CHNG I

TM L HC L MT KHOA HC
I. - TM L V TM L HC
Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng gp nhng hin tng khen hoc ch nhau: Anh ny rt tm l, ch kia chng tm l t no?..., nhng li khen, ch mun ni ln thi hoc cch x l cng vic no ca con ngi. Nhng thc ra tm l khng phi c by nhiu hin tng m tm l ca con ngi rt a dng v phong ph, n lun gn lin vi hot ng ca con ngi v trong bt c hot ng no ca con ngi u ny sinh tm l. Mt em b hn hoan khi m i ch v cho chic ko, mt c gi ro rc trong lng khi mi tnh u xut hin, NewTon pht hin ra nh lut vn vt hp dn khi cht nhn thy qu to ri. Chnh v vy S-ch-np, nh sinh l hc ngi Nga, pht biu: mi hnh ng ca chng ta d c thc hay khng c thc, xt v mt ngun gc u l phn x . Phn x l c s sinh l ca hin tng tm l. Trong cuc sng con ngi lun lun hot ng v: C nhn mun tn ti v pht trin th phi hot ng. Do hot ng nn sinh ra nhu cu, t nhu cu, n cng thc y s hot ng ca c nhn. Do nhu cu nn sinh ra s thch, hng th, ng c hot ng. l biu hin ca xu hng c nhn. Khi gp mt s vt hay hin tng no , con ngi c th dng mt nhn, dng mi ngi, dng tay s..., t ny sinh cm gic, tri gic. Cc s vt v hin tng trong th gii khch quan tc ng vo cc gic quan ta, u c no ta ghi li v n mt lc no , ta c th hi tng li, l tr nh. Trc khi lm mt cng vic no , con ngi c th hnh dung trc c kt qu ca n chnh l nh c tng tng. Khi gp mt s kh khn v mt tr tu, con ngi phi tm cch khc phc v gii quyt kh khn l nh c t duy. Khi tip xc vi s vt v hin tng, bao gi con ngi cng t thi nht nh i vi chng l biu hin ca xc cm v tnh cm... Tt c nhng hin tng k trn u l hin tng tm l ca con ngi.
1. c im:

Cc hin tng tm l c c im. Hin tng tm l gn b, gn gi v c mt sc mnh gh gm i vi i sng tm l ca con ngi. N gn gi v n c din ra thng xuyn, ngay bn cnh chng ta v bt c trong hot ng no: nghe ging bi, ngi xem ht, i do chi... u din ra hin tng tm l. Sc mnh ca hin tng tm l c th hin r rt nht khi con ngi ng trc mt tnh hung kh khn, cp bch. Chng hn lc bnh thng ta khng th nhy ln mi nh, nhng khi nh chy, ta c th nhy phc mt ci ln tn... nc nh v khi cha chy xong, ta phi ch mi c ngi mang thang ti mi xung c. Hin tng tm l rt a dng v phong ph Sng mi ngi mt nt, cht mi ngi mt tt. Cng trnh nghin cu ca .B. Encnin, nh Tm l hc Lin X (c) cho thy ngay c tr em sinh i cng trng v c nui dy chung th tnh tnh ca mi em cng mi khc. Nh trng hp gia hai chu sinh i l Natasa v Ema: Lc b, hai chu chi vi nhau rt thn. Trong cc trng hp tng t nhiu khi cc chu cng thch dng i t chng con v i lc cc chu li lm dng i t y, nh mt ln chng ni vi b m: m qua chng con m thy..., v tip sau , cc chu cp li nhau k li gic m. Tnh thn y khng b st m, mc d chu Natasa vn hiu ng hn, dn dn ch ng by ra cc tr chi, lm cc vic khc nhau trong nh, hay c giao ph lm vic ny, vic khc v lm i din cho c hai trong quan h vi bn ngoi... Cn Ema, ch lm theo hon ton th ng v giao cho Natasa gi vai tr ch ng. Ema sn lng v ngoan ngon tun theo sng kin ca Natasa. Natasa th thch sai khin v cm thy mnh gi vai tr khng th thay th c trong tp th hai a sinh i. Chnh s phn ha ny lm cho mi chu pht trin theo mt mt ring c th ca tng chu... Hin tng tm l rt tru tng v kh nhn bit. Cc c c cu:

Ha h, ha b, nan ha ct, Tri nhn, tri din, bt tri tm

Chnh v vy, m hin tng tm l ca con ngi c nhiu nh khoa hc nghin cu v gii thch, nhng mi trng phi li c gii thch theo mt cch v nhiu khi li tri ngc nhau. Tt c nhng hin tng tm l k trn u l i tng ca tm l hc. Hay ni mt cch y v chnh xc th: Tm l hc l mt b mn khoa hc nghin cu cc hin tng tm l, pht hin ra cc s kin khoa hc tm l. Nghin cu chng tm ra qui lut iu khin gio dc hnh thnh cc hin tng tm l ni ring v con ngi c nhng hin tng tm l y ni chung.

II. VI NT V LCH S TM L HC
Mi ngi u rt quen thuc vi tm l, nhng tm l l g? N c ny sinh v pht trin nh th no? Li l mt vn rt phc tp trong nhng vn phc tp ca v tr. Ngi xa do khng hiu c kt cu v chc nng ca c th, khng hiu c nhng hin tng v nhn thc, vui bun, nng gin, thc ng, chim bao ... nn cho nhng hin tng y l do ci g khng phi l vt cht, m l do linh hn hay tinh thn tc ng vo c th to ra. Khi con ngi mi sinh ra, linh hn hay tinh thn nhp vo c th, lc n tm ri khi c th, khi n tr li th con ngi tnh li. Ngi cht i linh hn s ri khi c th m sng mi mi. Chnh v th m sinh ra thuyt vn vt hu linh , thuyt a thn , ri n thuyt vn vt nht linh , thuyt n thn l nhng loi tn ngng di hnh thc thn thoi, phn nh tnh trng bt lc ca by ngi nguyn thy trong qu trnh u tranh vi thin nhin . Tn gio ra i, x hi hnh thnh giai cp, linh hn c xem nh mt thc th tinh thn v hnh, i i bt dit. Giai cp thng tr li dng lng m tn v linh hn bt t ca nhn dn ngu mui, d dng cai tr, bc lt h. Trn c s tn gio v giai cp, cc loi h thng trit hc duy tm, cc quan im duy tm v tm l hc dn dn xut hin . . .
II.1. TM L HC C I

Lch s nhn thc khoa hc ni chung, lch s tm l hc ni ring trong khong t 5 n 7 th k trc cng nguyn ( TCN ) bt u bng s ri b cch suy ngh thn thoi v i su vo tm ti, pht hin ra cc qui lut khch quan v nhng ci tn ti trn i ny. ng thi cng l cuc u tranh chng cc nim tn ngng duy tm, nhm xy dng cc quan nim duy vt, thc s khoa hc v cc mi quan h gia con ngi v v tr, con ngi v x hi, con ngi vi con ngi, con ngi vi chnh bn thn mnh .

II.1.1. H-ra-clit (530 - 470 TCN)

Nh trit hc li lc thi c Hy lp, t tm hn vo s vn ng chung ca c th v v tr . T khng nh rng th gii hin thc c qui lut ca n, c th c qui lut ca c th v tm hn, tm l tt yu phi c qui lut ring.. Xut pht t quan nim cho rng la l ngun gc ca vn vt. Tm hn, tm l l ci cht la ban u trong c th. N c sinh ra trong cc qu trnh chuyn ha qua li gia dng la v dng nc trong c th. T y nhiu khi ngi ta gi ngi t t l ngi giu tnh cm, d xc ng, v ngi kh khan l ngi t xc cm nhng mnh m v l tr, v nguyn tc . . .

II.1.2. -m-crit ( 460 - 370 TCN )

L i din cho phi duy vt thi , ng coi tm hn cng nh mt dng ca vt th mang tnh cht c th, do cc nguyn t la - cc dng ht trn nhn, vn ng theo tc nhanh nht trong c th to ra. Nh vy, ng nhin tm hn cng phi tun theo quy lut tn x ca vt l.

II.1.3. X-crt ( 469 - 399 TCN )

Trong lch s t tng c i kh c nh trit hc no ni ting hn X - crt. Thi ng l tng trng cho anh minh, thng thi, dng cm, bit t chn l cao hn cuc i. ng l nh trit hc duy tm li lc thi c Hy Lp,

chng li nn dn ch Ai - ten . ng c bit ch n s t nhn thc bn thn v suy ngh. Vi chm ngn hy t bit mnh. Th l bn cnh cc mi quan h vi t nhin, vi x hi, vi ngi khc, nhn thc khoa hc bit ch quan h ca con ngi vi chnh bn thn mnh. l mt t tng gi vai tr quan trng i vi s ra i ca khoa hc tm l khng nh c mt loi hin tng i hi phi c nghin cu, c nhn thc, phi tm ra quy lut ca cc hin tng , nhng ng thi chnh y cng cha ng mm mng ca mt quan im duy tm v tm l ngi.

II.1.4. Platon (428 - 348 TCN).

L ngi i din cho dng tm l hc duy tm, cho rng : t tng, tm l l ci th nht, ci c trc, th gii thc tin l ci c sau, ci th hai. Ci c trc l ci thuc v tr tu, vn c trong v tr. Tr tu ny l nguyn tc iu khin s vn ng ca mi s tn ti. T rt ra kt lun v tm hn l ng lc ca c th, n quyt nh s hot ng ca c th.

II.1.5. Aristt (384 - 322 TCN).

Quan im ca ng c th hin trong cun Bn v tm hn. ng l mt trong nhng ngi u tin khng nh v tr v tm quan trng ca vic nghin cu tm l v mt l n gin l con ngi c cm ngh, hc hi u bng tm hn c. Xut pht t quan nim cho rng tm hn l hot ng ca c th sng, ng i n kt lun : thc vt c ci gi l tm hn dinh dng, ng vt c tm hn cm gic v vn ng, cn c trng cho con
II.2 Tm l hc vi t cch l mt khoa hc c lp

T sau nn vn minh c i, nhn loi pht trin qua thi k trung c tm ti vi cuc sng mng mui y ry nhng quan nim tn ngng, duy tm. Mi ti th k XVII, trong lch s ca tm l hc mi c mt mc gn lin tn tui - CC (1596 - 1650), l mt nh trit hc, sinh l hc v i, ngi Php. ng c cng lao ln i vi khoa hc tm l l a phng php thc nghim vo nghin cu tm hn con ngi. Do b nh hng t tng ca thi i bt u c gii ha, phng php ny c thc hin bng khi nim phn x, vn dng vo nghin cu cc hin tng tinh thn, coi nhng hin tng l kt qu ca s tc ng t th gii bn ngoi vo v theo mt ng c th trong c th. Nhng phng php v khi nim ny b gii hn trong cc hin tng tm l n gin nh cm gic, nhn bit s vt. Cn cc hin tng tm l cp cao nh t duy tru tng lc no cng c lp vi cc hin tng c th. Quan nim va duy tm va duy vt ny c nh hng to ln v dai dng i vi s pht trin tm l hc trong sut my trm nm qua. Th k XIX, nht l na sau ca th k, gi mt v tr c bit trong lch s tm l hc nh l th k xy dng tm l hc thnh mt khoa hc c lp. Trong s nghip ny, t tng tin ha ca c - Uyn (1809 - 1882) nh bc hc ngi Anh v quan nim mi hin tng tm l v ngun gc u l phn x ca S-ch-np (1829 - 1905) nh bc hc ngi Nga gi mt v tr quan trng, gp phn thc y s hnh thnh mt nn tm l hc duy vt. Giai on chun b cho tm l hc xut hin vi t cch l mt khoa hc c lp c kt thc bng tc phm ca V.Vun ( 1832 -1920 ). Nm 1879 ti Lai-Xch (c), V.Vun sng lp ra phng th nghim tm l hc u tin trn th gii v mt nm sau, n tr thnh Vin Tm l hc u tin trn th gii. V vy, nm 1879 c nh du vo lch s Tm l hc, coi l ci mc ca s ra i Tm l hc vi t cch l mt khoa hc c lp v s ra i ny gn lin vi tn tui ca V.Vun.
II.3. Tm l hc th k XX

Vi khc phc kh khn do tm l hc duy tm li. Da vo thnh tu ca tm l hc y hc, tm l hc vt l v tm l hc ng vt, trong vng hn mi nm u ca th k ny c cc nh tm l hc i theo con ng khch quan : l Tm l hc Phn tm, Tm l hc Ghestalt, Tm l hc Hnh vi.

II.3.1- Tm l hc phn tm.

