T.C.

MLL ETM BAKANLII

HARTA-TAPU-KADASTRO
YERALTI LMELER
581MSP100
Ankara, 2011
- Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
- Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
- PARA LE SATILMAZ.
i
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. YERALTINDA UZUNLUK LMELER ........................................................................ 3
1.1. Genel Tanmlar ............................................................................................................. 4
1.2. Yeraltnda Nokta Tesisi ................................................................................................ 5
1.2.1. Nokta Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar.......................................................... 6
1.2.2. Taban ve Tavan Noktalar ..................................................................................... 8
1.3. Yeraltnda Uzunluklarn llmesi ............................................................................ 10
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 14
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 16
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 17
2. YERALTINDA AI LMELER................................................................................... 17
2.1. A lme Aletleri ...................................................................................................... 17
2.2. Alarn llmesi ...................................................................................................... 20
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 23
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 26
3. YERALTINDA YNELME (ORYANTASYON)............................................................ 26
3.1. Eik Galeriler le Ynelme ......................................................................................... 26
3.2. Kuyularla Ynelme..................................................................................................... 27
3.3. Kuyu eklleme Yntemleri ...................................................................................... 27
3.3.1. Mekanik Yntemlerle .......................................................................................... 27
3.3.2. Optik Yntemlerle ............................................................................................... 33
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 37
4. YERALTINDA YKSEKLK LME (NVELMAN) .................................................. 37
4.1. Eik Kuyularda Derinliklerin llmesi .................................................................... 37
4.1.1. Basamakl lme Yntemi.................................................................................. 37
4.1.2. Trigonometrik Yntem........................................................................................ 38
4.2. Dey Kuyularda Derinliklerin llmesi.................................................................. 39
Dey kuyularda derinliklerin llmesini, derin olmayan ve derin kuyularda lme
olmak zere iki ksmda inceleyeceiz. ......................................................................... 39
4.2.1. Derin Olmayan Kuyularda lme ....................................................................... 39
4.2.2. Derin Kuyularda lme....................................................................................... 39
4.3. Yeraltnda Nivelman................................................................................................... 41
4.3.1. Trigonometrik Nivelman ..................................................................................... 42
4.3.2. Geometrik Nivelman ........................................................................................... 44
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 46
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 48
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 49
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 52
KAYNAKA......................................................................................................................... 54
NDEKLER
ii
AIKLAMALAR
KOD 581MSP100
ALAN
Harita-Tapu-Kadastro Alan
DAL/MESLEK Haritaclk
MODLN ADI Yeralt lmeleri
MODLN TANIMI Yeraltnda uzunluk lme, yeraltnda a lme, yeraltnda
ynelme, yeraltnda ykseklik lme uygulamas yapabilme,
bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir.
SRE
40/24
N KOUL
YETERLK
Yeralt lmeleri yapabilmek
MODLN AMACI
Genel Ama:
Gerekli ortam salandnda yeralt lmelerini kuralna uygun
olarak yapabileceksiniz.
Amalar:
1. Kuralna uygun olarak yeraltnda uzunluk lebileceksiniz.
2. Kuralna uygun olarak yeraltnda a lebileceksiniz.
3. Kuralna uygun olarak yeraltnda ynelme (uyum)
yapabileceksiniz.
4. Kuralna uygun olarak yeraltnda ykseklik
lebileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Snf, Arazi
Donanm: ivi, Takoz, engel, ekl, Madenci eridi, Kuyu
eridi (dipmetre), Elektronik Teodolit, Jeolog pusulas, Asma
daire, Mira, elik erit metre
LME VE
DEERLENDRME
Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme
sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (uygulama, soru-
cevap)uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi
ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
AIKLAMALAR
1
GR
Sevgili renci,
Yeralt lmeleri, byk blmn lme bilgisi ve tanmaz mal mevzuat gibi
(haritaclk ile ilgili) konularn oluturduu madencilik konular ile de i ie olan bir
almadr. Maden haritacl, lkemizde, genel olarak maden toporafl olarak bilinen
haritaclk ve madencilik uradr. Genel olarak maden iletmelerinin ihtiyac olan
toporafik lme ve hesaplamalar yapan ve planlar hazrlayan, araziye uygulayan bir hizmet
alan olarak deerlendirilir. Son yllarda elektronik l aletlerinin, bilgisayar destekli hesap
ve izim sistemlerinin devreye girmesi grafik bilgilerden ok saysal bilgilere arlk
verilmesine neden olmutur.
Maden haritacl, lkemizde yeterince tannmyordu. Gnmzde artk youn lme
haritalama hizmetlerine ihtiya gsteren ak kmr iletmelerinin yaygnlamas, retilen
bilgi ve dokmanlarda doruluk, gvenilirlik ve sratin aranmas, lme ve deerlendirme
aletlerinden yararlanmann ileri bilgi ve beceri gerektirmesi; birok yerde, iletmeler ve
ykleniciler arasnda lme ve hesaplamalardan kaynaklanan ihtilaflarn ortaya kmas, bu
alanda mhendis ve teknisyen dzeyinde, daha nitelikli elemanlarn istihdamn zorunlu
klmtr. Bunun sonucunda kamuya ait madencilik kurulular ve zel sektr kesimi,
kadrolarnda daha ok sayda haritacya yer verme ihtiyacn hissetmilerdir.
Yerst lmelerini yapabilen bir toporaf, belli bir eitim ve uygulamadan sonra bir
yeralt toporaf olabilir. Yeralt lmelerinin amac, bu eitim ve uygulamay salamaktr.
Yeralt lmelerinde temel alma koordinat hesabdr. Ykseklik hesaplar, yerstndeki
ykseklik hesaplarna benzer ekilde yaplr. Yeraltnda yaplan ller sonucu koordinatlar
hesaplanan noktalarn ynelme ilemi ile yerst koordinat sistemine, ayn noktalarn kuyu
derinliklerinin llerek yerst ykseklik sistemine balanmas gerekir. Bu modlde klasik
yntem ve donanmlarla ilgili temel konulara yer verilmitir. Bu modl sonunda
edineceiniz bilgi ve beceriler, yeraltnda, uzunluk ve a lme, ynelme ve nivelman
uygulamas yapacak olan sizlere yardmc olacaktr.
GR
2
3
RENME FAALYET1
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak yeraltnda uzunluk
lebileceksiniz.
Yeralt lmelerinin konusunu ve alma alanlarn aratrnz.
Bulunduunuz blgede varsa maden ile ilgili kurululara, niversitelerin maden
ile ilgili blmlerine giderek yeraltnda uzunluk lmnn nasl yapldn
reniniz.
rendiiniz bilgileri arkada grubunuz ile paylanz.
1. YERALTINDA UZUNLUK LMELER
Yeralt lmeleri, yeraltnda yaplan lme, aplikasyon ve kaz ilerinin yeryzndeki
sabit noktalara balanmas konularn ieren bir lme daldr.
Yeralt lmelerinin amac, yeralt iletmelerinin zelliklerini bir plan zerinde
gstermektir. Yeryznde yol, sulama kurutma, elektrik ve bina inaatlarnda plan ya da
haritaya gereksinim duyulur. Yeralt almalarnda da ilerin shhatli bir ekilde yrtlmesi
iin madencilik almalarnn bir plan zerinde yrtlmesi gerekir. Ayn ekilde yol ve su
tnellerinin projelendirilip l ve hesaplarnn ok hassas yaplma zorunluluu vardr.
rnein iki taraftan alan bir tnelin orta yerde karlamamas ok byk ekonomik
sorunlar yaratr. Madencilik almalarnda yaanan bir kme ve bunun sonucunda ortaya
kan sorunlar yeralt lmelerinin nemini gsterir.
Yerst lmelerindeki l yntemleri ve hesaplamalar aynen geerli olmakla
beraber yeraltnda alma ortam yerstne nazaran farkl olduu iin, yeralt lmelerinde
baz zel yntemler ve aletler kullanlr. Yeralt lmelerini yerst lmelerinden ayran
balca zellikler unlardr:
Karanlkta alma zorunluluu: Her ne kadar gnmzn modern yeralt
alma yerleri az ok aydnlatlm olmakla beraber zellikle gzlenen nokta ve
aletin iyice aydnlatlm olmas gerekir. Ya da yeraltnda ki lo ortamda
almay kolaylatran, karanlkta da lme yapabilen zel aletler kullanlr.
RENME FAALYET1
AMA
ARATIRMA
4
lmelerin yerstndekinden tamamyla farkl yerlerde yaplmas:
Yeraltnda lmeleri (galeri, kuyu, br, v.s. gibi) tamamyla yerstndekinden
farkl yerlerde yapmak zorundayz. zellikle, geliigzel alm dar ve alak
galerilerde veya bacalarda lme artlar zorlar.
Noktalarn tavanda alnmas: Hem ayakaltnda olmalarn nlemek, hem de
gzlemelerin, noktalara aslan ekllerin yardmyla, daha kolaylkla
yaplabilmesini salamak amacyla, yeraltnda noktalar genellikle tavanda
alnr.
Dik ya da tam dey gzlemeler yapmak zorunluluu: Gerektiinde,
poligonu stteki veya alttaki kata intikal ettirmek veya dey kuyularda
istikamet indirip karmak iin bu gibi gzlemleri de yapmak zorundayz.
Dik veya tam dey gzlemlerin, tamamyla yeralt lmelerine zg zel bir problem
olarak ele alnmas ve aletin de bu gibi gzlemelerin yaplabilmesini salayacak nitelikte
olmas gerekir.
lmelerin daha fazla bir hassasiyetle (presizyonla) yrtlmesi
zorunluluu: Yeraltnda, poligonu her zaman kapatmak mmkn
olamayacandan, lmelerin, ayn nemdeki yerst lmelerine gre, daha
fazla bir presizyon salayacak ekilde yrtlmesi gerekir. Gekiler 35 m gibi
ksa kenarl ve ok dik eimli olabildiinden, gzlemlerde l hatalar ve bu
hatalarn etkileri de fazla olmaktadr.
alma artlarnn arl: Scaklk, toz, duman, basn, nemlilik, gaz v.s.
gibi yeraltna zg artlar nedeniyle, alma artlar daha ardr.
lmelerin zamannda yaplmas: malat, zamanla terk edileceinden,
zellikle damar iindeki imalat, ksa mrl olduundan, lmeler zamannda
yaplp plana ilenmelidir.
1.1. Genel Tanmlar
Yeralt lmelerinde alacak elemanlarn, karlaacaklar baz terimleri bilmeleri
