde doabilecek ihtiyalar gz nne alndnda skntlara sebebiyet verebilir. Bu noktada esnekliklerin salanmas da nemli bir etki faktr olarak karmza kmaktadr. Abonelik balangcnn taahht edilen tarih yerine kurulumun bitirildii tarihten itibaren yaplmas ya da belirlenen srenin amnn abonelie eklenmesi gibi zel hususlarnda kurala balanmas gerekmektedir. Sistem Testleri: Kurulum aamasndan sonraki son safha tarama motorunun etkin almas kontrol edilmelidir. Kullanclarn tarama alkanlklarnn deitirmesi noktasnda Arama motoruna duyulacak gven son derece nemlidir. Ara yz: Kullanclar ok fazla skntya sokmayacak, ayrtlarla boulmam fakat toplu taramadan istenilen amaca uygun tarama guruplandrmalarnn yapld bir tasarm arttr (rnein; Konu, kaynak tipi,tam metin, v.b.) Sonu Sayfas: Tarama sonularnn grntlenmesi kullancya ynelik en nemli noktalardan biridir.Tarama esnasnda tarama politikasnn snrlar, grntlenen sonu says ile de paralellik gstermektedir. Sonularn eitli kriterlere gre filtrelenmesi de

NAK 09

207

Federe Arama Motorlar: Federe Arama Motorlarnn Syledikleri ve Gerekleri

NAK 09
208

dier nemli noktadr. Taramada gruplandrmalarn yaplamad durumlarda, sonularda bu gruplandrmalarn yaplmas byk nem tamaktadr. Ayrnt Filtreleme tarama sonularnn deerlendirilebilir ve incelebilirliini arttrarak federe aramay daha etkin klacaktr. Federe Arama Motorlar Hakkndaki Gerekler Federe Arama Motoru Mmkn Olan Her abay Gsterir. Gerek: Federe arama motorlar satclarn iddaa ettii gibi btn veri tabanlarn taramaz. Bunun nedeni ise zellikle belirli bir standartlamaya gidilememesi ve baz veri tabanlarnn balayc yaplarnn ok farkl olmasdr. Bu nedenledir ki yazlm satn alnmadan nce mutlaka balayc listesi kontrol edilmelidir. Dublikasyon Kontrol Yaplabilir. Gerek: Federe tarama motorlar iin gerek duplikasyon nerdeyse mmkn deildir. Duplikasyon kontrol iin motor btn tarama sonularn indirmek ve karlatrmak zorundadr. Burada snrllklar douran federe arama motoru teknolojisi deil veri tabanlarnn sonular getirme biimidir. Veri tabanlarnn sonu getirme biimleri bir defada 10 veya 20 kayttr. Bu balamda gerek bir duplikasyon ilemini tamamlamak saatler srebilir. nk bir tarama 100.000 sonu retebilir ve tmnn indirilmesi saatlerce srebilir. Bu sonular ve knyeler genellikle 10 dan 20 ye kadar grntlenir. Eer 20 sonu indirmek 5 saniye srerse tmn indirmek saatler alr. Ayn zamanda knyeler farkl veri tabanlarnda, sonu setlerinde ya da farkl bir yerde olabilir. Duplikasyon ilemi iin btn sonular tarand iin veri tabanlarndan btn sonular indirilmek zorundadr. Duplikasyon ilemi yaptn iddia eden satclar genellikle sadece tarama ile dnen ilk sonularn setini kontrol etmektedir. lgi Sralamas Tamamyla lgilidir. Gerek: Tam anlamyla ilgililik sralamas yapmak mmkn deildir. lgilik sralamas temel olarak knyenin iersinde taranan kelimelerin varlna dayanr. Bu da taramada gei sklna dayanarak paralar ste doru daha yakn hareket edecekler ya da sonu listesinin altna doru uzaklaacaktr. Buradaki asl problem ilgililik sralamas yapldnda, sralama sadece knyede yer alan kelimelere gre yaplacaktr. Oysaki veri taban kendi ierisin de tarama yaptnda btn ierii de sralama olanana sahipken federe arama motoru sadece ilgi knyede yer alan bilgileri esas alacaktr. Federe Tarama Bir Yazlmdr. Gerek: Kesinlikle bir yazlmdr. Federe arama motorlar her yl ortalama 2 ya da 3 defa deitirilen ve gncellenen veri tabanlarn sorunsuz bir ekilde tarayabilmektedir. zellikle ok fazla veri tabanna sahip olan kurumlarda, kurumlarn gelitirdii yazlmlar yerine federe arama motorlarn kullanmak gerek maliyet, gerekse hizmetin sreklilii asndan nemlidir. rnein 100 veri tabanna sahip olan bir kurum, her bir veri tabanna ilikin olarak ylda iki veya gncelleme ve deiiklik yapld varsaylrsa ylda ortalama 200 ile 300 arasnda gncelleme yaplmas gereklilii ortaya kacaktr.

Yusuf YALIN ve Halil brahim GENBYR

Biz Tarama Motorunu Yapmyoruz. Biz Tarama Motorunu Daha yi Yapyoruz Gerek: Federe tarama motoru, doal veri taban taramasndan daha iyi sonu vermez. Ayn ierik taranr ve federe tarama motoru doal veri taban tarama arabiriminden daha iyi deildir. Federe taramann btn yapt doal veri tabannn motorunun anlayabilecei bir taramaya evirmektir. Ancak doal veri taban tarama fonksiyonu, kapasitesi ile snrlandrlmtr. Federe tarama, ara yz desteklemeyen doal veri taban iinde 3 koullu mantksal ilem yapamaz. Federe tarama doal veri taban tarama kapasitesini arttramaz. Sadece onu kullanabilir. Kaynaka
Avery, S., Ward, D. ve Hinchliffe, L. J. (2007). Planning and implementing a federated searching system: an examination of the crucial roles of technical, functional, and usability testing. Internet Reference Services Quarterly, 12 (1), 179-194. Chen, X. (2006). MetaLib, WebFeat, and Google the strengths and weaknesses of federated search engines compared with Google. Online Information Review, 30(4), 413-427. Fryer, D. (2004). Federated search engines. Online, 28( 2), 16-19. George, C. A. (2008). Lessons learned: usability testing afederated search product. The Electronic Library, 26(1), 5-20. Hane, P. J.(2003). The Truth about federated searching. Information Today. 20(10). Hansell, S. (2009). Foes of Bush enlist Google to make point. The New York Times web sitesinden15 Haziran 2009 tarihinde http://www.nytimes.com/2003/12/08/technology/08google.html adresinden eriildi. Gibson, I. Goddard, L. ve Gordon, S. (2008). One box to search them all mplementing federated search at an academic library. Library Hi Tech, 27(1), 118-133. Jasco, P. (2005). Google Scholar: the pros and cons. Online Information Review, 29 (2), 208-214 Nicholas, J. (2008). Managing The Implementation of a federated search tool in an academic library. Library Review, 58(1), 10-16. Krueger, J. M. (2006). Understanding Vender Data with Federated Searching. Internet Reference Services Quarterly, 11(4), 83-97 Oberhelman, D. D. (2006). The Time machine: federated searching today and tomorrow. Reference Reviews, 20(3), 6-8. OCLC. (2005). Perceptions of Libraries and Information Resources. 12 Haziran 2009 tarihinde http:// www.oclc.org/reports/2005perceptiOns.htm adresinden eriildi. Sara, R. (2006). Federated Searching and Usability Testing: Building the Perfect Beast Serials Review, 32, 3, 181-182 Van Scoyoc ,V. A. ve Cason. C. (2006). The Electronic Academic Library: Under graduate Research Behavior in a Library Without Books. Library and the Academy. 6 (1), 47. Webster, Peter M. (2007). Challenges for federated search. Internet Reference Services Quarterly, 12(3), 357. Walker, D. (2005). Doing more with metasearch: creating custom nterfaces and services.

NAK 09

209

NAK 09

Suna Kra Ktphanesi Danma Hizmetlerinde Bir Web 2.0 Uygulamas: LIBGUIDES
Mithat ZENCR* ve Ayla GNEL** z
Kurulduu gnden bu yana kullanc odakl almalar yrten ve kullanc memnuniyetini en st dzeye karmay kendisine ilke edinmi olan Ko niversitesi Suna Kra Ktphanesi teknolojik gelimeleri yakndan izlemekte ve uygulamaktadr. Suna Kra Ktphanesi, yakn bir zamanda bir web 2.0 bilgi paylam sistemi olan ve dnyada 700e yakn ktphane tarafndan kullanlan LibGuides ile hazrlanm farkl konu alanlarna ynelik rehberlerle kullanclarn danma hizmetinin farkl bir boyutu ile tantrmtr. Bu ara ile zellikle danma hizmetlerine ynelik web sayfalarnn dzenlenmesinde ve kullanma sunulmasnda ktphaneler yeni frsatlar ve avantajlar elde edeceklerdir. Bu sunumda (yazda), lkemizdeki danma hizmetlerine ynelik hizmet kalitesinin arttrlmas asndan kullanl bir ara olarak grlen LibGuides, Suna Kra Ktphanesindeki uygulamalaryla birlikte tantlmaktadr.

Giri Teknolojinin ve internetin hzl geliimi, bilgi miktarn arttrmakla kalmam, bilgiye eriimde yeni yollarn ortaya kmasn da salamtr. Bilgiyi en iyi ekilde organize ederek kullanclarna sunan ktphaneler, bu hzl deiim ve gelimelerden etkilenmekte ve hizmetlerine yeni boyutlar kazandrmaktadrlar. zellikle Web 2.0 ile birlikte, bilgi paylamnda yaanan nemli gelimeler ve ortaya kan yeni teknolojiler, ktphanecileri hizmetlerin sunumunda bu yeni teknolojilerden yararlanmaya yneltmektedir. Ktphaneler iin tasarlanm bir Web 2.0 bilgi paylam sistemi olan LibGuides, zellikle konu rehberleri, ders destek sayfalar ve ktphane eitimi aralar hazrlamada kullanlmaktadr. Hazrlanan ierii grsel-iitsel elerin kullanmyla sunan ve ktphaneyi kullancs ile yaknlatran bu ara, dnyada bu sistemi kullanan 700e yakn ktphaneye ait yaklak 35.000 rehbere de eriim ans tanmaktadr. Ayrca bu zellii ile ktphaneler aras bilgi paylam platformu nitelii de tamaktadr. Suna Kra Ktphanesi LibGuides Uygulamalar Suna Kra Ktphanesi, ok uzun zamandan bu yana, konu rehberleri sayfalar ile konu alanlarna zg nemli kaynaklar kendi web sayfas zerinden kullanclarnn hizmetine sunmaktadr. 2009 yl ierisinde, ktphane tarafndan, bu sayfalarn daha iyi bir dzeye getirilmesi ve kullanmnn etkinletirilmesi iin neler yaplabilecei konusunda bir proje
* Danma Ktphanecisi; Ko niversitesi Suna Kra Ktphanesi, Rumelifeneri Yolu 34450 Saryer, stanbul (mzencir@ku.edu.tr) ** Blm Sorumlusu, Referans ve Tantm Blm; Ko niversitesi Suna Kra Ktphanesi, Rumelifeneri Yolu 34450 Saryer, stanbul (agunel@ku.edu.tr)

210

Mithat ZENCR ve Ayla GNEL

yrtlm, bu proje sonucunda LibGuides ile amalanan iyiletirilmenin yaplabilecei grlmtr. Bu dorultuda LibGuides satn alnm ve SKLibGuides ad ile kullanma almtr. Ancak sistemin kullanma almasndan nce kullanmda olan mevcut sayfa ieriklerinin bu sisteme aktarlmas gerekletirilmitir.

NAK 09

nceki konu rehberleri sayfalarnda yer alan ieriklerin sisteme aktarlmas ile kullanclarn kaynaklara, kaynak trlerine gre daha etkin bir biimde eriimleri salanmtr. Her alana zg ve ktphane koleksiyonunda yer alan nemli kitaplar, bilimsel ve popler dergiler, danma kaynaklar ve veri tabanlar dnda; internet sayfalar, konferans ve seminer duyurular bu sayfalar zerinden kullanclara sunulmutur. Sistem kullanma almadan nce rencilerden bir pilot grup oluturulmu ve sistemi inceleyerek test etmeleri istenmitir. Bu gruba, hazrlanan konu rehberleri ierisinde bulunan alanlara ynelik sorular verilmi ve yantlarn bulmalar istenmitir. Pilot grupta yer alan renciler sorularn yantlarn zorlanmadan bulabilmilerdir. Bu pilot alma konu rehberlerinin hedefine ulaabileceini ortaya koymutur.

