Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi 12/3 (2010).

159-186

ISAIAH BERLINN POZTF ZGRLK KAVRAMI VE ELETRD POZTF ZGRLK YAKLAIMLAR

zge ELK *

z:
Bu makalenin amac, ki zgrlk Kavram denemesinde, Isaiah Berlinin baz pozitif zgrlk yaklamlara ynelttii eletirisi ile kendi pozitif zgrlk anlayn ayrarak, Berlinin pozitif zgrln bizatihi kendisini alaa etmediini savunmaktr. Bu makalenin birinci blmnde, Berlinin pozitif zgrlk anlaynn, bireyin bir zne ve fail olarak kendisini ve kendi amalarn nasl tasavvur etmise o dorultuda eylemeye ya da yapmaya zgr olmas ve bunu d kstlar zerinde ksmen ya da btnyle egemenlik kurarak gerekletirmesi anlamna geldii savunulmutur. Negatif zgrlk, bireyin belirli bir serbestlik alan ierisindeki imknlarn belirleyen bir kavram olarak ele alnmtr. kinci blmde, Berlinin deer oulculuu grnden hareketle, tek bir ahlaki kendini gerekletirme idealinin siyasal bir doktrin olarak uygulanmasna dayanan pozitif zgrlk yaklamlara ynelttii eletiri analiz edilmitir. Berlinin eletirisinin, bu yaklamlarn bireylerin tahakkm yoluyla rasyonel benliin amalarn gerekletirmeye zorlanmalarn zgrleme olarak tanmlamasndan kaynakland savunulmutur. Sonu olarak, Berlinin eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn, onun pozitif zgrlk anlaynn zn oluturan bireysel znelliin ve failliin gereklemesi dncesiyle keskin bir tezat oluturduu gsterilerek Berlinin pozitif zgrln bizatihi kendisini alaa etmedii ne srlmtr. Anahtar Kelimeler: Isaiah Berlin, pozitif zgrlk, deer oulculuu, egemenlik, kendini gerekletirme

Ar. Gr. Dr., Gazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm, celik@gazi.edu.tr

160 / zge ELK

ISAIAH BERLINS CONCEPT OF POSITIVE FREEDOM AND THE APPROACHES TO POSITIVE FREEDOM THAT BERLIN CRITICIZES Abstract:
This article argues that in Two Concepts of Liberty Isaiah Berlin criticizes some conceptions of positive freedom but he does not deny the meaning and significance of positive freedom itself. In the first part, it is argued that positive freedom, for Berlin, means freedom to do as a subject and doer who determines herself and her aims according to her own desires. Freedom in this sense implies an agent who can realize her aims by being either partially or completely sovereign over external constraints on her actions. Following Charles Taylor and Quentin Skinner, essence of positive freedom is identified as the realization of ends independently of removing the constraints. In the second part, it is argued that Berlin criticizes the positive conceptions of freedom that are based on an ideal of rational self-realization and can transform this ideal into an organic political doctrine. These conceptions, for Berlin, justify oppressing individuals to conform to a single ideal of rational selfrealization as a process of liberation, and the rationalist assumptions underlying them conflict with Berlins view of value pluralism. Consequently, this article reveals a sharp contrast between Berlins definition of positive freedom and the conceptions of positive freedom that he criticizes. Keywords: Isaiah Berlin, positive liberty, value pluralism, sovereignty, selfrealization

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 161

GR Siyasi dnceler tarihinde zgrlk zerine yazlm en etkili deneme olarak deerlendirilebilecek ki zgrlk Kavram i adl eserinde Isaiah Berlin, zgrln tek bir kavrama iaret etmediini ierisinde iki farkl kavram barndrdn savunur (Swift, 2006: 51). Berlin, bu iki zgrlk kavramn negatif ve pozitif zgrlk olarak adlandrr. ii Berlin deer oulculuu (value pluralism) grnden yola karak baz pozitif zgrlk anlaylarn eletirir ve negatif zgrln lt alnd oulculuun daha doru ve insani bir ideal olduunu savunur (Berlin, 2002: 216). iii Berlinin baz pozitif zgrlk anlaylarn eletirmesi ve negatif zgrl savunmas, bizi, onun pozitif zgrle de kar olduunu dnmeye ynlendirebilir. Bu makalenin amac ki zgrlk Kavram denemesinde Berlinin, nce negatif ve pozitif zgrlk kavramlarn tanmladn, daha sonra pozitif zgrlk fikrinin geirdii kavramsal ve tarihsel deiim sonucunda ortaya kan baz pozitif zgrlk yaklamlarn eletirdiini gstermektir. Bir baka deyile, bu makalede, Berlinin baz pozitif zgrlk yaklamlar eletirdii, ancak bu eletirinin pozitif zgrlk kavramnn bizatihi kendisini alaa etmedii savunulacaktr. Bu makalenin birinci blmnde, Berlinin negatif ve pozitif zgrlk kavramlar karlatrlarak analiz edilmitir. Pozitif zgrln, negatif zgrlkten farkl olarak, ne anlama geldii tartlmtr. Bu tartmada, zellikle Charles Taylorn ve Quentin Skinnern, Berlinin negatif ve pozitif zgrlk kavramlar zerine yorumlar kaynak olarak kullanlmtr. Pozitif zgrln, bireyin bir zne ve bir fail olarak kendisini ve kendi amalarn nasl tasavvur etmise o dorultuda eylemeye ya da yapmaya zgr olmas ve bunu d kstlar zerinde ksmen ya da btnyle egemenlik kurarak gerekletirmesi anlamna geldii savunulmutur. Negatif zgrln ise bireyin belirli bir serbestlik alan ierisindeki imkanlarn belirledii belirtilmitir. kinci blmde, Berlinin siyasal kendini gerekletirme teorileri olarak adlandrd pozitif zgrlk yaklamlara ynelttii eletirisi incelenmitir. Rasyonel benliin amalarnn gerekletirilmesi yoluyla pozitif anlamda zgr olma fikrinin, bireylerin farkl amalarnn toplum yaamnda uyumlamasn salayacak tek bir ilke ve ideal bir toplum modeli bulunabilecei inanc dorultusunda kollektif bir zgrleme doktrini haline getirilmesinin, Berlinin kar kt pozitif

162 / zge ELK

zgrlk yaklamlarn temel zellii olduu aklanmtr. Berlinin, bu yaklamlar, bireylerin tahakkm yoluyla rasyonel benliin amalarn gerekletirecek biimde olmaya ya da eylemeye zorlanmalarn zgrleme olarak tanmladklar iin eletirdii savunulmutur. Bylece, bu pozitif zgrlk yaklamlarn, Berlinin pozitif zgrlk anlaynn ana eksenini oluturan bireysel znelliin ve failliin gereklemesi fikriyle tezat olutururduu savunulmutur. I) NEGATF ZGRLKTEN FARKLI OLARAK BERLINN POZTF ZGRLK KAVRAMI Berline gre, negatif zgrlk bireye dier kiiler tarafndan mdahele edilmeksizin ve kstlanmakszn olabilmesi ya da eyleyebilmesi iin braklan ya da braklmas gereken alandr (Berlin, 2002: 169). Bu anlamda zgrlk, bireyin isteklerini gerekletirme araynn d mdaheleden ve kstlamadan zgr olmas durumunu (freedom from) ifade eder. (Bellamy, 2005: 23; Berlin, 2002: 169, 174; Parent, 1974: 149) Negatif zgrln bireyin istedii eyleri yapmasna mdahele edilmemesi biiminde tanmlanmas, bireyin isteklerini azaltarak da zgrln artrabileceini fikrini bereberinde getirdii iin Berlin daha sonra negatif zgrlk kavramn bireyin yalnzca mevcut deil ayn zamanda potansiyel isteklerine ve seimlerine ynelik engellerin de olmamas anlamnda yeniden tanmlamtr (Bellamy, 2005: 23; Berlin, 1990: 30-32; Parent, 1974: 152). iv Ayrca Berlin, negatif zgrlk ve yeterlik arasnda kategorik bir ayrm yapar ve herhangi bir amacn yetersizlik nedeniyle gerekletirilememesini negatif zgrln olmad bir durum olarak tanmlamaz (Berlin, 2002:169; Skinner, 2002: 244-245). Negatif zgrln kstlanmasndan bahsedebilmek iin, bireyin bakalarndan kaynaklanan engellemeler nedeniyle eer bu engellemeler olmasayd kendisinin yapabilmeye muktedir olduu bir eylemi gerekletirememesi durumunun sz konusu olmas gerekir. rnein, kr bir kiinin grmesi odadaki klarn kapatlmasyla engellenmi olamaz. v Berline gre, Hobbes ve Bentham gibi klasik ngiliz siyaset felsefecilerinin zgrlk kelimesini kullandklarnda anlatmak istedikleri aslnda negatif zgrlktr. Bu dnrler, insan amalarnn ve etkinliklerinin kendiliinden birbirleriyle uyumlamayacan, snrsz zgrln kaos yaratacan dndklerinden; zgrl, hem adalet, mutluluk, gvenlik ya da eitli derecelerde eitlik adna hem de bizatihi