gereklidir. Daha ok yeralt madenciliinde karlalan terim ve tanmlardan bazlar aada
verilmitir.
malat: Madenlerin kazlp zeminden karlmas ile ilgili ilemlere verilen isim
malat haritas: letilmekte olan bir maden damarn ve damar evresindeki
madencilik tesislerini gsteren byk lekli harita
Cevher: Zemin iinden karlmas ekonomik olan ve iinde eitli maden
mineralleri tayan zemin ktlesi
Damar: Genel olarak kalnl dier boyutlarna nazaran ok az olan ve
tabakalar halinde bulunan cevher oluumu
Galeri: Personelin iletmeye geiine, malzeme ve cevherin tanmasna olanak
salayan bir taraf kapal olan yeralt geitleridir. Galeriler yatay ya da az eik
olarak kazlr.
5
ekil 1.1 de grld gibi galeriler aa destekli olabilecei gibi beton ereveli de
olabilirler.
Tnel: ki ucu ak galerilerdir.
Kuyu: Yeralt ile yeryzn birbirine balayan dey ya da ok eik kaz
ekilleridir.
Gk: Yeralt iletmelerinde tahkimatn (kuvvetlendirme, salamlatrma iin
yaplan destek) yetersizlii sonucu tavann kmesi olay
Grizu: Metan gaznn hava ile karmndan oluan patlayc ve boucu nitelikli
gaz
Ayak: Maden iersindeki iki galeri arasnda retimin yapld cephe, yer
Baca: Ocak ierisinde srlen galeri
Br: Yerst ile balants olmayan ve katlar arasn birletiren kuyu (i kuyu)
Etaj: Yeralt retiminde alma yaplan katlardan her biri, ocak kat
Fay: Bir tabaka serisini blen ve blmleri birbirinden ayran jeolojik oluum
(arza, kerti, basamak)
Cep (Ni): Galeri ana ve ara katlarnda, zgaralarda grevli iilerin
korunmalar gibi amalar iin oluturulan kntlar
Baraj: Yeraltnda yangn, su, zararl gaz vb. tehlikeleri nlemek zere yaplm
engeller
Ba: ki yan direk, bir boyunduruk, takoz ve kama ile oluturulan ve alan
galeri kesitine yerletirilen ahap tahkimat birimi
Aln (Ayna): Tnel, lam, taban yolu vb. alma alanlarnda kaz almasnn
yapld kesit yzeyi
1.2. Yeraltnda Nokta Tesisi
lde ana unsur noktadr. Bu nedenle noktalarn yer deitirmeyecek ekilde ina
edilmesi gerekir. Ayrca noktann yeri tespit edilirken de lye olanak salayacak ekilde
yerinin belirlenmesi gerekir. Noktalar ya geici olarak ya da iaretlendii yerde devaml
olarak kalacak ekilde ina edilirler. Yeralt alma ortamlar ile ilgili planlarn
hazrlanmasnda ve eitli amal toporafik lmelerin yaplmasnda, yeralt alma
alanlarnda oluturulan poligon ve nivelman rper noktalarndan yararlanlr. Yeryznden,
zemin katmanlar iinde alan tesis ve retim boluklarna yn, koordinat ve kot tanmas
Sme
Balk
Dikme
Beton
Kenar
ayak
ekil 1.1: Aa destekli ve beton ereveli galeri en kesiti
6
buralardaki kaz almalarnn ynlendirilmesi, poligon nokta ve gekilerinden yararlanarak
salanr.
ekil 1.2: Yeralt poligasyonu
Poligon noktalar, ara noktalar, kot rper noktalar gibi eitli noktalarn, belirli
iaretlerle birbirinden ayrt edilmesi gerekir. rnein poligon noktalar daire, ara noktalar
art, kot rper noktalar da kare ile gsterilebilir. Bu iaretler (krmz, siyah, beyaz v.b.)
boya ile yaplr. Ayrca her istasyon noktasnn bir numaras olmaldr. Noktalarn
numaralamas u ekilde yaplr:
Sistematik numaralamada katlara 1den balayarak numara verilir. Ayrca her kattaki
noktalar birden balayarak numaralanr. Nokta numaras yazlrken nce kat numaras, sonra
o kat iindeki o noktann nokta numaras yazlr.
ekil 1.3: Sistematik numaralama
Srekli numaralamada noktalara katlar gz nne alnmadan 1den 1000e kadar
numara verilir. Ancak bu durumda noktann yerini gsteren bir kroki defteri tutulmas
gerekir.
1.2.1. Nokta Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar
Noktalar llerin kolaylkla yaplabilecei yerlere ina edilmelidir. Herhangi
bir knt, belvermi veya krlm bir direk veya kama gzlemeleri
engellememelidir.
Noktalar arandnda kolayca bulunabilmelidir.
Noktalar oynayp bozulmakszn, devaml olarak sabit kalabilecekleri yerlerde
seilmelidir. Poligon noktalar yatay dorultuda, nivelman rperleri de dey
dorultuda yer deitirmemelidir. Bir lme sresince yararlanlan geici
1. derece
poligon
2. derece
poligon
3. derece
poligon
312
3 Kat numaras
12 Kattaki noktann
Numaras
7
noktalar iin, sabitlik art nemli olmadndan, bu gibi noktalar, tavanda,
tabanda, kolaylkla tesis edilebilecekleri en uygun yerlerde alnabilir.
Galerilerin kavak noktalarna muhakkak bir poligon noktas iaretlenmelidir.
Galerilerin kesime noktalarnda alnacak noktalar, kol galeriler iine doru
rahat bir gzleme salamaldr.
ekil 1.4: Kavak noktasnda istasyon noktas seme
ekil 1.4 de ana galeri zerindeki 8 kavak noktasndan, kol galeriler iindeki 8
a
ve 8
b
noktalar, bir engelle karlamadan, rahatlkla gzlenebilmelidir.
Noktalar arasndaki uzunluk olabildiince byk olmaldr. Ayn dorultuda
uzayp giden dzgn bir galeride, ara noktalar, uzun gzlemeler salanacak
ekilde alnabilir. Bu lme ve hesaplama ilerinde zaman kazandrr. Bununla
beraber, damar iinde alm galeriler, damarn dzgn bir dorultu ve eim
takip etmemesi nedeniyle, kvrml bir ekilde alm olacandan, bu kurala
uymak mmkn olamaz ve noktalar ister istemez birbirine yakn alnr.
Ana galerilerde poligon noktalar mmknse bir dorultu zerinde olmaldr.
Bu durum yine lme ve hesaplama ilerinde zamandan kazandrr.
ekil 1.5: Dzgn bir galeride noktalarn ayn dorultu zerinde alnmas
7 8
8
a
8
b
9 10
bacalar
Ana galeri
8
ekil 1.5 teki gibi ana galeri zerinde, birbirinden bamsz olarak llmesi gereken
birok bacalar bulunuyorsa, bu bacalarn diplerinde alnacak noktalarn ayn dorultu
zerinde alnmas yerinde olur.
Detay alnacak noktalardan, detay noktalarnn kolaylkla gzlenebilmesi
gerekir.
ekil 1.6: Detay gzlemeleri iin nokta yeri seme
ekil 1.6 de 14 noktasndan 14
a
, 14
b
, 14
c
detay noktalar, bir engelle
karlamadan kolaylkla gzlenebilmelidir.
Poligon noktalar galerinin ortasna deil, trafii aksatmayacak ekilde yan
duvara yakn iaretlenmelidir.
1.2.2. Taban ve Tavan Noktalar
Taban Noktalar
Taban noktalar, galerilerin tabannda iaretlenen noktalardr. Geici noktalar
galerilerin tabanna ina edilirler. Gerektiinde, zellikle tavann fazla yksek olduu
yerlerde, tabanda da sabit daimi noktalar tesis edilebilir. Galerideki youn trafik nedeniyle
tavandan dklen toz ve topraklarla bu noktalar kapanabilir. Bu nedenle poligon noktas,
nivelman rperi gibi nemli noktalar zorunlu olmadka tabanda alnmazlar.
ekil 1.7: Yarkl perin ivisi ve kamas
14
a
b
c
d
e
f
g
Kama
9
Sabit nokta tesisi iin, taban tanda perin ivisine uygun bir delik alr, kama
yarn iinde olarak ivi delie sokulur. Bir tokmak veya benzeri aletle vurmak suretiyle
ivi delie skca yerletirilir. Kama, ivi delie yerletike yark yanaklarn yanlara doru
amak suretiyle ivinin delie skca yerlemesini salar. Gerekli iaret ivi bana
iaretlenir.Bir lme sresince yararlanlacak geici taban noktalar, tabana bir kazk
akmak, kaza da bir ivi akmak veya kaza lzum kalmadan iviyi dorudan traverslere
akmak suretiyle de tesis edilebilir. Taban kazk aklamayacak kadar sertse, kazk, etrafna
konulan talarla da tutturulabilir. Gzlemeler kazk veya ivilerin tabanna yaplmaldr.
Tavan Noktalar
Poligon noktalar genellikle tavan noktas eklinde ina edilirler. Noktalarn tesisi iin
tavanda alan delie bir aa takoz yerletirilir. Kullanlan aalar salam, kuru ve
frnlanm olmaldr. Tavanda iaretlenen bir nokta dey dorultuda kolayca yer
deitirebilir. Buna karlk yatay yer deitirme olasl ok azdr. Takoz tavana akldktan
sonra takoza gzleme ekl asmak iin zel bir ivi aklr (ekil 1.8). Takozun ba delikle
ayn dzeyde yerletirilmelidir.
ekil 1.8: Tavanda sabit bir nokta tesisi
Kullanlan ivi ve pitonlar pasa, asitli sulara dayankl olmaldr. Byk maden
iletmelerinde bakr, bronz, inko, pirin, kromlu elikten yaplm zel iviler kullanlr.
ekil 1.9: Tavan noktalar iin eitli ivi tipleri
Takoz
ivi
Gzleme ekl
10
1.3. Yeraltnda Uzunluklarn llmesi
Yeraltnda alma koullar yerstne nazaran ok farkldr. Modern elektronik
aletlerde uzunluk lm, aletin kendi iinde mm hassasiyetinde yaplr. Fakat yeraltnda
fazla uzun lmeler yapmak mmkn olamamaktadr. Dolaysyla bu modern aletlerden
yararlanma olana kstldr. Bununla beraber, ileri bir aamada, ayn dorultuda uzayp
giden uzun bir tnel ve galeri lmelerinde bu modern aletlerden daha abuk ve presizyonlu
olarak yararlanlabilir. Galerilerin eim durumuna gre uzunluklar erit metre ile yatay
olarak veya eik olarak llrler.
Yatay Uzunluk lm
Yatay uzunluk lm, yerstndekine benzer ekilde yaplr. erit, P
1
P
2
poligon
kenar zerinde yatay olarak tutulur. Para para llerek uzunluk elde edilir. (ekil 1.10)
ekil 1.10: Uzunluklarn yatay olarak llmesi
Eik Uzunluk lm
Eik uzunluk lmnde, uzunluklar eik olarak lldnde bunlarn yataya
indirgenmesi gerekir. Bu nedenle poligon kenarnn eim as llmelidir. Bunun iin asma
daire veya teodolit kullanlr.
Asma Daire Kullanlmas
Asma daire, yeralt almalarnda kullanlan, dorularn yatayla tekil ettii eim
alarn lmeye yarayan bir a lme aletidir (ekil 1.11). Asma daire ile ilgili daha fazla
bilgi bir sonraki renme faaliyetinde verilmitir.
P
1
S
1
S
2
S
3 P
1
P
2
=S=S
1
+S
2
+S
3
P
2
11
ekil 1.11: Asma daire
Bu yntemde poligon noktalar arasna teller gerilir. Eik tel uzunluklar llr.
Asma dairenin iki konumunda telin eim as llr ve ortalamas alnr. (ekil 1.12)
ekil 1.12: Asma daire ile uzunluk lm
Eik uzunluk
L-Yatay uzunluk L = . cos o eitliinden bulunur.
Bu yntemde teller iyice gergin olmaldr. Bunun iin tel uzunluklar 10 m yi
gememelidir.
Teodolit Kullanlmas
Eim alar teodolitle llrken ayn zamanda eik uzunluklar da llr. Burada da
deiik yntemler uygulanr:
1
o
2
o
Gergin tel
P
1
P
2
L
2
2 1
o o
o
+
=
-
-
100 100
ekl ipi
Asma engeli
12
- Nokta Atlama Yntemi
Teodolit drbn bir sonraki noktaya yneltilir. erit drbnn gzlem dorultusunda
gerilerek
n
... ,
2 1
eik uzunluklar llr. erit, aletin muylu ekseni ile gzlenen nokta
arasnda havada gerilir. Gerekte alet merkezi elin ulaabilecei bir nokta deildir fakat
oluan hata nemsizdir. Eim alar da okunur. ki nokta arasndaki uzunluk, erit boyundan
fazla olmamaldr. Aksi halde uygulama zorlar. Bu gibi durumlarda ara nokta almaldr.
l gidi dn olarak yaplr. Ara noktalar iaretlendikten sonra birer nokta atlanarak
teodolit kurulur. Bir nceki ve bir sonraki noktalar gzlenerek
i
ve
i
o deerleri llr.
ller bir ynde bu ekilde tamamlandktan sonra dn dorultusunda tekrarlanr. Dn
lmelerinde teodolit, gidite alet kurulmayan noktalara kurulur. Bylece bir boy iki kez
llm olur. (ekil 1.13) eridin tam olarak gerdirilememesi, okumalarn eridin tam
dorulukla tutularak yaplamamasndan ileri gelen kayma hatas gibi hatalarla
karlalabilir. Bu hatalar minimumda tutabilmek tecrbe ve dikkat ister.
L
g
=
g
coso L
d
=
d
coso
L =
2
d g
L L +
ekil 1.13: Nokta atlama yntemi
L
1
o
2
o
3
o
4
o
1