211

Suna Kra Ktphanesi Danma Hizmetlerinde Bir Web 2.0 Uygulamas: LIBGUIDES

NAK 09

Konu rehberleri sayfalar ile kullanclara sunulan hizmetler ve kullanm asndan nemli grlebilecek avantajlar u ekilde sralanabilir; 1. Seilen zel bir konu alanndaki kitap ve veri taban gibi kaynaklara ilikin aklayc bilgiler sayfalara eklenebilmekte, bylelikle kullancnn o alandaki bu kaynaklara ilikin n bilgi sahibi olmas salanmaktadr. 2. zellikle kitap ve dergi kapaklarnn, sistemin bir zellii olarak, sayfalar zerinden sunulmas ile grsellik arttrlmakta, ieriin daha ekici klnmas salamaktadr. 3. Kullanclar btn rehber sayfalarndan, ktphane katalounu tarayabilmektedir. Ayrca Google ya da Google Scholar gibi arama motorlar da her rehber ierisinde katalog gibi taranabilir durumdadr. 4. Her rehber ierisinde sistemin kullanma imkan salad Meebo yazlm sayesinde, danma ktphanecisi ile annda mesajlama olana salanmtr. 5. Sayfalarda yer alan RSS Updates zellii ile sayfalarda yaplacak deiikliklerden ya da eklenen kaynaklardan kullancnn annda haberdar olmas salanmaktadr. 6. Konu alanlarna ilikin en gncel haberler, sistemin RSS zelliinden faydalanlarak kullanclara sunulmaktadr. 7. Her sayfa zerinde bulunan Comments linkleri sunulan kaynaklara ilikin kullanc gr ve nerilerinin annda alnmasn salanmaktadr. Bu, kullanc-ktphaneci iletiiminin arttrlmas asndan nemli bir zellik olarak dikkati ekmektedir. 8. lgilenilen konu rehberi sayfasnda, o konu alanndan sorumlu olan ve ayn zamanda o sayfay hazrlayan danma ktphanecisinin iletiim bilgileri kullanclara sunulmaktadr. Bylelikle kullancnn kendi alanyla ilgili ktphaneciyi tanmas salanmaktadr. Ayrca danma ktphanecilerinin profil sayfalarna da sistem zerinden eriilebilmektedir. 9. Sistemden hangi sayfann ka kez ziyaret edildii ve rehberler iinde hangi kaynak trlerine ne kadar tkland gibi konularda istatistiki verilere ulamak mmkndr. Bu veriler sayesinde ktphaneciler kullanclarnn eilim ve gereksinimlerini tespit ederek, gerekli deiim ve yenilikleri yapabileceklerdir. Bu sistemin sunduu en nemli avantajlardan biri, ktphanecilerin web sayfalarna ilikin ok fazla teknik bilgiye gereksinim duymadan, kendi rehber sayfalarn hazrlayabilmeleridir. Bu durum, sayfalarn hazrlanmasnda ve ilgili deiikliklerin annda yaplmasnda arac (bilgi ilem dairesi, web tasarmcs vb.) kullanma gereksinimini ortadan kaldrmaktadr. Suna Kra Ktphanesi Danma Blm personeli tarafndan, bu sistem ile hazrlanm toplam 42 adet rehber bulunmaktadr. Bu rehberlerin byk bir blm konu alanlarna zg kaynaklar sunan konu rehberleridir. Konu rehberleri dnda, bu sistemle hazrlanm ktphane eitimlerine ynelik sayfalar da bulunmaktadr. Ayrca veri tabanlarnn kullanmna ynelik eitim ierikli dokmanlar ve grseller yine bu sistem zerinden kullanma sunulmutur. Telif haklar, bilimsel yazm ve bilimsel hrszlk gibi baz zel rehberler de Ko niversitesi renci ve aratrmaclar iin derlenerek kullanma sunulmutur.

212

Mithat ZENCR ve Ayla GNEL

NAK 09

Sonu LibGuides sisteminin, Suna Kra Ktphanesi tarafndan sunulan danma hizmetlerinde kullanlmas ile ortaya kan sonular u ekilde sralanabilir; 1. nceki konu rehberleri sayfalarna kyasla, bu sistem zerinde hazrlanan sayfalarda zellikle grsel-iitsel ieriklerin kullanlmas ve sunulan bilgi ieriinin eitlilii asndan aama kaydedilmitir. 2. Sistemin kullanlmasndaki basitlik ve anlalabilirlik, ktphanecilere kendi rehber sayfalarn hazrlama konusunda frsatlar sunmaktadr. 3. Rehberleri kullanan kullanclarn ktphanecilere ulamas kolaylam, kaynak kullanm ya da aratrma sorular gibi konularda iletiim glenmitir. 4. Ktphane eitimleri ve veri taban oryantasyonlar gibi hizmetlerin web zerinden sunumunda kolaylklar kazanlmtr.

213

Suna Kra Ktphanesi Danma Hizmetlerinde Bir Web 2.0 Uygulamas: LIBGUIDES

Web 2.0 uygulamalar ktphane hizmetleri ve tantm almalar asndan nmzde pek ok yeni kap amaktadr. Bu yenilikleri takip etmek, gelimeleri uygulamak, hem kullanclar asndan web zerinden ktphane kullanmn kolaylatracak, hem de ktphaneciler asndan nceden byk zaman harcayarak yaptklar ileri kolaylatracaktr. Bu balamda, yukarda bahsedilen sonular Suna Kra Ktphanesinde sunulan danma hizmetlerinin kalitesini, hi phe yok ki olumlu ynde etkileyecektir. Bu sayfalarn 2009 2010 eitim dneminde tantmlarna aralksz devam edilecek ve youn olarak kullanlmalar salanarak, daha fazla geri bildirim alnabilecektir. Edindiimiz bu deneyimleri sizlerle ileriki dnemlerde paylamay arzu ediyoruz.

NAK 09
214

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

Yldray YALMAN* ve smail ERTRK**

NAK 09

z ou teknolojik gelimelerin balang sebebinde olduu gibi bilgisayar sistemleri de askeri amalarla ortaya km daha sonra kullanm alan hzla sivil hayata yaylmtr. Bilgisayar ve internet kullanm ile birlikte her evin ierisinde dnyaya alan bir kap bulunmakta ve mesafeler inanlmaz bir biimde ortadan kalkmaktadr. Bu muazzam byklkteki iletiim ortamnda zellikle zel hayatn mahremiyetini ve insanlarn aralarndaki haberleme gvenliini salamak neredeyse imknsz hale gelmitir. Yetkisiz kullanclarn kiisel bir bilgisayardaki zel bilgilere ulaarak kopyalama, deitirme ve silme gibi ilemleri gerekletirmesi, telafisi ok g sonular dourmaktadr. Bu durum bireylerin zel hayatna yaplan bir mdahaledir. Sunulan bu almann temel amac zel bilgilere yaplan mdahalelerin oluturaca istenmeyen sonulardan korunabilmek iin yararlanlabilecek nemli bir bilim dal olan steganografi (veri gizleme bilimi) hakknda bilgi vermek ve bu bilimin saysal ortamdaki uygulamalarn (yaz, ses, resim ve video) rneklendirmektir. Giri Temeli antik alara kadar dayanan gizli haberleme, teknolojik ilerlemeler ile birlikte ekil ve yntem asndan fakllklar gstermi olup, nemini srekli olarak korumutur. Gizliliin ok nemli olduu uygulamalarda; korunan bilgilerin, nc ahslarn eline gemeden ilgili hedefe gnderilmesi amalanr ve bu ynde almalar yaplr. Veri gizleme (data hiding) ayn zamanda steganografi (steganography) adn almaktadr ve ifreleme bilimi (kriptoloji) ile de yakndan ilikilidir. Steganografi iki paradan oluan Yunanca bir kelimedir. Steganos rtl/gizli, graphy ise yazm/izim anlamna gelmektedir. Modern steganografi teknik olarak, bir veriyi ya da mesaj baka bir nesnenin ierisine gizli biimde yerletirmeyi esas almaktadr. yle ki, sadece belirlenen alc, kendisine iletilmek istenen veriyi ya da mesaj nesneden seebilmekte ve dier gzlemcilerin o nesnenin iindeki mesajn varlndan haberleri olmamaktadr. Gvenliin arttrlmas ihtiyac duyulduunda gizli veri ayrca ifrelenerek arttrlm koruma salanabilir (Bkz. ekil 1).
* Kocaeli niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektronik ve Bilgisayar Eitimi Blm Kocaeli (yildiray.yalman1@ kocaeli.edu.tr) ** Prof. Dr.; Kocaeli niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektronik ve Bilgisayar Eitimi Blm Kocaeli (erturk@ kocaeli.edu.tr)

215

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

NAK 09

Steganografiden fark olarak kriptolojinin amac ise, mesajlar anlalmaz hale getirerek, gizli anahtara sahip olmayan yetkisiz kiilerin mesaj yeniden elde ederek orijinal haline getirmesini nlemektir. Bu tanmlardan hareketle zetle, kriptoloji mesaj gizlerken, steganografi mesajn varln gizlemektedir.

Anahtar

Gizli Mesaj
letim Kanal

Anahtar

Tayc Dkman

Veri Gmme Algoritmas

Detektr

Gizli Mesaj

ekil 1: Gizli Veri Gmme ve Gml Gizli Verinin Elde Edilmesi

Bildirinin takip eden blmleri yle organize edilmitir: Blm 2de gemiten gnmze steganografinin geliimi ve baz tarihsel rnekleri verilmi olup, ayrca steganografi ile yakndan ilikili damgalama (watermarking) bilimine deinilmektedir. Blm 3te ifreleme bilimi anlatlmakta ve steganografi ile aralarndaki farklar vurgulanmaktadr. Blm 4te saysal ortamlarda steganografi biliminin metin, ses, resim ve videolar zerindeki uygulamalar anlatlmakta ve rneklenmektedir. Son blmde ise steganografi tekniklerinin kullanmnn kiisel bilgi gvenliine katklar genel olarak deerlendirilmektedir. Steganografinin Tarihesi rtl yazma sanat olarak Trkeye evrilen stego ifadesi, aslnda antik Yunan ve Herodot zamanna kadar uzanan derin bir gemie sahiptir. Herodot bu konuda birka olay anlatmaktadr. rnein, M.. V. yzylda, Yunan tiran Histiaeusun, Susa kral Dariusun krallnda gz hapsine alnd srada, bir Anadolu ehri olan Milette yaayan damad Aristagorasa gizli bir mesaj gndermek istemesiyle ilgilidir. Histiaeus, klelerden birinin san kaztr ve mesaj dvme eklinde klenin kafa derisine iler. Klenin sa yeteri kadar uzadnda, Milete gnderilir ve yannda hibir ey gtrmedii iin kral Darius bundan phelenmez. Kle oraya vardnda durumu anlatr ve salar tekrar kaztldnda kafa derisinden Histiaeusun mesajn ieren dvmesi ortaya kar (Cox, Miller ve Bloom, 2000; Cox ve Miller, 2002). Eski Romallar birbirleri arasnda, meyve suyu veya st gibi svlardan oluturulan grnmez mrekkepler kullanarak yazrlard. Bu yazma, gelime gstererek gnmze kadar gelebilmitir. Rnesans dneminde Johannes Trithemiusun kriptoloji ile ilgili kitaplar leme olarak baslmtr. Trithemiusun stego metodu birbirini izleyen stunlardaki kelimelerin ilk harflerini birletirmeye dayaldr; bu uygulama bir nevi akrosti uygulamasdr. Steganographia isimli yazsyla terim geerlilik kazanm ve yaygn olarak o dnemde kullanlmaya balanmtr. Gemite kullanlan steganografik teknikler genellikle zel

216

Yldray YALMAN ve smail ERTRK

mrekkep veya kimyasal maddeler kullanarak grnmeyen yazlar elde etmeyi iermektedir. O dnemlerde metin iinde gizli mesajlar olduka yaygndr. Kelime veya cmlelerin ilk harfleri referans alnarak, baz masum grnml kelimelerle gizli bir mesaj iletilmekteydi. Dier nemli rnekler ise; odunlarn zerine asitle yazlan mesajlarn balmumuyla gizlenmesi (Demaratusun Spartallar uyard hikye) ve mesajlarn tavanlarn midesine kaznmas gibi uygulamalardr. II. Dnya Sava srasnda Almanlar bir mikro-noktalama aleti gelitirmilerdir. Bu alet araclyla gizli bir mesaj, resimleme tekniinden faydalanlarak, rnein i harfindeki veya baka bir noktalama iaretindeki noktann boyutuna indirgenip bir kda ilenebilmitir. Mesaj alan kii tarafndan ise tm bu noktalar birletirildiinde gizli mesaj ortaya karlmaktadr. Bu aletler, teknik izimleri de kapsayan byk miktarda yazl veri aktarmn gerekletirebilecek potansiyele sahiptir ve bilgileri ok etkili bir ekilde sakl tutarak yapabilmektedir. Gnmzdeki yaygn ekliyle bilinen saysal veri gizleme ile ilgili en nemli alma ilk olarak 1954 ylnda; bir mzik irketinin, mzik kaytlarna sahiplik bilgisini ieren kod yerletirmek iin alm olduu patenttir (Cox, Miller ve Bloom, 2000; Cox ve Miller, 2002). Bu patentle birlikte, mzik ve sanat eserlerinin telif haklarnn korunmasna ynelik ses bilgileri ierisine veri gmme teknii zerine almalar younlamtr. Bu durumun sadece kaytl ses verilerine deil, gerek zamanl ses verilerine de uygulanabilecei tartlmaktadr. rnein hava trafik kontrolnde daha gvenli iletiim iin ses bilgileri ierisine gizli veri gmlmesinden bahsedilmektedir (Data in Voice, DiV) (Sajatovic,, Prinz ve Kroepj, 2003). 80li yllarda ngiltere Babakan Margaret Thatcherin kabinesinde kabine ii bilgileri szdran bakann kim olduunun tespit edilmesi amac ile kelime ilem program her bakan iin ayr ayr tanmlayc bilgi ekleyecek ekilde programlanm ve sorumlu bakann kim olduu ortaya karlmtr (Anderson ve Petitcolas,1998). 11 Eyll saldrlarnda son derece ileri teknolojilerin kullanld saptandktan sonra, steganografi olduka popler hale gelmitir. nk terristlerin Echelon tipi sistemleri devre d brakarak aralarnda gizlice haberlemek iin bu teknolojiden yararlandklar sylentisi tm dnyada yaylmtr. Ve bu konu zerinde 2000li yllarn bandan itibaren youn almalar yaplmaktadr. Saysal veriler ierisine gizli bilgi yerletirmek iin birok yntem gelitirilmitir. Bu yntemler arasnda birim zamanda gnderilecek veri miktar nispeten daha yksek olan ve taycda oluturduu bozma/grlt miktar ok kk olan en dk deerlikli bitlere (Least Significant Bits: LSBs) veri gmme teknii ne kmtr (Chang, ve Moskowitz, 1997; Yalman ve Ertrk, 2008). Bu yaklamda nerilen ilem, genellikle saysal (dijital) resimler veya ses dosyalar ierisindeki belirli bit bloklarnn en dk deerlikli bitlerinin, grlt (orijinal dosya asndan grlt eklinde beliren bu durum aslnda gizli veriyi ifade eder) tarafndan maskelenerek deitirilmesidir. Aslnda renkli resim kullanmnda, mesaj gizleme iin daha fazla oda/piksel mevcuttur; nk her bir piksel krmz, yeil ve maviden oluan l bir bileimdir. Yine iki veya daha fazla en dk deerlikli bit yer deitirilerek her bir pikselin veri gizleme kapasitesi artrlabilir; ancak, ayn zamanda istatistiksel olarak gizli verinin fark edilme riski de arttrlm olur. Her bir zel veri gizleme tekniinin gvenli