Do Phrt (1856 - 1939), bc s tm thn ngi o xng. Cui th k XIX, ng thnh cng trong nhng trng hp cha bnh tm thn bng phng php khai thc tm t su kn ca bnh nhn m khng cn dng thuc. Chng hn, ngi ta mang n bnh vin tm thn ca Phrt mt ph n b cm. Qua khm nghim thy rng cc chc nng ngn ng vn bnh thng. Vy ti sao ch li khng ni c? Khi iu tra c bit, do ch sng trong gia nh chng m b m chng l ngi cay nghit, lun ay nghin, tr chit ch. Trong khi ch li l ngi hin lnh, nhu nhc ch bit cam chu.... dn dn ch b cm. Nh vy, nguyn nhn dn n cm l do mi quan h cng thng vi m chng. Do cng thng tm l dn n c ch thn kinh. Phrt ngh gia nh chng ci thin quan h v ng v nn nhng bc tranh gia nh ha thun m m vui v...cui cng ch ni c. Ni dung ca hc thuyt, ng ly i tng nghin cu l v thc. V thc l g ? Ti sao n li l ng lc cho s pht trin ca th gii tinh thn ? gii p vn ny, ng thu thp tt c cc gic m ca loi ngi : Tr em, ngi ln, n ng, n b, thanh nin, ph lo. Trong cun Bn v gic m nm 1900, ng a ra nhn xt : gic m ca con ngi l mt hin tng tm l rt c th, r rng n khng phi l mt hin tng m ban ngy ta gp ni lm vic, i li, n ung, suy ngh..., gic m ni ln ci thm kn ca cuc sng lc tnh bng con mt bnh thng khng thy c, th m trong gic m li bc l rt r. Theo ng, gic m ca con ngi c nhng c im :

Thng ban ngy ci g khng tha mn, ban m m thy hay ni rng ra gic m phn nh iu mong mun, c m... Gic m din ra nhanh gn, khng lin tc, c tnh cht ri rc (ang m chuyn ny thy sang chuyn khc). Gic m bao gi cng c c im tng trng. Chng hn : C gi ngh v vic ly chng thng m thy cnh ch ba, mua bn). Trong cht liu ca gic m cng nh th gii ni tm ca ngi bnh tm thn.

Theo ng, trong mi con ngi chng ta c ba khu vc (v thc, tin thc, thc). ng ph nhn thc l bn cht tm l con ngi, theo ng ci chi phi tm l con ngi l v thc. Trong bn nng tnh dc (libi) l ci chi phi ton b cuc sng ca con ngi. Trong cuc sng ca con ngi c nhng khi nng lng i lp l bn nng sng (Eros) v bn nng cht (thanatos) to nn s pht trin con ngi. Tng ng vi ba khu vc, ng a ra khi nim trung tm hay ba thnh phn ca nhn cch :

Ci n : l nhu cu trn y kht khao bn nng, theo ng y l ci ti v thc ca c nhn. Phrt vit : Ci ti thc l ci ti v thc, ci ti thc l ci ti b ngoi, ci ti la di . Ci ti : l ci ti thc, c hnh thnh trong i sng hng ngy, trong mi quan h giao tip, n tun theo quy lut ca i sng, l ci ti b ngoi, ci ti la di. N b l nghi x hi, thit ch x hi chi phi, do con ngi lun c mu thun gia ci n v ci ti. Siu ti : l ci ti l tng.

V vy, trong mi con ngi chng ta u tn ti ba con ngi : Con ngi v thc tn ti theo nguyn tc bn nng ; con ngi thc tn ti theo nguyn tc hin thc ; con ngi siu ti tn ti theo nguyn tc chn p kim dch ca x hi. Trong i sng con ngi lun lun c mu thun gia mt bn l bn nng, mt bn l x hi. Mt bn mun tha mn tt c bn nng, mt bn nh l ngi cha nghim khc kim duyt tt c cc bn nng, t gy c ch bn nng, bn nng b dn nn, n mt mc no n s siu thng v ny sinh :

Bnh tm thn. Ngi ta a n bnh vin mt bnh nhn tm thn lun mm ku kht nc, nhng h c mang nc n cho ch, ch li y ra m khng ung. Qua tm hiu c bit : Ch ta sng vi ba, ch

ta rt thng yu cha mnh, nhng t khi c mt ph n xen vo cuc sng ca gia nh ch, b ta c s quan tm qu ng n cha ch. Lm ch rt kh chu vi ngi ph n ny. Nhng v thng cha m ch cam chu (mc d trong lng rt ght). Th ri mt ln, khi cha ch b bnh. Ngi ph n kia li n v dn theo mt con ch, con ch ny lm b ly thuc ca ba ch. S bc tc by lu ny c dn nn, nay bng ln, lm ch b tm thn. Ny sinh mc cm. Nh nhng trng hp tr em i dm, mt ngn tay, ni ngng, ni lp (c lm) .v.v. .

Ngi ta a mt b gi n vi cc nh phn tm hc em ny chuyn vit sai li chnh t t s nhiu sang s t. Khi gio vin c:

Pens , em li vit a pen Books, em li vit a book Rooms, em li vit a room .v.v. . .
Sau khi d dnh, cc nh phn tm hc hi chu, bng chu a ln khc v ni : Mt mi sng, nhiu khng thch, th ra n ghen vi em n, trc y n l con mt c cha m cng chiu, t khi m em b, cha m ch tp trung vo em b m khng ch n n. Cc nh phn tm hc gii thch cho chu bn phn l ch phi thng em ng thi cng yu cu cha m phi quan tm ng mc ti chu, dn dn chu khi bnh.

Ny sinh sng to ngh thut.

Phrt vit trong mi mt ngh s u c mt thng in . Quan im v tm l hc la tui : Phrt a vo s pht trin sinh dc phn chia s pht trin tr em.

T 1 n 5 tui chia lm 3 thi k:

+ Thi k u l thi k tr em ch yu hot ng bng l mm. + Thi k th hai l thi k l hu mn. + Thi k th ba l thi k l sinh dc.

T 6 n 10 tui l thi k bn nng sinh dc dng tim tng, nng lng libi c gii ta trong cc trng hp hc tp, vui chi, bt chc. T 10 n 15 tui l tui dy th, nng lng tha v khng hong, thi k ny bn nng sinh dc c bc l r rt nht, n chi phi mi hot ng.

Ph phn hc thuyt Phrt :

y l mt hc thuyt sinh vt ha con ngi, trong thuyt Phrt, con ngi ch l mt c th sng, tt c mi hot ng ca con ngi ch l nhng hot ng ca c th nhm tha mn bn nng tnh dc. Phrt ch xt con ngi trong phm vi mt c th ch khng thy c mi quan h gia con ngi vi x hi, vi mi trng, hot ng ca con ngi do libido quyt nh. Phrt khng xt n mi tng quan gia hot ng tm l vi hot ng thn kinh cao cp.

II.3.2 Tm l hc Hnh vi
Tm l hc hnh vi ra i nm 1913 M, do Ot-sn ( 1878 - 1958 ) sng lp. Ton b quan im ca trng phi ny c th hin trong bi bo Tm l hc di con mt ca nh hnh vi. Vi bi bo ny, ng a ra cng lnh ca tm l hc hnh vi nh sau :

Quan tm n hnh vi tn ti ngi, tc l ch da vo nhng hnh vi ring bit ca con ngi nghin cu tm l. Hnh vi c hiu l tng s cc c ng b ngoi c ny sinh p li mt kch thch no theo cng thc : kch thch phn ng ( S R )

Ly nguyn tc th v sai iu khin hnh vi. Mc ch ca Tm l hc Hnh vi nhm iu khin hnh vi con ngi. Theo h khi bit S1 s suy ra R1 v ngc li. C l nh vy, nn nm 1921 Ot-sn tuyn b : Giao cho ti 12 a tr mi sinh, ai mun a ny thnh nh khoa hc, a khc thnh tng cp ti s c cch to ra nhng con ngi nh vy . Ngy nay hn 70 nm, nhng cng trnh nghin cu ca nhng ngi theo trng phi ny chng cht ln nh ni, nhng h phi h ging, khng dm khng nh nh t s na. Tm li, lun im c bn ca Thuyt Hnh vi coi con ngi ch l c th ring l, ch c kh nng phn ng, v vy, c th hon ton ph thuc vo kch thch tc ng ln c th.

II.3.3 Tm l hc Ghestalt ( cn gi l Tm l hc Cu trc )

Do b ba Vect-hai-m (1887-1967) ; Cp-ca (1886-1947) v C-l (1887-1967) sng lp ra c. y l mt trong nhng dng tm l hc duy tm khch quan chuyn nghin cu v tri gic v t nhiu nghin cu v t duy. Trng phi ny a ra mt s quy lut :

Hnh nh ca tri gic c tnh cht khng i. Quy lut hnh v nn ca tri gic ( do Rubin nh tm l hc an Mch pht hin). Quy lut b sung ca tri gic. Quy lut bng hiu trong t duy.

III. Bn cht, chc nng, phn loi cc hin tng tm l:

1. Bn cht hin tng tm l ngi

Tm l l s phn nh hin thc khch quan thng qua hot ng ca mi ngi, l kinh nghim ca lch s - x hi loi ngi bin thnh kinh nghim ca c nhn, thng qua chc nng hot ng ca no.

1.1 Tm l l s phn nh hin thc khch quan thng qua hot ng ca mi ngi :
Phn nh l s ghi li, gi li du vt ca h thng vt cht ny vo h thng vt cht khc trong qa trnh tc ng qua li. Theo nh ngha ny th vt cht no cng phn nh, chnh v vy, Lnin tng pht biu : Phn nh l thuc tnh chung ca vt cht . Trong tm l hc, ngi ta chia phn nh lm 3 loi : Phn nh vt l l phn nh ca nhng vt v sinh. Phn nh sinh l l phn nh ca thc vt, ng vt v ng vt bc thp. Chng hn, hoa hng dng hng v pha mt tri mc. Phn nh tm l l phn nh ca nhng ng vt c h thn kinh pht trin. Phn nh vt l l phn nh cng nhc cn phn nh tm l l phn nh sinh ng v tch cc.

 Hin thc khch quan l tt c nhng ci tn ti ngoi mun ca chng ta. Nhng ci c th l vt cht, c th l tinh thn, nhng ci c th cm nm c, c th khng. Nhng tt c u ang tn ti v pht trin tun theo quy lut t nhin ca chng. Khi c hin thc khch quan tc ng vo ta s to nn nhng hnh nh tm l v chng. Chng hn nhn bc tranh xong, nhm mt li ta c th hnh dung li mu sc, cnh vt v trn bc tranh. Nghe xong mt bi ht, trong u ta vn cn vng vng li ca, iu nhc ca bi ht. Cm hn bi ( khng nhn hn bi ) xong ri ct i ta c th m t hnh dng, trng lng hn bi. Nh vy, cc vt th tc ng vo mt, tai, da to nn trong c nhng hnh nh ca chng. Cm gic, tri gic phn nh hin thc khch quan. Mi ngi ai cng nh qu hng, nh ngi thn yu, chnh l s ghi li trong u hnh nh qu hng, ngi thn. Nh vy, tr nh cng phn nh hin thc khch quan. Tng tng ra s u tranh khng mt mi ca nhn dn Cuba anh em, vi chnh sch cm vn ton din ca M, chnh l to ra v gi li trong u ta hnh nh ca cuc sng gian kh, y kh khn thiu thn, nhng ch kh rt hin ngang ca nhng ngi anh em. Tng tng cng l hnh nh ca th gii khch quan. T duy cng phn nh hin thc khch quan v ch khi no con ngi ng trc hon cnh c vn , con ngi mi c t duy. Chnh v vy, Lnin pht biu : Cm gic ca chng ta, thc ca chng ta ch l hnh nh ca th gii bn ngoi. Ngc li, nu khng c hin thc khch quan tc ng vo ta, s khng cho chng ta hnh nh tm l v chng Ngi m bm sinh khng c biu tng v mu sc, ngi ic bm sinh khng c biu tng v m thanh. Qua nghin cu vn ny, chng ta c th rt ra ng dng s phm sau : Gn lin ni dung bi ging vi thc t i sng. T chc cho hc sinh i tham quan, i thc t. S dng dng trc quan phong ph.

1.2 Tm l ngi mang tnh ch th.

Khi c mt bn nhc ni ln, c ngi tng tng ra ting r ro ca ng la chn, ngi ta li hnh dung ra ting v r rm ca bin khi, ngi ta li tng tng ra ting xo xc ca khu rng gi. Cng xem mt b phim c ngi khen hay, ngi khc li ch d v.v Qua nhng v d trn chng ta thy : Cng mt s vt, hin tng nh nhau, mi ngi khc nhau phn nh khc nhau.

Cng trong mt ting t ng Ngi ngoi ci n, ngi trong khc thm ( Nguyn Du )
S d mi ngi khc nhau c s phn nh khc nhau v : Mi ngi khc nhau c c im b no khc nhau.

 C kinh nghim sng khc nhau. Do giai cp khc nhau. Chnh v vy, /c L Dun pht biu : l con ngi phi c ci ring, khng c con ngi chung chung siu hnh, khng th ph v c n v con ngi . Khng ch mi ngi khc nhau phn nh s vt, hin tng khc nhau, m c khi cng mt con ngi nhng tu lc khc nhau m phn nh khc nhau. Chng hn : Cng mt cu ni a, lc vui ta phn ng khc vi lc bun. Chnh v vy, cc c dy : Chng gin th v bt li, cm si bt la chng ri ht no. Cng l s gp ph bnh, nhng phi ng lc th ngi nghe mi d tip thu. Cng mt s vt, hin tng, cng mt con ngi, nhng mi thi im khc nhau phn nh khc nhau.

Cnh no cnh chng eo su, Ngi bun cnh c vui u bao gi . ( Nguyn Du )
Trong cng tc ging dy v gio dc, chng ta cn lu Ch n tnh c bit ca hc sinh. Phi nhn nhn, nh gi con ngi bng quan im vn ng.

1.3 Tm l ngi mang bn cht x hi - lch s.

a. Tm l ngi c ngun gc x hi.