P
1
1
2
P
2
P
3
13
- Kesien Dorular Yntemi
ekil 1.14: Kesien dorular yntemi
Bir nceki yntemdeki gibi ara noktalar iaretlenir. Teodolit her noktaya kurularak bir
nceki ve bir sonraki noktalar gzlenir. (ekil 1.14) Tel uzunluklar ve eim alar llr.
Her para iin iki deer elde edilir.
L = coso
L

=

cos

o
L
ort
=
2

L L +
Bu iki yntem yeraltnda uzunluklarn llmesinde ok kullanlr. Kesien dorular
yntemi hem alma hz bakmndan hem de kaba hatalarn bulunmas ynnden daha
faydal bir yntemdir. Nokta atlama ynteminde ise gzlemler birbirinden bamsz olarak
yaplmaktadr.
1
o
2
o
3
o
4
o
1

P
1
1
2
P
2
P
3

1
o

2
o

3
o

4
o

14
UYGULAMA FAALYET
alma alannn uzunluunu lmek zere, okul alan iinde (bahe, koridor,
merdiven) tavandan da nokta oluturabileceiniz uygun bir alma alan (galeri)
oluturunuz. Konuyla ilgili teknik almalar yapnz.
lem Basamaklar neriler
alma alannn (galeri) iinde istasyon
noktalarn oluturunuz.
stasyon noktalarn zerinde rahata
alabileceiniz konumda seiniz.
Nokta iaretlerini tesis ediniz.
Noktann yeri tespit edilirken de lye
olanak salayacak ekilde yerini
belirleyiniz.
Uzunluk lmek iin gerekli yntemi
belirleyiniz.
Uzunluk lme yntemlerinden
faydalannz.
Uygulama iin gerekli aletleri
hazrlaynz.
Uzunluk lmnde kullanacanz ara
gereleri belirleyiniz.
Belirlediiniz ynteme gre uzunluk
lmesini yapnz.
Uzunluk lmesi yaparken gvenlik
tedbirlerini alnz.
UYGULAMA FAALYET
15
KONTROL LSTES
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre, Uygulama Faaliyeti 1de verilen
uygulamay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden
uygun olan iaretleyiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1.alma alannn (galeri) iinde istasyon noktalarn
oluturdunuz mu?
2.Nokta iaretlerini tesis ettiniz mi?
3.Uzunluk lmek iin gerekli yntemi belirlediniz mi?
4.Uygulama iin gerekli aletleri hazrladnz m?
5.Belirlediiniz ynteme gre uzunluk lmesini yaptnz m?
DEERLENDRME
Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre
deerlendiriniz. Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete
dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.
16
LME VE DEERLENDRME
Aadaki verilen cmlelerden doru olanlar (D), yanl olanlar (Y) olarak
iaretleyiniz.
1. ( )Karanlkta alma zorunluluu, yeralt almalarn yerst almalarndan
ayran zelliklerden biridir.
2. ( )Yeralt ile yeryzn birbirine balayan dey ya da ok eik kaz ekillerine
galeri denir.
3. ( )Yeralt alma ortamlar ile ilgili planlarn hazrlanmasnda ve eitli amal
toporafik lmelerin yaplmasnda, yeralt alma alanlarnda oluturulan poligon ve
nivelman rper noktalarndan yararlanlr.
4. ( )Yeraltnda noktalar, llerin kolaylkla yaplabilecei yerlere ina edilmelidir.
5. ( )Yeraltnda tesis edilen noktalar arasndaki uzunluk olabildiince kk olmaldr.
6. ( )Poligon noktas, nivelman rperi gibi nemli noktalar zorunlu olmadka tabanda
alnmazlar.
7. ( )Eik uzunluk lmnde sadece elik erit metre kullanlr.
8. ( )Nokta atlama yntemiyle uzunluk lmnde teodolit birer nokta atlayarak
kurulur.
DEERLENDRME
Objektif testteki sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz,
cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz
renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
LME VE DEERLENDRME
17
RENME FAALYET2
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak yeraltnda a lebileceksiniz.
Yeraltnda a lmelerini ve kullanlan aletleri aratrnz.
Bulunduunuz blgede varsa maden ile ilgili kurululara, niversitelerin maden
ile ilgili blmlerine giderek yeraltnda a lmnn nasl yapldn ve a
lme aletlerini reniniz.
rendiiniz bilgileri arkada grubunuz ile paylanz.
2. YERALTINDA AI LMELER
2.1. A lme Aletleri
Yeraltnda alma koullar zor olduundan kullanl ve uygun alma olana
salayan aletlere gereksinim vardr. Galeriler dar ve girintili, kntldr. Yeralt lme
ilerinde kullanlacak lme alet ve aralarnn, buralarn fiziki koullarna uygun olmas
istenir. Yeralt toporafik lmelerde kullanlan alet ve aralarn seiminde dikkat edilecek
noktalar:
Kolay kullanml, basit ve salam yapda olmas
Yeralt evresel koullara uygun olmas (kapal ve iyi korunmal, hafif bir
(mekanik-elektronik) yapya sahip olma v.b.)
Modler (birbirini tamamlar) bir sistem oluturmaya imkn vermesi, (rnein,
teodolitlerin gzlem plakalar ve optik aklleri ile yer deitirerek kullanlabilir
olmas, zerinde elektronik alet tutturulabilmesi v.b.)
Kullancdan kaynaklanan hatalara kar ikaz ve kontrol sistemlerine sahip
olmas,
Kolay salanabilir ve servis imknlarnn iyi olmas
gibi hususlar gz nnde bulundurulur.
RENME FAALYET2
AMA
ARATIRMA
18
Yeraltnda alarn llmesi iin kullanlan aletler unlardr:
Teodolitler
Yeralt lmelerinde, dorultularn belirlenmesinde, alarn llmesinde, bilinen a
ve dorultularn zemine uygulanmasnda teodolitlerden yararlanlr. Gnmzde ok sayda
firma tarafndan retilmekte olan optik ve elektronik aletler mevcut olup bu aletlerden,
gzlem izgilerinin ve a okuma dzenlerinin aydnlatlabilir olanlarndan yeralt
lmelerinde de yararlanlmas mmkndr. Yerstnde kullanlan teodolitler, yeraltna
zg koullara uyacak ekilde dzenlenerek madenci teodolitleri gelitirilmitir. Bu
teodolitlerin a daireleri ve gzlem izgileri aydnlatlabilirdir. Tavan noktalar altna
merkezlendirmeyi salayacak, drbn zerinde bir merkezlendirme iareti vardr. Sehpalar
srgldr.
lmelerde sehpann kullanlmad durumlarda vardr. Bu gibi durumlarda teodolitler
ya yan dikmeye monte edilmi bir konsol tabla zerine kurularak kullanlr ya da asma
teodolitler kullanlr.
ekil 2.1: Asma teodolit
Asma teodolitin yaps ve kullanlmas yerst teodolitlerinin aynsdr.
Asma Daire
Asma daire 2025 cm apnda bir yarm daire olup, bu ara ile asld telin eim
asnn 15
c
-20
c
dorulukta llmesi mmkndr. Hafif metalden yaplmtr. Tam ortada
sfr blm ve iki yana doru 100
g
a kadar srekli blmler vardr. Daire yaynn
merkezine ipli ya da baston ekl aslmtr. Bu ekl daire blmleri iin gsterge grevi
yapar. Asma dairenin iki ucunda asma engelleri vardr. Asma engelleri yardmyla, tele
aslan aletten sarkan ekln gsterdii blm okunur. Bu deer tel dorusunun eim
asdr.
Yan
dikme
Drbn
Kresel dze
19
ekil 2.2: Asma daire ile a lm
Asma Pusula
Genelde yn belirleme arac olarak kullanlr. Baz galeriler ok bask ve dardr. Byle
yerlerde sehpann kurulmas zordur. Bu durumda gerili tellere aslabilen ve magnetik aklk
asn gsteren asma pusula (madenci pusulas) kullanlr. Bir noktadaki magnetik kuzey
dorultusunun belirlenmesinde, bir dorultunun magnetik semt asnn llmesinde,
magnetik semt alar llerek bir noktada kesien iki dorultu arasndaki yatay ann
belirlenmesinde, magnetik semt as bilinen bir dorultunun zeminde iaretlenmesinde
kullanlabilir.
Resim 2.1:Asma pusula
o
0
100
100
o
20
Pusula gerili tele aslarak kullanlr. Asld telin eimi ne olursa olsun, kendiliinden
yatay duruma gelir. 0-400
g
arasnda blmlendirilmitir. Kadrann merkezine serbeste
dnebilen bir mknats inesi yerletirilmitir. Asma dorultusu ile kadrann 0-200
g
blmlerini birletiren doru birbirine paralel olmaldr.
2.2. Alarn llmesi
Yeralt poligasyonunda, tm lme ilemleri genellikle bir seferde yaplmakta ve
birlikte deerlendirilmektedir. Yani, bir noktaya alet kurulduunda, o noktadaki poligon
as, gzlenen noktalara olan eik veya yatay mesafeler, dey alar, aletin ve iaretin
tavana ve tabana; galeri yan duvarlarna olan mesafeleri ile alet kurulan noktadan
llebilecek detay noktalar, ayn anda llmektedir. Ayn zamanda bu lmeler,
hazrlanan deftere yazlarak krokilerde de gsterilir.
Yerstnden yeraltna koordinat, yn, ykseklik tanmas iin balant lmeleri
yaplr. Yeralt alma alanlarnn, yerst ile balants yatay veya eimli galeri ve
tnellerle salanmakta ise, yeraltndaki noktalara koordinat tanmas gerekir. Bunun iin
ekil 2.3 de grld gibi alma ncesinde galeri girii yaknlarna getirilen yerst lme
ana bal noktalardan k alnr.
ekil 2.3: Balant lmeleri
eitli a lme yntemleri aada verilmitir:
3 Sehpa Metodu
Yeraltnda en ok uygulanan metottur. Kullanlan aletler unlardr:
1 adet lme aleti
2 adet gzleme plakas
3 adet sehpa
ekil 2.4 deki gibi gerideki ve ndeki gzleme plakalarna gzlemeler yaplarak, B
noktasndaki toporafya as llr. Alet ve ndeki gzleme plakas sehpalar zerinde yer
deitirilir. Arkadaki gzleme plakas da, sehpasyla birlikte ndeki yeni D noktasna
tanarak, bu noktaya merkezlenir. C noktasndaki ada llr. Ve bylece poligona devam
edilir.
Yeralt lmeleri iin zellikle dzgn anayol galerilerinde, en uygun metottur.
2
1
3
A
I
21