NAK 09

217

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

almas nemlidir ve sunduu gvenlik dzeyi tartlr. Basit LSB teknii bile, belirli durumlar altnda kodlanarak saptanabilir deiiklikler ortaya koymaktadr. Resim veya ses grltsne bal deiiklikler ile karmak pheler oluturularak, resmin veya elde bulunan saysal ses bilgisinin herhangi bir istatistiksel model ile kolayca anlalamamas salanabilmektedir. Deiik zaman ve meknlarda kullanlm olan bu sanat gnmzde; insanla, bilgilerin gizlice iletilmesi konusunda alar boyu yardm dokunmu bir bilime dnmtr. Gnmzde veriyi gizleme amacyla, deiik tayc ortamlar belirli oranda kullanmak doal grnm deitirmemektedir. Dijital resimler, videolar ve ses iaretleri bu ama iin son derece uygundur. Genel olarak steganografi uygulamalarnda, tayc nesneye/ortama rt verisi, iletilmek istenen gizli veriye gm verisi, ierisine gizli veri gmlm olan nesneye/ortama ise rtl veri denir. Gm verileri genelde metin ve resim; rt verisi ise metin, resim ve video grntleri olabilir. Saysal ses verileri zerinde de veri gizleme, teorik ve pratik olarak mmkndr. nk ses ierisine kk yanklar veya kulan alglayamad sinyaller eklenebilir ve daha yksek genlikte bir ses bileeni tarafndan maskelenebilir (Franz ve dierleri, 1998; Gruhl, Bender ve Lu, 1998). Damgalama (Watermarking) Steganografi tekniklerinin ticari kullanm yava yava dijital filigran kavramnn (watermarking) gelimesini salamtr. Burada sz konusu olan gizli bilginin insan duyularndan gizlenmesidir. 1990larn banda Tanaka ve arkadalar faks gibi ikili imgelerin korunmas (imge damgalama) kavramn ortaya atmlardr (Matsui, Tanaka ve Nakamura, 1989; Tanaka, Nakamura ve Matsui, 1990). 1993 ylnda Tirkel ve arkadalar gerekletirdikleri veri gmme tekniine, daha sonralar watermark olarak birletirilen water mark ismini vermilerdir (Hartung ve Kutter,1999). Damgalama tekniklerinin uyguland ortamlar (medya) ataklara ak yapda olduklarndan, gm verisinin rt verisinden ayrtrlamamas birinci ncelikli konu olarak aratrmaclarn karsna kmaktadr. zellikle mzik dosyalar iin telif haklarnn korunmas amacyla ses damgalama (audio watermarking) ad verilen almalar genel olarak gml verilerin sezilemezlii zerine younlamtr. Dnya apnda telif haklarnn korunmas ve dzenlenmesi ile ilgili almalar yapan ve hkmetler st bir kurulu olan WIPO (World Intellectual Property Organization) saysal veri gmme sistemlerinin yasal alanlaryla ilgili almalarn srdrmektedir (Delaigle, 2000). ifreleme (Kriptoloji) Bilimi Cryptography kelimesi gizli yaz anlamna gelen, secret (crypto-) ve writing (-graphy) kelimelerinden tretilmitir. Kriptoloji, haberleen iki veya daha fazla tarafn bilgi alveriini emniyetli olarak yapmasn salayan ve gizli ya da zel bilgiyi istenmeyen kiilerin anlayamayaca hale getirerek korumay esas alan, temeli matematiksel yntemlere dayal tekniklerin ve uygulamalarn btndr (ekil 2) (Yalman ve Ertrk, 2008).

NAK 09
218

Yldray YALMAN ve smail ERTRK

NAK 09

Dz Yaz

ifreleme

Kodlanm Yaz

ifre zme

Dz Yaz

ekil 2: Genel ifreleme ve ifre zme emas

Tarihin bilinen ilk ifreleme yntemi metinde yer deitirme ve harf deitirme esasna dayanmaktadr. Bu yntemlerden ilki bir yazdaki harflerin yerlerini deitirerek, ikincisi ise harfleri baka harflerle deitirerek gerekletirilir. Bu yaklam kullanan belki de en nl yntem Sezar ifresidir. Bu ifrede, her harf o harften birka sonraki harf kullanlarak yazlr. rnein, Trk alfabesi esas alndnda, harf atlamal Sezar ifresinde NAK yerine ZPN yazlr. I. Dnya savanda Almanlarn zemeyecei bir kerelik bloknot yntemi, Amerikan telefon ve telgraf irketinin bir alan olan Gilbert Vernam tarafndan gelitirilmi ve sava boyunca Amerika Birleik Devletlerinin mesaj iletiim gvenliini salamtr. Bu sistemde, ifrelenecek metin ASCII kodundaki karakterlere dntrlr ve bir kez ifreyi zmede kullanlacak gizli anahtar, mesaj okuyan kii tarafndan imha edilirdi. Bylece tek seferlik mesajlamalar gvenli bir iletiimi olutururdu. ifreleme terminolojisinde mesaj dz metin (plaintext) ya da temiz metin (cleartext) olarak adlandrlr. Mesajn ieriini dier kiilerden saklamak iin kodlamaya ifreleme (encryption) ad verilir. ifrelenmi mesaja, ifreli-mesaj (ciphertext) denir. ifreli mesajdan dz metni elde etme ilemine zme (decryption) ad verilir. ifreleme ve zme genelde bir anahtar kullanlarak yaplr ve zme ilemi ancak doru anahtarn bilinmesiyle gerekletirilebilir. Modern steganografi teknik olarak, bir veriyi (mesaj) bir nesnenin ierisine gizli biimde yerletirmeyi esas almaktadr. Kriptolojinin bir kolu olarak da bilinen steganografi, bu nemli zelliiyle kriptolojyi bir adm ileri tamaktadr. Kriptoloji gvenilirlii salasa da bir bakma mesajn gizliliini salayamamaktadr (gizli bir mesajn varl nc ahslar tarafndan kolayca hissedilebilmektedir, ancak ne olduu hakknda fikir sahibi olunamamaktadr). Kriptografi uygulamalarnda bilgi/mesaj sadece gnderen ve alann anlayabilecei ekilde ifrelenirken, steganografi uygulamalarnda bilgi/mesaj sadece gnderen ve alann varln bildii ekilde saklanmakta, bazen de ifrelenip son derece arttrlm koruma salanabilmektedir (Tablo 1).

219

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

NAK 09

Tablo 1: ifreleme ve Steganografi Bilimlerinin Karlatrlmas

ifreleme Steganografi

Veri Gvenlii + +

Veri Btnl +

Dayankllk + +

Yukardaki tabloda ifade edilen veri gvenlii iki u nokta arasnda gnderilen verinin nc ahslar tarafndan okunmasn engelleme; veri btnl, iki u nokta arasnda gnderilen verinin nc ahslar tarafndan deitirilmesini engelleme, dayankllk ise gvenirlii salanan verinin nc ahslar tarafndan elde edilebilme zorluu olarak tanmlanr. Steganografi, her zellik asndan deerlendirildiinde ifreleme biliminden daha stndr. Saysal Ortamlarda Steganografi Bilimi Uygulamalar Bu blmde steganografi biliminin saysal ortamlardaki kullanm alanlarna, metin, saysal ses, saysal resim ve saysal grntnn esas alnd deiik rnekler verilmektedir. Veri Gizleme leminde Metin Kullanm ASCII tablosu, bilgisayar a ve sistemlerinde bilginin gsterilmesi/temsil edilmesi amacyla kullanlan bir kod standarddr. 7 bit olarak 0-127 arasnda 128 deiik karakteri kapsamaktadr. Her bir karakter 7 bitlik bir kod ile ifade edilir. rnein a harfi; 7 bit ASCII kodunda (1100001)2 olarak ifade edilmektedir. Benzer ekilde 8 rakam (0111000)2, + iareti (0101011)2 kod dizileri ile ifade edilmektedir. Standart sembollerin dnda bir takm sembol ve ekillerin de ilave edilmesi ile 0-255 arasnda geniletilmi ASCII kodu oluturulmutur. 7 bit ASCII 128 farkl karakteri ierirken, geniletilmi 8 bit ASCII, 256 farkl karakteri bnyesinde barndrmaktadr. Saysal ortamdaki metinlerin ierisine dorudan veri gmlebilecei gibi (akrosti uygulamas) kelimeler arasndaki boluklar hatta satrlar arasndaki aralklar da bu amala kullanlabilmektedir. Bunlardan birine rnek Tablo 2de verilmektedir. Tablo 2de grlmekte olan metnin her bir kelimesinin arasnda bulunan boluklara ikili say sisteminde bir karlk verilmektedir. ki kelime arasndaki boluk karakteri saysnn 1 olma durumu saysal olarak (1)2 ile ifade edilmekte, 2 olma durumu ise (0)2 ile ifade edilmektedir. Daha iyi grlmesi asndan tek boluk ve iki boluk srasyla _ ve __ eklinde gsterilmektedir.
Tablo 2: Metin erisine Veri Gizleme Uygulamas

Metin

Modern_bilgisayar__alar,_dkmanlarn__abuk_ve__ekonomik_ekilde_ datlmasn__mmkn__klmtr._Bu_durum_zaman,__bilgi_ileme,__yazdrma__ve__kopyalama__maliyetlerini__olduka_azaltmtr._Bu__nedenlerden__dolay_dkmanlar__saysal_ortamlarda_oaltlmaldr. 101 0101 U 100 1110 N 100 0001 A 100 1011 K

Gm Bitleri Gizli Veri

220

Yldray YALMAN ve smail ERTRK

Gm verisini elde edecek olan yazlm kelimeler arasndaki boluklar okuyarak gerekli saysal karlklar oluturur ve bu saylar 7er bitlik gruplara ayrldnda gm verisinin ASCII karl elde edilir. Tabloda sunulan ve bu yntemle kodlanm metnin ierisinde UNAK gizli gm verisinin bulunduu grlmektedir. Veri Gizleme leminde Saysal Sesin Kullanm Darbe Kod Modlasyonu (Pulse Code Modulation: PCM) ile analog iaretler, belirlenmi bir saysal forma dntrlebilmektedir. Bu yntemde analog iaretten saysal bilgiye ve saysal bilgiden analog iarete dnm srasnda oluan rnekleme kayplar olduka kktr. Bu nedenle PCM gnmzde rnekleme kayplarndan olduka etkilenen (ses gibi) iaretlerin saysal formda iletilmesini salayan nemli bir yntemdir (ekil 3).

NAK 09

Kaynak

Filitreleme

rnekleme

PAM

A veya sktrc

Kodlama

PCM

letim Hatt

ekil 3: PCM Yntemi

PCM yardm ile bilgisayar ortamnda elde edilen saysal ses bilgileri 8 bitlik (1 bayt) rnekler halinde iletilir veya depolanrlar. Saysal ses verilerinin iletimi ya da depolanmas esnasnda veri gizleme ilemi gerekletirilebilir. Gizli verilerin saysal ses bilgilerinin ierisine en yaygn kabul gren yntem olan LSB kullanlarak yerletirilmesi Tablo 3te gsterilmektedir. Tabloda bu yntem yardmyla 7 bit ASCII ile kodlanm a harfinin ((1100001)2) saysal ses verilerine gmlmesi ilemi gsterilmektedir.
Tablo 3: Saysal Ses erisine Veri Gmme lemi

Orijinal Ses Verisi 01111010 11010011 01010110 11001011 10010010 01010011 11001010

Gm Verisi 1 1 0 0 0 0 1

rtl Veri 01111011 11010011 01010110 11001010 10010010 01010010 11001011

221

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

NAK 09

phesiz veri gmme ileminin devamnda tayc ses verilerinde bozulmalar meydana gelmektedir. Ancak bu bozulmann fark edilebilirlii gizli verinin gvenlii asndan byk nem arz etmektedir. Bu nedenledir ki veri gmme uygulamalarnda en az bozulma etkisi gsteren LSB teknii daha iyi baarm salamaktadr. Tayc verinin boyutu steganografinin uygulanabilirlii asndan byk nem arz eder. Gm verisi boyutunun tayc verinin ierisine yerletirilebilecek olandan fazla olmas durumunda tama problemi ortaya kar. Ses ierisine gizli veri yerletirmede bu sorun olduka az yaanr. nk saysal ses bir saniyede her biri 1 bayt olan 8000 rnein alnmas ile oluturulur. LSB teknii ile her 8 rnee bir harf yerletirildii dnldnde 1 saniyelik ses kaydna 1000 (8000/8=1000) harf/karakter gmlebilecei aikrdr. stendii takdirde PCMde birim zamanda alnan rnek miktar 44100e kadar kartlabilmekte ve daha yksek veri gmme kapasitelerine ulalabilmektedir. Yukarda ksaca sunulan yaklam, kaytl saysal ses verilerine uygulanabilecei gibi gerek zamanl ses haberlemesinde de uygulanabilmekte (Yalman, 2007), hatta gvenlii arttrmak iin gizli verilerin ifrelenip ses verileri ierisine gmlmesi salanabilmektedir (ekil 4) (Akbal, 2008). Gmme / Ama Haberleme Durumu Veri Gizlenmi Sinyal

Gm Verisi

Orijinal Ses Sinyali

Gizleme lemi

Gizli Veriyi Ama Anahtar Ses Sinyali Ama lemi

Alglayc

Gm Verisi
ekil 4: Saysal Ses Sinyali erisine rnek Veri Gizleme Uygulamas

Veri Gizleme leminde Resim ve Video Kullanm Saysal resim (imge), N satr ve M stunluk bir dizi ile temsil edilir (ekil 5). Bir imge dizisinin elemanlarna ise piksel denir. En basit durumda pikseller 0 veya 1 deerini alr ve bu piksellerden oluan resimlere ikili (binary) imge ad verilir. 1 ve 0 deerleri srasyla aydnlk ve karanlk blgeleri veya nesne ve zemini (nesnenin nnde veya zerinde bulunduu

222

Yldray YALMAN ve smail ERTRK

evre zemini) temsil ederler. Saysal grnt dosyalar renkli olarak genellikle 24 bit (R, G, B deerlerinin her biri iin 8er bit olmak zere), gri seviye grntler ise 1, 2, 4, 6 ya da 8 bit olabilirler.