Tm l ngi c ny sinh t x hi loi ngi, ngha l ch trong x hi loi ngi mi c tm l, nu tch con ngi ra khi x hi loi ngi th con ngi s khng c hin tng tm l ngi. Nm 1825, ti Nurenbec ( c ), ngi ta bt c mt cu b 17 tui, sng di cng ngm, tm l, thc ca n ch bng a tr ln ba. Tm l ca con ngi c hnh thnh v pht trin trong iu kin x hi - lch s nht nh thng qua hot ng tch cc ca con ngi. Mt nh nhn chng hc ngi Php bt c mt c b ln 10, sng ti rng rm ven sng Amazn ( Brazin ) trong b lc mt ong ( mt ong l vt trao i), ng mang v Paris nui, dy. Mi nm sau, hnh dng v tm l ca c gi thay i n mc ngi ta khng th phn bit c c vi cc c gi khc Paris.

b. Tm l ngi c ni dung x hi
Th hin : Tm l con ngi phn nh cc mi quan h x hi m n l thnh vin. Cng vi dng sa m, a tr tip thu tm l, o c ca giai cp m n l thnh vin ( Lnin ). Tm l ngi mang tnh giai cp, tnh dn tc v tnh a phng. Tm l ngi lun lun thay i cng vi s thay i ca x hi loi ngi. Tm li : thc ca chng ta ngay t u l sn phm ca x hi v vn cn l sn phm ca x hi chng no cn tn ti x hi loi ngi ni chung (Lnin).

Trong dy hc v gio dc, chng ta cn lu : Gip cho hc sinh tip xc vi mi trng rng ln ca x hi, gn hot ng ca nh trng vi ba cuc cch mng ca a phng, v : S phong ph v mt tm hn ca con ngi hon ton ph thuc vo mi quan h gia ngi vi th gii chung quanh ( Mc-Anghen ). Phi ch n tnh a phng ca hc sinh.
2. Chc nng ca hin tng tm l

Mi hnh ng v hot ng ca con ngi, d nh, d ln ca con ngi u do Ci tm l iu hnh. S iu hnh y biu hin qua nhng mt sau y :

a. Tm l gip con ngi nh hng khi bt u hot ng.

Trc khi hot ng phi c ng c, phi t mc ch. ng c, mc ch c th l mt l tng, nim tin, cng c th l lng tm, danh d, danh vng tin ti m cng c th l mt tnh cm, t tng, khi nim, biu tng v.v hoc mt k nim, thm ch mt o tng v.v Tm l l ng lc thc y hnh ng, hot ng. Thng thng ng lc ca hot ng l nhng tnh cm nht nh nh say m, tnh yu, lng cm th, s k, danh d, lng tm ngh nghip. Ngoi ra cng c th l nhng hin tng tm l khc c km theo cm xc nh : biu tng ca tng tng, s m th, s hng ht, m c, mt nh kin v.v

b. Tm l iu khin, kim sot qa trnh hot ng.

3. Phn loi cc hin tng tm l

Hin tng tm l rt a dng v phong ph, ngi ta chia lm ba loi :

Qu trnh tm l : l nhng hin tng tm l din ra c ny sinh, din bin v kt thc, thi gian tn ti tng i ngn. S tn ti ph thuc vo kch thch gy ra n. Trng thi tm l : l nhng hin tng tm l lun lun i km vi cc qa trnh tm l khc v ng vai tr nh ci phng, ci nn cho qa trnh tm l khc. Thuc tnh tm l : l nhng hin tng tm l tng i n nh v bn vng c trng cho mi c nhn

IV. CC NGUYN TC V PHNG PHP NGHIN CU TM L :

1. Nhng nguyn tc ch o chung :

1.1/ Phi nghin cu mt cch khch quan :

Nghin cu mt cch khch quan trc ht l phi nghin cu chnh s vt v phi nghin cu chnh xc cc hin tng tm l. Mun vy, chng ta da vo din bin sinh l c th ghi chp chnh xc m xt cc quy lut tm l. S d, c th lm c nh vy l v biu hin bn ngoi v bn trong tm l v hnh vi, thc v hot ng bao gi cng l mt khi thng nht. Do , c th nghin cu mt cch khch quan, chng ta phi bit thu thp v tch lu cc s kin khch quan.

1.2/ Phi nghin cu cc hin tng tm l trong mi quan h vi cc hin tng tm l khc.
Khi nghin cu tm l con ngi phi t con ngi c nghin cu vo hon cnh c th cng nh khng tch ri vic nghin cu tm l vi nghin cu c s sinh l, c bit l c s thn kinh. Nghin cu qa trnh tm l ny khng tch ri qa trnh tm l khc, nghin cu cc qa trnh tm l khng tch ri cc thuc tnh tm l v trng thi tm l.

1.3/ Phi nghin cu cc hin tng tm l trong s vn ng v pht trin ca chng.

Nghin cu cc hin tng tm l phi thy c qu kh, hin ti v tng lai ca hin tng y. Phi thy c chng loi v pht trin c th ca n. Qun trit nguyn tc pht trin c ngha l phi thy c th thay i c cc hin tng tm l, c th lm n pht trin nhanh hn hoc chm li. Do , phi nghin cu theo nguyn tc va tc ng, va gio dc, va nghin cu.

1.4/ Phi tm ra bn cht ca hin tng tm l v quy lut hnh thnh v pht trin tm l.
Nh trn chng ta ni, mun nghin cu tm l trc ht phi thu thp cc ti liu khch quan, phi nghin cu tng hin tng tm l trong s pht trin ca n, trong mi tng quan vi cc hin tng tm l khc. Hin tng v bn cht c quan h bin chng mt thit vi nhau : Bn cht th hin qua hin tng, da vo hin tng m tm bn cht mi cng trnh nghin cu ni chung cui cng phi i n bn cht ca hin tng.
2. Cc phng php nghin cu tm l :

2.1 Phng php quan st :

Quan st l phng php s dng mt cch c ch nh, c k hoch theo nhng qui cch nht nh cc gic quan, cng vi ngn ng v c khi c phng tin k thut ( nh my nh, my ghi m. . . ) ghi nhn, thu thp nhng biu hin ca cc i tng nghin cu phc v nhim v nghin cu . C nhiu loi quan st : Quan st kha cnh : l loi quan st tng mt ring l ca i tng nghin cu. Chng hn quan st mc tp trung ch ca hc sinh lp 6 . Quan st ton din : l theo di, ghi nhn mi hot ng ca i tng trong mt thi gian nht nh ( ngi ta cn gi l chp nh thi gian, hot ng ca i tng ). Quan st t nhin : l loi quan st trong ta khng b tr, sp t g trc, khng c s tc ng no vo i tng nghin cu . Quan st b tr : l loi quan st c b tr sp xp sn . Phng php quan st c u im l thu thp c ti liu thc t sinh ng v t nhin, nhng li c nhc im l cha chnh xc. Kt qu quan st ph thuc vo ch quan ngi quan st v thiu ch ng . pht huy mt mnh v khc phc mt yu, khi tin hnh quan st, chng ta cn xc nh mc ch r rng, kho lo khi quan st, m bo tnh trung thc trong quan st v c nhiu ngi cng quan st .

2.2/ Phng php thc nghim khoa hc .

Thc nghim khoa hc l phng php ch ng gy ra hin tng nghin cu trong iu kin c khng ch, nhm xc nh mi quan h nhn qu gia tng nhn t tc ng vi hin tng nghin cu . C hai loi thc nghim : Thc nghim t nhin : l loi thc nghim c tin hnh trong iu kin bnh thng ca i tng. i tng khng h bit mnh l i tng ca thc nghim . Thc nghim trong phng th nghim .

10

Phng php thc nghim c u im l st i tng, ti liu thu thp c tng i chnh xc v ngi nghin cu c th ch ng. Nhng phng php ny mt nhiu thi gian v phi c chun b cng phu. V vy, chng ta khng nn s dng phng php ny mt cch trn lan, m nn kt hp vi nhng phng php khc.

2.3/ Phng php nghin cu sn phm hot ng

L phng php da vo sn phm hot ng nh cc bi bo, bi lm, nht k v.v ca mt ngi. Qua chng ta c th hiu bit, cch suy ngh cm xc, s thch thm ch chng ta cn c th bit c c tnh nt, quan im ca ngi . Do kh khn ( khng bit c qu trnh lm ra n v n c ra i trong hon cnh no?) , nn mun s dng tt phng php ny ta cn : Tm cch dng li cng y , cng tt qu trnh hot ng a n sn phm m ta nghin cu . Tm cch phc hin li hon cnh trong sn phm c lm ra . Tm hiu cc mt tm l khc ca nghim th ngoi mt th hin trong sn phm .

2.4/ Phng php trc nghim ( cn gi l phng php test ) .

Trc nghim l mt php th o lng tm l, trc c chun ha trn s lng ngi tiu biu . Test trn b thng bao gm 4 phn : vn bn test, hng dn qui trnh th , hng dn nh gi v bn chun ha. Nh qu trnh xy dng vn bn test k v qui trnh chun ha cht ch. Nu s dng tht ng hng dn c th gip ta xc nh dc mt nghim th nht nh v mt loi xc nh no v thng s tm l m chng ta tm hiu .

2.5/ Phng php m thoi ( tr chuyn ).

m thoi l phng php t ra nhng cu hi cho ngi i thoi v da vo s tr li ca h thu thp ti liu c lin quan. C nhiu loi tr chuyn : Tr chuyn trc tip : l hnh thc tr chuyn vi i tng, khai thc ti liu ca chnh i tng . Tr chuyn gin tip : l hnh thc tr chuyn vi nhng ngi khc, thng qua h m khai thc ti liu v i tng nghin cu . Tr chuyn thng : l hnh thc tr chuyn thng vo mt vn nhm nghin cu chnh vn . Tr chuyn ng vng : l hnh thc tr chuyn v nhng vn khc nhng li nhm mc ch thng qua m khai thc ti liu v nhng vn m mnh cn nghin cu. Phng php ny c tin li l : khng i hi phng tin k thut g v cho chng ta bit c ch quan ca i tng. Nhng i khi i tng tr li chung chung. khc phc nhc im khi tin hnh tr chuyn, chng ta cn lu : phi xc nh k mc ch, yu cu, cn c 2, 3 ngi cng tham gia tr chuyn ; cn nm vng c im tm l i tng v to ra khng kh chan ho ci m trong khi tr chuyn.

2.6/ Phng php iu tra :

L phng php s dng mt s cu hi nht lot t ra cho mt s ng ngi nhm thu thp kin ch quan ca h v mt vn no (ngi c iu tra s tr li bng ming hoc ghi ra giy ).

11

C hai loi iu tra :

1.iu tra thm d :

Phng php ny thng s dng nhng cu hi tng i rng vi phm vi rng, gip ta thm d, pht hin vn , gip chng ta c ci nhn khi qut. Cu hi cho loi iu tra ny l cu hi m, ngi tr li c th t do, thoi mi, tr li s lc v t m u c. Chng hn vi ti : iu tra hng th hc tp ca hc sinh, chng ta c th t nhng cu hi : Trong cc mn hc, em thch mn hc no nht, ti sao ? Em khng thch mn hc no ? Ti sao ? Em c c m sau ny lm g ? Em thch c loi sch no ?

2. iu tra i su :
Phng php ny nhm tp trung iu tra mt cch t m trong phm vi hp. Chng hn : iu tra mt s hc sinh hc ht tiu hc m khng tip tc hc ln THCS, PTTH . Ti sao em khng tip tc hc ln? ( nh du cng vo nhng hp vi mnh ). V khng thch i hc. V hon cnh gia nh. V im thi tt nghip thp phi vo bn cng. V thch t do. Phi i lm kim tin ph gia nh

Phng php ny gip ngi nghin cu thu thp c lng thng tin ln. Nhng cng cn lu l c th ngi tr li thiu trung thc v khi iu tra chng ta khng nm c biu hin tm l ca i tng. V vy khi tin hnh nghin cu theo phng php ny chng ta cn lu : Khng yu cu i tng phi ghi tn, trc khi i tng tr li chng ta phi gii thch r cu hi v trong phi c nhng cu hi th .