ekil 2.4: 3 sehpa metodu
- Yararlar
o Tavan noktalarnn kolaylkla tesis edilemeyecei yksek tavanl
yerlerde de uygulanabilir.
o Kurma ve merkezlendirmede, alet operatrne zaman kazandrr.
o Alet operatr okumalar yaparken yardmclar serbest kalr, dier
gerekli ileri yaparlar.
o Alet bir sonraki noktaya tandnda, bir nceki noktada bir hata
(dey a, mesafe, alet ve nokta ykseklii) yaplmsa, bu hatalar
kontrol etme olana vardr. nk sehpalara gre, alet merkeziyle
gzlenen nokta ykseklikleri ayn olduundan, aletle ndeki plaka
yer deitirdii zaman, noktalarda bir deiiklik olmaz.
o Tekrarlama metodu uygulanabildii iin, lmeler presizyonlu
(hassas) olarak yaplr.
- Sakncalar
o Malzemenin nispeten pahal oluu
o lme ve hesaplama iinin nispeten fazla oluu
Aklk As (azimut) Metodu
Dorultularn kuzeyle (meridyen dzlemiyle) yaptklar A
1
, A
2
... alar llr.
abuk ve basit bir metot olmas yan sra fazla presizyon gerektirmeyen lmeler iin
uygulanmaldr. Aletin tam dzenli olmas arttr.
- Yararlar
o Uygulanan metotlar iinde en abuk olandr.
o lme, hesaplama ve izim ileri basittir.
o Kapal poligonda kapanma hatas hemen anlalr.
- Sakncalar
o Tekrarlama yaplamad iin, presizyonlu bir metot deildir. Alet
hatalar birikir ve giderilemez.
A
B
C
22
o Kapanma hatas varsa, bunun, bir noktada yaplan hatadan m
yoksa hatalarn birikmesinden mi olutuu ve bu noktann hangi
nokta olabilecei kestirilemez.
o Dik gzlemeli yerlerde metodun uygulanmas zorlar.
ekil 2.5: Aklk as metodu
Toporafya As Metodu
Dorultularn arasndaki alar,
1
o ,
2
o
... alar llr. lk dorultunun azimutu
bilindiine gre, ikinci dorultunun azimutu yle hesaplanr;
Az BC = Az AB +
1
o 180
Bylece bir nceki azimuta gre, bir sonraki azimut hesaplanr. zellikle presizyon
gerektiren lmeler iin bu metot uygulanr.
ekil 2.6: Topografya as metodu
- Yararlar
o Tekrarlama (repetisyon) metodu uygulanabilir. Genellikle a, bir
kez drbnn 1. bir kez de 2. durumuyla llerek, ikinci
okumann yars toporafya as olarak alnr.
o Okuma hatas, tekrarlama orannda azaltlm olur.
o Dik gzlemeli yerlerde alar yine tekrarlamal ve alet hatalar
giderilmi olarak llebilir.
- Sakncalar
o lme ve hesaplama yk fazladr.
1
o
A
B
C D
2
o
K
A
1
A
2
A
3
A
B
C
D
K
23
UYGULAMA FAALYET
A lm yapmak zere okul sahas iinde (bahe, koridor, merdiven) uygun bir
alma alan (galeri) oluturunuz. Bu uygulama ile ilgili teknik almalar yapnz.
lem Basamaklar neriler
A lmek iin gerekli yntemi
belirleyiniz.
A lme yntemini belirlerken
2.2.Alarn llmesi konu bal
altnda verilen bilgilerden yararlannz.
Uygulama iin gerekli aletleri
hazrlaynz.
Belirlediiniz a lme yntemine gre
gerekli aletleri hazrlaynz.
alma alannn (galeri) balangcndan
itibaren istasyon noktalarn oluturunuz.
stasyon noktalarn olutururken rahat
alabileceiniz alan olmasna dikkat
ediniz.
Nokta iaretlerini tesis ediniz.
Noktalar ya geici olarak ya da
iaretlendii yerde devaml olarak
kalacak ekilde ina edilirler.
alma alannn dnda nceden
koordinatlar bilinen bir noktadan
galerinin balangcndaki noktaya
koordinat taynz.
Koordinat tamak iin nceden bilinen
poligon veya nirengi noktasndan
yararlannz.
Belirlediiniz ynteme gre istasyon
noktalarnda a lmesini yapnz.
Teodolit ya da elektronik l aleti
kullannz.
UYGULAMA FAALYET
24
KONTROL LSTES
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre, Uygulama Faaliyeti 2de verilen
uygulamay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden
uygun olan iaretleyiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. A lmek iin gerekli yntemi belirlediniz mi?
2. Arazide uygulama iin gerekli aletleri hazrladnz m?
3. alma alannn (galeri) balangcndan itibaren istasyon
noktalarn oluturdunuz mu?
4. Nokta iaretlerini tesis ettiniz mi?
5. alma alannn dnda nceden koordinatlar bilinen bir
noktadan galerinin balangcndaki noktaya koordinat
tadnz m?
6. stasyon noktalarnda a lmesini yaptnz m?
DEERLENDRME
Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre
deerlendiriniz. Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete
dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.
25
LME VE DEERLENDRME
Aadaki verilen cmlelerden doru olanlar (D), yanl olanlar (Y) olarak
iaretleyiniz.
1. ( )Asma daire ile yeraltnda iki nokta arasndaki uzunluk llr.
2. ( )Yeraltnda kullanlan aletlerin kolay kullanml, basit ve salam yapda olmas
tercih edilir.
3. ( )Yeralt alma alanlarnn, yerst ile balants ve yeraltndaki noktalara
koordinat tanmas iin galeri girii yaknlarndaki yerst lme ana bal
noktalardan k alnr.
4. ( )Yeralt poligasyonunda, tm lme ilemleri mutlaka ayr ayr zamanlarda yaplr
ve farkl zamanlarda deerlendirilir.
5. ( ) sehpa metodu, kurma ve merkezlendirmede, alet operatrne zaman kaybettirir
ancak lme ve hesaplama ii olduka azdr.
6. ( )Aklk as metodu abuk ve basit bir metot olmas yan sra fazla presizyon
gerektirmeyen lmeler iin uygulanr.
7. ( )Aklk as metodu ok presizyonlu bir metot olup hata birikimi olmaz.
8. ( )Topografya as metodunda dorultularn arasndaki alar, (
1
o ,
2
o
..) llr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz modl sonundaki cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz
belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt
yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz
LME VE DEERLENDRME
26
RENME FAALYET3
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak yeraltnda ynelme (oryantasyon)
yapabileceksiniz.
Yeraltnda ynelme nasl yaplr aratrnz.
Bulunduunuz blgede varsa maden ile ilgili kurululara, niversitelerin maden
ile ilgili blmlerine giderek yeraltnda ynelmenin nasl yapldn reniniz.
rendiiniz bilgileri arkada grubunuz ile paylanz.
3. YERALTINDA YNELME
(ORYANTASYON)
Yeraltna yaplan llerin ve buna bal olarak karlan planlarn yerst lme ve
planlarna gre dorultu, ykseklik ve konum bakmndan balanmas ilemine ynelme ya
da oryantasyon denir. Bu sayede yerst ve yeralt lmelerinde ve planlarnda koordinat ve
ykseklik birlii salanm olur.
Yerst lmeleri sonucu noktalar, konum ve ykseklik bakmndan memleket
koordinat sistemine kolayca balanabilir. Yeraltnda byle balant imkn olmadndan
zel yntemlere bavurulur.
3.1. Eik Galeriler le Ynelme
ekil 3.1: Eik galeriler ile ynelme
YATAY ZDM DEY ZDM
RENME FAALYET3
AMA
ARATIRMA
27
Yeralt galerileri yerstne eik bir galeri ile balanyorsa, yerst poligonlar eik
galeride devam ettirilerek yeralt poligon dizisi oluturulur. Bu yntemde basit bir ak
poligonun ls ve hesab sz konusudur ve 60
g
a kadar eimli galerilerde uygulanr. Bu
lmeler srasnda yardmc drbnler kullanlabilir.
3.2. Kuyularla Ynelme
Yeryz noktalarnn dey bir kuyudan yeraltna veya kuyu dibine indirilmesi iin
yaplan almalardr. Yatay ve eik galerilerdeki gibi bir poligonasyon lmesi yoktur.
Yeralt lmelerini yerstne balayabilmek iin bir dorultunun dey dorultuda yeraltna
indirilmesi gerekir. Bu da iki noktann izdm anlamndadr. Yerstndeki bir noktann
dey dorultuda yeraltna indirilmesi ilemine nokta ekllemesi denir.
3.3. Kuyu eklleme Yntemleri
Yeryz sisteminde aklk as bilinen bir dorultuyu, yeraltna indirmek iin, bu
dorultunun en az 2 noktasnn yeraltna indirilmesi gerekir. Bunun iin deiik yntemler
vardr:
3.3.1. Mekanik Yntemlerle
Mekanik yntemlerle yeraltna koordinat ve kot tanmasnn esas, kuyu azlar
zerinde belirlenen ve yerst lme ana bal olarak koordinatlar hesaplanm
noktalardan sarktlan zel ekller ile, balants yaplacak katlara indirilmesidir. letmenin
durumuna gre, iki yeryz noktas iki ayr kuyudan tek eklleme ile veya bir kuyudan ift
eklleme ile yeraltna indirilir.
3.3.1.1. Tek Kuyudan Mekanik eklleme
ncelikle kuyu az zerinde, kuyu apnn ve gr imknnn elverdii lde
birbirinden uzak, A ve B gibi iki nokta belirlenir. (ekil 3.2)
Bu noktalarn koordinatlar yerst lme noktalarndan yararlanlarak, kontroll
olarak hesaplanr. Teodolit 1 noktasna kurulur ve | ,
1
| alar ile a, b uzunluklar llr.
(1B) semt as hesaplanr.
(1B) = (21) + (
1
| + | ) 200 Buradan;
Y
B
= Y
1
+ b . Sin (1B)
X
B
= X
1
+ b . Cos (1B)
AB1 geninde sins teoreminden;
Sino =
a
b
. Sin |
2
| = 400 [200 (o + | )] dr.
(BA) = (1B) + (400 -
2
| ) 200
Y
A
= Y
B
+ a . Sin(BA)
X
A
= X
B
+ a . Cos(BA)
28
ekil 3.2: Tek kuyudan ift nokta ekllemesi
A, B noktalarndan, bir makara dzeni ile nce, 12 mm apl zel elik teller
sarktlr. Kuyu dibi seviyesinde, tellerin ekme dayanmlarna gre 100300 kg.lk demir,
kurun veya betondan yaplm zel akller aslr. Yeralt poligonunun ilk noktas olan P
1
,
A