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 163

zgrln kendisi adna kstlamaya hazrlkldrlar (Berlin, 2002: 170171). Locke, Mill, Constant ve Tocqueville gibi liberter dnrler de belirli bir asgari bireysel zgrlk alannn kesinlikle ihlal edilmemesi gerektiini varsaymlardr. Bu dnrler, ihlal edilmemesi gereken asgari zgrlk alannn kapsam konusunda birbirlerinden farkllk gsterseler de sonu itibariyle bireysel zgrlk alannn ihlal edilmesinin, bireyin doal melekelerini gelitirmesini engelleyeceini; bireyin kendisini, -iyi, doru veya kutsal tuttuu- amalarn gerekletiremeyecei ok kstl bir durumda bulmasna sebep olacan savunmulardr (Berlin, 2002: 171). Bunun yannda, Berline gre, klasik anlamyla negatif zgrlk ile demokrasi arasnda mantksal bir balant yoktur. Berlin, btnsel bir bak asndan deerlendirildiinde demokrasinin kamusal zgrlklerin muhafaza edilmesinin salanmas konusunda dier ynetim biimlerine kyasla daha iyi olabilceini ve liberterlerin de bunu savunduunu kabul etmekle beraber, negatif zgrln mutlaka demokratik bir rejim gerektirmedigini savunur.vi Berlin, pozitif zgrln kendi kendisinin efendisi olmak anlamna geldiini syler. Kendi kendisinin efendisi olmay, kiinin yaamnn ve kararlarnn, kendinden kaynaklanmas, her ne eit olursa olsun d kuvvetlere bal olmamas olarak aklar. Bu ekilde kendi kendisinin efendisi olan birey, bir bakasnn isteminin deil kendi isteminin aracdr (Berlin, 2002: 178). Bu balamda, pozitif zgrlk, bireyin bir baka ekilde deil de bu ekilde olmasn ya da hareket etmesini belirleyebilen kontroln kaynann ne ya da kim olduuyla ilgilidir (Berlin, 2002: 169). Szlerinin devamnda Berlin, kendi kendisinin efendisi olmay, bireyin onu dardan etkileyen nedenlerin bir nesnesi deil de bir zne, bir fail olmak arzusuyla ilikilendirir. Bir zne ve bir fail olmak, kendisi adna karar verilmi olmak deil kendi kararlarn vermek, kendi kendisine yn vermek, kendi amalarn ve planlarn tasarlamak ve gerekletirmektir (Berlin, 2002: 178). Faal bir zne olabilmesi iin bireyin, d kstlar tarafndan ynlendirilmemi olmas koulu, pozitif zgrlk tanm ierisine negatif bir koul yerletirir ve bylece Berlin pozitif zgrl ilk etapta negatif biimde aklar. Bu nedenle Skinnera gre, Berlinin kendi kendisinin efendisi olmay ilk etapta d kuvvetlerin nesnesi olmamak eklinde aklamas, pozitif zgrl negatif zgrlkten ayr bir kavram olarak tekil etmeye yetmez (Skinner, 2002: 239). Ancak, Berline gre,

164 / zge ELK

zgrln z, hem negatif hem de pozitif anlamlarnda, bir kst (eyi ya da kiiyi) te tutmaktr (Berlin, 2002: 204; Reed, 1980: 368). Bu durum, negatif zgrlk sz konusu olduunda, bir kstn bireyin serbestlik alann ihlal etmekten geri tutulmasyken, pozitif zgrlk sz konusu olduunda, bir kstn bireyin eylemlerini belirleyen kontroln kayna olmaktan ya da birey zerinde onun eylemlerini belirleyen bir otorite kurmaktan geri tutulmasdr (Berlin, 2002: 204). Berlinin zgrln zn, bir kst(lar) te tutmak olarak tanmlamas, pozitif ve negatif zgrlk arasndaki esas farkn ne olduu sorusunu gndeme getirir. Negatif zgrl, pozitif zgrlkten farkl deerlendirmenin bir yolu, onu, bireyin asgari bir serbestlik alannda gerekletirebilecei eylemler kmesinin sadece snrlarn belirleyen bir kavram olarak ele almaktr. Negatif zgrlk, bireye kstlarn etki etmedii bir alann tanmn yaparak bireyin bu serbestlik alan ierisindeki imkanlarn belirler; ancak (i) bireyin bu imkanlar kullanp kullanmayacana vii, (ii) kullanmas halinde hangilerini kullanacana ve hangi eylemleri gerekletireceine, (iii) bireyin gerekletirme yetisine sahip olduu eylemlerin kimden ya da neden kaynaklandna dair koullar iermez. Negatif zgrlk tam da bu niteliinden dolay, Taylor tarafndan bir frsat kavram (opportunity-concept) olarak adlandrlmtr. Taylora gre, negatif zgrlk teorilerinde, zgr olmak, ne yapabileceimizle, yapabilmemiz iin bize neyin ak olduuyla, ilgili bir meseledir ve negatif zgrlk, sadece bize ak olan seeneklerin, bu seeneklerimizi kullanmak iin bir ey yapalm ya da yapmayalm, ne olduundan ibarettir. Bu biimiyle negatif anlamda zgrlk, basite bir frsat kavramna dayanr (Taylor, 1979: 177). Bu ekilde deerlendirildiinde, negatif zgrlk, bireyin imkanlar kmesini belirler ancak bireyin bir zne ve bir fail olarak nasl hareket edeceiyle ilgili artlar iermez. Pozitif zgrl, negatif zgrlkten ayrmann bir dier yolu ise Berlinin zne ve fail olmaya verdii anlama eilmektir. Bir baka deyile, Berlinin pozitif zgrlk tanmnn asl pozitif esini bir zne ve bir fail olmann oluturduunu savunabiliriz. Bu en temel anlamyla pozitif zgrlk, Berline gre, yapmaya zgr olmay (freedom to do) da ifade eder. viii Berlin, pozitif anlamda zgr olmay, sadece kendi amalarn ve planlarn tasarlamak ve onlar kendi (yalnzca kendi) istemine tabi tutmak deil, dahas onlar gerekletirmek olarak tanmlar. Berlin, ayrca, bir zne ve bir fail olmann, rasyonel bir birey olmann anlamnn bir parasn

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 165

oluturduunu syler. Rasyonel olmak, bireyin dnen, isteyen ve faal bir varlk olarak kendi kendisinin bilincinde olmas, kendi seimlerinin sorumluluunu tayabilmesi ve bu seimleri kendisine ait fikirlerine ve amalarna gre aklayabilmesidir (Berlin, 2002: 178). Bylece Berlin, bireysel znelliin ve failliin gerekletirilmesini, kendilik bilincine (selfconsciousness) sahip olmann bir paras olarak grr. Berlinin pozitif anlamda zgr olmay, kendi amalarn ve planlarn tasarlamak ve gerekletirmek olarak bir anlamda iki aamal tanmlad gz nnde bulundurulduunda da bu tanmn ilk ksm, bireyin neyi gerekletirmek istediine karar vermesini yani kendi kendisinin bilincinde olmasn kapsar. Berlinin zne ve fail olmay, kendilik bilinciyle ksmen ilikilendirmesi, pozitif zgrl, bireysel otonomi kavramna olduka yaknlatrr. Bireysel otonominin tanmlanmasnda, d kstlardan farkl olarak, i kstlarn rol ncelikli ve merkezidir.ix Bu balamda, bireysel otonomi, arlkl olarak psikoloji ya da bireysel ahlak ile ilgili bir kavram olarak da deerlendirilebilir (Carter, 2007). Berlinin bir zne ve bir fail olmay kendilik bilinci ile ksmen ilikilendirmesi, onun pozitif zgrlk kavramnn bireysel otonomi kavram erevesinde anlamlandrlmas ynnde bir eilime neden olmutur. rnein Ian Cartera gre, negatif ve pozitif zgrlk kavramlar arasndaki fark bireye isel olan ve dsal olan faktrler balamnda dnmek, bu kavramlarn literatrde hangi anlamda ayr tutulduunu anlamamza yardmc olacaktr. Cartera gre, pozitif zgrlk zerine almalar ounlukla otonomi zerine olanlarla rtr (Carter, 2007).x Taylorn, Berlinin pozitif zgrlk tanmn, bir uygulama kavram (exercise-concept) olarak yorumlamas, pozitif zgrln arlkla isel kstlar ve bir eit otonomi anlay zerinden tasavvur edilmesinin nemli bir rneinidir. Bir uygulama kavram olarak pozitif zgrlk, bireyin kendi hayat zerinde kontrol uygulamasyla ilgilidir. Bir baka deyile, birey, kendisini ve kendi hayatnn biimini etkince belirleyebildii veya bunlara yn verebildii lde pozitif anlamda zgr olabilir (Taylor, 1979: 177). Taylora gre, bireyin bunu baarmas nndeki engeller dsal olabilecekleri gibi isel de olabilirler (Taylor, 1979: 179). Bu balamda Taylor, bireyin kendi kendini ynlendirmeyi baarmasn, bireyin bunu baarmasn engelleyebilecek kstlarn ortadan kaldrlmasndan, yani negatif zgrln ifade ettii kstlardan zgr olma durumundan daha te bir durumun gereklemesi olarak grr. xi Bu adan Taylor, yukarda da