12

CHNG II

C S T NHIN V C S X HI CA TM L
I - C S T NHIN CA TM L:
I.1- Di truyn v tm l:

tr li cu hi Tm l t u ra? Ngi xa a ra mt cu tr li: Gi nh ai, quai nh y hoc: Con nh tng khng ging lng cng ging cnh. l quan nim di truyn quyt nh. Quan im ny cn bn l sai lm. Di truyn c vai tr nht nh i vi mt s c im sinh hc nh mu mt, mu tc, mu da v.v. . . v sinh l, nhng khng ng vai tr nh th i vi hin tng tm l. tr li cu hi trn, chng ta hy tm hiu quan im duy vt bin chng v vai tr ca yu t bm sinh - di truyn i vi s pht trin tm l. Bm sinh l yu t c sn ngay t khi con ngi mi sinh ra. Di truyn l nhng c im m th h trc truyn li cho th h sau. Di truyn khc bm sinh ch: di truyn c nhng im c bc l ngay t khi mi sinh ra nhng c nhng c im trong qu trnh pht trin c th mi bc l, chng hn c im sinh dc. Bm sinh - di truyn c coi l tin vt cht cho s pht trin tm l.Chnh v vy m cc tc gi kinh in ca ch ngha Mc - Lnin ph phn quan im cho rng khi tin ln ch ngha cng sn c s ngang bng nhau v nng lc: khng phi ai cng pht trin nng lc bt k mc no. Khng phi ai cng tr thnh Raphaen, ch ngi no mang trong mnh Raphaen tng ng. Khng phi ai cng tr thnh Anhxtanh hay Lbasepxki khi mc d mi ngi u c iu kin pht trin. Trc dy ngi ta hay dn cc th d dng nh cc ti nng, cc nng khiu c tnh cha truyn con ni. Chng hn, trong i gia nh nhc s c J.B.Bc trong 5 i c ti 18 nhc s c tn tui. Gianh M-za: ng ni, b ni, cha, m, ch gi u l nhc s. Dng h gii th nh dng h Ng Gia Phi gm: ng ni Ng Th c, cha Ng Th S v con Ng Th Nhm u l nh th ni ting. Hoc Vit Nam c mt dng h c 5 tin s: x Kim Kh (nay l x Nghi Lang ) huyn Nghi Lc, Ngh An . ng t dng h inh l inh Hng Phin ( Tin s i Cnh Hng ) (1720 (1784). Con mt ca inh Hng Phin l inh Vn Phc sinh nm 1082 ( Tin s v lm quan di triu vua Minh Mng ). Con ca inh Vn Phc l inh Vn Cht sinh nm inh Mi (1847) ( tam gip Tin s khoa t Hi ). Con ca inh Vn Cht l inh Vn Chp sinh nm 1892 ( nh gip Tin s lc 21 tui ). Con ca inh Vn Chp l inh Vn Nam tc Ho thng Thch Minh Chu c hc v Tin s Bal v Pht hc. Nhng nghin cu su hn, gn y cho thy ch trong mt s nng lc c mm mng di truyn cc t cht, nhng t n s hnh thnh nng lc ti nng v thin ti cng nh t mm ti tr hoa kt qu cn rt xa. Mun nhng t cht tt tr thnh thin ti, ti nng th nhng t cht y phi c nui dng v pht trin ng, bng nhng hot ng thch hp trong mi trng thun li. Mnh t ph nhiu khng cho qu ngt nu

thiu s cy trng.

u c thng minh s tr thnh v ch nu thiu s gio dc . (Trchenc, nh th c La M ). Trong s hnh thnh v pht trin tm l, yu t bm sinh - di truyn khng phi l yu t quyt nh, v:

Trong x hi khc nhau chu nh hng ca hon cnh khc nhau, con ngi phn nh th gii khc nhau. Yu t bm sinh - di truyn khng phi l yu t bt bin.

13

I.2. No v tm l

I.2.1 S lc cu to ca h thn kinh ngi.

H thn kinh ngi c chia lm hai phn: Phn trung ng v phn ngoi bin. Phn trung ng gm no b v tu sng, phn ngoi bin gm cc gic quan v dy thn kinh. S no ct theo mt phng sagitall.

1. Hnh tu. 2.No sau: phn trc l cu no, pha sau l tiu no ( no sau iu khin hot ng v thc ). 3.No gia ( cng iu khin hot ng v thc) gm: cung i no ; 4 c no sinh t ( gip con ngi c phn x nh hng ), 2 c sau phn x nh hng thnh gic ; 2 c trc phn x nh hng th gic. Nhn iu khin c ng con ngi mt cch v thc . 4. No trung gian.
Tt c 4 phn trn, ngi ta gi chung l phn di v.

5. V no. I.2.2 Tm l l chc nng ca no.

Mt bng hoa di iu kin nh sng nht nh tc ng vo mt v no th trong mt, trong no ta c hnh nh bng hoa. Khi ct bng hoa i ta c th nhc li mu sc, hng thm, c th tng tng ra cnh tr c bng hoa , thm ch c mt chui lin tng ti ngi trng hoa, c hng hoa, b cm hoa gy bao cm xc, suy t, k nim thay i c nhp tim, hi th, sc mt tt c nhng biu hin u xy ra trong h thn kinh, trong no v v no. Tm li: khi c hin thc khch quan tc ng vo h thn kinh, no to nn tm l. V vy, ta ni rng: Tm l l chc nng ca no. Lnin vit: Tm l ( cm gic, t duy, thc ) l sn phm cao nht ca vt cht c t chc theo mt cch nht nh l no. Nh vy, ta c th ni: khng c no v v no hay no v v no khng bnh thng th khng c tm l. Nhng y mi ch l iu kin cn. iu kin y l, tc ng t ngoi vo no v cn quan trng hn, con ngi c nhn cc tc ng vo no hay khng. Nu nh con ngi khng cho tip nhn th gii khch quan vo no th cng ging nc l khoai s khng c hin tng tm l. Ci quyt nh tm l l ch con ngi y c ng no hay khng, tc l c cho no hot ng hay khng. Ni vn tt: C no hot ng - mi c tm l. Tm l khng phi l mt cht g do no tit ra ging nh gan tit ra mt nh cc nh duy vt my mc quan nim.

14

ng dng s phm: Hc va sc. Dy v hc phi tun theo quy lut hot ng thn kinh cp cao. Phi bo v v no.

I.2.3 Cc quy lut hot ng ca no v tm l: I.2.3.1 Mt s khi nim v hot ng thn kinh cp cao.
a. Hot ng thn kinh cp cao:
Hot ng thn kinh cp cao l nhng hot ng lin h ch yu vi bn cu i no theo phng thc phn x c iu kin nhm m bo mi quan h phc tp, chnh xc v tinh vi ca ton b c th vi th gii bn ngoi. Hot ng thn kinh cp cao c tc dng. m bo s cn bng gia c th v ngoi gii. Nh c hot ng thn kinh cp cao, con ngi c kt c kinh nghim sng, t chc c dy hc v gio dc lm cho kinh nghim sng ca loi ngi c tn ti v pht trin. b. Hot ng thn kinh cp thp: l hot ng ca b phn di v, hot ng ny c tnh cht bm sinh nhm mc ch ch yu l m bo i sng sinh vt ca c th. c. Hai qu trnh thn kinh c bn: Hng phn l mt qu trnh thn kinh gip h thn kinh trung ng thc hin hoc tng mnh ca mt hay nhiu phn x. c ch l mt qu trnh thn kinh gip h thn kinh trung ng km hm hoc lm mt mt hay mt s phn x.

2.3.2 Cc quy lut hot ng thn kinh cp cao.

Ton b hot ng thn kinh cp cao c xy dng trn c s hot ng ca hai qu trnh thn kinh c bn l hng phn v c ch. Hng phn v c ch v no hot ng nh th no.

a. Quy lut chuyn t hng phn sang c ch.

Trong cuc sng hng ngy chng ta thy c nhng hin tng: Ting ru nh nh v ko di ca b m lm cho em b thiu thiu ng. Ting xp xnh u u, n iu v ko di lm cho hnh khch ngi trn tu ho mt c nhm nghin v bun ng. Git ma thu t tch ngoi hin lm ta c cm gic bun bun v mun ng. l biu hin ca quy lut chuyn t hng phn sang c ch. Qua chng ta c th pht biu ni dung quy lut: bt c mt kch thch no, ko di t hay nhiu, khi chm n mt im no trn bn cu i no, d cho n c ngha sinh tn to ln bao nhiu i chng na hoc chng c ngha g i vi i sng, nu kch thch y khng i i ng thi vi nhng im khc th sm hay mun cng dn n mt trng thi bun ng v n mt gic ng. y l quy lut tuyt i ng trong mi trng hp k c n. Qu trnh chuyn t hng phn sang c ch i khi din ra t ngt nh trng hp nhn c tin ngi thn cht t ngt lm ta b ngt xu. Thng qu trnh ny din ra theo tng giai on: Giai on sang bng: giai on ny phn ng nh nhau i vi mi kch thch. Giai on tri ngc: giai on ny kch thch yu gy phn ng mnh v ngc li

15

 Giai on cc k tri ngc: giai on ny kch thch m tnh gy phn ng dng tnh v ngc li. Chng hn, hin tng im bo c thc. Anh Sn k rng: ti hm kia, ti nm m ng b ch cn vo tay, hm nay ng ch li mc ln ci mn. ng l c im bo trc. Hin tng ny c gii thch nh sau: Ci mn tay anh Sn c mm mng t ba ngy trc, ban ngy do bn cng chuyn, anh khng cm thy au, m ng kch thch m tnh gy phn ng dng tnh nn khi ng anh cm thy au v m b ch cn. Qua nghin cu quy lut ny chng ta c th rt ra kt lun s phm sau: Chng ta phi lm vic va phi. Lm vic phi kt hp vi ngh ngi. Thng xuyn thay i hot ng.

b. Quy lut lan to v tp trung:

Khi nhn c tin vui, vng thnh gic thi dng hng phn nhng hng phn ny khng nm nguyn ti vng m n lan to xung quanh, lan sang vng trn ph trch vn ng lm chng ta hng phn, chn tay hot bt, thm ch ta ct ln ting ht Sau n li tp trung v im ban u ( ch khng l ta vui mi). Ngc li, khi nhn c tin bun lm ta bn rn chn tay, nhng mt thi gian sau li tr li bnh thng Nh vy, khi mt im no trn bn cu i no hng phn hay c ch n s lan to i xung quanh, sau li thu hi v im xut pht ban u l quy lut lan to v tp trung. Quy lut lan to v tp trung c tc dng: nh s lan to ca hng phn m ta c th thnh lp c phn x c iu kin v s lin tng: Ngt bi nh lc ng cay, ra sng nh sui c ngy nh m. Nh c s tp trung ca hng phn m ta c kh nng tp trung vo mt vn . Nh c c ch lan to gip chng ta c mt gic ng v nh c s tp trung ca hng phn m ta c trng thi tnh to lm vic. Qua nghin cu quy lut ny, chng ta c th rt ra nhng ng dng s phm sau: Chng ta cn gip cho hc sinh ghi nh c im ta nh t nhng cu c vn d nh. Gip hc sinh nh li bng phng php gi m.

c. Quy lut cm ng qua li.

C nhng lc do chng ta mi chm ch xem phim hay xem truyn hnh m c ngi n bn cnh chng ta khng hay bit g, l hin tng vng ny hng phn lm cho vng khc b c ch l biu hin ca quy lut cm ng qua li. Vy, hai qu trnh thn kinh c bn c nh hng n nhau theo quy lut, mt qu trnh thn kinh ny to ra hoc gy nh hng nht nh n qu trnh thn kinh kia gi l quy lut cm ng qua li. C hai loi:

Cm ng qua li ng thi:

Trong truyn Tam quc c hin tng khi Quan Cng b trng mi tn c phi nh lng y ni ting thi l Hoa . tr c vt thng, theo Hoa phi c xng, khot ty ( lc khng c thuc m, thuc t ). Quan Cng ngi nh c Hoa ty nghi c khot vt thng n tn xng ty m khng thy au, l mt biu hin ca quy lut cm ng qua li ng thi. Vy, khi mt im no trn bn cu i no, hng phn hoc c ch, lm cho nhng im ln cn c ch hoc hng phn l cm ng qua li ng thi.

16

Ngoi ra khi c hai vng hng phn v c ch c nh hng vi nhau cng l biu hin ca quy lut cm ng qua li ng thi. Chng hn, ngi yn khng ni nhn k hn, v tp trung ch tung ci lng trn tivi m ta ngi ra. Nu hai vng no trn bn cu i no, mt vng hng phn, mt vng c ch c nh hng ti nhau cng l biu hin ca quy lut cm ng qua li ng thi. Nu vng ny hng phn hay c ch lm tng c ch hoc hng phn ca vng khc l cm ng tch cc. Nu vng ny hng phn hay c ch lm gim c ch hoc hng phn vng khc l cm ng tiu cc.

Cm ng qua li ni tip:

Ngi xem trn chung kt bng cp quc gia mt cch hi hp, bt cht cu th i nh st tung li i phng. Ta phn khi qu v co gi st... vo mng ngi ngi trc ( chn ta ny gi c ch nay hng phn ) l biu hin ca quy lut cm ng qua li ni tip. Vy, khi mt im no trn bn cu i no lc ny l c ch, lc khc l hng phn v ngc li l quy lut cm ng qua li ni tip.

o o

Nu mt im no trn bn cu i no ang trng thi c ch chuyn sang trng thi hng phn l cm ng dng tnh . Quan st gi chi ca hc sinh , thy cc em thch chy nhy n a, nh vy, trung khu vn ng mi b c ch ( ngi im trong tit hc ) nay Trng hp mt im no trn bn cu i no ang trng thi hng phn chuyn sang trng thi c ch l cm ng m tnh. Chng hn, ang vui ( hng phn ) nhn c tin bun lm chn tay bn rn ( c ch ).