ve B

noktalarna gr imkn olan bir yerde ve bu noktalara yakn olarak tesis edilir.
eklleme noktalar olan A
1
ve B

noktalarna hibir ekilde alet kurulmaz. P

1
noktasna
teodolit kurulur. ve c alar ve S
1
uzunluu llr.
Y
A
= Y
A

, X
A
= X
A

, Y
B
= Y
B

, X
B
= X
B

(AB) = (A

) dr.
A

P
1
geninden;
Sin o =
a
S
1
. Sin
3
| = 400 [200 (o + )]
(B

P
1
) = (A

) +
3
| 200 Y
P1
= Y
B

+ S
1
. Sin (B

P
1
)
X
P1
= X
B

+ S
1
. Cos (B

P
1
)
(P
1
P
2
) = (B

P
1
) + c 200 Y
P2
= Y
P1
+ S
2
. Sin (P
1
P
2
)
X
P2
= X
P1
+ S
2
. Cos (P
1
P
2
)
Bylece yeraltnda koordinatlar bilinen iki poligon noktas elde edilmi olur. Bu
noktalardan yararlanarak da buradan k alan baka noktalara koordinat tanmas, kaz
tahkimat almalarnn ynlendirilmesi gibi ilemlerin gerekletirilmesi mmkn olur.
A
B
1
2
3
A

P
1
P
2
P
3
o |
1
|
a
b
a
S
1
S
2
3
|
o

c
2
|
29
rnek
ekil 3.3 te grlen AB tnel ekseni verilen bir aklkla aplike edilmitir. Bir kuyuya
alan ksa bir galeri ile tnele geit salanmtr. C ve D noktalar ekl tellerinin
sarktld noktalardr. E ve F noktalarnda teodolit kurularak DEC= , CEF= | ve
EFG=o yatay alar llmtr. F ve G noktalarnn koordinatlarn hesaplaynz.
CD = 3.64 m =0
g
,0117 Nokta Y X
DE = 4.46 m | =185
g
,7469
___________ ___________ ___________
EF = 13.22 m o =97
g
,1052 C 375.78 m 1119.32 m
FG = 57.50 m D 375.37 m 1115.70 m
CE = 8.10 m
ekil 3.3: ift eklleme rnei
zm
Sin =
CD
DE
. Sin =
64 . 3
46 . 4
. Sin 0,0117 = 0.000225184 = 0
g
,0143
CD ekl baznn aklk as
Tan (CD) =
C D
C D
X X
Y Y

=
62 . 3
41 . 0

= 0.1132596 (CD) = 207

g
,1797
A B
F
E
D
C
G

|
o
Tnel
Galeri
Kuyu
30
CE, EF ve FG kenarlarnn aklk alar ise,
(CE) = (CD) - = 207
g
,1797 0
g
,0143 = 207
g
,1654
(EF) = (CE) + | 200
g
= 192
g
,9123
(FG) = (EF) + o 200
g
= 90
g
,0175 elde edilir.
Koordinat deerleri ise;
Y
E
= Y
C
+ CE . Sin (CE) = 375.78 + 8.10 . Sin 207
g
,1654 Y
E
= 374.87 m
X
E
= X
C
+ CE . Cos (CE) = 1119.32 + 8.10 . Cos 207
g
,1654 X
E
= 1111.27 m
Y
F
= Y
E
+ EF . Sin (EF) = 374.87 + 13.22 . Sin 192
g
,9123 Y
F
= 376.34 m
X
F
= X
E
+ EF . Cos (EF) = 1111.27 + 13.22 . Cos 192
g
,9123 X
F
= 1098.13 m
Y
G
= Y
F
+ FG . Sin (FG) = 376.34 + 57.50 . Sin 90
g
,0175 Y
G
= 433.13 m
X
G
= X
F
+ FG . Cos (FG) = 1098.13 + 57.50 . Cos 90
g
,0175 X
G
= 1107.11 m
3.3.1.2. ki Kuyudan Mekanik eklleme
Bir iletme blgesinde yeraltna balant, iki daha fazla dey kuyu ile salanabilir.
Mekanik aklleme ilemi, bu kuyularn ikisinden veya nden sarktlan birer ekl ile
salanr. Kuyu aznda tesis edilen A ve B noktalarnn koordinatlar yerst poligon
gekisine balanarak hesaplanr. (ekil 3.4)
ekil 3.4: ki kuyudan tek nokta ekllemesi
Bu noktalarn kuyu dibindeki izdmleri A

ve B

dr. Tek kuyuda olduu gibi, her

bir kuyuda alnan aklleme noktalarndan ekller sarktlr. A

ve B

noktalar arasnda
olabildiince az noktal gergin bir yeralt poligon gekisi (ekil 3.4 de A

, P
1
, P
2,
, P
3
, B

)
oluturulur. S
i
ve
i
| ler llr. Yerstndeki A, B noktalarnn koordinatlarndan (AB)
aklk as hesaplanr.
A
B 1
2
3
A

P
1
P
2
P
3
S
1
S
2 S
3
S
4
1
|
2
|
3
|
Yerst poligonu
31
Tan (AB) =
A B
A B
X X
Y Y

Yeralt poligonunun ilk kenarnn aklk as (A

P
1
) = 0
g
alnarak bir geici poligon
hesab yaplr. B

iin geici Y
B

, X
B

koordinatlar hesaplanr. Bu durumda B

noktas B

gibi bir yerde kacaktr. Bylece A

ile A

arasnda A kadar bir semt as fark

(dnkl) olacaktr. Bu fark, yerst gerek koordinat sistemi ile kabul edilen geici
koordinat sistemi arasndaki semt as farkdr. A

= A ve B

koordinatlarndan
faydalanarak (A

) geici akl bulunur.