NAK 09

Stunlar 1 2 3 Satrlar 1 2 3 . . . . . N

ekil 5: Saysal Resmin Yaps

mgeler bilgiyi grsel bir biimde saklar ve gsterilmesini salarlar. Bu adan resimler ve fotoraflar imge kapsamnda ele alnabilecei gibi, geni bir bak as ile her trl iki boyutlu veri imge olarak deerlendirilebilmektedir. Video ise ardk imge ereveleridir. Bir dier ifade ile video, birim zamanda art arda oynatlan imgeler (frame) dizisidir (ekil 6). Genellikle bir video dosyas 1 saniye ierisinde 20-30 imgenin art arda ekrandan geirilmesi ile oluturulur ve o ekilde de kaydedilir.

ekil 6: Bir Videonun Temel Yaps

mgelerin ierisine veri gmlmesi ilemi de saysal ses bilgilerine veri gmlmesi gibi gerekletirilir. Gri tonlu resimlerde her bir piksel iin 1, renkli resimlerde ise 3 (R, G ve B iin) saysal bilgi bulunur ve bilgiler 0-255 arasnda deer alr. Bu saysal bilgilerin ikili sisteme

223

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

NAK 09

evrilerek gelitirilen algoritmalarla deerlerinin deitirilmesi ve tekrar resim dosyas haline getirilmesi ile veri gizleme yaplabilmektedir. ekil 7de rnek bir pikselin byltlm ekli ve buna (110)2 gizli bilgisinin LSB teknii ile gmldkten sonra elde edilen son durumu grlmektedir.

(a) RGB:(38, 176, 75)

(b) RGB:(39, 175, 76)

ekil 7: Orijinal Piksel (a) ve Gizli Veri Tayan Piksel (b)

nsan gznn renk deiimlerini alglamadaki hassasiyeti, kulann seslerdeki deiimlere olan hassasiyetine oranla ok daha dktr. ekil 7de de grld zere 32 kat bytlm orijinal pikselin ve bunun gm verisi tayannn renkleri arasndaki fark hemen hemen hi alglanamamaktadr. nc ahslarn gm verilerini tayan imgelerin veya videolarn orijinal hallerine sahip olmamas, son derece zor olmakla birlikte gereklemesi muhtemel pheleri de ortadan kaldracaktr (Yalman ve Ertrk, 2009). ekil 8de literatrde referans alnan resimlerden kameraman imgesi grlmektedir. ekil 8-ada znrl 256x256 piksel olan gri tonlu resmin orijinal hali, ekil 8-bde ise resme LSB (2 bit) teknii kullanlarak 16384 ASCII karakter gmldkten sonraki durumu grlmektedir. Bu (b) resminin ierisine stiklal Marnn yaklak 9 kat kadar uzunlukta bir metnin gmld anlamna gelir.

(a)

(b)

ekil 8: Gri Tonlu Orijinal mge (a) ve Gm Verisi Tayan Stego mge (b)

ekil 9da ise yine literatrde referans alnan resimlerden Lena imgesi grlmektedir. ekil 9-ada znrl 256x256 piksel olan RGB resmin orijinal hali, ekil 9-bde ise resme RGB arlk tabanl kodlama teknii (Akar, 2005) kullanlarak 65536 ASCII karakter gmldkten sonraki durumu grlmektedir. Bu (b) resminin ierisine stiklal Marnn yaklak 36 kat kadar uzunlukta bir metnin gmldn gsterir.

224

Yldray YALMAN ve smail ERTRK

NAK 09

(a)

(b)

ekil 9: Orijinal RGB mge (a) ve Gm Verisi Tayan Stego mge (b)

Yukardaki iki rnekten hareketle bir saniyede 25-30 imgenin alnarak kaydedildii video dosyalarna ok daha byk kapasitelerde gizli verinin yerletirilebilecei grlebilir. Tayc dosyalara gmlecek olan gizli verinin hangi trde veri (metin, ses, dosya, vb.) olduu neredeyse hi nemli deildir. nk saysal ortamdaki veriler 1 ve 0larn oluturduu say gruplarndan ibarettir. Sonu Bu bildiride, temel amac klasik yaklamlardan farkl olarak bilgiyi gizlemek deil bilginin varln gizlemek olan steganografi biliminin uygulama alanlarna deinilmitir. Gizlenecek verinin/bilginin boyutuna bal olarak yaz, ses, resim ve video dosyalar gibi tayclarn kullanld veri gizleme uygulamalarnn kiisel bilgi gvenlii asndan etkili sonular verecei deerlendirilmektedir. Teknolojinin ba dndrc bir hzla gelitii gnmzde bilgi ve iletiim gvenliinin salanmas vazgeilmez bir nem kazanmtr. zellikle saysal ortamlarda bireysel bilgi gvenliinin salanmasnn ok zor olduu aikrdr. Bu sebeple gemii ok ncelere dayanan bir bilim dal olan steganografinin, nmzdeki yllarda bilgisayar alarndaki ve saysal ortamlardaki bilgi gvenliini salamada ok nemli bir yer tutaca ngrlmektedir. Kaynaka
Akar, F. (2005). Veri gizleme ve ifreleme tabanl bilgi gvenlii uygulamas. Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul: Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits. Akbal, T. (2008). Ses verilerine sktrlm ve ifrelenmi ham verilerin gmlmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits Anderson, R., J., Petitcolas, F. A. P.(1998). On the limits of steganography. IEEE Journal of Selected Areas in Communications, 16 (4), 474481. Chang, L., Moskowitz, I. (1997). Critical analysis of security in voice hiding techniques. Washington DC, USA: Information Technology Division Center for High Assurance Comp. Systems, Naval Research Lab. Cox, I. J., Miller, M. L., Bloom, J. A (2000). Watermarking applications and their properties. Int. Conf. on Information Technology, Las Vegas, USA.

225

Kiisel Bilgi Gvenliinin Salanmasnda Steganografi Biliminin Kullanm

NAK 09
226

Cox, I. J., Miller, M.L. (2002). The First 50 years of electronic watermarking. Journal of Applied Signal Processing. 16 (4), 126132. Delaigle, J. K. (2000). Protection of intellectual property of images by perceptual watermarking, Yaymlanmam Doktora Tezi, Universit Catholique de Louvain. Franz, E., Jerichow, A., Moller, S., Pfitzmann, A., Stierand, I. (1998). Computer based steganography: how it works and why therefore any restrictions on cryptography are nonsense. Proc. Information Hiding Workshop iinde (ss. 721). Gruhl, D., Bender, W., Lu, A. (1998). Echo hiding. Proc. Information Hiding Workshop iinde, (ss. 295315). Hartung, F. ve Kutter, M.(1999). Multimedia watermarking techniques. Proceedings of the IEEE, 87 (7), 10791107. Matsui, K., Tanaka, K., Nakamura, Y. (1989). Digital signature on facsimile document by recursive MH coding. International Symposium on Cryptography and Information Security (CIS89) de sunulan bildiri. Sajatovic, M., Prinz, J., Kroepj, A. (2003). Increasing the safety of the atc voice communications by using in-band messaging. Frequents Nachrich Tenfechnik GmbH, IEEE, Vienna, Austria, Tanaka, K., Nakamura, Y., Matsui, K. (1990). Embedding a secret information into a dithered multilevel image, Proceedings of IEEE Military Communications Conference iinde (ss. 216220) IEEE. Yalman, Y. ve Ertrk, . (2008). Saysal ses ierisinde gizli veri transferinin kablosuz ortamda gerekletirilmesi. Gazi niv. Politeknik Der. 11 (4), 319-327. Yalman, Y. (2007). Saysal ses ierisinde gizli veri transferinin kablosuz ortamda gerekletirilmesi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli niversitesi Fen Bilimleri Enstits. Yalman, Y. ve Ertrk, .(2009). Gerek zamanl video kaytlarna veri gizleme uygulamas, Akademik Biliim Konferansnda sunulan bildiri. 11-13 ubat, 2009, anlurfa: Harran niversitesi,

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

Ycel TEKN* z
Ktphane web siteleri aracl ile kullanclaryla iletiim kuran niversite ktphanelerinin kurumsal kimlikleri ile amalar etrafnda tasarladklar web sitelerinin gstergebilimsel adan incelenmesi ve ktphanecilere zm nerilerinin sunulmas amacyla yaplm olan alma iki ynl olarak gerekletirilmitir. Birincisi, ktphanelerin iletiim ilkeleri dorultusunda web zerinden kullanc ile kurduklar ilikinin incelenmesidir. kincisi ise gstergeler asndan web sitelerinin kullanc zerindeki etkilerinin ortaya konulmasdr. Sonu olarak tasarmclara kullanc eriimi ile balantl olarak gstergebilimsel ilkeler dorultusunda neriler sunulmas amalanmtr.

NAK 09

Giri Gnmzde internet kullanmndaki yaygnln artmas, hizmetlerini nemli lde web sitelerine de tam olan ktphaneler asndan yeni sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu sorunlarn en nemlilerinden biri ktphanelerin kurumsal kimliklerinin ifadesi ve hizmetlerinin sunulmas srasnda ortaya kan ve kabilecek olan olas iletiim sorunlardr. Bu sorun etrafnda zme dnk yaklamlar sergilenebilmesi amacyla, kullanclaryla iletiimde nemli bir platforma dnm olan web sitelerinin gstergebilimsel adan incelenmesi ve ktphanecilere zm nerilerinin sunulmas amacyla yaplm olan alma iki ynl olarak gerekletirilmitir. Bilgi merkezleri ya da ktphaneler asndan konuya yaklaldnda, bu sorunlarn banda, bilgilerin depoland, ilendii ve kullanclara iletildii bir kanal haline gelen internette, bu bilgi ynyla kar karya kalan kullanclarn bilgiye, doru, hzl ve isabetli eriimi gelmektedir. Sralanan sorunlar gz nnde bulundurularak kullanc odakl grsel ve ierik tasarm organizasyonlarnn oluturulmas gerekmektedir. Bu da web sitelerinin kullanc odakl grsel ve ierik tanmlamalar ile analizlerinin yaplmasn nemli hale getirmektedir. Bu balamda, grsel tasarm ve ierik tasarm arasndaki uyumun kullanc eriiminde belirleyici bir etmen olduu deerlendirilmelidir. Ktphane sisteminin iinde yer ald toplumun yayn hayat, medya, vb. kitle iletiim aralar tarafndan oluturulur (Arkan, 2006, s.87). letiimin bir alt dal olarak eitimin ve buna bal bir alt alan olarak ktphanelerin, web ortamnda bilgi hizmetlerini sunmalar kullanc odakl olarak irdelenmelidir. Ktphanelerin, kullanc ihtiyalar dorultusunda, tasarmlarn ne denli engelsiz iletim kanallar ile oluturduklar zerinde durulmaldr ve zellikle iletim kanal olarak niversite ktphane web siteleri, tm grsel ve ierik eleriyle birlikte birer iletiim nesnesi olarak ele alnmaldr. Web sitelerinin iletiim etkenleri
* Ktphaneci, Ege niversitesi Ktphanesi.zmir (yucel.tekin@hotmail.com)

227

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

incelenirken batan sona tasarm nesnesi olmas sebebiyle grsel nitelikleri ve grafikleri gstergebilimsel esaslara gre renk, metin, biim ve dier etkileim nesneleriyle birlikte (e-mailler, formlar) analiz edilmelidir. almann banda bu grsel elerin gstergebilimsel tanmlamalar yapldktan sonra rnek niversitelerin ktphane web siteleri incelenerek bir zmleme denemesine giriilecektir. Gstergebilimsel Bakla Web Siteleri Gstergebilimin kurucularndan Charles Sanders Pierce gstergeyi yle aklamtr: Bir gsterge [ng. Sign] ya da represantemen, bir kii iin, herhangi bir eyin yerini, herhangi bir bakmdan ya da herhangi bir sfatla tutan eydir. Birine yneliktir, bir baka deyile, bir kiinin zihninde edeer bir gsterge ya da belki daha gelimi bir gsterge yaratr (Rifat, 2005b, s. 323). Bu tanmlamadan yola klarak denilebilir ki web siteleri, temsil ettikleri, ait olduklar kurumlarn ya da kiilerin yerini tutan, kullanclara o kii ya da kurumlar iaret eden gsterenler btndr. Bu durumda web siteleri kullanclar asndan bakldnda kii ya da kurumlar temsil eden gstergeler btn olarak da tanmlanabilir. Yine ayn ekilde web sitelerinin, sahibi olan kurumsal ya da bireysel kimliklerin temsili gstereni konumunda bulunmalar nedeniyle o kii ya da kurumlarn nesnesi durumundadrlar. Pierce, nesnesinin yerini tutma durumunu, yerini bir eit dnceye iletme olarak aklar (a.g.e.). Yine web sitelerinde kullanlan renkler, tablolar, ekiller vb. pek ok tasarm esi bu ileve hizmet eder. Ktphanelerde geleneksel olarak var olan kart kataloglarn yerine web sitelerinde bazen bir ikon bazen de tutarl renk tonlamalaryla kutucuklar ierisinde, sanal olarak nesnesini artracak terimler veya deiik biimler araclyla ktphane dermesine eriim dncesinin kullancda yaratlmas rnek gsterilebilir. Web siteleri grsel analize ve ierik analizine tabi tutulurken bu ilke gz nnde bulundurulmaldr. Bu erevede, sitelerin gzel duyusal ve ilevsel olarak, gerek tasarm kurallar gerekse de ilevsellik asndan iki ayr biimde deerlendirmeye tabi tutulmas nerilir.