Nh c qui lut hot ng thn kinh ny gip ta tp trung c vo nhng im cn thit v bo v c h thn kinh trung ng lm vic u n. gip hc sinh hc tp tt, chng ta cn t trng lp ni yn tnh trnh c ch ngoi lai.

d. Quy lut hot ng c h thng:

Khi cm tri cam, ta bit l tri cam c hnh th, ln, mu sc, mi v s d chng ta bit c nh vy l v cc trung khu trn bn cu i no khng hot ng mt cch ring l tip nhn tng kch thch v phn tch mt cch ring l m c s phi hp hot ng gia cc trung khu trn bn cu no nh: th gic nhn bit mu sc, hnh th, ln, v gic cho ta bit v, khu gic cho chng ta bit mi Nu khng c s phi hp hot ng gia cc trung khu trn bn cu i no s ging nh hin tng Thy bi m s voi ( nh trong truyn c tch ). C ba thy bi m s voi, khi hi ngi thy bi th nht con voi nh th no ? ng tr li con voi nh ci ct nh ( ng ny s chn voi ), ng th hai tr li con voi nh ci qut mo ( ng ny s tay voi ), ng th ba tr li con voi nh ci chi r ( ng ny s ui voi ). Vy, hot ng tng hp ca v no, cho php hp nht nhng kch thch ring l, thnh t hp hon chnh, thnh h thng gi l quy lut hot ng c h thng ca v no. Mt biu hin quan trng ca quy lut ny l ng hnh ( nh hnh ng lc ). Chng hn lc mi tp an o len, ta phi cng mt ra m an, nhng vn b li, nhng tp luyn mi khi thnh tho, ta c th va c sch va an m vn p v chnh xc. Khi ta c th ni n tr thnh ng hnh. Vy ng hnh l mt h thng phn x c iu kin k tip nhau theo mt th t nht nh v c lp i lp li nhiu ln. ng hnh c tc dng:

17

 tn nng lng thn kinh v c bp ( lm quen ri vt v ). Gip ta phn ng nhanh nhn hot bt ph hp vi ngoi gii. Nu ph v ng hnh s c nh hng nht nh n h thn kinh trung ng. gip chng ta lm vic c hiu qu cao v tn nng lng thn kinh v c bp, ta cn tp cho bn thn v cho hc sinh c thi quen lm vic c n np v c k hoch.

e. Quy lut ph thuc vo cng tc nhn kch thch.

Trong trng thi tnh, kho mnh, bnh thng ca v no ln ca phn ng t l theo chiu thun vi cng kch thch: kch thch mnh phn ng ln v ngc li. Quy lut ny c tnh cht tng i. V d: hai m thanh vi ch s vt l nh nhau, c th to ra hai phn ng khc nhau tu thuc vo m thanh no c ngha hn i vi i sng con ngi. Tnh tng i cng c ni bt trong trng hp c kch thch ngn ng. V vy, c khi cn g mt ting mnh vo bng hc sinh ch ln bng. Nhng nhiu khi li ch cn ni mt cu rt nh nhng cc em lng nghe li thy.
I.3 Phn x c iu kin v tm l

a. Phn x l g ?
Phn x l nhng phn ng tt yu hp quy lut ca c th vi tc nhn kch thch bn ngoi hoc bn trong c th, phn ng c thc hin nh mt phn nht nh ca h thn kinh trung ng. Chng hn, tay chm nc si ta rt li, b ai nm ta n trnh

b. Cc loi phn x:

Phn x khng iu kin: Lnh ni da g l phn x khng iu kin.

Phn x khng iu kin l phn x bm sinh c truyn t th h ny sang th h khc n tn ti mi mi cng vi s tn ti ca loi ngi. Phn x c iu kin. Phn x c iu kin l nhng phn ng t to ca c th vi tc ng ca th gii bn ngoi, phn ng c thc hin nh s tham gia ca v no.

c. c im ca phn x.
Phn x khng iu kin ( L phn x bm sinh - di truyn c hnh thnh trong i sng ca loi, cho nn n mang tnh cht c trng ca loi. Chng hn: Vt n ra bit bi ; mo giu phn. ( Phn x khng iu kin rt bn vng. ( c hnh thnh vi tc nhn kch thch thch ng. ( Bo hiu trc tip tc nhn kch thch gy ra. ( c thc hin nh phn di v. Phn x c iu kin ( L phn ng t to c hnh thnh trong i sng c th nn n mang tnh cht c trng cho tng c th. Chng hn: c ngi bit chi bng bn, ngi khng. ( Phn x c iu kin d mt nu khng c cng c. ( c hnh thnh vi tc nhn kch thch bt k. ( Bo hiu gin tip tc nhn kch thch gy ra. ( c thc hin nh v no.

d. C ch thnh lp phn x c iu kin:

C ch thnh lp phn x tit nc bt vi nh n ca ch ( do Pp ( lp ) thc hin. Khi thc n chm li, ch tit nc bt l phn x khng iu kin. Kch thch trc Cm gic nh n Mt Tit nc bt

18

hoc ng thi vi thc n chm li

e. iu kin thnh lp phn x c iu kin.

Phi c mt phn x khng iu kin hoc mt phn x c iu kin c lm c s. Kch thch c iu kin phi tc ng trc hoc ng thi vi kch thch khng iu kin hoc kch thch c iu kin c. Phi c s kt hp nhiu ln gia kch thch c iu kin v kch thch khng c iu kin.

o o

Cng tc nhn kch thch. Ph thuc vo trng thi tm l. V no phi kho mnh v nguyn vn. Tui ca v no c nh hng nht nh n vic thnh lp phn x c iu kin. Hot ng thn kinh cp cao v h thng cc phn x c iu kin l c s sinh l ca hin tng tm l. Tt c cc thi quen, tp tc, hnh vi, hnh ng, hot ng u c c s sinh l thn kinh l phn x c iu kin. Cc h thng chc nng c ng c hnh thnh, tn ti v pht trin theo quy lut phn x c iu kin lm c s. Tm l hc v sinh l hc thn kinh cp cao gn b cht ch vi nhau.

I.4 H thng tn hiu th hai v tm l

a. H thng tn hiu th nht:

Tc ng ca th gii bn ngoi, k c t nhin v x hi tr ngn ng, kch thch vo no ta, cng li du vt ca chng. V d: Ci bng, ci bn, ci gh kch thch vo no v li nhng hnh nh v nhng dng c, cng c, dng y. l h thng tn hiu th nht. Vy, nhng s vt, hin tng khch quan v cc thuc tnh ca chng chnh l nhng tn hiu. Nhng tn hiu cng vi nhng hnh nh do cc tn hiu li trong no hp thnh h thng tn hiu th nht. H thng tn hiu th nht l c s sinh l ca mm sng, t duy c th.

b. H thng tn hiu th hai:

Ting ni, ch vit tc ng vo no ta, trc ht gy ra mt hnh nh v s vt, hin tng, thuc tnh ca s vt hin tng m t dng ch chng. Ngoi ra n cn to nn nhng hnh nh v mi quan h gia cc s vt. Nu gi chnh s vt, hin tng, cc thuc tnh ca s vt, hin tng v nhng du vt ca chng trong bn cu i no l nhng tn hiu th nht th ngn ng l nhng tn hiu ca nhng tn hiu th nht hay cn gi l tn hiu ca tn hiu. Ton b tn hiu ca nhng tn hiu th nht hp li thnh h thng tn hiu th hai. H thng tn hiu th hai l c s sinh l ca t duy, ngn ng, t duy tru tng.

c. S lin quan gia hai h thng tn hiu.

Hai h thng tn hiu c lin quan bin chng, qua li rt cht ch vi nhau.

1. H thng tn hiu th nht l c s ca h thng tn hiu th hai.

Ting ni, ch vit mun tr thnh tn hiu ca tn hiu trc ht phi tc ng vo no cng vi tn hiu th nht.

19

2. H thng tn hiu th hai c tc ng tr li v nhiu khi c nhng tc ng rt ln n h thng tn hiu th nht.

II C S X HI CA TM L:
II.1 Quan h x hi, nn vn ho x hi v tm l

Quan h x hi ; ch x hi chnh tr, truyn thng dn tc a phng, phong tc tp qun, o c, hon cnh gia nh v.v. c th ni chung l iu kin x hi v iu kin thin nhin (hon cnh thin nhin) c gi l mi trng sng hay hon cnh sng. Chng ta c th ni: hon cnh sng l ton b nhng iu kin khch quan bn ngoi tn ti c lp vi thc ca con ngi v c nh hng ti s pht trin tm l con ngi. D mun hay khng, mi c nhn u phi sng trong mt hon cnh thin nhin, mt a phng nht nh, mt x hi nht nh, mt giai cp, mt tng lp, mt gia nh. C nhn khng th trnh khi hon cnh ny v khng th khng chu nh hng ca hon cnh . Tt c hon cnh sng ni chung u c nh hng n tm l c nhn ; song trong hon cnh sng th cc quan h x hi m trc ht l mi quan h gia ngi v ngi c tnh cht quyt nh i vi vic hnh thnh v pht trin tm l c nhn. Quan h gia ngi v ngi th hin : Quan h sn xut : tu theo con ngi sng trong quan h sn xut da trn nn sn xut t hu hay tp th, bc lt hay hp tc m hnh thnh nn con ngi nhng phm cht khc nhau nh o c , l tng, tnh cch Quan h lut php, thc h o c.

S khc nhau v ch chnh tr, lut php, qui tc o c, thc h u phn nh vo trong tm l c nhn. S khc nhau v truyn thng lch s ca dn tc cng nh hng n nhng thuc tnh tm l con ngi. Phong tc tp qun ca a phng t nhiu cng li du vt trong tm l con ngi ca a phng y. Quan h gia nh. Quan h gia ngi ln vi ngi ln trong gia nh v quan h gia ngi ln vi tr em, c bit l quan h gia ngi ln vi tr em nht l tr t 3 n 7 tui l tui hay bt chc, c nh hng rt ln n vic hnh thnh tm l c nhn.

Hon cnh nh hng n con ngi theo hai iu kin : Tnh cht ca hon cnh. Th hin : + Tnh phong ph ca hon cnh Hon cnh cng phong ph s pht trin tm l cng mnh m. Mc pht biu : S phong ph v mt tm hn ca con ngi hon ton ph thuc vo mi quan h gia ngi vi th gii xung quanh. + Tnh thng nht ca hon cnh l s thng nht tc ng gia cc lc lng gio dc : nh trng, gia nh v x hi.

20

( Tnh tch cc ca con ngi i vi hon cnh. Th hin s tip thu c la chn tc ng ca hon cnh, thc nng lc bin i hon cnh.
II.2 Hot ng v tm l

2.1 Hot ng c nhn l g?

Hot ng c nhn l s tc ng mt cch c thc, c mc ch ca c nhn vo hon cnh lm thay i bn thn v thay i hon cnh c li cho s pht trin c nhn.

2.2 Cu trc chung ca hot ng.

Tt c cc loi hot ng u c cu trc chung. Cu trc chung ca hot ng c nh tm l hc Nga A.N.Lon-chep (1903 ( 1929 ) m t qua mt v d v mt qu trnh lao ng tp th ca nhng ngi i sn t thi xa xa. Nhm ny ui th, nhm kia bt th, nhm khc lm thc n, o mc Khi to ra sn phm cui cng, c th tho mn nhu cu ca cuc sng tng thnh vin tp th, ngi ny c quan h trc tip, ngi kia c quan h gin tip. Nhng cui cng mi ngi u c hng thc n, o mc, nhng ci ny l c th ho nhu cu ca h v cng chnh l ng c hot ng ca c nhm, cng nh ca c nhn. y ta c mt bn l hot ng, mt bn l ng c. Hot ng hp bi cc hnh ng. Ci m hnh ng nhm ti gi l mc ch. C th coi ng c l mc ch chung, cn mc ch m hnh ng t ti l mc ch b phn. Hot ng ca tp th ngi i sn ni trn c mc ch chung l kim thc n. Mc ch c th ca nhm th nht ch l ui th v nhm th hai. C th coi mc ch chung l ng c xa, mc ch b phn l ng c gn. y ta c mt bn l hnh ng mt bn l mc ch. Hnh ng bao gi cng nhm gii quyt mt nhim v c th nht nh. Nhim v ny chnh l mc ch c t ra trong nhng iu kin c th nht nh, tc l mc ch b phn phi c c th ho thm mt bc na, s c th ho ny c qui nh bi cc iu kin c th ni din ra hnh ng. T y cng xc nh phng thc gii quyt nhim v. Cc phng thc ny gi l thao tc. y ta c mt bn l thao tc, mt bn l iu kin khch quan c th ( phng tin ). Qua phn tch trn, chng ta thy trong tng hot ng ring bit ta c hai hng tng ng tng thnh phn vi nhau : Hot ng ng c Hnh ng Mc ch Thao tc Phng tin

2.3 Cc dng hot ng c nhn. 2.3.1 Hot ng vui chi.

L hnh thc hot ng ch yu ca tr trc tui i hc v cng l hnh thc hot ng ca cc la tui sau. Trong vui chi c bit l tr chi c ch v mang tnh tp th c qui tc th tnh bn, thc tp th, tnh kin tr, dng cm, tnh t kim ch c pht trin.

2.3.2 Hot ng hc tp.

21

L hot ng ch yu ca hc sinh, hc tp khng nhng gip cc em pht trin tr tu m cn gip cc em bi dng nhng phm cht o c.

2.3.3 Hot ng x hi.

L phng tin quan trng hnh thnh tnh cch cho hc sinh, thng qua hot ng x hi, hc sinh nhn thy r mnh l mt thnh vin ca x hi, c trch nhim ng gp vo nhim v chung.

2.3.4 Hot ng lao ng.

Thng qua lao ng, con ngi mi thc s c tinh thn t gic cao, c y quyt tm v ngh lc vt qua mi kh khn. Qua lao ng, con ngi bit qu trng lao ng, qu ngi lao ng, sn phm lao ng, ght n bm, di tr. Qua lao ng s hnh thnh tnh k lut, c t chc, tc phong nhanh nhn, tho vt .