166 / zge ELK

belirtildii gibi pozitif zgrl zne ve fail olmann anlam ekseninde negatif zgrlkten ayrr. Ancak Taylor, zne ve fail olmaya, zellikle isel kstlar ve bir eit bireysel otonomi anlay zerinden anlam verir. Taylora gre, bir uygulama kavram olarak pozitif zgrlk, motivasyonlarmz arasnda ayrm yapmamz gerektirir. Eer baz kapasitelerimizi gerekletirmemiz zgr olmamz demekse, bu kasiteler bir ekilde ifa edilmediinde ya da ifa edilmeleri engellendiinde ya zgr deilizdir ya da daha az zgrzdr. Bylece pozitif zgrlk, bir derece kendilikfarkndal (self-awareness), kendilik-anlay (self-understanding), ahlaki ayrmclk (moral discrimination) ve z-denetim (self-control) gerektirir. Aksi halde, kapasitelerin ifa edilmesi, kendine yn verme (self-direction) anlamnda zgrl ifade edemez ve isel koullar gereklemedii iin zgr olmay baaramayabiliriz. rnein, kendini kandrm ya da ulamaya alt amalar arasnda gerei gibi ayrm yapmakta btnyle baarsz olmu ya da z-denetimini yitirmi bir kii, istedii eyleri zgr olabilmeksizin yapyor olabilir. Hatta bu kii, istedii eyi yaparken zgr olamama durumunu daha da derinletiriyor olabilir (Taylor, 1979: 179). Taylorn pozitif zgrl bu ekilde kavramsallatrmas, hem normatif bir yaklamdr hem de bir eit bireysel otonomi anlayna dayanr. nk, Taylor, zgr olabilmek iin ifa edilmesi gereken kapasiteri, herhangi bir istein gerekletirilmesinden ayrrr. Bu ayrm temellendiren dnce, belirli motivasyonlarn ahlaksal adan dierlerinden daha nemli olduu inancndan kaynaklanr. Bylece, Taylor, pozitif zgrl bir uygulama kavram olarak nitelerken zgr olabilmek iin sadece baz kapasitelerin ifa edilmesinin yeterli olmadn, ifa edilen kapasitelerin bir anlamda doru kapasiteler olmas gerektiini savunur. Bir baka deyile, pozitif zgrlk, nmzdeki kaplardan herhangi birinden gemek deil, doru kapdan, doru nedenlerle gemektir. Ancak Berlin, pozitif zgrl tanmlarken, bireyin, kendi i dnyasnda isteklerini nasl belirleyeceini ve temellendireceini analiz etmez. Berlin, bu sre ile ilgili olmakla beraber ondan ksmen ayr tutulabilecek bir olgunun, yani bireyin istekleriyle yneldii kendi amalarn ve kararlarn gerekletirebilmesi anlamnda eylemeye zgr olmas zerinde durmaktadr. Burada hemen belirtmek gerekir ki bireyin kendi i aleminde isteklerini ya da amalarn nasl belirledii ile bunlar bir fail olarak gerekletirmesi, birbirlerinden btnyle ayr tutulamazlar.

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 167

Bireyin amalarn gerekletirebilmesi iin nce kendi amalarn belirlemesi gerekir. Ancak, bu iki sre, ayn konunun bir anlamda siyasal ve etik ynlerini olutururlar. Siyasal adan ncelikli olan, bireyin, iinde yaad siyasal topluluun bir yesi olarak bakalaryla ilikileridir. xii Bireyin kendi kendisiyle ilikisi, daha ziyade etik asndan nemli bir konudur. Berlinin pozitif zgrl tanmlarken bireyin kendi amalarn gerekletirmesi olgusuna eilmesinin nedeni, onun, pozitif zgrl siyasal adan ele almak istemesidir. Berlin denemesinin en banda, negatif ve pozitif zgrl tanmlamadan nce, siyasal adan merkezi soru itaat ve zorlama zerinedir der. Berline gre, zorlamann msaade edilebilir snrlarnn ne olduu konusunda birbirlerine zt fikirler ne srlmektedir ve bir kiiyi zorlamak demek onu zgrlkten yoksun brakmak demektir (Berlin, 2002: 168). Berline gre, zgrln siyasal anlamlar yani negatif ve pozitif anlamlar, itaat ve zorlama konusunun genel erevesinde yer alan kontrol ve mdahele meseleleriyle ilgilidir (Berlin, 2002: 169; Reed, 1980: 366). Berlin, zgrl siyasal adan ele ald iin, pozitif zgrl snrlayan kstlar olarak zellikle d kstlarn zerinde durur. Eer ben kendi kendimin efendisiysem ben hayatmn ve kararlarmn her ne eit olursa olsun d kuvvetlere deil kendime bal olmasn dilerim. Ben bir zne olmay dilerim, bir nesne olmay deil; kendime ait gerekeler, bilinli amalar tarafndan harekete geirilmeyi, beni, adeta dardan etkileyen sebepler tarafndan deil (Berlin, 2002: 178). xiii Berlinin szn ettii d kstlar, bireyin ya amalarn kendi kendine belirlemesine ya da belirledii amalar gerekletirmesine engel oluturabilir. Siyasal boyutuyla pozitif zgrlk, bireyin bir zne ve bir fail olarak amalarn kendi kendine belirlemesine ve gerekletirmesine etki edebilecek d kstlarla ilgilidir. Siyasal adan pozitif zgrlk, bireyin amalarn kendi kendine belirlerken getii i sreler ve bunlara etki edebilecek i kstlarla ilgili deildir. Bu balamda, siyasal adan deerlendirildiinde, pozitif zgrlkle ilgili asl konu, bireyin kendi amalarn nasl tasarlad deil, kendisine ait amalarn gerekletirebilmesidir. Skinner da Berlinin pozitif zgrlk kavramn kendini gerekletirme anlamna gelecek biimde yorumlarken, pozitif zgrl bir yandan bireysel znellik ve faillik olgusu temelinde ele alr, dier yandan bireysel otonomiden ayr deerlendirir. Skinnera gre, Berlin, pozitif zgrl, ilk etapta d

168 / zge ELK

kuvvetlerin nesnesi olmamak ya da kendi kendinin efendisi olmak (being ones own master) olarak aklayarak, onu, negatif zgrlkten ayr tanmlamakta baarl olamamtr. Skinnera gre, pozitif zgrlk, bireysel otonomiye sahip olmak anlamna gelen kendi kendine hakim olmak (mastering your self) anlamnda da negatif zgrlkten farkl bir kavram oluturamaz. nk, otonomi sz konusu olduunda, bireyin zgrce eyleme kapasitesinin nndeki engeller dsal olmaktan ziyade isel olabilir ve isel de olsa baz kstlarn ortadan kaldrlmasndan bahsettiimiz srece sonuta halen negatif zgrlk fikrinden sz etmekte oluruz. Skinner, Taylordan farkl olarak, bireysel otonomi, i kstlar ve bireyin motivasyonlar arasnda ahlaki ayrmlar yapabilmesi gibi konular pozitif zgrlk okumasnn dnda brakr. Skinnera gre, Berlinin pozitif zgrlk kavram, ancak kendini gerekletirme anlamna gelecek biimde okunduunda negatif zgrlkten farkl ve ayr bir kavram oluturabilir (Skinner, 2002: 239). Skinnera gre, isel ya da dsal kstlarn ortadan kaldrlmas durumu, kendi bana, pozitif zgrl negatif zgrlkten ayrmaya yetmez. Kstlardan azade olmann tesinde, bireyin bir eyi ya da biri olmay baarmas durumu, pozitif zgrl ayr bir kavram olarak ekillendirir. Bylece, Skinner ve Taylor, negatif zgrlkten farkl olarak, pozitif zgrl kstlanmama durumundan bamsz ve bu durumdan daha te bir olgu olarak kavramsallatrrlar (Christman, 2005: 85). Skinnera gre, kendini gerekletirme anlamnda pozitif zgrlk, belirli bir eit eylem ekline ya da belirli bir kii olabilmeyi baarmaya iaret eder (Skinner, 2002: 242). Taylora gre, bireyin eylemlerini kstlayan faktrler ister isel ister dsal olsun, kendi bana kstlarn ortadan kaldrlmas durumu, bir uygulama kavram olarak pozitif zgrl negatif zgrlkten ayrmaya yetmez (Christman, 2005: 84). Skinnern ve Taylorn pozitif zgrlk okumalarnn ortak noktas, her ikisinin de pozitif anlamda zgr olmay bir eyi ya da bir kii olmay gerekletirme ya da baarma ekseninde deerlendirmeleridir. Bir baka deyile, negatif zgrlkten farkl olarak, pozitif zgrln znn bireyin bir zne ve fail olarak kendi amalarn gerekletirmesi olduunu savunabiliriz. Berlinin dncesinde pozitif anlamda zgr olarak nitelendirilebilecek zne (ya da fail), d kstlara (kiilere, nesnelere ya da kuvvetlere) ksmen ya da btnyle egemen olan ya da olmas gereken znedir. nk bir bireyin, Berlinin tanmlad pozitif anlamda zgr olabilmesi iin