NAK 09
228

ekil 1: H.. Ktphanesi Web Sitesi letiim Bilgileri Alan (Hacettepe niversitesi Ktphane Web Sitesi, 2009).

Ycel TEKN

rnekte grld zere web sitesinde yer alan bilgiler grsel olarak desteklenmektedir. Bu balamda sayfada adres bilgisi iin mektup zarf, telefon ve faks bilgisi iin bir telefon grnts ve ardnda metin, e-mail iin ise bilgisayar ekran ve zerinde e-mail ibaresi bulunan bir ikon kullanlmtr. Kurumlarn temsili olarak tasarlam olan web siteleri dilsel bildiriim srelerindeki esaslara uygun olarak iletiimdeki rollerini gerekletirirler. Bu gerekletirim sreleri dilin temel bileenleri olan dilin anlam ve dilin biiminin grlebilmesi ile daha kolay bir okumaya olanak tanyacaktr. Dilin anlam onun ierii veya mesajdr, oysa biim, anlamn nasl aktarldyla ilgilidir. Web sitelerindeki arayz tasarm dilin biimi, ierik tasarm ise dilin anlamdr; yani ierii ve ieriin aktard anlamlar/bilgilerdir. Bilgisayarlar ve kullanclar arasnda iki ynl iletiim olduu dnldnde, kullancnn bilgisayar ile bilgisayarn da kullanc ile iletiim kurduu grlecektir. Kullanc dil ile yani eitli etkileim aralarna uygulad ilemler ve belki de konuulan kelimeler araclyla iletiim kurar. Bilgisayarlar ise, grafiksel olarak izgiler, yaz tipi boyutu birimleri, karakter dizileri, dolu alanlar, grntlenen resim ve dosyalar oluturmak iin bir araya gelen renkler ve belki tonlar ya da szckler yoluyla iitsel olarak iletiim kurar. Bir kii tarafndan retilen szceler balama uygun olmal ve alc tarafndan anlalmaldr (Kran, 2001, s.217). Zeynel Krann belirttii gibi dilsel iletiim srelerinde alcnn gnderen tarafndan retilen sylemi balam ierisinde sunmasyla bilgisayar grafiklerinin tm tasarm elerinin de bu sylemin paralar olduu grlmektedir. Oluturulan sylemin geree dayal bir olguyu, kendisine benzeterek alcya iletmesini (Vardar, 1998, s.75) yani web sitesinin btnn ktphanenin grntsel ya da yanstc gstergesi olarak ele almak doru bir tespit olacaktr. Bylelikle kullanc ile ktphane olanaklarn buluturmak amacyla sanal bir ortam olarak web sitelerinden yararlanlmasn grntsel ya da yanstc gstergeler btn olarak ele alp, incelemek gerekli olmaktadr. Web sitelerinin iletiimdeki roln Roman Jakobsonn szl iletiim modeline uyarlayan Lisbeth Thorlacius, iletiimdeki temel alt enin web sitelerinde mevcut olduunu belirtmitir. Thorlaciusa gre bu alt e gzel duyusal olarak deerlendirilebilir ve sitelerin kullanmndaki kullanc etkileri zerinde nemli zmlemeler yaplmasna olanak tanr. Thorlacius, Jakobsonn iletiim modelini deerlendirerek, Jakobsona gre iletiim koulunun temel kavramlarn kapsamada gerekli alt iletiim ilevi (duygusal ilev, ar ilevi, gndergesel ilev, iirsel ilev, stdil ilevi, iliki ilevi) ierdiini belirtmektedir. Buna ek olarak, Thorlacius her bir ilevle ilgili alt dil esi badatrmaktadr. Bu eleri belirterek Thorlaciusun deerlendirmesini sralayacaz: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Gndericiye odaklanan duygusal ilev Alcya odaklanan ar ilevi erie odaklanan gndergesel ilev letiye odaklanan iirsel ilev Koda odaklanan stdil ilevi Baa odaklanan iliki ilevi (Thorlacius, 2002 s.86)

NAK 09
229

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

Thorlacius bu almasyla web sitelerinin dilsel iletiim srelerindeki tanmsal eksiklikleri gidermitir. Ayn zamanda ktphanelerin kullanc ile iletiimlerinde sreleri gzel duyusal olarak da ele almalar gerektiini sylemitir. R. Jakobsonun modelini web sitelerine uyarlayarak, tasarm nesneleri olarak web sitelerinin gstergebilimsel irdeleniine dikkatleri ekmitir. Bylelikle kullanc ile iletiimde zerinde durulmas, dikkat ekilmesi gereken alanlar bize iaret etmitir. Thorlacius, web sitelerinin iletiim boyutunun grsel tasarm ve ierik tasarmyla ilikisini de ilevlere ykledii yeni anlamlarla desteklemektedir. Bu alma, kullanclarn, web sitelerinin ieriindeki bilgileri, iletiimin ilevselliini, dilin akln, tasarmn anlalr ve aktarcln deerlendirdikleri gereini gz nne sermektedir. Ayrca bizlere de gzel duyusal etkileimlerin web siteleriyle kullanc arasndaki bantsn deerlendirme frsatn vermektedir. Web Sitelerinde Grselliin nemi nsanlarn gndelik hayatta birbirleri ile ilikilerinde, kiilerin konuma, giyim ya da el, yz vb davranlar onlarla ilgili pek ok gstergeyi ierisinde barndrmaktadr ve kiilerle ilgi pek ok ey simgeler araclyla iletilmektedir. Yine deiik dzeyde kurumlar ile ilikide olduumuzda, rnein bir kurumun binasna girerken o yapnn mimari zellikleri, renk ya da mobilyalarnn tasarm, pek ok gsterge araclyla bizde o kurumla ilgili birok duygu ve dnce yaratr. Her gstergenin kendisini dier gstergelerden ayran bir z nitelii vardr. Ayrc olmak anlaml olmakla ayndr. (Benveniste 202). Bu balamda denilebilir ki web sitelerindeki her bir gsterge biriminin dier gsterge birimleriyle sralan, biim veya dier ilikileri ile ilgililikleri, birbirlerinin bamsz anlam birimlerinin ilikililiiyle anlamlandrlarak zmlenmelidir. Bu da bizi tasarm ve ieriin ilikisini incelerken bunlarn gzel duyusal ileniini de anlam birimleriyle birlikte deerlendirmeye itmektedir. Bu ereveden bakldnda web sitelerinin de bizde, o sayfann ilevsel yapsnn yannda tasarm araclyla pek ok gzel duyusal alg yaratmas olaandr. Kullancda yaratt olumlu etkilerin yannda ilevine ynelik dnldnde de ilevsel bir web sitesinin gzel duyusal tasarm, ieriin gzel bir tasarmla oluturulmasn da belirlemelidir. Lisbeth Thorlacius web sitelerinde (2009a) estetiin roln inceledii almasnda, kullanc odakl olarak iletiimin baarl biimde gerekletirilebilmesi iin bu gzel duyusal e ve niteliklere dikkat etmeleri gerektiini belirtmitir: Gnderen grntsn, ierik ve ilevi, web sitesi eidini ve hedef kitleyi destekleyen estetik: Grsel estetiin web siteleri oluturmada nemli rol oynad farkl yollar arasnda ayrm yapabilmek zellikle web tasarmclar iin nemlidir. 1. Gnderilenin nasl alndyla ilgilenen tm web sitesi eitlerinde estetik etkiler nemli role sahiptir, rnein bilginin ardnda organizasyon veya kiinin ilettii grnt. Tm web siteleri bir gnderen veya bilgi kaynana sahiptir ve bir web sitesindeki tm dilbilimsel, ilevsel ve estetik etkiler bu kaynakla ilgili bir iletiim halindedir. 2. Estetik etkiler ierii ve ilevsel ynleri desteklemelidir. Web siteleri, gezinme ve etkileim ilevlerini destekleyen estetik etkiler ierdiklerinde daha ok kullanc dostu olurlar.

NAK 09
230

Ycel TEKN

3- Estetik etkiler web sitesinin eidine adapte edilmelidir. rnein, bir elence web sitesinin hatr saylr derecede estetik zellie sahip olmasn bekleriz, hlbuki bir bilgi arama web sitesinden asl beklentimiz istenen bilgiye mmkn olduunca etkili bir biimde ulaabilmemizdir. 4- Estetik etkiler hedef kitleye adapte edilmelidir. Gen kitleyi hedefleyen bir sunum sitesi grsel estetikte ada eilimlere uygun olarak tasarlanmal ve genel olarak yetikin kitleyi hedefleyen bir sunum sitesinden farkl olmaldr (Thorlacius, 2009b). Web siteleri, kullanclarn, eitli grsel gstergeler araclyla, farkl elerin organizasyonu ile biimlenmi gstergeler btn olan tasarm esi olarak karlamaktadr. Bu elerin btnsellik ierisinde kullancnn alglarna hitap etmesi ve algda btnlk ilkesinin esaslarnn dikkate alnarak tasarm ilkelerinin uygulanmas gerekmektedir. Asli amac kullanclara aradklar bilgileri deiik gstergelerle anlatmak olan web sitelerindeki her birimin gsteren ve gsterilen bants ierisinde olduu grlmelidir. Tasarmclarn kullancyla etkili iletiim kurmalar, sitenin grsel adan tutarl, ak, anahtar dzen prensipleriyle uyumlu ve grsel kodlarn belirginlii orannda sitelerin kullanlabilirliini artrd grlecektir. Bu nedenle kullanc arayzleri, grsel tasarm ile kullancnn arayz hakkndaki ilk izlenimine karlk gelir, hem de web sitesinin daha sonra da kullanlmasn belirler. Bu nedenle grsel tasarm, tm ekran yzeyini, men ve biim tasarmn, renk kullanmn, bilgi kodlamalarn, birbiriyle etkileimli bamsz bilgi birimlerinin yerleimini ieren bir arayzn tm grafik elerini ierir (Foley,Van Darm, Feiner ve Hugles 1997, s.421). Tasarmn tm nesnelerinin bu eler gz nnde bulundurularak gerekletirilmesi nemlidir. Bu elerin uyumluluk ierisinde var olmas grsel tasarmda aklk, tutarllk ve etkileyici bir grnme olanak verecektir. Bu nedenle ktphanenin ve kullanclarn beklentilerinin buluturulabildii tasarmlar ihtiyalarn karlanabilirlii orann da belirlemektedir. Bilgi ynetimi ve ktphaneciliin temel felsefesi bilgi ile bireyleri buluturabilmektir. Bu nedenledir ki bilgi salanr, dzenlenir ve sunulur. (Uak, 2008, s.21). Bu erevede ktphanelerin temel amalarndan olan bilginin dzenlenmesi ve sunulmas, arayz ve ierik tasarmlarnn kullanc uyumlu olarak web siteleri zerinden devam ettirilmesi noktasnda ilgi alanmza girmektedir. Buradan yola klarak denilebilir ki, gnmzde ktphane hizmetlerinin saysal ortamda sunulmasnda web sitelerinin, bilgilerin sunumunun yapld alanlar olmas balamnda temel unsur olduu grlecektir. Bu nedenle kullancnn web sitesiyle ilk karlama an olan arayzn, uyumlu ve tutarl olmas, o bilgiyi sunma hedefi olan ktphaneler iin web sitelerinin ierik ve grsel tasarmlarn daha da nemli bir hale getirmektedir. Kullanc Asndan Web Sitelerinin Grsel ve erik zellikleri Kullancnn bir web sitesine eritii anda karsna kan ilk ey o sayfann grselleridir. Sayfadaki renk, ekil, metin karakterleri, fotoraflar, kutucuklar, kenar izgiler, dmeler vb. grsel elerin tm o sayfadaki grsel gstergeleri ifade ederler. Grsel gstergeler hem szcklerin anlamlarn vurgularlar, hem de szl olarak syleyemediimiz duygular ve cokular dile getirip da vururlar (Gke, 2002, s.109). Kullancnn ana sayfada karlat tm bu unsurlar ona bir duygu yaatr ya da o sayfa ile ilgili olarak ilk fikri verir. Orada ald izlenimlerin, kullancnn ierikten beklentilerini etkilemesi gl bir olaslktr.