2.4 Vai tr ca hot ng ( i vi s hnh thnh v pht trin tm l)

Hot ng l iu kin nhn thc th gii, ci to th gii v ci to bn thn. Trong qu trnh hot ng, con ngi khm ph nhng iu mi l, tm ra c bn cht ca s vt, hin tng. Con ngi c th thc y s pht trin s vt v hin tng theo quy lut. Trong qu trnh thc y s pht trin th gii bn ngoi th ng thi cng thc y s pht trin bn thn.
II.3 Giao tip v tm l

3.1 Giao tip l g?

hiu c khi nim giao tip, chng ta hy xem xt nhng du hiu ca giao tip : Giao tip l mt qu trnh con ngi thc c mc ch, ni dung v nhng phng tin cn t c khi tip xc vi ngi khc nh c trng c bn ny, chng ta d dng nhn ra c mc ch ca qu trnh giao tip, giao tip lm g ? nhm mc ch g ? Giao tip din ra nhm mc ch trao i thng tin, t tng, tnh cm, th gii quan, nhn sinh quan, nhu cu ca nhng ngi tham gia vo qu trnh giao tip. Nh c trng ny m mi ngi t hon thin mnh theo yu cu i hi ca ngh nghip, ca cc quan h x hi m h l thnh vin. Qua giao tip m nhng phm cht tm l, hnh vi ng x ca con ngi c ny sinh v pht trin. Nh giao tip qu trnh x hi ho mi thc cht ho nhp mi c nhn vo cc hot ng ca nhm, cng ng dn tc, a phng. Giao tip gip con ngi nhn thc, hiu bit ln nhau. S nhn thc hiu bit ln nhau va l nguyn nhn va l kt qu, c nhn thc hiu bit ln nhau th s giao tip mi thnh cng. Nu thy gio hiu c hon cnh gia nh hc sinh th vic x l nhng s kin i hc mun, b hc hoc gy g, nh nhau... s hp l v y thuyt phc. Giao tip l mt quan h x hi, mang tnh cht x hi. Quan h x hi ch c thc hin trong giao tip gia con ngi v con ngi. Giao tip ca con ngi mang tnh cht x hi lch s v giai cp. C nhn va l ch th va l khch th trong qu trnh giao tip. Qua phn tch trn, chng ta c th hiu. Giao tip l qu trnh tip xc gia con ngi vi con ngi nhm mc ch trao i t tng, tnh cm, vn sng kinh nghim, k nng, k xo ngh nghip.

3.2- Cc loi giao tip. 3.2.1- Cn c vo s tham gia trc tip hoc gin tip ca ch th v i tng.
Ngi ta chia lm hai loi: + Giao tip trc tip : L loi giao tip c tin hnh ng thi cng mt thi im c mt hai hay nhiu ngi.

22

+ Giao tip gin tip : l nhng trng hp giao tip c thc hin qua phng tin trung gian (th, bo ch, truyn thanh, truyn hnh...), ni cch khc: Giao tip gin tip : l loi giao tip m i tng giao tip khng c mt thi im cn tip xc. Loi giao tip ny c kh khn hn loi giao tip trc tip, nht l qua ngn ng vit.

3.2.2 Cn c vo mc ch, nhim v hot ng ca nhm x hi, c nhn m ngi ta chia giao tip lm hai loi:
Giao tip chnh thc : L s giao tip gia cc thnh vin trong mt nhm x hi hoc cc nhm x hi chnh thc, nghi thc giao tip c d lun x hi hoc php lut, phong tc tp qun quy nh. V d : Giao tip gia v chng, con ci, cha m ( c php lut quy nh ), giao tip gia hc sinh v thy gio c lut php quy nh Giao tip khng chnh thc : l s giao tip gia cc c nhn trong cc nhm khng chnh thc vi nhau. V d : S tip xc gia cc c nhn trn xe , ngi cng xem phim, mua hng

3.2.3 Trong Tm l hc x hi, ngi ta chia giao tip lm 3 loi :

Giao tip nh hng x hi : L loi giao tip m ch th giao tip vi t cch l i din cho x hi nhm truyn tin, thuyt phc hoc kch thch i tng giao tip hot ng. Giao tip nh hng - nhm : L loi giao tip m ch th giao tip vi t cch i din cho mt nhm x hi, nhm gii quyt nhng vn trong nhm t ra trong hc tp, sn xut, kinh doanh, chin u

Giao tip nh hng c nhn : L loi giao tip gia cc c nhn xut pht t mc ch, ng c, nhu cu, hng th, cm xc ca c nhn.

3.3 Vai tr ca giao tip : 3.3.1 Giao tip l mt phng thc tn ti ca con ngi.
c th tham gia vo cc quan h x hi, giao tip vi ngi khc th con ngi phi c mt tn ring ( tn ring do ng, b, cha m t ra). Suy cho cng, tn gi l c trng rt c bn khi ngun ca con ngi x hi. Ln ln con ngi c ngh nghip, ngh nghip do x hi sinh ra v quy nh. Vic o to, chun b tri thc cho ngh nghip phi tun theo mt quy trnh rt c th, khoa hckhng hc tp, tip xc vi thy c gio, ngi hng dn th s khng c ngh nghip theo ng ngha ca n. Hn na, mun hnh ngh, phi c ngh thut giao tip vi mi ngi th mi thnh t trong hot ng. c gi tr vt cht, tinh thn ring cho mnh, thuc quyn s hu ring ca mnh, c nhn phi hot ng tch cc vi t cch l mt ch th c thc. Chng hn, mun tr thnh mt ngh s u t, ngoi vic c ging ht hay, c trnh m nhc phi say m ngh nghip v phi c ngh thut biu din trc cng chng. Nh vy, mt gi tr tinh thn ch c c trong giao tip. Mun c gi tr vt cht con ngi phi lao ng m lao ng ca con ngi l lao ng cng nhau, mang tnh cht x hi. Trong lao ng con ngi khng th trnh khi cc mi quan h vi nhau. Nu khng giao tip vi ngi khc ngay c n cng khng ch ng hy vng n s pht trin mt nhn cch trn vn. Mt phng tin quan trng giao tip, mt c trng cho con ngi l ting ni, ngn ng. a tr phi c hc ni di s hng dn t m thanh ca ngi m, ca mi ngi trong gia nh.

23

3.3.2 Giao tip gip con ngi nh hng hot ng :

Qua giao tip, chng ta c th xc nh cc mc nhu cu, t tng, tnh cm, vn sng, kinh nghim ca i tng giao tip, nh m ch th giao tip p ng kp thi, ph hp vi mc ch v nhim v giao tip.

3.3.3 Qua giao tip, gip con ngi iu chnh v iu khin hnh vi. 3.3.4 Qua giao tip, gip con ngi hiu bit ln nhau, lin h vi nhau v lm vic cng nhau.
CHNG III

S HNH THNH & PHT TRIN TM L - THC

I. S NY SINH V HNH THNH TM L :
Tm l, thc l kt qu ca s pht trin lu di ca vt cht tri qua 3 giai on ln : T vt cht v sinh n vt cht hu sinh. Giai on ny c kt thc bng s xut hin ca s sng. Giai on pht trin t vt cht hu sinh cha c cm gic n vt cht hu sinh c cm gic. Giai on ny kt thc bng s ny sinh tm l. Giai on pht trin t ng vt cp cao cha c thc pht trin thnh con ngi x hi c thc. Giai on ny c kt thc bng s ny sinh thc. Tm hiu 3 giai on tc l tm hiu 3 vn : Ngun gc s sng, s ny sinh tm l, s ny sinh thc. Ba vn ny c lin quan mt thit vi nhau. S sng ra i chm dt giai on th nht, m u giai on th hai ca qa trnh pht trin vt cht. Giai on th hai s kt thc bng s ny sinh hin tng tm l v dn dn ny sinh thc.
I.1 Ngun gc ca s sng

S sng l kt qu tt yu mt giai on nht nh ca s pht trin lu di ca vt cht. V ngun gc s sng c Operin, nh Sinh vt hc ca Lin X ( c ) chng minh. ng cho rng khi c hnh tinh c cc nguyn t C, H, O, Ntrong iu kin nht nh lc u hai cht C, H hp vi nhau, ri hp cht CH kt hp vi O cho cc cht hu c sau kt hp vi N c acid amin. Ngy nay ngi ta bit c 20 acid amin c bn. Cc cht ny lin kt ho hc thnh cc chui di sinh ra cc protit khc nhau. Lc u protit trng thi dung dch, sau tp trung li thnh cc tp hp m ngi ta gi l git protit ( c-a-xec-va ). Git c-a-xec-va l t chc sng u tin, xut hin cch y khong 1.500 - 2.000 triu nm.
I.2. Phn nh tm l xut hin

Phn nh tm l xut hin trong thi k nht nh ca gii ng vt. xc nh c s ny sinh ca hin tng tm l ta cn tm hiu tiu chun ca s ny sinh y.

2.1 Tnh chu kch thch :

Tt c mi sinh vt u c thuc tnh chung l tnh chu kch thch. Tnh chu kch thch l kh nng ca c th sng phn ng li vi nhng iu kin ca mi trng sng bng cch thay i s vn ng hay trng thi ca mnh. c trng ph cp ca tnh chu kch thch l phn ng ca c th sng vi nhng kch thch trc tip nh hng n s sng cn ca c th. Tnh chu kch thch tn ti di nhng hnh thc khc nhau :

24

Hnh thc s ng : C c thc vt v ng vt bc thp : + thc vt c gi l tnh hng v tnh cm. + ng vt bc thp c gi l tnh theo. Tnh theo l phn ng ca ng vt n gin hay t bo trong ng vt a bo i vi nhng kch thch theo mt hng. Tnh cm l phn ng ca thc vt vi nhng kch thch t nhiu pha (cn tnh hng l t mt pha). Hnh thc cao ( hng tnh). L kh nng hng phn ca t bo mi khi c tc nhn kch thch. Nhng ng vt c thn kinh pht trin th c hnh thc phn ng l phn x. Tnh chu kch thch l c s cho s phn nh tm l ny sinh.

2.2 Tnh cm ng :
Tnh cm ng l kh nng ca ng vt p ng li nhng kch thch c ngha gin tip i vi s sng cn ca c th. Hay ni cch khc n c kh nng phn ng vi cc kch thch c tnh cht tn hiu. V d : ch nhi ch cn nhn thy mu vng ca hoa mp, mu ca hoa dm bt bi ti, nhy ti p hoa. Nh vy, ch c kh nng phn ng vi nhng kch thch c tnh cht tn hiu. Nhng ng vt c nng lc ny xut hin th c ngha l hin tng tm l xut hin.
I.3. Cc giai on pht trin tm l

3.1 Giai on cm gic

L giai on thp nht trong qa trnh pht trin tm l ng vt, giai on ny ng vt c hnh thc tm l s ng nht l hnh thc cm gic. giai on ny con vt ch phn nh c trc tip nhng kch thch tc ng vo n v n ch phn nh tng thuc tnh ring l ca s vt, hin tng ch cha phn nh s vt, hin tng mt cch trn vn. Giai on ny c nhng ng vt bc thp mi c mm mng ca h thn kinh.

3.2 Giai on tri gic

L giai on cao hn, c tt c nhng ng vt c v (tc l nhng ng vt hnh thnh no b ). Giai on ny c c im l : ng vt c kh nng phn nh s vt mt cch trn vn. Hay ni cch khc, n phn nh c mi lin h s ng gia cc thuc tnh bn trong ca s vt.

3.3 Giai on tr tu.

Giai on ny c bn kh hnh ngi , giai on ny con vt khng ch phn nh tng s vt ring bit m n phn nh c mi lin h gia cc s vt vi nhau, bt u c hin tng t duy, nhng t duy ca n khc xa t duy ca con ngi. T duy ca n l t duy bng tay, t duy c th, cn t duy ca con ngi l t duy khi qut, t duy ngn ng. Chng hn, ngi ta nht mt con vn trong phng. Trn trn c treo mt ni chui, di sn t 3 chic gh ( ci ln, ci va, ci nh ). Vn khng vi c chui, nhng n nhn thy 3 gh v n xp chng 3 gh, lc u n xp ln xn, sau n xp c ci b di cng, ci b trn cng ng ln ly chui

25

II. S HNH THNH V PHT TRIN THC :

II.1. Lch s xut hin thc con ngi

1.1 S hnh thnh con ngi v mt th cht :

Con ngi l t ng vt m ra, nhng con ngi c th ng thng, c ting ni, l 2 yu t v mt th cht lm cho con ngi khc con vt.

Th ng thng lm cho no pht trin.

+ Trc ht, to khng gian cho no pht trin, lm cho tm nhn ca ngi rng hn, lung thng tin t bn ngoi tc ng vo no ngi nhiu hn, lm cho trng lng no ngi pht trin hn. Trng lng no b

Trng lng no b 1 no ngi : ---------------------------- = -------Trng lng c th 35

Trng lng c th 35 i i t l l 1 / 51. + V din tch ca no b ngi khc xa din tch no ng vt. Vng trn no ngi c din tch chim 30% din tch b no, cn kh hnh ngi t l ny chim 15%. + Do th ng thng, tay ca ngi c gii phng lm nhng chc nng khc, tay ngi thc hin nhng chc nng cm nm, ng tc pht trin, lm cho con ngi hon chnh, ng tc tinh vi lm cho no pht trin.

C ting ni.

C quan pht m ca con ngi khc con vt, do c ngn ng lm cho no ngi c nhng trung khu m ng vt khng c.