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 169

amalarn d kstlara ramen ve gerekirse onlar zerinde egemenlik salayarak gerekletirmesi gerekir. Bu gereklilii, Berlinin pozitif zgrlk tanm ierisine yerletirdii negatif koul ortadan kaldrmaz. Bunun birinci nedeni, deer oulculuu grn savunan Berline gre, insanlarn birbirleriyle uyumlamayan ok ve farkl amalar ve isteklerinin olmasdr (Berlin, 2002: 214). Berlin, insanlarn farkl deerleri ve amalarnn ahenkli ve uyumlu bir btn ierisinde birbirleriyle kaynaabileceklerini dnmez (Gray, 1980: 524). Bireyin bakalarnn istemlerinin nesnesi olmamas ya da bireye bakalarnn hkmetmemesi, bireyin amalarnn, onu kendi istemlerine tabii tutmam olsalar dahi, bakalarnn istekleri ve planlar ile atmayacann garantisini oluturmaz. Bunun yannda, Berline gre, bireylerin zgrl inat, ters hatta bilinli olarak irrasyonel eylemlere dair imkanlar da kapsayacak biimde tasavvur edilmelidir (Gray, 1980: 519).xiv kinci blmde savunulaca gibi, insanlarn farkl deerlerinin ve amalarnn tek bir sistem ierisinde uyumlatrlabileceini varsaymak, Berline gre, eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn yapt en ciddi yanltr. Ancak Berlin, byle bir varsaymdan hareket etmedii iin onun pozitif zgrlk tanmnn merkezini oluturan bir zne ve fail olarak kendi amalarn gerekletirmek, ancak egemen olabilen bir znenin varl zerinden anlamlandrlabilir. kicisi, Berline gre, bir kstn, birey zerinde bask oluturmas iin mutlaka kastl bir mdaheleden kaynaklanmas gerekmez. Hem kastl hem kastsz insan eylemleri, bireyin zgr olmasna mani oluturabilir. Bir baka deyile, bakalarnn eylemleri, hem dorudan hem de dolayl yoldan birey zerinde bask oluturabilir (Berlin, 2002: 170; Gray, 1980: 522; Skinner 2002: 243-244). Bu balamda, bireyin znelliine ve failliine etki edebilecek d kstlar, ok geni bir erevede deerlendirilebilir. Bir bakma, bakalarnn hemen hemen her trl eylemi, bireysel ya da kollektif balamlarda dolayl olarak bireyin kendi amalarn ve planlarn gerekletirmesine mdahele oluturabilir (Gray, 1980: 522). Bu durumda, bireyin bir zne ve bir fail olmasnn, onun d kstlara bir ekilde egemen olmasn gerektirmemesi iin bireyin bakalarnn varlndan izole ve tek bana yaamas gerekir. Bu ekilde deerlendirildiinde, pozitif zgrlk, bireyin, bir zne olarak tasarlad amalar bir fail olarak eylemleriyle gerekletirmesi ve bunu yaparken de d kstlar zerinde ksmen ya da btnyle egemen olmas demektir.

170 / zge ELK

Berlinin pozitif zgrlk kavramn bireyin bir zne ve bir fail olarak kendi amalarn gerekletirmesi olarak deerlendirirken, bireyin gereletirecei amalarnn ne olaca ve bu amalar kendi i aleminde nasl belirledii gibi konular ok zorlamamak, bir bakma Berlinin kendi fikirlerine daha yakn bir okuma olacaktr. Birincisi, Berlin, zellikle d kstlarn rol zerinde durarak ve pozitif zgrl siyasal bir kavram olarak ele alarak, bireyin, kendisini ve kendi amalarn nasl tasavvur etmise o dorultuda hareket etmesini ya da olmasn, onun, pozitif anlamda zgr olmas olarak grr. Berline gre, bireyin bu anlamda bir zne ve bir fail olmas bir nesne, bir hayvan ya da bir kle olmasndan farkl olarak bir insan olmas; hikimse olmasndan farkl olarak bir kimse olmasdr (Berlin 2002: 178). Berlin, bu anlamda bir birey olmann, belirli ve sabit bir tz olan bir insan idealini gerekletirmek olduunu sylemez. Aksine, bir sonraki blmde tartlaca gibi, Berlin, bunun savunulmasna mahal verdikleri iin baz pozitif zgrlk anlaylarn eletirir. kincisi, Berlin, kendi kendisinin efendisi olmann, siyasal ve ahlaki anlamlar arasnda ayrm yapar. Bakasnn ya da bakalarnn hakimiyeti altnda olmamak ile dizginlenmemi tutkularn, irrasyonel drtlerin ya da denetlenmemi arzularn klesi olmay birbirlerinden ayrr (Berlin, 2002: 179; Reed, 1980: 367). Yani, Berline gre pozitif zgrln siyasal anlam, kendi iimizde akln ya da ahlakn egemenliinde bir denetim kurmaktan farkl olarak, bakalarnn hakimiyetinde olmamaktr (Reed, 1980: 367). Berlin, kendi pozitif zgrlk tanmnda, kendi kendinin efendisi olmay bakasna(-larna) tabii olmamak anlamyla yani siyasal anlamyla ele alr. Sonu olarak, Berlinin tanmlad biimiyle pozitif zgrlk, bireyin bir zne ve bir fail olarak kendisini ve kendi amalarn nasl tasavvur etmise o dorultuda eylemeye ya da yapmaya zgr olmas ve bunu d kstlar zerinde ksmen ya da btnyle egemenlik kurarak gerekletirmesi demektir. II) BERLINN ELETRD POZTF ZGRLK YAKLAIMLAR Berlin, baz pozitif zgrlk yaklamlar, bireylerin farkl ve ou zaman birbirleriyle badamayan isteklerinin ve amalarnn kollektif (organik) zgrleme doktrinleri dorultusunda tahakkm altna alnabilecei siyasi ynetim biimlerine imkan verebildikleri iin eletirir. Berlin zellikle

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 171

faizm ve bolevizm ile belirli pozitif zgrlk yaklamlar arasnda bir ba olduunu dnr. xv Bir baka deyile Berlin, pozitif zgrln, bireysel znellik ve failliin gereklemesi fikrinden teye geirilip kollektif tahakkm aracna dntrlmesine ve bunun zgrlk adna merulatrlmasna kar kar (Berlin, 2002: 179-180; Reed, 1980: 368). Berlin, bu pozitif zgrlk yaklamlar siyasal kendini gerekletirme teorileri (political theories of self-realization) olarak adlandrr. Bu teoriler, aslnda olmalar gereken bireyler olamadklar ve aslnda istemeleri ya da yapmalar gerekenleri bilemedikleri iin, baz bireylerin kollektif (organik) bir iyi kavramsallatrmas adna tahakkm yoluyla kendi istekleri ve amalar dnda eylemeye ve olmaya zorlanmalarn, bir zgrleme sreci olarak tanmlar. Berlin, bu biimde tahakkm yoluyla zgrlemenin zgrlk erevesinde deerlendirilemesine kar kar. (Berlin, 2002: 180; Gray, 1980: 525; Reed 1980: 368). Bylece Berlin, nce pozitif zgrl bireyin bir zne ve fail olmay gerekletirmesi olarak tanmlar, sonra zgrln bir kollektif tahakkm aracna dntrlmesine imkan verdiklerini dnd pozitif zgrlk yaklamlar eletirir.xvi Berline gre, pozitif zgrln zn oluturan kendi kendisinin efendisi olmak metaforu, dnce tarihinde bamsz bir moment kazanarak, benliin kendi ierisinde hkmeden ve hkmedilen olarak iki paraya ayrlmas zerinden anlamlandrlr olmutur. Bu ayrm, bir adm ilerisinde kolaylkla bir yanda akl ile zdeletirilmi, gerek, ideal ya da otonom benlik ve dier yanda arzularn, isteklerin ya da ihtiyalarn ierisine gml olan ampirik benlik arasndaki ayrma dnmtr. Bu ekli ile, kendi kendisinin efendisi olmak, bireyin kendisi haricindeki bireylerin klesi olmamas anlamndan farkllaarak bireyin doann ya da kendisinin dizginlenmemi tutkularnn klesi olmamas anlamna ynelir. Berline gre, kendi kendisinin efendisi olmann kazand bu farkl anlamlar, kle olmak kavramnn siyasal ya da hukuki trleri ile dier ahlaki ve tinsel trleri arasndaki farkllklara karlk gelir (Berlin, 2002: 179). Berlinin dncesine gre, onun eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn temelinde rasyonel (gerek) ve ampirik benlik arasnda yaplan bu ayrm ve onun btnleik bir toplum doktrinine dntrlmesi vardr (Gray, 1980: 518-519). Bu dnmn gereklemesi Berline gre, tarihsel, doktrinsel ve uygulama ile ilgili bir meseledir (Berlin, 2002: 181; Gray, 1980: 518, 525). xvii