Tan (A

) =


A
B
A
B
X X
Y Y

Dnklk as bulunur,
= (ab) (A
I
B
II
)
lk kenarn aklk as (A

P
1
) = alnarak esas aklklar bulunur. Sonra yeralt
poligon hesab yaplr. Hesap sonunda bulunacak B

nn koordinatlar B nin koordinatlarna

(tolerans dhilinde kalmak kouluyla) eit kmaldr.
rnek
ki ayr kuyudan eklleme ile yeralt lme ana yn ve koordinat tanacaktr.
Aada verilenlerin yardmyla yeralt poligon noktalarnn koordinatlarn hesaplaynz.
ekil 3.5: ki kuyudan eklleme rnei
A
1
2
3
4
5
B
S
1
S
2
S
3
S
4
S
5
S
6
X
Y
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
32
S
1
= 35.07 m
1
| = 193
g
,54 Nokta Y X
S
2
= 72.46 m
2
| = 169
g
,50
______________ ______________ _______________
S
3
= 52.67 m
3
| = 180
g
,08 A 5352.03 5000.96
S
4
= 69.53 m
4
| = 208
g
,71 B 5610.49 5104.56
S
5
= 32.08 m
5
| = 195
g
,80
S
6
= 34.86 m
zm
Tan (AB) =
A B
A B
X X
Y Y

=
60 . 103
46 . 258
+
+
(AB) = 75
g
,7304
Nokta
Krlma
As
Aklk
As
Kenar AY AX Y X
A

0.00 35.07 0.00 35.07

1 193.54
393.54 72.46 -7.34 72.09
2 169.50
363.04 52.67 -28.89 44.04
3 180.08
343.12 69.53 -54.18 43.58
4 208.71
351.83 32.08 -22.08 23.33
5 195.80
347.63 34.86 -25.55 23.72
B

-137.98 241.83
Tan (A

) =
83 . 241
98 . 137
+

(A

) = 366
g
,9915
= (AB) (A
I
B
II
) = 75,7304 366,9915 = 108
G
,7389
Nokta
Krlma
As
Aklk
As
Kenar AY AX Y X
A

108.7389 35.07 34.74

+1
-4.80
5352.03 5000.96
1 193.54 5386.78 4996.16
102.2789 72.46 72.41
+1
-2.59
+1
2 169.50 5459.20 4993.58
71.7789 52.67 47.58
+1
22.59
3 180.08 5506.79 5016.17
33
51.8589 69.53 50.58
+1
47.71
4 208.71 5557.38 5063.88
60.5689 32.08 26.12 18.62
5 195.80 5583.50 5082.50
56.3689 34.86 26.99 22.06
B

5610.49 5104.56
258.42 103.59 AY=258.46 AX=103.60
f
y
= 4 f
x
= 1
3.3.2. Optik Yntemlerle
Mekanik akllemenin zor ve zaman alc olmas, buna karlk ulalan doruluun
pek fazla olmamas gibi nedenlerle, ynelmenin optik yntemlerle yaplmas daha dorudur.
Bunun iin, dey ve dik gzlemlerin yaplmasna imkn veren optik akl, lazer teodoliti,
objektif veya okler prizmal teodolitler gibi aletlerin olmas gerekir. Aletler yeraltnda kuyu
dibine ya da yerstnde kuyu azna kurulan platform zerine kurulurlar (ekil 3.6). Bylece
koordinatlar bilinen noktalardan yaplacak dey veya deye yakn gzlemlerle, noktalarn
veya dorultularn kuyu dibine indirgenmesi veya tam tersi, kuyu dibindeki bir noktann
kuyu az seviyesine karlmas mmkndr.
ekil 3.6: Optik Yntem
Derin (200 m yi geen) kuyularda yntemin uygulan zorlar. nk kuyu ii
ortamda younluk deimesi, gaz ve toz etkilerinden kaynaklanan k krlmas, grnt
gl gibi etkenler uygulamay gletirir. Optik ekllemenin lazer balantl
teodolitlerle veya lazer teodolitleri ile uygulanmas durumunda, hem ilem kolayl olmakta
hem de doruluk artmaktadr. Bu durumda, lazer cihaznn verdii grnr krmz veya
mavi renkli ince k demeti, balanty salamaktadr.
1

OA, OB
1
,
2

llr.
A B O
P

A P

B
P
34
UYGULAMA FAALYET
ekil 3.7: Yeraltnda eklleme uygulamas
ekil 3.7 de grlen iki ayr kuyudan (K1 ve K2 kuyularndan) aklleme ile yeralt
lme ana yn ve koordinat tanacaktr. Kuyu azlarnda alnan A ve B noktalarnn
koordinatlar Y
A
=41441.96 m , X
A
=26965.47 m ve Y
B
=41655.11 m , X
B
=26837.15 m
olarak hesaplanmtr. 1, 2 poligon noktalarnda yaplan a lmleri ise;
1
| = 146,2316 ve
2
| =167,9664 dr. Koordinat ve semt tanmas gereken yeralt alma katnda, 1 ve 2
yeralt poligon noktalarnn koordinatlarn hesaplaynz.
lem Basamaklar neriler
A

1-2B

geici semtlerini hesaplaynz.

Geici semtler iin Y
A
=Y
A

=0.00 ve
X
A
=X
A

=0.00 kabul ediniz.

Koordinat hesab iin geici AY ve AX
deerlerini hesaplaynz.
3.3.1.2.iki kuyudan mekanik
eklleme konusu altnda verilen
rnee baknz.
(AB) semtini ve (A

) semtini
hesaplaynz.
3.3.1.2.ki Kuyudan Mekanik
eklleme konusu altnda verilen
rnee gre yapnz.
Semt as farkn bulunuz.
3.3.1.2.ki Kuyudan Mekanik
eklleme konusu altnda verilen
rnee gre semt asn bulunuz.
Yeralt poligon hesabn yapnz.
3.3.1.2.ki Kuyudan Mekanik
eklleme konusu altnda verilen
rnee gre poligon hesabn yapnz.
1
|
2
|
1 2
A

97,43
92,16
103,70
K1 K2
UYGULAMA FAALYET
35
KONTROL LSTES
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre, Uygulama Faaliyeti 3de verilen
uygulamay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden
uygun olan iaretleyiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1.A

1-2B

geici semtlerini hesapladnz m?

2.Koordinat hesab iin geici AY ve AX deerlerini
hesapladnz m?
3.(AB) semtini ve (A

) semtini hesapladnz m?
4.Semt as farkn buldunuz mu?
5.Yeralt poligon hesabn yaptnz m?
DEERLENDRME
Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre
deerlendiriniz. Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete
dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.
36
LME VE DEERLENDRME
Aadaki verilen cmlelerden doru olanlar (D), yanl olanlar (Y) olarak
iaretleyiniz.
1. ( )Yerst ve yeralt lmelerinde ve planlarnda koordinat ve ykseklik birlii
salanmas iin yeraltnda ynelme yaplr.
2. ( )Yatay ve eik galerilerde yerstndeki poligonasyon lmesi yeraltnda devam
ettirilir.
3. ( )Kuyularla ynelmede yeralt lmeleri yerst lmelerinden bamsz olarak
yaplr.
4. ( )Yerstndeki bir noktann eik galerilerle yeraltna indirilmesi ilemine nokta
ekllemesi denir.
5. ( )letmenin durumuna gre, iki yeryz noktas iki ayr kuyudan tek eklleme ile
veya bir kuyudan ift eklleme ile yeraltna indirilir.
6. ( )Tek kuyudan ekllemede, kuyu dibinde tespit edilen A

ve B

noktalarna alet
kurularak lmeye yeraltnda devam edilir.
7. ( )ki kuyudan mekanik ekllemede yeralt poligonunun ilk kenarnn aklk as 0
g
alnarak bir geici poligon hesab yaplr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz modl sonundaki cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz
belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt
yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz
LME VE DEERLENDRME
37
RENME FAALYET4
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak yeraltnda ykseklik
lebileceksiniz.
Yeraltnda ykseklik lmesi nasl yaplr aratrnz.
Bulunduunuz blgede varsa maden ile ilgili kurululara, niversitelerin maden
ile ilgili blmlerine giderek yeraltnda ykseklik lmnn nasl yapldn
ve hangi yntemlerin kullanldn reniniz.
rendiiniz bilgileri arkada grubunuz ile paylanz.
4. YERALTINDA YKSEKLK LME
(NVELMAN)
Kuyularn gerek almalar esnasnda gerekse daha sonraki kontrol lmeleri iin,
yeraltna ykseklik tanmas ve derinlik lmelerinin yaplmasna ihtiya vardr.
4.1. Eik Kuyularda Derinliklerin llmesi
Eik kuyularn derinliklerinin llmesinde kuyularn eimlerine gre aadaki
yntemlerden biri uygulanabilir.
4.1.1. Basamakl lme Yntemi
Kuyu aznda tesis edilen R rper noktasndan balanarak elik erit metre sarktlmak
suretiyle kuyu kenarlarnda yatay dorultuda olmak zere karlkl noktalar iaretlenir.
(ekil 4.1)
Bu yntemde asma daire ve elik erit birlikte kullanlr. Kuyu aznda bir R rperi
iaretlenir. erit dey dorultuda sallandrlr. A noktas iaretlenir. RA llr. Bir ip ve
asma daire yardmyla A noktasnn yatay karl A