1.2 Vai tr ca lao ng trong vic hnh thnh con ngi v thc ca h :
Mac-Anghen tng ch ra rng : s khc bit cn bn gia con ngi v con vt k c v th cht ln tm l u c ct ngha bng lao ng. Bi v lao ng khng ch lm cho con ngi hon thin v cu to c th m cn l nhn t quan trng thc y s pht trin con ngi, lm ny sinh thc con ngi. Chnh lao ng lm cho con ngi tr thnh mt thc th x hi, lm cho con ngi c bn cht x hi, lm cho con ngi t mt c th sinh vt tr thnh mt c nhn c nhn cch. Lao ng ca con ngi mang tnh x hi v : + Lao ng ca con ngi l lao ng tp th, lao ng cng nhau. + Lao ng ca con ngi i hi s thng nht cc thao tc, thng nht s qun l, nn thng qua lao ng m s gip nhau s ng ca by n tr thnh hp tc lao ng. + Lao ng c tnh cht tp th nh vy, nn khi tham gia lao ng, con ngi khng th trnh khi mi quan h qua li ln nhau. l quan h gia con ngi vi con ngi, con ngi vi t nhin.

26

 Do lao ng m con ngi ngy cng bnh trng phm vi c tr ca mnh. Cng chnh trong qa trnh lao ng m con ngi nhn thc c thin nhin, x hi v nhn thc c chnh bn thn mnh. Lao ng cn nh hng tch cc n cc c quan lao ng l bn tay v khi c. + Lao ng lm cho bn tay con ngi khng ch l c quan lao ng m n cn l c quan nhn thc v l cng c ca s sng to. + Lao ng lm nh hng tch cc n s pht trin ca b no, lm cho b no khng nhng pht trin v cu to m cn pht trin c v chc nng, no c kh nng t duy c bit v khi lao ng lun lun t ra cho con ngi nhng vn bt buc h phi gii quyt, do kch thch b no h pht trin. Nh vy, lao ng khng nhng lm bin i t nhin m cn lm bin i c bn thn con ngi. Mt khc, lao ng sn xut cn c tc dng lm cho nhu cu ca con ngi ngy cng phong ph v pht trin v o c. Hay ni cch khc lm cho nhu cu ca con ngi ngy cng mang tnh x hi ho.

1.3 Vai tr ca ngn ng trong vic hnh thnh thc :

Bn cnh lao ng th ngn ng cng l mt nhn t quan trng ca vic hnh thnh thc con ngi. Mac-Anghen pht biu : Trc ht l lao ng, sau lao ng, ng thi vi lao ng l ngn ng, l hai yu t c bn, gip cho no vn bin thnh no ngi. Con vt khng c ngn ng ( theo ngha hp l ting ni ), ng vt bc cao th n c kh nng bo hiu bng m thanh nhng khng phi l ting ni. Nh c lao ng m hnh thc bo hiu bng m thanh pht trin cao ng vt gn ngi nht c bin thnh ngn ng. Ngn ng sau khi c hnh thnh th n c tc ng to ln n vic hnh thnh v pht trin thc : Ngn ng lm cho hot ng nhn thc ca con ngi pht trin : + Nh c ngn ng m hot ng nhn thc ca con ngi c kh nng t duy tru tng, t duy khi qut. + Ngn ng lm cho con ngi c th nhn thc c bn thn mnh. Ngn ng gip con ngi biu t c mc ch ca hnh ng. Ngn ng gp phn hnh thnh cc mi quan h ca con ngi vi con ngi v biu t thi ca con ngi i vi th gii xung quanh v i vi bn thn.
II.2. thc v t thc

2.1 thc l g ?
thc l mt t c dng nhiu trong i sng hng ngy, t thc c th c dng vi nhiu ngha. Theo ngha rng, thc c dng gn ng ngha vi khi nim nh : tinh thn, t tng, tm l ( thc k lut, thc vn ln on ). Theo ngha , t thc ng ngha vi khi nim tm l con ngi v bao gm cc hin tng nh : cm gic, t duy, nhu cu, tnh cm Theo ngha hp, khi nim thc c dng ch mt cp c bit trong tm l con ngi. Chng ta c th ni v cm gic ca con ong, s nhn bit ca con c, tr nh ca con ch, cm xc ca con vn. Song ch con ngi mi c nhng hin tng tm l c thc. Trong phm vi khi nim m chng ta nghin cu th thc c hiu theo nghi hp. Vy, thc l g ?

27

 thc l nng lc hiu c cc tri thc v thc ti khch quan v nng lc hiu c th gii ch quan ca chnh bn thn thc c quan h mt thit vi nhn thc. Thng thng trc khi lm mt vic g ngi ta phi tnh ton cho k, xem nn lm nh th no, d nh s thu c kt qu g, s gp hu qu noD tnh nh vy v lm theo d tnh l hot ng ca thc. So snh cng vic ca ngi th dt v con nhn ging t, Mc ch ra rng ngi th dt khc con nhn ch trc khi dt ngi y bit n kt qu cng vic trong u ngi y, ni mt cch khc hot ng ca ngi th dt l hot ng c thc. Nh vy, thc v nhn thc c ci chung, nhng khng phi l mt. Ngha l s vt no l i tng ca s suy ngh, ri bn thn s suy ngh v s vt y li tr thnh i tng ca chnh s suy ngh. y chnh l thc. Nu qa trnh nhn thc em li cho chng ta tri thc ( hiu bit ) v hin thc khch quan, th thc l nng lc hiu bit v tri thc (hiu bit ) y. V vy, c th ni vn tt rng thc l tri thc ca tri thc, hiu bit ca hiu bit. Tt c nhng hin tng tm l u phn nh hin thc khch quan. Hin thc khch quan tc ng vo no ta to ra cc hnh nh tm l. Cc hnh nh l i tng trc tip ca thc. V vy, c th ni thc l phn nh ca phn nh.

a.Kh nng xc nh thi i vi hin thc khch quan.

thc khng ch biu hin trong s hiu bit hin thc khch quan m cn biu hin s xc nh thi i vi hin thc khch quan. Mc Anghen vit : thc tn ti i vi ti l tn ti mt thi no i vi s vt ny hay s vt khc ; ng vt khng bit t thi i vi mt s vt no c v hon ton khng bit t thi ca n i vi s vt khc l khng tn ti mt thi no c . Trong khi phn nh hin thc khch quan, con ngi bit phn tch, nh gi v n. Phn nh ca con ngi vi hin thc khch quan cng c s la chn, lc th t m, ngc nhin, lc th thc mc, bn khon, i vi ci ny th yu thng, ci kia th cm ght c nhng thi mang sc thi tr tu, c nhng thi mang sc thi cm xc, trong nhiu trng hp thi ca con ngi va mang sc thi tr tu, va mang sc thi cm xc. Nhng thi mun mu, mun v l biu hin thc ca con ngi i vi hin thc khch quan.

b.Kh nng sng to.

ng vt ch bit thch nghi vi hon cnh m khng bit ci to hon cnh v n khng c nng lc sng to. Tri li, con ngi lun lun ci to hon cnh mt cch c thc. Nh nng lc sng to, con ngi lun lun to ra nhiu gi tr vt cht v tinh thn, bt thin nhin phi phc v cho nhu cu ngy cng cao ca con ngi. S sng to cho php con ngi chinh phc c thin nhin v m ra nhng con ng bay vo v tr bao la. Qua phn tch trn chng ta c th hiu thc mt cch khi qut nh sau : thc l nng lc hiu c cc tri thc v th gii khch quan v nng lc hiu c th gii ch quan trong chnh bn thn mnh. Nh ngi ta c th ci to th gii khch quan v hon thin bn thn mnh.

2.2 T thc ( thc bn ng )

Con ngi khc con vt ch, con ngi c kh nng t nhn thc v mnh, xc nh thi i vi bn thn, kh nng t iu chnh v t hon thin mnh. l kh nng t thc. T thc c hnh thnh v pht trin tu theo mc nhn thc th gii khch quan ca mi ngi. Mt a tr ra i cha c thc v tt nhin cha c kh nng t thc. Trong qa trnh tip xc vi s vt xung quanh v vi nhng ngi khc, tr

28

nhn ra tnh cht khch quan trong nhng mi quan h y v dn dn cng nhn ra c ta v c vt ; c ta v c ngi . Ln khn hn na, em b nhn ra v tr ca mnh i vi nhng ngi xung quanh. Lc ny ci ta m h chuyn thnh ci ti mang tnh ch quan hn Khi con ngi c nhu cu mun t khng nh tc l bt u c kh nng t nhn thc v mnh, t nh gi bn thn v mun t hon thin mnh. Nh vy, ci mnh xut hin vi t cch l mt ch th c thc, tc l kh nng t thc c hnh thnh. Qa trnh hnh thnh t thc c th coi l qa trnh khch th ho bn thn. Tc l tch mnh ra khi mnh phn nh v mnh. Vy, t thc l mt hnh thc ca thc, biu hin s thng nht gia s nhn thc v mnh v xc nh thi i vi bn thn mnh. L nng lc phn tch cc hin tng tm l ca bn thn cng nh kh nng nh gi v bn thn mnh.
II.3. V thc

3.1 V thc l g ?
Phn ln nhng hnh ng ca con ngi u l hnh ng c thc, thm ch nhng hnh vi bn nng ca con ngi cng c kim sot bi thc. Tuy nhin, c lc con ngi hnh ng khng c thc. Trng hp hnh ng khng c thc thng xy ra tr nh, ngi mc chng mng du, k say ru, ngi m ng, k mt tr C trng hp con ngi ch thc c phng din ny, nhng li khng thc c phng din khc. Chng hn, ch thc c quyn li c nhn m khng thc c quyn li tp th. Cng c trng hp con ngi khng thc y v cng vic mnh lm. Nh trng hp cng nhn lc u tham gia bi cng ch v quyn li kinh t trc mt m cha thc c s mnh ca giai cp cng nhn l xo b giai cp t sn, gii phng cho nhn dn lao ng. C khi con ngi hnh ng mt cch bt pht do tnh t kim ch km khng t ch c mnh, thng l nhng hnh ng qu m qung m sau khi hnh ng xong con ngi mi thc c. Qua phn tch trn chng ta c th hiu v thc mt cch khi qut nh sau : V thc l nhng hnh ng khng c s kim sot ca thc hay s kim sot cha hon ton ca thc do bnh tt, do tnh t kim ch km hoc do cha nhn thc y v cng vic mnh lm.

3.2 Cc loi v thc : a.V thc t nhin gm :

V thc vt l ( cn gi l hoang tng ) l ngi lun lun tng rng c ngi khc m hi mnh. K xo v thi quen ( tim thc ) Hot ng vi kch thch di ngng. Chng hn, lc say ng ta p mui, khi ng dy thy mui cht i m ta khng bit mnh p n lc no. Thnh ngh nghip ( cn gi l trc gic ).

Chng hn, ngi lm ngh chi li lu nm, h c kinh nghim nn on ng ch no c nhiu c bung li, thng h i nh c l bt c c.

b.V thc nhn to : l nhng trng hp thi min, m th.

29

Tm li : thc v v thc l hai mt ca i sng tm l con ngi, chng c quan h qua li ln nhau.
I.4. Ch l iu kin ca hot ng c thc

4.1 Ch l g ?
Chng ta bit rng khng c mt qu trnh tm l no li din ra mt cch c hiu qu nu khng c s tp trung ch , nu ta bn suy ngh vic khc, c ngi bn bn cnh ni chuyn nhng ta khng hiu g. c my trang gio trnh, nu ta khng tp trung ch s khng hiu g ht. Ngi ta thng ni mt th hai, tai th by ch s thiu ch trong nhng ngy u tun v cui tun. V vy, mun hon thnh tt nhim v c giao, chng ta cn phi tp trung ch . Ch l mt trng thi tm l i km theo cc qu trnh tm l khc, c tc dng hng cc qu trnh ny tp trung vo mt hay mt s i tng nht nh, to iu kin cho i tng c phn nh mt cch tt nht. S d ni ch l mt trng thi tm l v n lun lun i km theo cc qu trnh tm l m ch yu l qu trnh nhn thc, bn thn ch khng phi l mt qu trnh tm l m ch l mt iu kin c bit. Chng hn, ta ni ch nhn, ch nghe ... ch khng c ch chung chung.

4.2 Cc loi ch 4.2.1 Ch khng ch nh :

Chng hn, chng ta ang ngi hc trong lp, c ting ng mnh ngoi sn vn ng, c lp hng s ch ra ngoi sn. i ng thy ng ngi t tp, chng ta dng li xem... chnh l s ch khng ch nh. Ch khng ch nh l loi ch khng c mc ch t gic, khng c nh dng mt bin php no m vn ch c, do c im ca bn thn i tng v quan h ca n vi xu hng c nhn. Nhng nguyn nhn gy ra ch khng ch nh. Do cng tng i mnh ca vt kch thch so vi ngoi cnh (k c cng vt l, tm l v x hi ). Do tnh tng phn ca vt kch thch so vi ngoi cnh. Do bin i ca vt kch thch. Do quan h ca i tng vi nhu cu, hng th, s thch c nhn. Ph thuc vo c im sinh l. Ch khng ch nh c nhng c im : Khng c mc ch t trc, khng cn bin php no m vn ch c. Khng i hi c gng nn khng cng thng thn kinh. Ch khng ch nh km bn vng. Tuy ch khng ch nh khng i hi s c gng n lc ca ch nn khng gy cng thng thn kinh nhng li km bn vng. Hn na khng phi lc no cng c th gy c ch khng ch nh, nn ngoi ch khng ch nh ta cn c ch c ch nh.