172 / zge ELK

Berlin, siyasal kendini gerekletirme teorileri olarak adlandrd dnce biimlerini, pozitif zgrlk kavramnn ald iki ana biim zerinden inceler: kendini inkar (self-abnegation) ve kendini gerekletirme (Berlin, 2002: 181). Berlin, kendini inkar biimini ilecilik ve stoaclk felsefeleriyle rnekler. Bu felsefeler, bireyin gerek (doru) benlii tarafndan idare edilmesi isteinin, kendini inkar yoluyla gerekletirilmesi biimini temsil ederler (Berlin, 2002: 181). steklerini gerekletirmesi d dnyadadan kaynaklanan etkiler tarafndan engellenen birey, gerekletiremeyeceini bildii isteklerinden kendisini zgrletirerek yenilgiden kaar. Berlin, kendini inkar ederek zgr olamay amalayan bireyin kendi kendisinin iine ekildiini ve bylece dnyadan katn syler (Berlin, 2002: 181-182). Bu sebeple Berlin, kendini inkar yoluyla zgrlemenin siyasal bakmdan negatif zgrlk ya da liberal uygulamalarla badaamayacak sonular dourmadn dnr. Aksine, kendini inkar metodu siyasal bir nitelik dahi iermez, nk iinde yaadmz dnyadan kaarak kendi i alemimize snmay ve orada mutlulua ve zgrle ulamay simgeler (Berlin, 2002: 183). Berline gre, isteklerin yok edilmesi yoluyla zgrlemek fikri ile Kantn savunduu isteklere kar direnme ve onlar kontrol altna alma yoluyla zgrlemek arasnda ok da byk bir mesafe yoktur. Birey, bu sefer de, kendisini akl tarafndan ynetilen hkmeden benlii ile zdeletirerek kendisini zgr klar. Bir baka deyile, otonom olan, kendi kendisine hkmederek kurallar ve kanunlar getiren birey, bunu baarabildii lde zgrdr (Berlin, 2002: 183). Berline gre, bu fikir temel olarak etik bir reti olmasna ramen dourduu siyasal sonular gz ard edilemez (Berlin, 2002: 185). Berlin, otonom olmakla zdeletirilen bireysel zgrln, bir sonraki admda, Rousseau, Marx, ve hatta Kantn siyasal felsefelerinde otorite ile zdeletirilebilir hale geldiini savunur. Artk, zgrlk, gerek doamzn belirledii rasyonel amalar gerekletirebilmemiz iin aa benliimizden zgrlememizin, bir dier deyile onun zerinde bir yere ykselmemizin, kollektif bir ideale ve bu idealin merulatrd siyasi otoriteye dnm halidir (Berlin, 2002: 194, 191-200; Gray, 1980: 518). Aklclk ilkesi dorultusunda ekillenen pozitif zgrlk anlayn Berlinin anlatm ile zetleyecek olursak: (i) btn insanlarn tek bir gerek amac vardr ve bu da kendi kendini rasyonel olarak ynlendirmektir, (ii)

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 173

btn rasyonel varlklarn amalarnn tek bir evrensel modele uymas bir gerekliliktir ve baz insanlar bunun bilincine varmakta dierlerinden daha yetkinlerdir, (iii) toplumsal yaam ierisinde bireyler arasnda ortaya kacak btn atmalar aklc olann irrasyonel olan ya da yeterince aklc olmayan ile arpmas sonucudur ve prensipte bu atmalardan kanlabilinir nk btnyle aklc olan bireyler arasnda atma mmkn deildir, (iv) btn insanlar aklc yapldnda kendi doalarnn rasyonel kanunlarna uyacaklardr ki bu kurallar hepsi iin ayn kurallardr ve bylece hem kanuna uyacak hem de btnyle zgr olacaklardr (Berlin, 2002: 200). Bylece Berlin, aklclk dncesi zerine kurulu kollektif kendini gerekletirme teorilerinin, ampirik benliimizin varsaylan gerek doamzn gerektirdii aklc amalar ile uyumlatrlmasn zorunlu kldn, sonu olarak da ampirik benliimizin rasyonel benliimizin amalar dorultusunda zorla bask altna alnmasnn, kesin ve ak bir tahakkm deil de, zgrleme olarak tasavvur edilmesine neden olduunun altn izer. Berlinin pozitif zgrlk yaklamlara ynelttii eletirisinin asl hedefi, akl yoluyla pozitif zgrleme doktrinin, insanlarn farkl amalarnn uyumlatrlmasn salayacak tek bir ilke ve ideal bir toplum modeli bulunabilecei inanc dorultusunda kollektif zgrleme doktirini haline getirilmesidir.xviii John Graye gre, Berlinin eletirisi zgrlk ile rasyonelliin gerekleri arasndaki balanty koparmaya ynelik deil, metafizik rasyonelizmin ortaya kard siyasal sonulara yneliktir (Gray, 1980: 519). Bir baka deyile, metafizik rasyonelizm temelinde ortaya kan nesnel akln gerekleri dorultusunda siyasi ynetim tesis edilmesi fikrine ve bunun sonucunda bireylerin rasyonel z-hakimiyetinin otoriter uygulamalarla tekil edilmesine ynelik bir eletiridir (Gray, 1980: 518). xix Macphersona gre ise, yukardaki drt rasyonalist varsaymdan sadece ilki (kendine rasyonel biimde yn verme) pozitif zgrln esas anlam ile tutarldr. Son varsaym pozitif zgrl savunmak veya toplum yaamn bu tip bir zgrlk anlay dorultusunda uyumlatrmak iin gerekli deildir. Macpherson bu savn her bireyin rasyonel ve eit derecede zgr olmas durumunda farkl yaam biimlerinin birbirleri ile atmakszn oalabilecei varsaymna dayandrr. Macphersona gre, Berlinin bunu grememesinin nedeni onun negatif zgrlk kavramn ok dar tanmlamasndr. Berlinin dar tanm, onun yaam ve i aralarna eit eriimi engelleyecek kstlarn ortadan kaldrlmasn zgrln isel bir

174 / zge ELK

paras olarak deil de onun bir n koulu olarak grmesinden kaynaklanr. Bir baka deile, Macphersona gre herkes iin refah salanmasyla bireylerin farkl seimleri ve deerleri arasndaki atma da ortadan kalkacaktr. Yani Macphersona gre seimler ve deerler arasnda atma vardr ama bu atma sreksizdir (ephemeral) (Kocis, 1980: 47). Ancak, Macphersonn analizi hem Berlinin deer oulculuu gr ile ters dmekte hem de zgrlk iin gerekli ancak yeterli olmayan koullarn salanmasn zgrln kendisi olarak tanmlamaktadr.xx Berlin, eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn dayand varsaymlardan farkl olarak, deer oulculuu grn benimsemitir. Berline gre, bireylerin ok ve eitli deerlerinin ve amalarnn tek bir hiyerarik sistem ierisinde uyumlatrlabilmesi mmkn deildir. Bu nedenle Berlin, insanlar arasndaki ilikileri dzenlemek iin tekil ve organik bir iyi ilkesinin, insanlarn ok ve eitli emellerini uyumlatrarak gerekletirmek zere uygulamaya konmasnn yanl olduunu savunur (Berlin, 2002: 214). Berline gre, bu amac gden her organik iyi ilkesi, znde btnyle gerekletirilmi bir insan hayatnn nasl olmas gerektiine dair bir forml barndrr ve insanlarn ok ve eitli amalar olmas durumuyla atr (Berlin, 2002: 181, 214; Gray, 1980: 518). zgrln pozitif kavramsallatrlmas erevesinde, kollektif tahakkm ve zorlamay yine zgrlk adna merulatrmak iin bir ara haline dntrlmesi, bireylerin znelliklerinin ve failliklerinin yok saylmasna hizmet ederek kendi ierisinde bir eliki oluturur. Bir baka deyile, pozitif zgrlk, kollektif bir tahakkm arac haline dntrldnde, bu her ne kadar daha yksek ve gerek olduu varsaylan bir zgrlk adna yaplyor olursa olsun, sonu itibari ile bireylerin kendi kendilerinin efendisi olmalar fikriyle eliir (Berlin, 2002: 180). Bu durum, Berlinin dncesinde gre eletiridii pozitif zgrlk yaklamlarn temel kmaz, esas paradoksudur. nsan topluluklarna dayatlan kapsayc ve otoriter pozitif zgrlk ideallerinin yerine, Berlinin ne srd alternatif, negatif zgrln lt olarak kullanld oulculukdur (Berlin, 2002: 216). Ancak, Berlin gibi deer oulculuunu savunan John Graye gre, bu bak asndan negatif zgrln mutlak nceliini veya stnln (hem dier deerlere hem de farkl zgrlk anlaylarna) hakl karamayz. Cumhuriyeti zgrlk anlayn savunan Skinnera gre, Berlin negatif zgrlk kavram ile klasik liberal zgrlk anlayn bir tutarak siyasi