NAK 09
231

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

Internet kullanclarnn bilgisayar teknolojileri ve a bilgi ve becerileri ok deiik dzeylerdedir. Onlar iin nemli olan en az aba harcayarak istedikleri bilgilere ve hizmetlere eriim salayabilmeleridir. Ancak mevcut ou Internet hizmetlerine eriimin herkes iin kolay olduunu ve bu hizmetlere ve bilgi kaynaklarna saydam bir biimde eriim salandn sylemek olduka gtr (Tonta, 1995, s.5). niversite ktphaneleri, bilgi teknolojilerini kullanmakta ustalam akademik kadrolarn yan sra akademik bilgi arama davranlar daha zayf olan rencilerin i ie bulunduu ve ayn web arayzn kullandklar kurumlardr. Bu durum gz nne alndnda farkl bilgi becerilerine sahip bireylere ynelik ortak bir dilin kullanlmas ve dilsel gstergelerin ayn dizim ierisinde sunulabilmesi nemlidir. Bu sayede kullanclara ayn veya benzer gstergeleri benzer biimlerde yorumlama olana salam olacaklardr. Bu da iletiimlerinde en az engelleyici faktrle kar karya kalmalarn salayacaktr. Ktphane web sitelerinin grsel olarak iyi tasarlanm olmas yani kullancy ekebilmesini, kullancnn sitede gezinirken ald gzel duyusal izlenim belirlemektedir. Kullancnn bir daha o siteyi tercih edip etmeyecei ya da siteyi ncelikleri arasna alp almayaca noktasnda belirleyici bir etkiye sahiptir. Bu adan web sitelerindeki grsel aklk, renk, metin ve biim eleri, grsel tutarllk, ana hat dzeni prensipleri ve son olarak etkileimli elerin aklanmas gerekmektedir. Grsel Aklk: Site tasarmlarnn anlalr olmalarnda nem tayan elerden biri grsel olarak sayfalarn ak olmasdr. Anlaml btnler olarak dnme ve buna gre alglama eilimimizden dolay, yaantmzda ne zaman belirgin olmayan bir eyle karlarsak rahatszlk duymaya balarz ve bunu tamamlayarak anlaml bir btn oluturmaya alrz (Akkoyun, 2001, s.28). Getalt psikolojisinden alntlayarak baladmz bu blm, kullanclarn web siteleri ile ilikilerinin psikolojik etkilerini gz nne sermemize yardmc olmaktadr. Kullanclarn alglarn belirleme rolnn iletiimde parazitsiz bir kanal oluturmada nemli bir etken olduu gerei gz nne alndnda grsel aklk kavramnn nemi anlalacaktr. Web sitesiyle karlaan kullanc, karlat tasarm nesnesindeki grntnn anlamn anlyor ve onu grntlediinde, tasarm yeterince ak geliyorsa grsel aklk var demektir. Grsel akl salamann nemli bir yolu mantksal rgtn temelini oluturmay vurgulamak ve glendirmek amacyla bilginin grsel organizasyonunu kullanmaktr. Bunu baarmann temel birka grsel-organizasyon kural vardr. () bunlarn kullanm nemli bir etkiye sahiptir. Bunlar kullancnn grsel uyarcy daha byk btnsel biimler eklinde nasl organize ettiini (dolaysyla bileen paralardan ziyade btn vurgulayan ve yaznda ekil veya biim olarak geen Gestalt terimini) tanmlar (Foley, 1997, s.418 ). Getalt psikolojisinde belirsiz eylerden btn oluturma srecinde zihnimizde beliren baz ilkeler Akkoyun tarafndan sralanmtr (Akkoyun, 2001, s.28) ve bu ilkelerden btnlk ilkesi ile ekil/zemin ilkesi tasarmla karlaan kullancnn hangi alglar ve gereksinimlerle tasarm deerlendirdii konusunda aklayc bilgiler sunmaktadr. evremizi anlaml btnler eklinde alglayarak yaadmz grnden yola kldnda kullancnn karlat web sitelerindeki renk, metin, ekil ve zemin ilikisi zerinden bir btn alglamaya alt gereiyle karlarz. Eksik ya da karmak tasarmlarn kullancnn zihninde yarataca etki

NAK 09
232

Ycel TEKN

yine Akkoyunun sz ettii gibi rahatszlk yaratacaktr. Bu durumda kullancda alglamadan kaynakl olarak oluacak duygu karmaasnn web sitesini kullanmama durumuna ya da kullancy gereksiz yere zaman harcayacak veya yoracak uralara yneltebilecei aktr. Bu nedenle grsel organizasyonun mmkn olduunca baarl olmas belirleyici e haline gelmektedir. Grsel organizasyon kurallar Foley tarafndan u drt eyi ierecek biimde tanmlanmtr: benzerlik, yaknlk, kapallk (kapanklk) ve iyi uzant. Foley (1997) benzerlik kuraln, ortak zellie sahip iki farkl grsel uyarcnn birbirine aitmi gibi grnmesi olarak tanmlar. Yine yaknlk kural da birbirine yakn olan iki grsel uyarcnn birbirine aitmi gibi grnmesini bildirir. Kapallk kural, bir uyarc grubu bir alan hemen hemen evreliyorsa ya da bir alan evreliyor olarak deerlendirilebiliyorsa kullancnn alan grdn ifade etmektedir. yi uzant kural, geek (line) balantlar verildiinde, okuyucunun, birbiriyle dzgn balantl geekleri kesintisiz olarak grdn belirtir. Foley (1997, s.421), organizasyonun nemini vurgulamak iin verdii rnekte, nemsenmediinde ya da yanl kullanldnda organizasyon kurallarnn yanl grsel ipular verebileceini veya kullancnn yanl mantksal organizasyonlar sonucuna varmasna neden olabileceini belirtmitir. Foley setii baz szckleri farkl ekilde sralayarak, ayn szckler erli stun halinde er kelime olarak yan yana yazldklar halde satr ve stn boluklaryla farkl organize edilmi metinlerin nasl da farkl alglamalara yol aabileceini bir rnekle ortaya koymutur. Bu prensipleri kullanma objektifinin, mantk ilikileri salayarak grsel akla ulamak anlamna geldiini anmsamakta yarar vardr. Bilgi organize edilirken dikkat edilmesi gereken nemli bir unsur da kullanclarn sadece bir noktaya odaklanmayaca ve sadece fare ya da klavye veya gz hareketleri ile deil belki de ou zaman bu n de ayn anda kullanacan dikkate almak gerektiidir. Organizasyonun ilgili nesneleri birbirine yakn ya da benzer kodlarla ve ilgili yerlere yerletirerek organize etmesi kullanclarn yorulmadan siteyi kullanmalarna olanak yaratacaktr. Renk, Metin ve Biim esi: Web siteleri aracl ile kullanclarla kurulan iletiim, renk, metin, biim gibi eitli elerle ifade edilmektedir. Bu eler yaz karakterleri, ekiller, kenar izgileri, glgelendirmeler, fotoraflar, simge, iaret gibi eitli ikonlar aracl ile karmza kmaktadr. Btn bu elere arayz tasarmndaki kodlamalarn da dhil olduunu hatrladmzda, renk esinin dier tm nesnelerde var olduunu ve bu nesnelerin tasarm organizasyonundaki amalarna uygun olarak kullanlmalarn kolaylatrc nemli bir e olduu ortaya kmaktadr. Arayz tasarmnda kodlama, farkl obje biimleri arasnda grsel farkllklar yaratma demektir. Birok farkl kodlama teknii mevcuttur: renk, ekil, byklk, uzunluk, yaz biimi, sayfa yn, parlaklk, doldurma deseni, izgi kalnl ve izgi stili bilgisayar grafiklerinde yaygn olarak kullanlr (Foley, 1997, s.422). Web sitelerinde tasarm nesnesi olarak tm bu kodlamalarn kullanlmasndaki temel ama kullancya karlat gstergeler arasndaki farkllklar belirtmektir. Kullanlan sayfann ierii, sayfann ait olduu kurumun kimlii, faaliyetleri gibi etkenlere gre eitlilik

NAK 09

233

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

NAK 09
234

gstermektedir. Ktphanelerin geni hizmet yelpazesi gz nnde bulundurulduunda kullanclarn sayfalar arasndaki geilerinde kafalarn kartrmayacak ama birbirinden farkl ynlerini de ortaya koyacak eitli kodlamalarn kullanlmasna ihtiya bulunmaktadr. Eer kullanc iin farkl bilgi eitleri arasnda ayrm yapmak nemliyse, artkl kodlama kullanm uygun dmektedir. Ktphane sitelerinde ortak grlen unsur olarak katalog taramalar rnek alnrsa herhangi bir kullancnn arad bir yazarla ilgili bir kelime girerek tarama yaptnda alglarnn yazar adlarna younlaaca gz nnde bulundurularak yazar adlar iin ayn renk ya da biim kodlarnn kullanlmas nemli olacaktr. Kod semeden nce ka tane kod seviyesine ihtiya duyulduunu bilmemiz gerekir. Ayrca kodlanan bilginin yaln, sral veya oranl olup olmadn da anlamak nemlidir. Kodlamalarn ayn sitedeki benzer ya da birbiriyle yakndan ilgili alanlara ynelik olduu durumlarda kodlamann ka aamal olduuna karar verilmelidir. Bylece kodlamalarn dereceleri belirlenebilir ve organizasyon ierisindeki sralamalar bu derecelere gre belirlenebilir. Renkler ve buna bal olarak da kullanlan tonlar web sitelerinde sklkla bavurulan ynlendirme eleri olarak karmza kmaktadr. Web tasarmnda ierikle de balantl olarak uygulanan renk seimi, izleyici psikolojik ynden hazrlamakta, alglamay kolaylatrmakta ve kolayca ynlendirmekte nemli bir etkendir (Parlak, 2006, s.157). Web sitelerinde de sklkla uyguland grlecek olan bu zellik sayesinde ierikle tasarm arasnda kurulan ilgi kolaylkla gzlemlenebilmektedir. Renk kodlamalar kullanlrken dikkat edilmesi gereken nemli elerden birisi, renklerin alma alannda hem men gruplandrmasnda hem de bilgiyi kodlamada kullanlmas durumunda, kullancnn mendeki krmz ynlendirmelerin alma alanndaki sadece krmz elere uygulanabilecei sonucunu karabileceidir. Benzer ekilde, parlak veya koyu renklerin kullanmyla oluan bir renk kodu, biri parlak dieri koyu renk olmak zere iki farkl mantksal gruplamaya sebep olabilir. Benzerlik kural kodlamann kalbi niteliindedir. Tm benzer bilgiler ayn kod deeriyle kodlanmal, tm benzer olmayan bilgiler ise farkl kod deerleri almaldr. Grafik tasarmlarnda rengin, tasarmn yap talarndan birisi olduunu belirten Harun Parlak, tasarm srasnda drt unsurun dikkate alnmas gerektiini belirtir ve bu unsurlar yle sralar: Rengin kltrel arm, hedef kitlenin renk tercihi, firma ya da rnn karakteri ve kiilii, tasardaki yaklam biimi (Parlak, 2006, s.77). Kullanc odakl olarak deerlendirmeler yapldnda, kullanclarn kltrel dzeyleri, renk tercihleri, niversitenin hedefleri ve amalar ile tasarmdaki yaklam biimi eklinde ele alnarak web sitesi ile kullanc iletiimi arasnda renk esi deerlendirmesi yaplmas nemlidir. Metinlerde kullanlan karakterler, fontlar ve bunlarn lleri yine sayfalar araclyla kullanclara verilen mesajlarla doludur. Klasik karakterlerden olan barok, italik, antik ya da Venedik-Rnesans gibi karakter grnmlerinin seimleri site tasarmclar aracl ile kurumlarn kullanc ile kurduklar iletiimde gstergesel anlamalar ynn iermektedir. Metin ve renk esiyle birlikte karmza en sk kan unsur biimdir. Sitedeki ekiller, o ekillerin sralan, lleri, birbirlerine orants ve ilikileri ile kullanlan renk ve tonlamalarn tamam biime aittirler.

Ycel TEKN

Grsel Tutarllk: Web sitesi tasarmnda nemli elerden bir dieri de grsel tutarllk ilkesidir. Yukarda kodlamann neminde bahsedildii gibi tutarllkta da benzer kullanc etkileri grlebilecei iin bu ilkenin uygulanmas nemlidir. Kullancnn arayz tasarm organizasyonu ile web sitesinin ierii arasnda iliki kurabilmesi iin sitedeki sayfalarn btnnde tutarllk ilkesine uyulmas gerekmektedir. rnein ana sayfada elektronik dergiler bal kullanldnda, balant izlendiinde karnza e-dergiler listesi kyorsa kullanc burada tereddde debilir. Ya da men alt balklar kaln italik puntolarla gsterildii halde alt balk alanna gittiinizde bu punto ve karakter biimi farkl balklar ve ierikler iin de kullanlyorsa kullanc iin yine bir karmaa sz konusu olacaktr. Grsel Tasarmn rgtlenmesi: Web sitelerinin birer tasarm nesnesi olarak ele alnmas gerektiinden, genel tasarm ilkelerindeki ana unsurlarn burada da yer etmesinin gzetilmesi gerekmektedir. Bu balamda sitelerde tasarmsal zmlemeler yaplrken bu grafik tasarm ilkeleri gz nnde bulundurmaldr. Foleye gre (Foley, 1997, s.427) tasarm rgtlemesi kurallar denge, zgaralama ve orantdr. Yine Parlaka gre (Parlak, 2006, s.81) tasarmda uyulmas gereken drt temel ilke bulunmaktadr. Bu ilkeler ztlk, egemenlik/odak noktas/vurgulama, grsel denge/orant ve grsel hiyerari ile ekil-zemin ilikisidir. Her iki yazar da farkl kategoriler biiminde zetlemi olsalar da temel olarak ayn ilkeleri tarif etmektedirler. Web sitesindeki grafik elerin veya mennn sayfaya yerletirilme dzeninde bulunan lsel olarak eit dalmnda bu zelliin izlenmesi olanakldr (Foley, 1997, s.426; Parlak, 2006, s.83). rnein menlerin veya dmelerin ilgililik oranlarna gre farkl yerlere yerletirilerek sayfaya dzenli datlmas grsel olarak kolay okunurluk yaratmaktadr. Izgaralama (izgisellik) yntemi, sayfa, men ve blmlerin birbiriyle ilintili alanlarn kaln izgilerle blmelere ayrarak grsel olarak dzenleniinde kullancnn kolaylkla farkl alanlar grmesini salamaktadr. Orant zelliinin, farkl geometrik l esas alnarak sayfa alannda dengenin kurulmas olduu belirtilmelidir. Bunlar altn dikdrtgen, karekk ve ift karedir (Foley, 1997, s.428). Sayfada oluturulacak farkl alanlarn bu eit arasndan seim yaplarak sayfaya yerletirilmesi nerilmektedir. Devinim (Ritm) web siteleri tasarmnda eitli deikenler araclyla dengeli ve uyumlu deiimlerin kullanlmas ile gerekletirilir. Bylelikle tasarmda hareketli bir grnm oluturularak kullanc zerinde uyarc etkileri gl bir tasarmn oluturulmasn salar. Egemenlik/odak noktas, Bir kompozisyonda kullanlan elerden birinin ya da bir grubun dier elere gre l, deer, renk, doku bakmndan stnlk salamasdr (Parlak, 2006, s.82). Sayfada ilgiyi belirli bir noktaya odaklanmak iin tasarm nesnelerinden l, renk younluu veya zemindeki grnmden yararlanlr. Ama bir nesnenin dierlerinden daha grnr klnmasdr. ekil-zemin anlatmlar: Tasarm alannda iki boyutlu zemin zerine boyutlu eklin yerletirilmesi biiminde zetlenebilecek bu uygulamada amalanan istenen anlatm etkili