bulunur. A

den erit sarktlr ve B

iaretlenir. A

B llr. Bu ekilde lme ilemine kuyu dibinde, en alt seviyedeki noktaya

kadar devam edilir. Bylece para para derinlikler RA, A

B... toplanmak suretiyle kuyu

RENME FAALYET4
ARATIRMA
AMA
38
derinlii bulunur. lem, mevcut kuyu asansrnde konumlanan bir lmeci tarafndan
yrtlr ve en az iki defa tekrarlanarak kontrol salanr.
ekil 4.1: Eik kuyularda basamakl lme yntemi
4.1.2. Trigonometrik Yntem
Kuyunun eimi serbest ise, bir teodolit ve iki mira kullanlarak lme yaplabilir.
Teodolit kuyu dibine kurulur. R
1
ve R
2
rper noktalarna tutulan M ve M

mirasnda ve

okumalar yaplr. Gzleme dorultusunun eim as

o llr. Ayrca kuyunun eik
boyu D llr.
ekil 4.2: Eik kuyularda trigonometrik yntem
R
A
A

B
B

T
M
M

o
D
R
1
R
2

o -o

H
o
39
o asnn llmesi kolay olmayacandan, o as yerine

o as llerek,
o as u eitlikten hesaplanabilir:
Sin (o -

o ) =
D

. Cos

o

o <o ise

< olacandan, Sin (o -

o ) deeri eksi iaret tar. Kuyunun eim
as hesaplandktan sonra H derinlii,
H = D . Sin o bantsndan elde edilir.
4.2. Dey Kuyularda Derinliklerin llmesi
Dey kuyularda derinliklerin llmesini, derin olmayan ve derin kuyularda
lme olmak zere iki ksmda inceleyeceiz.
4.2.1. Derin Olmayan Kuyularda lme
Derinlii yaklak 40 50 m olan kuyularda elik erit metre ile derinlik llebilir.
50 m lik madenci eridi kuyu aznda kotu veya ykseltisi bilinen bir rper ivisine aslarak
sarktlr. (ekil 4.3) Bu almalarda kuyu asansr veya kafesinden yararlanlr. Kuyu
derinlii erit boyundan fazla ise kuyu i duvarna aklan ardk iviler aras llmek
suretiyle lm tamamlanr.
ekil 4.3: erit ile kuyu derinlii lme
4.2.2. Derin Kuyularda lme
Kuyu eridi ile derinlik lme
Kuyu aznda yerletirilen bir kuyu eridi kullanlr. Sarktlan erit ile geometrik
nivelman yntemi uygulanarak kuyu aznda ve kuyu dibinde (veya lme yaplan iletme
Kafes
R
1
R
2
1

40
katnda) eride taklan yardmc cetveller zerinde nivo ile okumalar yaplr. Bylece hem
yeraltna kot tanm olur hem de kuyu derinlii llebilir.
ekil 4.4 de grlen A kuyu ba nivelman rper noktas, B ise kuyu dibi nivelman
rper noktasdr. Rper noktalar zerine mira tutulur ve okumalar (g
a
, i
b
) yaplr. Kuyu ba
ve kuyu dibi erit okumalar fark h
k
= a
2
a
1
dir. H
B
ise;
H
B
= H
A
+g
a
(a
2
a
1
) i
b
hesaplanr.
ekil 4.4: Kuyu eridi ile derinlik lme
l teli ile derinlik lme
Kuyu derinliklerinin llmesinde kullanlan ve uzunluklar 200, 500, 1000 m gibi
deerlerde olabilen kuyu eritleri ar ve pahaldr. Bu nedenle, kuyu eritleri yerine zel
tamburalara sarlm elik teller de kullanlabilir. (ekil 4.5)
Kalnlklar 12 mm dir. Ularna 1015 kg.lk bir arlk aslarak kuyu bana
yerletirilmi bir makara sistemi ile kuyuya sarktlr. Sarktlan telin uzunluu, yukar ekme
esnasnda llerek ilem gerekletirilir. Bunun iin, kuyu banda oluturulan bir l
platformu zerinde, aralarndaki uzunluk mm hassasiyetinde belirlenmi A ve B noktalar
iaretlenir. Sarktlan telin uzunluunun llmesinde, iaretlenen bu iki nokta aras mesafe
l birimi olarak alnr.
h
k
Referans yzeyi

b
g
a
Mira
B
a
2
a
1
Kuyu
eridi
A
Ha
2
H
B
Ha
1
41
ekil 4.5: elik tel ile derinlik lme
Kuyu banda ve kuyu dibinde, nivo gzlem dzeyi (a
1
, a
2
) tel zerinde iaretlenir. Bu
esnada yeralt ve yerst rper noktalarnda g
a
ve i
b
mira okumalar yaplr. Buradan;
H
B
= H
B
+ g
a
(a
2
a
1
) i
b
olur.
Elektronik aletlerle derinlik lme
Kuyu derinliklerinin elektronik uzunluk lerlerle llmesi hem doruluk hem de
uygulama kolayl bakmndan tercih edilebilir. lmeler yerstndekinin aynsdr. Tek
fark yeraltndaki veya kuyu azndaki aletten kan ve reflektre ynlendirilen n yolunun
90
0
dndrlmesi iin ek bir yanstma dzenine ihtiya vardr.
4.3. Yeraltnda Nivelman
Bir yerst noktasnn sadece x, y koordinatlarnn bilinmesi ile o noktann yerinin
belirlenmesi mmkndr. Ancak yeralt ile ilgili konularda, noktalarn mutlaka ykseklikleri
ile birlikte verilmesi gerekmektedir. Yerstnde olduu gibi, yeraltnda da bir noktann kotu,
deniz seviyesine gre yksekliidir. Deniz yzeyinden yukarda olan noktalarn kotu (+),
aada olan noktalarn kotu ise () iaretiyle gsterilir. Ocak rper noktas en yakn nirengi
noktasna balanrken, kotu da llr. Btn dier noktalarn kotu bu kota gre hesaplanr.
Yeralt lmelerinde, daha ok trigonometrik nivelman ynteminden yararlanlr. Az eimli,
nemli galerilerde ve boluklarda, hassasiyetin fazla gerekli olduu durumlarda ise
geometrik nivelman ynteminden de yararlanlr.

b
g
a
Mira
B
a
2
a
1
A
A B
42
4.3.1. Trigonometrik Nivelman
Yeralt ykseklik lmelerinde, birka cm lik bir doruluun yeterli olmas,
uygulanma kolaylnn bulunmas gibi nedenlerle genellikle trigonometrik nivelman
yntemi uygulanr. Noktalar arasndaki eik veya yatay mesafe ile dey a, alet ve iaret
ykseklii deerlerinin llmesi gerekir.
A ve B noktalar tavanda ise;
ekil 4.6: Trigonometrik nivelman
ekil 4.6 da grld gibi tavandaki A ve B noktalar arasndaki ykseklik farkn
bulmak iin teodolit A noktasnn altna kurulur. Noktadan muylu eksenine kadar olan a
uzunluu llr. B noktasnda asl ekl ipinin B noktasndan ykseklii t llr. Ayrca
eik uzunluu ve Z as llr.
Ah = t + H a
H = . Cos Z veya H = . Sin |
Ah = t + . Sin | a t = a ise
Ah = . Sin | veya Ah = . Cos Z
H
B
= H
A
a + H + trnek
a = - 1.00 m | = 30
0
00

b = - 0.90 m H
A
= - 300 m
= 20.00m H
B
= ?
zm
Bu verilere gre A ve B noktalar tavandadr.
H
B
= -300 1.00 + 20.00 x 0.5 + 0.90 H
B
= - 290.00 m
A
B
h A
t
H
L

|
a Z
43
ekil 4.7: Trigonometrik nivelman
rnek
ekil 4.7 deki galeride yaplan lmlerin deerleri aada verilmitir.
a = - 0.85 m | = - 30
0
00

b = - 0.75 m H
A
= 450 m
= 24.00m H
B
= ?
zm
H
B
= 450 0.85 24.00 x 0.5 + 0.75
H
B
= 437.90 m
H
B
= H
A
a H + t
Not: Alet merkezi ve gzlenen nokta ykseklii, noktalar tavanda ise (-), tabanda ise
(+) iaretiyle gsterilir. Dey ada yukarya doru (+), aaya doru (-) iaretiyle
gsterilir.
A ve B noktalar tabanda ise;
ekil 4.8: A ve B noktalar tabanda
A
B
t
H

|
a Z
i
A
B
t H

|
a Z
i
44
H
B
= H
A
+ i H t
ekil 4.9: A ve B noktalar tabanda
H
B
= H
A
+ i + H t
4.3.2. Geometrik Nivelman
Tabanda alnan noktalarda geometrik nivelmann yerst uygulamalarndan farkl bir
yn yoktur. Poligon noktalar ounlukla galerilerin tavannda tesis edilir. Bu durumda
mirann sfr ucunun noktayla temas edecek ekilde ba aa tutulmas veya noktalara
aslarak kullanlan miralardan yararlanlmas gerekir. Miralarn boylar 1-2 m dir. Nivolar ise
yeraltnda gzleme yapacak ekilde aydnlatma dzenei olan, toz ve suya korunakl,
gerektiinde ksa gzlemeler (1,5 2 m) yaplabilecek ekilde olmaldr. Yeraltnda
geometrik nivelman, nemli balantlar, ana nakliyat galerilerinde eim kontrol gibi
hassasiyet (presizyon) gerektiren lmeler iin uygulanr.
ekil 4.10: Geometrik nivelman
H
1
= H
A
g
A
+ i
1
H
3
= H
2
+ g
2
O
3
H
2
= H
1
g
1
- i
2
H
B
= H
2
+ g
2
+ i
B
A
B
t H
L