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 175

bamlln ve kendi kendini ynetmeden yoksun olmann da zgrl kstladn gzden karr (Skinner, 1998: 14-15). Skinnera gre, zgrlk sadece g ve baskc tehditlerle deil ayn zamanda keyfi iktidar uygulamalarndan kaynaklanan belirsizlik ve bamllk durumunda da kstlanr (Skinner, 2008: 89, 93). Marshall Cohen, Berlini negatif zgrlk anlay Mill ncesi liberallerin ideallerini (hkmeden iktidarn periyodik olarak hkmedilenlerin seimlerinden kaynaklanmas gerektii) barndrmad ve pozitif zgrlk anlayna kar eletirisi de Mill sonras liberallerin pozitif zgrlk yanls yaklamlarn yanstmad iin eletirir (Cohen, 1960: 217-218). Cohena gre ise pozitif zgrln birincil ve asl anlamn oluturan kendi kendinin efendisi olmak ile rasyonel benliin seimleri zerinden merulatrlan baskc kollektif zgrleme doktrinleri ve pratikleri arasnda mantksal ve tarihsel bir ba yoktur. Negatif zgrln de hem kavramsal hem de tarihsel olarak benzer sonulara yol aabilmesi mmkndr (Cohen, 1960: 222-223). Macphersona gre ise, Berlinin eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn baskc ve zorbaca sonular dourmalarnn nedeni bu yaklamlarn pozitif zgrln birincil anlamnn gerei olan bireylerin kiisel geliimini salayacak yetilerinin maksimize edilmesi nndeki engellerin kaldrlmasn gz ard etmeleridir (Macpherson, 1973: 96). Bu eletiriler zellikle negatif zgrln ncelii, nemi ve kapsam, pozitif zgrln nemi ve zgrlk ile siyasal kendini ynetme arsndaki iliki konularn sorgularlar. Bu almada Berlinin iki zgrlk kavram zerine deerlendirmelerinden onun eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarnn yan sra bireysel znelliin ve failliin gereklemesi temelinde anlamlandrlabilcek bir pozitif zgrlk tanm karlabilcei savunuldu. Bir frsat kavram olan negatif zgrlkten farkl olarak, bu bireysel pozitif zgrlk kavramnn, zgr olma durumunu belirli amalarn ve eylemlerin gerekletirilmesiyle zdeletirdii iin ancak d kstlara egemen bir znenin varl zerinden anlamalandrlabilecei belirtildi. Bu adan bakldnda, Berlinin dnce sisteminde, bu tip bir pozitif zgrln deneyimlenebilmesi iin bireylere d mdaheleden azade olan belirli bir serbestlik alannn salanmas en temel neme sahip konulardan biri haline gelir. Negatif zgrlk bu balamda kendilerine ait amalarn ve yaam planlarn egemen zneler ve failler olarak gerekletirme abasn gden bireylerin siyasal yap ierisindeki etki alanlarn ve birbirleri ile

176 / zge ELK

ilikilerini dzenlenlemek iin mutlaka gereklidir. Tek bana ve klasik dar anlamnda dnldnde negatif zgrln Berlinin belirttii gibi demokratik bir ynetim biimini gerektirmeyeceini varsayabilsek dahi siyasal boyutta kendi kendini ynetme Berlinin tanmlad pozitif zgrln salanabilmesi iin gereklidir. xxi Bu balamda bireylere belirli bir serbestlik alannn braklmas, bireylerin kendi tasarlasklar amalarnn ve yaam planlarnn gereklemesine elverili ve bunun iin yeterli bir siyasal ve sosyal ortam salanmas bakmmdan nem kazanr. Byle bir ortamn anlaml biimde salanmasn ise demokratik bir yap ierisinde mmkn olabilir. Bu bakmdan Berline yneltilen eletirenlerin hakl olduu noktalardan biri, Berlinin siyasal anlamda kendi kendini ynetmenin zgrlk asndan nemi zerinde yeterince durmamasdr. Bu makalede savunulan Berlinin pozitif zgrlk tanm okumasna gre ise Berlin, bireysel pozitif zgrln negatif zgrln lt alnd oulculuk ierisindeki nemini ve bu iki zgrlk kavram arasndaki ba aka taktir etmeyerek zgrlk zerine yapt tartmay bir baka bakmdan daha eksik brakr. Baz organik pozitif zgrlk yaklamlarn eletirirken bireysel anlamda pozitif zgrln bizatihi kendisini alaa etmeyen Berlinin zgrlk zerine deerlendirmeleri bu eksiklii tamamlanmasna ihtiya duyar.

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 177

SONULAR Bu makalede, ki zgrlk Kavram, Berlinin, kendi tanmlad pozitif zgrlk kavram ile baz pozitif zgrlk yaklamlara ynelttii eletirisi birbirlerinden ayrlarak analiz edildi. Bu ayrm yapmak iin ncelikle Berlinin pozitif zgrlk kavramnn, negatif zgrkten farkl olarak, ne anlama geldii tartld. Berlinin pozitif zgrlk kavramnn, bireyin bir zne ve bir fail olarak kendisini ve kendi amalarn nasl tasavvur etmise o dorultuda eylemeye ya da yapmaya zgr olmas ve bunu d kstlar zerinde egemenlik kurarak gereletirmesi anlamna geldii savunuldu. Berlin, zgrl siyasal adan deerlendirdii iin onun pozitif zgrlk anlaynda zellikle d kstlarn rolnn nemli olduu ve dolaysyla bireyin kendisini ve amalarn nasl belirledii konusuyla ilgili i kstlarn zel bir uygulama alan bulamad ne srld. Berlinin eletirdii pozitif zgrlk yaklamlarn, kendi kendinin efendisi olmann bir baka biiminin, onun, siyasal deil de etik ya da bireysel ahlakla ilgili olduunu dnd bir formunun zerinden gelitirildii gsterildi. Berlinin baz pozitif zgrlk yaklamlar, rasyonel benliin amalarnn gerekletirilmesiyle zgr olma fikrini, btnleik bir toplum ideali erevesinde kollektif zgrleme doktrini haline getirdikleri iin eletirdii savunuldu. Bu tip pozitif zgrlk yaklamlarn, Berline gre, apak bir tahakkm zgrleme sreci olarak merulatrdklararak bireylerin kendi iradelerine ramen zgrletirilmesini gerektirdii tartld. Bunun yannda Berlinin bu sreci baskc bulmasnn temel nedeninin, nesnel ya da nihai iyinin varln reddetmesi olduu belirtildi. Berline gre, bireylerin ok ve eitli deerlerinin ve amalarnn tek bir hiyerarik sistem ierisinde uyumlatrlabilmesi mmkn olmadndan tek bir ahlaki kendini gerekletirme ideali zerine kurulu pozitif zgrlk yaklamlarn, bireylerin bu ideale gre zgrletirmesini gerektirmesinin Berlinin deer oulculuu gr ile badamad tartld. Bu balamda, bu makalede, Berlinin kendi pozitif zgrlk anlaynn temelini oluturan bireysel znellik ve failliin gereklemesi fikriyle, bireylerin kendi iradelerine ramen rasyonel ve gerek varsaylan amalarn gerekletirilmesi iin tahakkm yoluyla zgrletirilmesi fikrinin keskin bir tezat oluturduunu ne srld. Sonu olarak bu makalede, Berlinin baz pozitif zgrlk yaklamlar eletirdii ancak pozitif zgrln bizatihi kendisini alaa etmedii savunuldu.