NAK 09

235

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

NAK 09
236

bir sunumla gerekletirmek olarak aklanabilir. Bu etkiyi yaratmak iin deiik oranlarda ekiller veya renk tonlamalar, doku ilemeleri veyahut da izgilerden yararlanlmaktadr. Etkileimli eler (Kullanc-Bilgisayar Diyaloglar): Kullanclarn bilgisayarlarn atklar andan itibaren eitli dzeylerde balayan iletiimleri deiik dzeylerde ve ekillerde gereklemektedir. Formlar, elektronik postalar, sormacalar ya da arayzde belirtilen eitli ynergelere gre web siteleri kullanclar ok boyutlu iletiim kurarlar. Kullanc-bilgisayar diyalogunun dili etkili, eksiksiz ve doal olmaldr. Dilin etkili olmas kullancy bilgisayara daha abuk ve ksa yoldan ulatrabilir. Eksiksiz bir dil, sylem alanna ilikin herhangi bir fikrin ifade edilmesine olanak salar. Arayzde kullanlan dilin sralan ve dzenini tanmlayan en basit kural, basit ve renilmesi kolay en az eyi iermesidir. Basit bir tasarm site kullanmna alma srecini en aza indirir ve kullancnn problemi zerine odaklanabilmesini salar. Aksi durumda, yani karmak bir dil sralan veya dzeni durumunda ise kullancy dnme srecinde kesinti ve dikkat dalmalarna sevk edecektir. Web Siteleri ve letiim letiim, gnderici ve alc olarak adlandrlan iki insan ya da insanlar grubu/kitlesi arasnda gerekleen bir duygu, dnce, davran ve bilgi alverii olarak tanmlanabilir (Becer 11). letiimin bilinen ve yaygn olarak kullanlan tanmndan yola klarak sylenebilir ki, ktphanelerin rol bilgi toplumunun teknolojik olanaklar ile yeniden tanmlanmtr ve bilgi bilinen fiziki ortamlardan bu sanal platformlara doru hzl bir ynelime girmitir. niversite ktphanelerinin kullanc profilini oluturan kesimin eitimli insanlardan olumu olmas ktphanelerdeki bilgi teknolojilerinin kullanmnda bir younlama oluturmaktadr. Ktphanelerin hizmetlerini internet zerinden web siteleri ile kullanclarna iletmeleri iletiimin yeni olanak ve esaslarn da gz nnde bulundurmay gerektirmektedir. niversite ktphanelerinin hizmetlerini kullanclarna ulatrmak iin semi olduklar web siteleri, kullanclarn etkileimli olarak ktphaneyle iletiime gemi olmalar sebebiyle kitle iletiimi kapsamna girmektedir. Burkart kitle iletiimini, belli zel toplumsal gruplarn ya da bir grubun yelerinin, teknik aralar kullanarak, heterojen olan ve geni alana yaylm bulunan sayca fazla insanlara simgesel ierikleri iletmeye veya ulatrmaya altklar bir sre olarak tanmlamaktadr. (Burkart, 1985, s.132). Ktphaneler, web siteleri aracl ile gerek kendi hizmetleri gerekse de pek ok kaynaa eriim salamalar itibari ile tzel kiiliklerinin gerektirdii hedef kullanclar ile eitli dzeylerde iletiim kurarlar. Bunun yannda iletiim kurarken kullandklar dil, setikleri tasarm eleri ve sunduklar ieriklerin nitelii ve tasarm ile pek ok dzeyde iletiim esini bir arada kullanmaktadrlar. Web sitelerinin iletiim srelerindeki rollerinin, durumlarnn ve niteliklerinin belirlenebilmesi iin sayfalarda yer alan btn bu elerin sralanarak analizlerinin yaplmas gerekmektedir. Bylelikle kullanc ile olan iletiimlerde bu elerin etkisinin llmesinin yannda yine ktphaneler, web siteleri aracl ile ne gibi olanaklar yaratabilecekleri noktasnda bir aralar btn sunabilir. Bilgi kaynaklarnn hzla art ve geleneksel ktphanecilik hizmetlerinden elektronik ktphanecilie yneliin ba dndrc hz, ktphanelerde zellikle niversite

Ycel TEKN

ktphanelerinde kullanc ile hizmetlerin aktarm noktasnda etkili bir iletiimi gerekli ve zorunlu klmaktadr. Bunun yolu da ktphanelerin iletiimdeki rollerini doru alglamalar ve planlamalarn bu erevede gerekletirmeleridir. Bu noktada ktphanelerin web siteleri aracl ile kullancyla kurduklar iletiimi kuramsal olarak da oturtmak durumundadrlar. Web siteleri, ktphanelerin hizmetlerini sunmada bir tantm arac olarak son derece etkilidir. yi dzenlenmi bir web sitesi, kullanclarn hizmetlerden en etkin ekilde yararlanmasn salayaca gibi kurum hakknda bir izlenim edinilmesine de katkda bulunmaktadr (Kurulgan ve Bayram, 2006, s.155). Web sitelerinin ktphanelerin darya alan pencereleri olduu aktr. Gnmzde bilgi ve iletiim teknolojilerini kullanan pek ok niversite ktphanesi kullanclarn ktphanenin fiziksel ortamna gelmek zorunda kalmadan pek ok hizmeti almasn salamay hedeflemektedir. Web Sitelerinde Grsel ve erik Tanmlamalar ve zmlemeleri Ktphanelerin, grsel tasarm boyutlar gz nnde bulundurularak web siteleri arac ile oluturduklar ieriin mr ve fark edilme srelerini de dikkate alarak ierik tasarm gerekletirmeleri gereklilii ne kmaktadr. Kullanc odakl tasarmlarn gerekletirilmesi, kullanclarn zellikleri, davran ve becerilerinin de dikkate alnmas anlamna gelmektedir. Ktphane ve bilgi bilimciler ktphane ve bilgi hizmetlerinin planlanmas ve sunulmas aamalarnda ktphane ve dermesinden yararlanacak olan kiileri esas alrlar. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin tanm ve ktphanelerin hizmet amalar arasndaki paralellik gz nnde bulundurulduunda ktphanelerin bilgi ve iletiim teknolojilerini etkili kullanmalarnn ne denli nemli olduu anlalacaktr. Bu da ktphane web sitelerinin tasarlanmasnda daha fazla gncel ihtiyalara odakl, deien teknoloji ve yaam alanlarna odakl gzel duyusal tasarm nesneleri ve ieriklerin oluturulmas gerektiini gz nne sermektedir. Ayn zamanda site tasarmclarnn daha fazla bilgi teknolojilerine ve bilgi bilimin bilgisine sahip olmalar gereini ortaya karmaktadr. Bilgi ynetimi ve ktphaneciliin temel felsefesi bilgi ile bireyleri buluturabilmektir. Bu nedenledir ki bilgi salanr, dzenlenir ve sunulur (Uak 21). Ktphanelerin tasarladklar tm hizmetler, kullanclarn ktphane derme ve hizmetlerinden faydalanmalarn salamaya yneliktir. Bilgi kaynaklarnn elektronik tre yneliindeki art ve kullanc ihtiyalar ile kullanclarn bilgisayar okuryazarl arttka, bu hizmetlerin elektronik ortamda nasl sunulduu daha da nem kazanmtr. Bu balamda deerlendirildiinde daha nce de elektronik yaynlarn oalmasnn ktphane web sitelerinin kullanmn arttrdn belirtmitik. Elektronik ieriklerin oalmas yine bu ieriklerin web sitelerinde tasarm ve kullancnn buna bal olarak bu ieriklere eriimleri sorununu gndeme getirmektedir. Gelecekte bu tr ieriklerin artaca gz nne alnarak ierik ve tasarmlarn daha dikkatli bir biimde yaplmas gereini ortaya karmaktadr. Dolaysyla, web sitelerinin grsel ve ierik tasarmlarndaki baarl gerekletirimler kullanc beklentileriyle yksek oranlarda rtecektir. Bu da ancak ktphanelerin amalarna erimesinde ada iletiim kanal olan web sitelerinin etkin kullanmn gerekletirmekle mmkndr.

NAK 09

237

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

NAK 09

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinde Grsel ve erik Tanmlamalar ve Analizi niversite ktphanelerinin web sitelerine ierik analizleri uygulanrken, ktphanelerin geleneksel hizmetlerinin elektronik ortamda kullanlabilirlii, kullanclarn gncel bilgi gereksinimlerini karlayabilecek, sitenin gncel, gvenilir, kullanc odakl, etkileimli iletiim olanaklarna sahip olmas gibi bir dizi zellikler gz nnde bulundurularak deerlendirmeler yaplabilir. Ktphanelerin amalar dorultusunda tasarlanm ve gelitirilmi ieriklerin kullanclar zerinde olumlu etkiler brakaca deerlendirilmelidir. Bu erevede Kurulgan ve Bayramn (2006, s.142) belirttiine gre Jurkowski tarafndan bu konuda yaplm olan almada sralanm olan ierik eleri dikkate alnarak ktphane Web sitesinde kullanclarn yararlanabilecei u zellikler bulunmaldr: Ktphane hakknda bilgi Internet zerinde seilmi kaynaklara verilen balant Etkileimli e-posta Ktphane adresi Ktphanenin bulunduu blgeye ilikin bilgi veren balantlar Sayfann son gncellenme bilgisi Ktphane kataloguna balant Dier ktphanelerin evrim-ii kataloglarna balantlar Yerel ynetim ve kamu kurumlarna ilikin balantlar Internet arama motorlarna balant Ktphane ve hizmetlerine ilikin bilgiler Varsa, zel koleksiyonlara ilikin balantlar Ziyareti sayac Ktphanenin Internet eriimine ilikin bilgiler Ktphane kurallar Ktphanenin misyon ve vizyonuna ilikin bilgi Yllk ktphane etkinlik raporlar Kullanc eitimi. Web sitelerinin biim ve ilevlerine ynelik olarak yaplan deerlendirmelerde 5 temel nokta ne kmaktadr. Bunlar; doruluk, yetkinlik, yanszlk, ierik ve gncelliktir (Kurulgan ve Bayram, 2006, s.142). Doruluk (accuracy): Sitenin ieriindeki bilginin gvenilir ve tam olup olmad; sitede yer alan bilgileri kontrol eden bir editr ya da uzmann olup olmad, sitedeki metin, grafik, ses gibi elerin hatal ya da eksik olup olmad gibi zellikleri ifade etmektedir. Yetkinlik (authority): Web sitesinin ticari, eitsel, askeri ya da idari olup-olmad; sitenin amac ve politikasnn olup-olmad, sitenin bir yneticisinin olup-olmad ve sitedeki bilgilere ilikin iletiim kurulabilecek bir sorumlunun olup-olmad gibi zellikleri ifade etmektedir.

238

Ycel TEKN

Yanszlk (objectivity): Sitenin ieriindeki bilginin tarafsz olup-olmad; bilgilerin sunumunda yoruma ve kullancnn etkilemeye ynelik bir aba olup-olmad, varsa reklmlarn sitenin ieriini etkileyip-etkilemedii gibi zellikleri ifade etmektedir. erik (content): Sitenin yapl amacna bal olarak ierikteki bilgilerin kullanc amalaryla rtp-rtmedii, kullancnn arad bilginin iine yarayp-yaramad, kullancnn ulat bilgilerin derinliinin yeterli olup-olmad gibi zellikleri ifade etmektedir. Gncellik (currency): Web sitesinde gnn tarihinin olup-olmad, sitenin en son ne zaman gncellendii bilgisinin olup-olmad, sitedeki balantlarn tam olarak alp-almad ve alan balantlarn gncel olup-olmad gibi zellikleri ifade etmektedir. Bu ltlerin yannda siteye ulalabilirlik, genel grn, kullanm kolayl, teknik zellikler ve etkileimlilik de nem tamaktadr. Bu sralanan elerin tm web sitelerinin ierikleri ile grsellerinde bulunmas gereken koullar sralamaktadr. Jurkowskinin almasndaki benzer eleri de iinde barndrd iin bu sralamalarn toplam almamzda zellikle ierik olmak zere grsel tasarm elerinin deerlendirmesinde gz nnde bulundurulmutur. Sonu ve Genel Deerlendirme Shannon ve Weavern iletiim modelinin ktphane web sitelerine uyarlanmasyla amalanan, ktphanelerin web siteleri araclyla kullanclarna ilettii eyleri hangi iletiim sreleri ierisinden geerek tasarlad ve sunduunu gstermekti. Ancak iletiim srelerinin baarl bir biimde srdrlmesinde her biri birer dilsel anlatm esi olan grsel tasarm nesnelerinin organizasyonunun belirleyici olduu deerlendirilmitir. Savmz olan, kullanclarn iletilen eyler olarak ierie eriiminde temel belirleyici rollerden birisinin tasarma ait olduu gerei sormaca sonular ile gz nne serilmitir. Bu balamda web sitelerinin gerek ierik gerekse de grsel eleriyle birlikte R. Jakobsonun da belirttii gibi dilsel bildiriim ilevlerini yerine getirerek kullanc ile iletiim kurmaya yarad aklanmtr. Bu dilsel bildiriim srelerinin kullanc ile iletiimde ara olan web sitelerinde bulunduu da grlecektir. Roman Jakobsonun sralad bu eler ile ktphane web siteleri deerlendirdiinde, srasyla bu ilevlerin web sitelerinde yer allar dikkate alnarak zmlemelerinin yaplmas site tasarmlarnn zmlemesinde yol gsterici olabilecektir. Gnderge ilevi: tm metinlerin salt bilgileri kullanclara eritirmesiyle gereklemektedir. ncelenen ktphane web sitelerinde kullancya tantc veya dorudan bilgiyi iletmekte olan pek ok ierik bulunduu grlmektedir. rnein ktphane dermesinde yer alan elektronik yaynlarn bilgisi verilirken nesnel olarak ierikler aktarlmaktadr. Anlatm ilevi: de metinlerde ve grsel tasarm elerinde ktphane ile kullanc arasnda dorudan iletiim kurmaya yarayan her trl eyi kullanarak gerekletirilmektedir. Ktphane tantm ve ya ierikteki herhangi bir bilginin verilii srasnda o bilginin nitelii ya da ktphane ile ilikisi eitli metinsel veya grafiksel elerle kullancya iletilirler. Burada logolarda veya balklarda kullanlan renkler, dmelerin biimi veya duyurularn hangi grafik zelliiyle dikkat ekilerek sunulduu birer rnektir. Sitedeki ierikte verilen