|
a Z
i
A
1
2 3
B
g
A
g
1
g
2
i
1

B
o
3
45
rnek
ekil 4.10 da bir galerideki nivelman ilemi grlmektedir. A noktasnn ykseklii
bellidir. l deerleri aada verilmitir.
H
A
= -125.00 m
g
A
= 1.10 i
1
= 0.90 g
1
= 1.15 i
2
= 1.05 g
2
= 1.20 O
3
= 1.18 i
B
= 1.50
zm
H
1
= -125.00 -1.10 + 0.90 = -125.20 m H
3
= -127.40 + 1.20 1.18 = -127.38 m
H
2
= -125.20 1.15 1.05 = -127.40 m H
B
= -127.40 + 1.20 + 1.50 = -124.70 m
46
UYGULAMA FAALYET
ekil 4.11:Yeraltnda nivelman uygulamas
ekil 4.11 de grlen 1, 2, 3 noktalar, bir galerinin ekseni zerinde alnm tavan
noktalardr. Gerekli deerler aada verilmitir. 2 ve 3 noktalarnn koordinat ve
yksekliklerini hesaplaynz.
Y
1
= 583.40 m (12) = 254
g
S
12
= 35.16 m H
1
= 90.50 m
X
1
= 355.20 m (32) = 72
g
S
23
= 41.20 m
lem Basamaklar neriler
1-2 ve 2-3 noktalar arasndaki yatay
uzunluklar hesaplaynz.
Yatay uzunluklar hesaplarken verilen
eik uzunluk deerlerinden yararlannz.
2 ve 3 nu.l noktalarn koordinatlarn
hesaplaynz.
3 nu. l noktann koordinatlarn
hesaplamak iin (23) semtini
hesaplaynz.
1-2 ve 2-3 arasndaki Ah farklarn
hesaplaynz.
Ykseklik hesab yaparken
4.3.Yeraltnda Nivelman konu bal
altndaki formllere gre hesaplaynz.
2 ve 3 noktalarnn yksekliklerini
hesaplaynz.
Ykseklik hesab yaparken
4.3.Yeraltnda Nivelman konu bal
altnda verilen bilgilerden yararlannz.
1
2
3
=1.30
Z
1
=125
g
,40
Z
3
=80
g
,10
S
12
S
23
a
3
=1.90
a
1
=1.80
=1.60
UYGULAMA FAALYET
47
KONTROL LSTES
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre, Uygulama Faaliyeti 4te verilen
uygulamay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden
uygun olan iaretleyiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1.1-2 ve 2-3 noktalar arasndaki yatay uzunluklar hesapladnz
m?
2.2 ve 3 nu.l noktalarn koordinatlarn hesapladnz m?
3.1-2 ve 2-3 arasndaki Ah farklarn hesapladnz m?
4.2 ve 3 noktalarnn yksekliklerini hesapladnz m?
DEERLENDRME
Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre
deerlendiriniz. Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete
dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.
48
LME VE DEERLENDRME
Aadaki verilen cmlelerden doru olanlar (D), yanl olanlar (Y) olarak
iaretleyiniz.
1. ( ) Eik kuyularn derinliklerinin llmesi, basamakl yntem veya trigonometrik
yntemle yaplr.
2. ( ) Basamakl lme yntemiyle derinliklerin llmesinde teodolit kullanlr.
3. ( ) Trigonometrik yntemle derinlik lmede, kuyunun ba ve sonundaki rper
noktalarna mira tutulur ve okuma yaplr.
4. ( ) Derinlii 200 m ye kadar olan dey kuyularda derinlik lmede elik erit metre
kullanlr.
5. ( ) Kuyu eridi ile derinlik lmede, sarktlan erit ile geometrik nivelman yntemi
uygulanarak kuyu aznda ve kuyu dibinde nivo ile okumalar yaplr
6. ( ) l teli ile derinlik lmede, sarktlan telin uzunluu, telin yukar ekilmesi
esnasnda llr.
7. ( ) Az eimli, nemli galerilerde ve boluklarda, hassasiyetin fazla gerekli olduu
durumlarda trigonometrik nivelman ynteminden yararlanlr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz modl sonundaki cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz
belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt
yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
49
MODL DEERLENDRME
ekilde grld gibi, yerstnden K dey kuyusu ve E eik galeri ile yeralt
katlarna balant salanmtr. Oklarn gsterdii istikamette uzunluk, a, ynelme, derinlik
lme ve nivelman lmleri yaplacaktr. Bu uygulama iin gerekli teknik almay
yapnz.
lem Basamaklar neriler
Yeraltnda nokta tesisini yapnz.
Nokta tesisi yaparken rahat alma alan
olmasna dikkat ediniz.
Yeraltnda uzunluk lm iin gerekli
yntemi belirleyiniz ve uzunluk
lmn yapnz.
Galerilerin eim durumuna gre
uzunluklar erit metre ile yatay olarak
veya eik olarak llrler. Gz nnde
bulundurunuz.
Yeraltnda a lm iin gerekli
yntemi belirleyiniz ve a lmn
yapnz.
Yeraltndaki noktalara koordinat
taynz.
Yeraltndaki almalarn, yerst
lmelerine balanmas iin K
kuyusundan ynelmeyi gerekletiriniz.
Ynelmeyi yaparken 3.2. Kuyularla
Ynelme konu bal altnda verilen
bilgilerden yararlannz.
K dey kuyusu ve E eik galerisi iin
derinlik lme yntemini belirleyiniz.
Kuyu eridi ile, l teli ile veya
elektronik aletlerle derinlik lme
yntemlerinden birini seiniz.
Yeraltnda nivelman lmeleri iin
gerekli yntemi belirleyiniz.
Trigonometrik ya da geometrik
Nivelman metotlarndan birini seiniz.
K
E
MODL DEERLENDRME
50
KONTROL LSTES
Aada hazrlanan deerlendirme leine gre, Uygulamal testte verilen
uygulamay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden
uygun olan iaretleyiniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Yeraltnda nokta tesisini yaptnz m?
2. Yeraltnda uzunluk lm iin gerekli yntemi belirlediniz
mi?
3. Yeraltnda uzunluk lmn yaptnz m?
4. Yeraltnda a lm iin gerekli yntemi belirlediniz mi?
5. Yeraltnda a lmn yaptnz m?
6. Ynelmeyi gerekletirdiniz mi?
7. Derinlik lme yntemini belirlediniz mi?
8. Nivelman lmek iin gerekli yntemi belirlediniz mi?
9. Nivelman lmn yaptnz m?
DEERLENDRME
Uygulamal testte yapm olduunuz almay kontrol listesine gre deerlendiriniz.
Yaplan deerlendirme sonunda Hayr cevaplarnz bir daha gzden geiriniz., kendinizi
yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz.
51
1. Aadakilerden hangisi yeralt lmelerini yerst lmelerinden ayran balca
zelliklerden biri deildir?
A) Karanlkta alma yaplabilir
B) Noktalar tavanda alnabilir.
C) A ve uzunluk lmeleri yaplr.
D) Dik ya da dey gzlemeler yaplabilir.
2. Madenlerin kazlp zeminden karlmas ile ilgili ilemlere verilen isim
aadakilerden hangisidir?
A) malat B) Cevher
C) Galeri D) Kuyu
3. Personelin iletmeye geiine, malzeme ve cevherin tanmasna olanak salayan bir
taraf kapal olan yeralt geitlerine verilen isim aadakilerden hangisidir?
A) Kuyu B) Galeri
C) Ayak D) Etaj
4. Aadakilerden hangisi yeraltnda uygulanan a lme yntemlerinden biri deildir?
A) 3 sehpa metodu B) Kesien dorular metodu
C) Aklk as metodu D) Toporafya as metodu
5. Yeraltna yaplan llerin ve buna bal olarak karlan planlarn yerst lme ve
planlarna gre dorultu, ykseklik ve konum bakmndan balanmas ilemine verilen
isim nedir?
A) Poligonasyon B) Nivelman
C) enaj D) Ynelme
6. Yerstndeki bir noktann dey dorultuda yeraltna indirilmesi ilemine verilen isim
nedir?
A) Nokta ekllemesi B) Trigonometrik nivelman
C) Uzunluk lm D) Toporafya as metodu
7. Aadakilerden hangisi derin kuyularda derinlik lmek iin kullanlan
yntemlerden biri deildir?
A) Kuyu eridi ile lme B) l teli ile lme
C) Asma daire ile lme D) Elektronik aletler ile lme
DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru
ise bir sonraki modle gemek iin ilgili kiiler ile iletiim kurunuz. Yanl cevap
verdiyseniz modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz.
52
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Y
3 Doru
4 Doru
5 Y
6 Doru
7 Y
8 Doru
RENME FAALYET2NN CEVAP ANAHTARI
1 Yanl
2 Doru
3 Doru
4 Yanl
5 Yanl
6 Doru
7 Yanl
8 Doru
RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Doru
3 Yanl
4 Yanl
5 Doru
6 Yanl
7 Doru
CEVAP ANAHTARLARI
53
RENME FAALYET4NCEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Yanl
3 Doru
4 Yanl
5 Doru
6 Doru
7 Yanl
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 A
3 B
4 B
5 D
6 A
7 C
54
KAYNAKA
AYDIN mer, Yeralt lmeleri, Yaln Ofset Matbaas, stanbul, 1981.
KULAKSIZ Hseyin, Metin Beyaz, Yeralt Toporafyas, .T..Matbaas,
stanbul, 1975.
KUU enol, Madenlerde lme ve Plan (Madencilik Toporafyas), Filiz
Kitabevi, stanbul, 1997.
ZGEN Gndodu, Toporafya (lme Bilgisi), Atlas Kitabevi,
.T..Matbaas, stanbul, 1993.
KAYNAKA