178 / zge ELK

SONNOTLAR
*

Berlinin denemesi, 1958de Oxford niversitesinde sosyal ve siyasal teori profesr olarak verdii bir al treni dersine dayanmaktadr. Berlinin negatif ve pozitif zgrlk kavramlar arasnda yapt ayrm daha sonra tek bir zgrlk kavram olduunu savunan Amerikal hukuk felsefecisi Gerald C. MacCallum tarafndan eletirilmitir. MacCalluma gre zgrlk kavram bir kii, belirli engelleyici koullar ve bu kiinin belirli faaliyetleri ya da olular arasndaki l iliki olarak tanmlanmaldr (MacCallum, 1967). Daha yakn zamanda Eric Nelson negatif ve pozitif zgrlk kavramlar arasndaki ayrmn aslnda farkl kst (constraint) kavramsallatrmalarna dayandn ve bu iki zgrlk kavramnn birbirlerinden negatiflik ve pozitiflik zerinden ayrtrlamayacan savunmutur (Nelson, 2005: 73). John Christman ise Nelsonn negatif ve pozitif zgrlk ayrmn sadece kavramsal adan analiz ettiini ve tartmann normatif boyutunu gz ard ettiini savunmutur. Christmana gre, pozitif zgrln isel bir normatif deeri vardr (Christman, 2005). Deer oulculuu gr, zetle temel insani deerlerin oulluunu ve birbirleri ile atmayacak ekilde tek bir hiyerarik sistem oluturamayacan ifade eder (Crowder, 1994: 293). Trke literatrde deer oulculuu ve eletirileri zerine bir deerlendirme iin bknz. Mustafa Erdoan (2005). Berlinin deer oulculuu gr ve onun liberalizm anlay zerine bir deerlendirme iin bknz. Mehmet Turhan ve Nur Uluahin (2007). John Grayin (1995), Berlinin deer oulculuu grnden kaynaklanan liberalizm anlayn, rasyonel deil radikal seimler yapmamza dayal bir agonistik liberalizm anlay olarak tanmlamas ile Jonathan Rileynin (2001), Berlinin agonistik oulculuunun, onun liberal rasyonelizminden kaynakland ve akln baz temel liberal deerleri kefetmemiz iin yeterli olduu savn, Turhan ve Uluahin yazdklar makalede biraraya getirerek, Berlinin deer oulculuu grnn rasyonel snrlar olan bir liberalizm anlayn desteklediini savunurlar. Richard Bellamye gre Berlinin yapt ilk tanmlama sadece d kstlar gz nne aldndan kabul edilemeyecek kadar dardr ve bunun en iyi rnei halinden honut bir klenin negatif anlamda zgr saylabilmesine olanak vermesidir. William Parenta gre ise Berlinin ki zgrlk Kavram denemesinde negatif zgrlk zerine sylediklerinden be farkl kavram karlabilir ve Berlinin negatif zgrlk anlay yeterince ak deildir. Parenta gre, Berlinin sonradan yapt dzeltme baz problemleri ortadan kaldrmakla birlikte yeni sorunlar ortaya karmaktadr. Bknz. Parent (1974) ss. 150, 153-154. Quentin Skinnera gre Berlinin yapt kategorik ayrm, Thomas Hobbesn zgr eylem analiziyle benzeir. Hobbesa gre, hasta olduu iin yatana bal olan birinin iinde bulunduu odadan kamamas onun zgr olmad anlamna gelmez; bu kii odadan kma yeterliine (veya gcne) sahip deildir (Hobbes, 1996: 146; Skinner, 2002: 245). C. B. Macphersona (1973: 95) gre, Berlinin negatif zgrlk tanm yaam ve i aralarna ulamaktan mahrum olmaya yol aan engelleri gz nne almadndan ve bu tip mahrumiyetler ancak demokratik bir ynetim biimi ierisinde giderilebileceinden ok dar dnlm bir kavramdr ve bu nedenle ancak tam bir market ekonomisi toplumuna uygundur. Marshall Cohena (1960: 217-218) gre ise, Berlinin negatif zgrlk anlay Mill ncesi liberallerin ideallerini (hkmeden iktidarn periyodik olarak hkmedilenlerin seimlerinden kaynaklanmas) bnyesinde barndrmamaktadr. Berline gre, negatif zgrlk bireyin baz seimleri yapp yapmamasna veya imkanlar deerlendirip deerlendirmesine bal deildir. zgrlk bireyin ne kadar seenei olduuna, bu seeneklerin kendisine ne derece ak olduuna ve bunlarn bireyin hayatndaki greceli nemine baldr (Berlin, 1990: 32).

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

*

/ 179

* * *

Fatmagl Berktay da, Heidegger ve Arendtte zgrlk adl makalesinde, Berlinin yapt pozitif zgrlk tanmlamasn benzer biimde zetler: Pozitif zgrlk, negatif zgrlkten farkl olarak, kstlamadan ya da mdahaleden azade olmak deil, bireyler yapabilme zgrldr. Pozitif anlamda zgr olmak, kendi seimlerini yapabilmek ve kendi iradesini gerekletirebilmek anlamna gelir (Berktay, 2003: 183). Bireysel otonomi kavram zerine yaplan almalar bal bana olduka geni bir literatr oluturmaktadr. Gerek bireyin otonom olabilmesinde i ve d kstlarn oynadklar roln, gerekse bireysel otonomi ile zgrlk kavramlarnn nasl birbirlerinden ayrtrlabileceinin analiz edilmesi bu almann konusunun ve ayrlan alann snrlarn aacaktr. Bu nedenle yazar bireysel otonomi kavramnn tanmlanmas ve zaman ierisinde eletirel tartmalar erevesinde nceden yaplm tanmlamalarn gelitirilmesi zerinde duran almalarda, genel olarak i kstlarn rolnn ncelikli deerlendirildiini, d kstlarn ise ikincil derece faktrler olarak tartmalarda yer bulduunu belirtmekle yetinecektir. Prosedrel otonomi yaklamn savunan ve otonomi zerine birok almas olan John Christman da Liberalizm ve Bireysel Pozitif zrlk (1991) makalesinde pozitif zgrl kendisinin daha nce gelitirdii otonomi kavram temelinde tanmlar. Christmann almalar arasnda daha nce fark etmediim bu makaleye dikkatimi eken hakeme bu vesile ile teekkr ederim. Christman, makalesinde bir ok yerde otonomi ve pozitif zgrlk terimlerini birbirlerinin yerine kullanr. Ancak Christmann bu makaledeki yaklam ciddi bir problem yaratmaktadr. Eer otonomi ve pozitif zgrlk Christmann yaklamnn ima ettii gibi tamamen ayn kavrama iaret etmekteyse, yazarn ncelikle bunu gerekeli biimde savunmas ve sonrasnda da bir kavram iin iki farkl isim kullanmamas gerekmektedir. Christman bir baka yerde (2009) bireysel otonomi ile zgrln birbirlerinden ayr deerlendirilmeleri gerektiini ancak Berlinin pozitif zgrlk anlaynn otonomi ile edeer olduunu syler. Christman hemen ardndan zgrln isel ve dsal kstlardan azade biimde eyleyebilme yetisi olduunu, otonominin ise bireyi eylemek iin ilk etapta harekete geiren isteklerin bamszl ve otantiklii ile ilgili olduunu savunur. Birincisi, bu makalede savunulaca gibi, Berlin iin nemli olann isteklerin bireyin kendinden kaynaklanmasnn yannda bu istekleri eyleme dkerek gerekletirebilmesi yani eylemin sonucunda bireyin egemen bir zne olarak amacn gerekletirebilmesi olduu savunulabilir. kincisi, isel kstlar bizatihi isteklerin bamszln ve otantikliini etkileyen faktrler olduundan, zgrlk tanm iersine isel kstlar dahil etmek demek zgrlk ve otonomi arasnda yaplabilecek bir ayrm bulandrmaya neden olur ki Christman bunu zgrlk ve otonomi kavramlar arasndaki fark aklamaya alrken yapmaktadr. Christopher Megoneun anlatm ile Taylorn savunmak istedii negatif zgrlk salanmadan yani bireyin seim kmesini daraltan kstlar varolduu srece bireyin kendi hayatna yn vermeyeceidir. Megonea gre, Taylorn gr bireyin kendi hayatna yn vermesi eyleminin bizatihi kendisini zgrlkle zdeletirir (Megone, 1987: 617). Benzer bir deerlendirme iin bknz. Megone (1987: 612, 620). Alntlanan metnin ierisindeki italik vurgular bu makalenin yazarna aittir. Berlinin bu konudaki gr (akln kullanmndan kaynaklanan) bilginin, mutlaka ya da her zaman zgrletirmeyecei sav olarak zetlenebilir (Gray, 1980: 519; Harris, 2002: 361). Berlinin bu sav 1964de yazd From Hope and Fear Set Free balkl denemesinde yer almaktadr. Graye gre, Berlinin amac, akl ile zgr eylemi birbirlerinden btnyle ayrtrmak deil de metafizik rasyonelizmin bireyleri neyin zgrletirecei sorusuna tek bir doru cevap verilebilecei savna kar kmaktr. Ivn Zoltn Dense gre, Berlin, 20. yzyln iki totaliter sistemini 19. yzyln iki byk zgrlk hareketi ile balantlandrd: faizmi, romantik milliyetiliin arptlmasyla ve Bolevizmi, hmanist bireyciliin deformasyonuyla (Dens, 2008: 82).