NAK 09

239

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

NAK 09
240

salt bilgiler bilisel ve nesnel olduklar iin gnderge ilevini, yukarda saylan eler de duygusal ve znel olduklar iin anlatm ilevini gerekletirmektedirler. ar ilevi ile kullanclar web sitesindeki pek ok metinsel direktif veya iaretler araclyla birok ilemi gerekletirmeye yneltilir. Dilin bildiriiminin gereklemesi iin ar ilevinin bir faktr olarak web sitesinde mutlaka yer alyor olduu, sayfalardaki onlarca rnekle aklanabilir. Ksacas katalog tarama iin oluturulmu tarama kutucuklarnn yannda bulunan Git ya da Ara dmeleri veyahut bir baln zerine gelindiinde renk deitirmesi gibi pek ok rnek kullanc ile iletiimde ar ilevinin gerekletiini gsterir. liki ilevi ile web sitelerinde bulunan birok metinsel e ya da bu metinsel elerin sralan, byk/kk harf deiimleri, ayn metin ierisinde yaz puntolarnn ya da renklerinin deimesini rnek gsterebiliriz. rnein bir ana sayfada yer alan ana mennn kapsad balklar, ilgili sayfaya gidildiinde balk rengi deimiyorsa ya da bu baln alt bal ilikili bir tonlamayla renklendirilmise, tm bunlar iliki ilevine rnektir. st-Dil levi de yine web sitelerinde sklkla kullanlmaktadr. Ktphane terimlerine yabanc olan kullanclar iin web sitelerinde ilanlar ya da aklama metinleri aracl ile kullancya neler yapmalar gerektii aklanr. Terminolojideki terimlerin aklamalar veya ikonlarla kullancya aklanmas st-dil ilevine ak rneklerdir. Ktphaneler alana zel pek ok terimi ierisinde barndran ieriklere sahip olduklar iin sklkla st-dil ilevini gerekletirmektedirler. Sanat ilevi dilin gzel duyusal ynn ifade etmektedir. Roman Jakobson bir metnin gzelliini yaratan eylerin dilin kendisinden, gstergelerin somut yan nn vurgulanmasndan kaynaklandn syler (Kran, 1996, s.100). Web siteleri btn metin ve grsel eleriyle dilsel sreleri iinde barndrmaktadr. Dolaysyla iletiim srelerinin nemli elerinden birisi haline gelmitir. Mesajn barndrd sanat esinin, sitede yer alan btn metinlerin kendisine ynelik tasarm eleriyle dolu olduu grlebilmektedir. rnein mennn ieriinin belirlenmesi, web sitesinin ieriini gsteren metnin kendisi ise mende yer alan btn grsel elerin zenli olarak yani tesadfler dnda bilinli olarak metnin kendisine ynelik seimler olduu grlecektir. nk her e, metnine ynelik tamamlayc birer gsterge biriminden olumaktadr. Dolaysyla web sitelerinin estetik (gzel duyusal) olarak tasarmnda seilen btn eler web sitesi aracl ile kullancya iletiim srelerinde istenen etkiyi yaratmak amacn da gtmektedir. Dilin eitli sanatsal ilevleri kullanlarak site tasarmlar gerekletirilmektedir. Dilsel bildiriim srelerinde yer alan bu ilevler site tasarmclar tarafndan gz nnde bulundurulduunda, sitedeki ierik ve grsel elerin sralannn kullanc zerindeki etkileri deerlendirilebilecektir. Tasarmclarn btnsellik ierisinde gstergeler ve onlarn anlamlar zerinde daha fazla durarak tasarmlarn gerekletirmeleri gerekmektedir. Her bir kullanc iin tm grsel elerin onlarn zihninde bir takm uyarmlar gerekletirdii gz nnde bulundurulmaldr. Her tasarm nesnesinin dikkatle seilerek kullanc zerindeki etkileri gz nnde bulundurularak seimler yaplmaldr. Kullanclarn amalar ierie eriim olduu halde onlar o ieriklere ynelten elerin btnyle grsel eler olduu gerei aka ortada durmaktadr. Bu gerekten yola klarak deerlendirme yapldnda,

Ycel TEKN

ierie baarl eriim salanmasnn yolunun da doru ynlendiriciler olduu grlecektir. Sunulan ierik her ne olursa olsun veya ne kadar isabetli ve doru olursa olsun, o ieriin kullancya gsterilebilmesi ya da gzlerden uzak tutulmas yine tasarm organizasyonunun nasl gerekletirildiinden bamsz olarak ele alnamaz. Bu nedenle ilevlerin bilinirlii ile gerekletirilen tasarm sreleri de kurumsal iletiimin tasarmsal dille sunulmas olan web sitelerinde tasarmn ele aln ve ileni biimleri ieriin gsterilebilmesinde vazgeilemez derecede nemlidir. Son olarak web sitesi tasarmlarnda u elerin kullanclar zerindeki etkisi deerlendirilmelidir: Bunlardan en nemlisi tasarm nesnelerinin gerekletirim srelerinde kullanclarn yalarnn, eitimlerinin ve web sitelerini kullanm sklklarnn dikkate alnmas gereidir. letiimde kullanlan dilin btn kltrel alt kodlar ile anlalrln belirleyen ise bilgisayar aracl ile gerekletirilen tasarm dilinin kullanclarn yalar, eitimleri ve kullanm sklklarnn da dikkate alnarak oluturulmasdr. Tasarmn gzel duyusal ve ilevsel olmas yannda kullancnn iinde bulunduu eitim durumu, sosyal ve psikolojik deikenler, ya, evresel etmenler ve ada tasarm elerinin varl da nemli etkenler olarak karmza kmaktadr. Gnmz iletiiminde nemli yer tutan web sitelerinin grsel kodlarnn btn dilsel eleriyle birlikte ak, anlalr bir biimde srdrlebilmesinin yolunun ortak kodlarn kullanmndan getii grlmektedir. Bu ortak kodlarn neler olduu ve hangi grup, sosyal evre ya da bireylerle ve hangi kltrel kodlar balamnda gerekletirildii gz nnde bulundurulmadan alma yaplmas, yaplacak almalarn baarl olma ansn zayflatmaktadr. Kaynaka
Akkoyun, F.(2001). Getalt terapi. Ankara: Nobel. Arkan, A.(2006). Bilgi eriim sistemleri: bilgi eriiminde dil sorunlar. stanbul: Babil Yaynlar Burkart, R.(1985). Kommunikationswissenschaft. Wien-Kln Grundlagen und Problemfelder Foley, J. D., Van Dam, A., Feiner, S. ve Hugles, J. F. (1997). Computer graphics: principles and practices. Reading: Addison-Wesley,. Gke, O.(2002). letiim bilimine giri: insanlararas ilikilerin sosyolojik bir analizi. Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar. Hacettepe niversitesi Ktphane Web Sitesi (2009). 05 Haziran 2009 tarihinde http://www.library. hacettepe.edu.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFED8B00A38B5B389A adresinden eriildi. Kran, Z.(2001). Dilbilime giri: dilbilgisinden dilbilime. Ankara: Sekin. Kran, Z.(1996). Dilbilim akmlar. Ankara: Onur Yaynlar. Kurulgan, M. ve Bayram, F. (2006). niversite ktphanelerinin web siteleirinin biim ve ierik analizi. Trk Ktphanecilii. 20 (2), 141-172. Parlak, H.(2006). Temel grafik-tasarm bilgisi. zmir: Ege niversitesi Yaynlar. Rifat, M.(2005b). XX. Yzylda dilbilim ve gstergebilim kuramlar: 2. temel metinler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

NAK 09

241

niversite Ktphaneleri Web Sitelerinin Gstergebilimsel Adan Grsel- erik zmlemeleri

NAK 09
242

Thorlacius, L. (2002). A Model of visual, aesthetic communication focusing on web sites. Digital Creativity, 13 (2), 85 98. Thorlacius, L.(2009a). Lisbeth Thorlacius Page web sayfasndan 20 ubat 2009 tarihinde http://isis. ku.dk/kurser/blob.aspx?feltid=148596 adresinden eriildi. Thorlacius, L.(2009b). 20 ubat 2009. Lisbeth Thorlacius web sayfasndan 20 ubat 2009 tarihinde http://www.nordicom.gu.se/common/publ_pdf/247_thorlacius.pdf adresinden eirildi. Tonta, Y.(1995). Elektronik ktphaneler ve bilgi eriim. 1. Trkiyede Internet Konferansnda sunulan bildiri, 17-18 Kasm 1995, Ankara. Uak, N. . (2008). Ktphanecilik ve bilgi ynetimi literatrnde kullanc. Bilgi Dnyas, 9(1), 20-40. Vardar, B.(1998). Dilbilimin Kavram ve lkeleri. stanbul: Multilingual.

Yazar Dizini

YAZAR DZN
A
ARIKAN, Aykut 15 AYKOL, Meri M. 96 KARTAL, Elif 148 KLC, zgr 113

NAK 09

B
BEBEK, Zekeriya 73

M
MAZLUM (ERTAN), Filiz 58 MAZLUM, Ufuk 58

AKMAK, Tolga 113 ANAK (AKBAYTRK), Tuba 46 ANKIRI, Sreyya 148 ERMEN, Filiz 3 OLAKLAR, Huriye 39 UKADAR, Sami 37

O
ODABA, Hseyin 51

S
SASAN, Mustafa 73 SERPL, Ahmet 12 SZMETA, Kadriye 192 SZMETA, Seluk 192

D
DNMEZ, Necati 82

T E
TEKN, Ycel

ERCAN, Nilfer 7 EROL, idem 82 ERTRK, smail 215 ESN, Simge 30

U
UKAN, zgr 36

Y G
YACI, Yaln 138 YALIN, Yusuf 203 YALMAN, Yldray 215 YETGN, Serpil 105 YILDIRIM, Kemal 148 YILDIZEL, Ayta 5 YILMAZ, Erol 168 YILMAZ, lk Sevil 188

GENBYR, Halil brahim 203 GLSEEN, Sevin 82, 96, 148 GNEL, Ayla 210 GNE, Gssn 39 GRSES, Elif Aytek 105

EL, Elif 188

Z
ZENCR, Mithat 210

243

Konu Dizini

NAK 09

KONU DZN
A
Akademik ktphaneler, 46 Anlamsal a, 138 Elektronik derleme, 192 ERASMUS, 188

F
Federe Arama Motorlar, 203

B
Belge ynetimi, 113 Bilgi a, 5, 12 Bilgi eriim merkezleri, 46 Bilgi eriim sreleri, 148 Bilgi eriim, 203 Bilgi frtnas, 138 Bilgi gvenlii, 215 Bilgi haritalama teknii, 73 Bilgi haritalar, 73 Bilgi hizmetleri, Trkiye, 58 Bilgi kaynaklar, 46 Bilgi merkezleri, 58 Bilgi mimarisi, 30 Bilgi paylam, 96 Bilgi politikalar, 1, 5, 36 Bilgi tasarm, 30 Bilgi toplumu, 1, 5, 12 Bilgi ynetimi, 7, 15, 30, 36, 82, 96, 148 Bilgi-belge eitimi, 15 Bilimsel aratrma, 105

G
Grsel ierik zmlemeleri, 227 Grsel iitsel kaynaklar, 46

H
Hukuk ktphanecileri, 37 Hukuk ktphanecilii, 37 Hukuk ktphaneleri, 37

I
IBM, 82 InterPARES projes, 113

erik zmlemeleri, 227 novasyon ynetimi, 7, 15, 36 novasyon, 7, 15, 30, 36 srelerinde deiim, 82 srelerinin ynetimi, 82 birliine dayal renme, 46

D
Danma hizmetleri, 210 Derleme, 192

K
Kiisel bilgi gvenlii, 215 Kullanc haklar, 168 Kullanc sorumluluklar, 168 Kurumsal bilgi, 96, 113 Ktphane bilimi, 15 Ktphane hizmetleri, 46 Ktphanelerde Mobil web, 51

E
Eitim, 7 Elektronik belge ynetimi, 113 Elektronik bilgi kaynaklar, 46

244

Konu Dizini

L
LIBGUIDES, 210

U
Ulusal bellek, 192 Uluslararas bilimsel yayn, 105

NAK 09

M
Mobil bilgi eriimi, 51 Mobil bilgi paylam, 51 Mobil ktphane hizmetleri, 51 Mobil ktphaneler, 51 Mteri ilikileri ynetimi, 7

NAK gruplar, 37, 39 niversite ktphaneleri, 227 rn bilgi haritalar, 73 rn kataloglar, 73

P
Personel eitimi, 188 Personel hareketlilii program, 188

V
Veri gizleme, 203 Veri madencilii, 148

S
Salk bilimleri alma grubu, 39 Salk bilimleri, 39 Sanayi-eitim ilikisi, 7 Semantik web, 138 Steganografi, 215 Suna Kra Ktphanesi, 210

W
Web 2.0, 210 Web 3.0, 138 Web siteleri, 127 Web teknolojileri, 138

Y
Yaratc ykm, 30 Yayn performans, 105 Yerel ynetimler, 58

T
Tp enformasyonu, 39 Tp ktphanecileri, 39 Tp ktphanecilii, 39 Toplam kalite ynetimi, 96 Trk hukuk ktphanecileri platformu, 37

245