180 / zge ELK

*

Fatmagl Berktayn, Berlinin denemesi zerine yapt analiz de benzer bir ayrtrmaya zmnen iaret etmektedir. Berktay bir yandan Isaiah Berlin, pozitif zgrl, bir anlamda kiinin kendi zerinde egemenlik sahibi olmas olarak tanmlar derken, dier yandan [p]ozitif zgrlkler, zgrl egemen olmak, daha ak bir deyile kiinin kendi arzular, tutkular ve kendisini gerekletirebilmesi nndeki dier engeller zerinde egemenlik sahibi olmas anlamna geldiini savunurlar der. Berktaya gre, bu makalede de belirtildii gibi, pozitif zgrlklerin dncesinde egemenlik kollektif dolaymla uygulanmaktadr (Berktay, 2003: 183). Berlini eletiren Marshall Cohena gre ise kendi kendisinin efendisi olmak ile rasyonel benliin seimleri zerinden merulatrlan zgrleme doktrinleri ve bunlardan beslenen baskc siyasal pratikler arasnda mantksal ve tarihsel bir ba yoktur. Birincisi, kendi kendinin efendisi olmak bireyin bakalaryla ilikileri ile ilgiliyken kendine hakim olmak bireyin kendi ierisindeki ikircikli benliin paralar arasndaki ilikiyle ilgilidir. kincisi, Berlin pozitif zgrlk doktrinlerinde zorbaln hakl karlmasna ynelik hem tarihsel hem de mantksal bir eleverililik grmekte yanlgya dmektedir (Cohen, 1960: 221-223). ki zgrlk Kavram dnda, yazarn dier yaptlarna da gndermeler yaparak, Ivn Zoltn Dens de Berlinin pozitif zgrlk yaklamlara eletirisinin esas konusunda benzer bir okuma yapmaktadr (Dens, 2008: 82-83). Benliin hkmeden ve hkmedilen paralara ayrtrlmas ve rasyonel benliin irrasyonel istek ve arzularn klesi olmamas fikri, Platonun Devlet kitabnda savunduu ruhun hiyerarik dzeni ve akln temsil ettii parann bu hiyararinin en st noktasnda yer almas fikrine kadar geri gtrlebilir. Berlin de, Platonu kendi kendinin efendisi olmay bu biimde tanmlayan dnrler arasnda ele alr (Berlin, 2002: 179). Berlinin deer oulculuu grn savunmasnn temelinde felsefi monisme ynelttii eletirisi vardr ve Platon bu yaklamn balca temsilcisi olarak deerlendirilebilir. Ancak Berlinin denemesinin byk bir ksm, modern aklclk dncesinden kaynaklanan zgrlk problemlerinin eletirel deerlendirilmesi zerinedir. Berlinin pozitif zgrlk yaklamlar zerine yapt deerlendirmelerin ieriini, ounlukla Kant, Rousseau, Spinoza ve Marxn siyasal dncelerinden kaynaklanan ve Berlinin negatif zgrlkle badatrlamayacan ne srd zgrlk anlaylar oluturmaktadr. Mevcut durumda seimlerin ve deerlerin att varsaym (x) doru ise refahn ve frsat eitliinin saland bir toplumda (d) atmann olmayacan (f) syleyebilmek iin bireylerin rasyonel isteklerini uyumlatran bir rnt (g) olmas gerekir. Sonu olarak Macphersonn yaklamndan hareketle d ve f salandnda eer bir bireyin deer ve istekleri dierlerininkilerle atrsa bu onun daha az gelimi, irrasyonel drtlerinin kontrolnde ve zgr olamayan bir birey olduu anlamna gelecektir (yani birey gnin dnda deerlendirilecektir). Bu sonu, Berlinin rasyonalist pozitif zgrlk yaklamlar eletirmesin asl nedenidir. Berline gre, isteklerinin ve deerlerinin atmas sreksiz deil, insan varoluunun srekli ve gerekli bir durumudur (Kocis, 1980: 47). Bu dorultuda klasik bir argman iin bknz. Benjamin Constant (1816) The Liberty of Ancients Compared with that of Moderns. Constanta gre, siyasal katlm ve temsil edilme bireylerin kendilerini ahlaki ve dnsel bakmdan gelitirmelerinin en etkili yoludur. Constant, yasa koyucunun grevinin insanlar bar iinde yaatmakla tamamlanmadn, insanlar sadece bu durumun tesis edilmesi ile tatmin olmu olasalar dahi bir hayli yaplmas gereken ey kaldn syler. Yasa koyucu, bireysel haklara riayet etmeli ve bununla beraber mutlaka bireylerin kamusal meseleler zerindeki etkisini tahsis etmeli, onlar oylar yoluyla iktidarn tatbik edilmesine katkda bulunmaya armal, onlara grlerini ifade etmek yoluyla kullanlacak kontrol ve denetleme hakk vermeli ve onlar bu yce ilevleri tatbik ettirme yoluyla ekillendirerek neticede onlara bu ilevleri yerine getirme arzusunu ve hakkn vermelidir.

Isaiah Berlinin Pozitif zgrlk Kavram ve Eletirdii Pozitif zgrlk Yaklamlar

/ 181

KAYNAKA BELLAMY, Richard (2005), J. S. Mill, T. H. Green and Isaiah Berlin on the Nature of Liberty and Liberalism, Rethinking Liberalism, Richard Bellamy, Continuum, pp. 22-46. BERLIN, Isaiah (1990), Introduction, Four Essays on Liberty, Isaiah Berlin, Oxford University Press, New York, pp. 3-44. BERLIN, Isaiah (2002), Two Concepts of Liberty, Liberty: Incorporating Four Essays on Liberty, (Ed.) Henry Hardy, Oxford University Press, New York, pp. 166-217. BERKTAY, Fatmagl (2003), Heidegger ve Arendtte zgrlk: Bir Kesime Noktas, Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul, ss. 178-191. CARTER, Ian (2007), Positive and Negative Liberty, The Standford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2008 Edition), (Ed.) Edward N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/liberty-positive-negative/ (01.12.2010). CHRISTMAN, John (1991), Liberalism and Individual Positive Freedom, Ethics, Vol. 101, No. 2, pp. 343-359. CHRISTMAN, John (2005), Saving Positive Freedom, Political Theory, Vol. 33, No. 1, pp. 79-88. CHRISTMAN, John (2009), Autonomy in Moral and Political Philosophy, The Standford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2011 Edition), (Ed.) Edward N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/spr2011/entries/autonomy-moral/ (23.06.2011). COHEN, Marshall (1960), Berlin and the Liberal Tradition, The Philosophical Quarterly, Vol. 10, No: 40, pp. 216-227. CONSTANT, Benjamin (1817), The Liberty of Ancients Compared with that of Moderns, http://www.uark.edu/depts/comminfo/cambridge/ancients.html (10.07.2011). CROWDER, George (1994), Pluralism and Liberalism, Political Studies, Vol. 42, No. 2, pp. 293-305. DENES, Ivn Zoltn (2008), Personal Liberty and Political Freedom: Four interpretations, European Journal of Political Theory, Vol. 7, No. 1, pp. 81-98. ERDOAN, Mustafa (2005), oulculuk, Liberal Dnce, Cilt 10, Say 38-39. GRAY, John N. (1980), On Negative and Positive Liberty, Political Studies, Vol. 28, No. 4, pp. 507-526. HARRIS, Ian (2002), Berlin and His Critics, Liberty: Incorporating Four Essays on Liberty, (Ed.) Henry Hardy, Oxford University Press, New York, pp. 349-382. HOBBES, Thomas (1996), Leviathan, (Ed.) Richard Tuck, Cambridge University Press, Cambridge.

182 / zge ELK KOCIS, Robert A. (1980), Reason, Development, and the Conflicts of Human Ends: Sir Isaiah Berlins Vision of Politics, The American Political Science Review, Vol. 74, No: 1, pp. 38-52. MACCALLUM, Gerald C. JR. (1967), Negative and Positive Freedom, Philosophical Review, Vol. 76, No: 3, pp. 312-334. MACPHERSON, C. B. (1973), Berlins Division of Liberty, Democratic Theory, C. B. Macpherson, Oxford University Press, New York, pp. 95-119. MEGONE, Christopher (1987), One Concept of Liberty, Political Studies, Vol. 35, pp. 611-622. NELSON, Eric (2005), Liberty: One Concept Too Many?, Political Theory, Vol. 33, No: 1, pp. 58-78 PARENT, William A. (1974), Some Recent Work on the Concept of Liberty, American Philosophical Quarterly, Vol. 11, No: 3, pp. 149-167. REED, Gary Frank (1980), Berlin and the Division of Liberty, Political Theory, Vol. 8, No. 3, pp.365-380. RILEY, Jonathan (2001), Interpreting Berlins Liberalism, American Political Science Review, Vol. 95, No. 2, pp. 283-295. SKINNER, Quentin (1998), Liberty Before Liberalism, Cambridge University Press, Cambridge. SKINNER, Quentin (2008), Freedom as the Absence of Arbitrary Power, Republicanism and Political Theory, (Eds.) Ccile Laborde and John Mayor, Blackwell Publishing, Malden. SKINNER, Quentin (2002), A Third Concept of Liberty, Proceedings of the British Academy, Vol. 117, pp. 237-268. SWIFT, Adam (2006), Political Philosophy, Polity Press, Cambridge. TAYLOR, Charles (1979), Whats Wrong with Negative Liberty, The Idea of Freedom, (Ed.) Allan Ryan, Oxford University Press, Oxford, pp. 177-193. TURHAN, Mehmet ve ULUAHN, Nur (2007), Isaiah Berlinin Liberalizmi ve Deerlerin Plralizmi, Liberal Dnce, Cilt 12, Say 45-46, ss. 83-114.