4.2.2 Ch c ch nh :
Mc d trong dp gip tt nguyn n, ngoi ch c rt nhiu tr chi vui thch, nhng ng vo thi gian n v thi hc k 1, nn sinh vin trng ta vn mit mi hc tp, n tp chnh l s ch c ch nh. Ch c ch nh l loi ch c mc ch t gic, c k hoch, c bin php hng s ch vo i tng cn thit, n i hi s n lc nht nh. c im ca ch c ch nh :

30

 C ra mc ch, nhim v, k hoch v bin php ch . C tnh cht bn vng. C s n lc ch, do gy cng thng thn kinh dn n s mt mi.

4.2.3 S chuyn ho gia hai loi ch

Hai loi ch trn u c u im v nhc im, pht huy u im khc phc nhc im, chng ta cn c s phi hp gia hai loi ch vi nhau. Chng hn, khi gio vin yu cu chng ta ln th vin c ti liu tham kho, ta phi c k hoch c ( ch c ch nh ), nhng khi c ta thy ti liu rt hng th, hp dn, ta c mt mch xong lc no khng hay (ch khng ch nh), chnh l s chuyn ho gia hai loi ch . S chuyn ho gia hai loi ch l s ch c ch nh lc u, tr thnh ch khng ch nh v sau v ngc li.

4.3 Cc thuc tnh ca ch :

Sc tp trung ch : L kh nng ch ch n mt phm vi i tng tng i hp, cn thit cho hnh ng lc v khng ch n mi chuyn khc. S bn vng ca ch : L kh nng tp trung t tng lu hay mau vo mt phm vi i tng ca hot ng. S di chuyn ch : L kh nng ln lt tp trung ch vo nhng phm vi i tng nht nh ca mt hot ng hoc nhiu hot ng k tip nhau. S phn phi ch : L kh nng cng mt lc tp trung sc ch (hoc di chuyn ch rt nhanh) n vi ba phm vi i tng v phn nh tng phm vi r rng, chnh xc nh nhau, m bo c hai, ba hot ng phi tin hnh song song vi nhau y mt cch c hiu qu nh nhau. Tm li : thc ca con ngi mang tnh cht ch nh, ch tm, s d kin trc nh m dn ti hnh ng. Hay ni mt cch y , thc thng th hin ra bng s ch . Ch chnh l s tp trung ca thc vo i tng, s vt, hin tng no nhm phn nh c tt hn hnh ng, hot ng c kt qu. V vy, chng ta c th ni ch l iu kin ca hot ng c thc.

31

CHNG IV

NHN CCH S HNH THNH V PHT TRIN NHN CCH

I. Khi nim v nhn cch :
Nhn cch l mt vn trung tm ca tm l hc. L lun v bn cht v quy lut hnh thnh nhn cch l c s khoa hc ca vic gio dc con ngi. Song nhn cch cng l mt vn phc tp nht ca tm l hc. hiu n, ta tm hiu mt vi khi nim c lin quan.
1. Khi nim v con ngi

V mt tin ha ca khi nim t nhin, trong c th gii sinh vt, con ngi l i biu thuc bc thang cao nht ca s tin ha vt cht. C th con ngi cng chu s tc ng ca quy lut chung ca th gii . Mi con ngi c th l mt c th sng, va c c im chung v hnh thi v sinh l ca loi ngi, va c c im ring ca c th. Tt c nhng c im c th, c bit l h thn kinh v cc gic quan l c s vt cht quan trng ca s pht trin cc chc nng tm l ngi. ng thi con ngi l sn phm ca s pht trin lch s x hi. Trn c s chng loi cng nh c th, nhng t chc sinh vt ca con ngi v nhng chc nng ca chng ch c pht trin v hon thin trong qu trnh con ngi sng v hot ng trong thc tin x hi. V vy, chng ta c th ni con ngi va l mt thc th t nhin va l mt thc th x hi.
2 . C nhn

C nhn l mt con ngi c th vi t cch l mt thnh vin ca mt x hi nht nh. Sng v hot ng trong nhng iu kin x hi lch s nht nh.
3. C tnh

C tnh c to nn do s kt hp c o nhng c im tm l v sinh l theo kiu ring mi ngi.

4. Nhn cch

hiu nhn cch l g ? Chng ta cn xem xt nhng du hiu :

o o

Nhn cch l phm cht x hi ca con ngi. Khi ni n con ngi, chng ta hiu n va l mt thc th t nhin va l mt thc th x hi, nhng nhn cch khng bao hm mt c th ( mc d mt sinh vt v mt x hi c tc ng qua li v chuyn ha cho nhau trong qu trnh hnh thnh nhn cch ). V vy, Mc vit : Bn cht ca nhn cch c bit khng phi l b ru, dng mu hay phm cht sinh l t nhin ca ngi m l phm cht x hi ca ngi Nhn cch bao gm ci chung v ci ring. Ci chung l s phn nh hon cnh sng chung in hnh trong bao gm nhng i tng c bit l mi quan h chung cho nhiu ngi. Ci ring l s phn nh ring hon cnh sng ring cho tng ngi trong bao gm nhng i tng, nhng mi quan h m ngi tip xc v chu nh hng thng qua vai tr ca c nhn trong x hi.

Nhn cch l s thng nht bin chng gia ci chung v ci ring, gia ci ph bin v ci n nht trong i sng i sng tm l ca mi ngi. Ci ring chnh l ci chung tn ti mt cch c th to nn mt nhn cch c th i biu cho ci chung.

Ni n nhn cch l ni n thc ca con ngi, nhn cch l sn phm ca s pht trin tm l trong iu kin lch s x hi nht nh. Trong i sng x hi, nhn cch mi ngi u c nhng ngi xung quanh nhn xt, nh gi da theo nhng chun mc v o c v ti nng c x hi chp nhn.

32

V vy, gi tr nhn cch ni ln gi tr o c, gi tr x hi ng gp cho x hi ca mi ngi. Tm li, nhn cch l b mt x hi tm l ca mi ngi, c kt hp bi tng th nhng phm cht v nng lc va biu th bn sc ring ca ngi va biu th c trng chung ca nhm ngi m ngi li l i biu (dn tc, giai cp, la tui ).

II. CU TRC NHN CCH

Nhn cch ca con ngi c c trng bi hai mt l c v ti.
1. c (tnh cch, phm cht)

L tng hp nhng thuc tnh tm l ni ln ng c, thi v quan h gia c nhn vi ngi khc trong hot ng.
2.Ti (nng lc)

L tng hp nhng thuc tnh tm l ph hp vi nhng yu cu ca loi hot ng ny hay hot ng khc, n quy nh hiu qu thnh cng.
3.Mi quan h gia c v ti

c v ti quyn li vi nhau to thnh mt nhn cch hon chnh pht trin hi ha. Bc H tng ni: C ti m khng c c l ngi v dng, c c m khng c ti nh ng bt ngi trong cha khng gip ch g c ai .

Trong mi quan h , c l ct li trong nhn cch :

+ c l ng c thc y s pht trin ti nng, th hin ngi c o c tt lun lun khc phc mi kh khn, tm mi cch thc v phng php, phng tin hon thnh tt nhim v c giao, mang li li ch cho x hi cng tc l to cho mnh nng lc p ng yu cu ca x hi. + Nhng nt tnh cch tch cc l iu kin cho s pht trin ti nng, ngc li nhng nt tnh cch tiu cc s cn tr s pht trin ti nng. + Tnh cch ca con ngi quy nh nn mc ch phc v ca ti nng.

Nng lc (ti) l phng tin thc hin mc ch ca cuc sng m con ngi mun vn ti.

+ Mc ch ca con c t ra d c p bao nhiu i chng na nhng nu khng c ti nng th mc ch cng khng c gi tr, mun t c mc ch phi c ti nng. + Nng lc c nh hng n s pht trin tnh cch.

Tnh cch v nng lc khng ng nht vi nhau nhng thng nht vi nhau, khng tch ri nhau in du n vo nhau, c nhng nt thuc tnh va nm trong tnh cch va nm trong nng lc.

III. CC PHM CHT TM L CA NHN CCH

A. XU HNG TRONG NHN CCH

1) Xu hng l g?

33

Trong cuc sng hng ngy v trong hot ng, con ngi bao gi cng vn ti mt mc ch no m c nhn xem l c ngha nhiu n bn thn. Chng hn, tr thnh mt ng vin Cng Sn, chng ta phi phn u mt cch tch cc v bn b trong mt thi gian di. Vic phn u t c mc tiu lu di nh vy, tm l hc gi l xu hng. Vy, xu hng c nhn l nh hng ti mt i tng trong thi gian lu di nhm tha mn nhu cu hay hng th hoc vn ti mt mc tiu cao p m c nhn ly lm l sng ca mnh..

2) Nhng biu hin ca xu hng a. Nhu cu:

Trong qu trnh sng v hot ng, con ngi c nhng i hi nht nh, khi cm thy i ta mun n, lm vic lu ta mun ngh v ng, nu chng ta c gng chu ng th cng ch n mt mc no m thi... nhng i hi tt yu ngi ta gi l nhu cu. Vy, nhu cu l mt hin tng tm l biu th mi quan h tch cc ca c nhn i vi hon cnh l s i hi tt yu m c nhn cn tha mn tn ti v pht trin. Nhu cu c nhng c im : Tnh c i tng ca nhu cu, th hin bt c mt nhu cu no cng gn vi mt i tng nht nh : i cn thc n, lnh cn o m c ngha l thc n l i tng ca nhu cu n, o lnh l i tng ca nhu cu cn mc m. Ni dung ca nhu cu c quyt nh bi i tng tha mn nhu cu v phng thc tha mn nhu cu. Tm n l du, nhng c-uyn, th nghim cho tm mi n n l khoai m, n khi tm trng thnh, ng cho n n l du, n khng n m ch n l khoai m. + Nhu cu thng c tnh cht chu k th hin lc ny tho mn, lc khc i hi. + S pht trin ca nhu cu ph thuc vo phm vi, mc tho mn nhu cu v phng thc tho mn nhu cu.

b. Hng th.
Hng th l g ? Hng th l thi c bit ca c nhn i vi mt i tng no va c ngha trong i sng ring va c th mang li mt khoi cm cho c nhn y. Vai tr ca hng th : Hng th c vai tr rt to ln trong i sng v hot ng ca con ngi th hin : + To cho c nhn mt trng thi d chu. + Lm tng hiu qu qu trnh nhn thc. + Lm ny sinh kht vng hnh ng v hnh ng sng. + Lm tng sc lm vic.

34

c) L tng.
L tng l g? Sng v hot ng, con ngi khng ch tho mn nhu cu vt cht tm thng, khng ch c n chi v hng nhng lc th, m con ngi cn cn c mt ngha x hi. Khi bc vo ngng ca ca cuc i, ngi ta thng t hi : phi hng cuc i theo con ng no ? t mc tiu g ? V nu cuc i khng hng vo mt ci ch c ch no y th chng khc g loi cy c s cng thi gian m mc rng t ra mc ch, c th ta khng i n mc ch nhng ta cng khng n hn l mnh sng tha Chng hn, L M Lng, xc nh cho mnh mc tiu ca l tng l: cuc i p nht l trn trn tuyn nh qun th , nn anh tm gc mi chuyn ( k c xut i hc nc ngoi ) c cm sng chin u theo ting gi thing ling ca t quc. Vy, l tng l mt mc tiu cao p c phn nh vo u c con ngi di hnh thc mt hnh nh mu mc v hon chnh c tc dng li cun mnh m ton b cuc sng ca c nhn trong thi gian tng i lu di vo mt hot ng nhm vn ti mc tiu cao p . Tnh cht ca l tng: + Tnh hin thc ca l tng. Th hin mc tiu ca l tng bao gi cng c rt ra t thc t cuc sng. + Tnh lng mn ca l tng. Th hin mc tiu ca l tng bao gi cng thuc v tng lai. + Trong x hi c giai cp, bao gi l tng cng mang tnh giai cp. Giai cp a ch coi l sng l nhm ngi mt n bt vng. Giai cp t sn coi l sng l tin, ch mun sao b c tht nhiu tin vo ti, cn ai sng, ai cht h khng h bit ti. Sng cht mc by, tin thy b ti . y chnh l phng chm x th ca giai cp bc lt. Qua chng ta thy, giai cp bc lt ch mun bc lt c tht nhiu sc lao ng ca ngi khc hng y nhng lc th ca cuc sng bc lt. Cn giai cp tiu t sn li sng v mc ch c nhn ch k tm thng, ch mong sao bo v v thu vn cho ci ti ti sn t hu nh b ca mnh vi phng chm x th n nh ai nh y rng. Qua , chng ta thy giai cp tiu t sn ch yu ni ln nguyn vng mun sng mt cch an phn th thng, mun bo bo trong cuc sng nh nhen tm thng ca mnh. Ngc li, l tng ca nhng ngi cng sn l sn sng hin dng cho hnh phc ca nhn dn. H hiu rng u tranh cho ch ngha cng sn l u tranh ginh quyn sng cho giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Bc h l tm gng sng ngi v o c v ti nng. Sut i bc qun mnh v dn tc. Chc nng ca l tng: + L tng xc nh mc tiu chiu hng cho s pht trin ca c nhn. L tng vch cho con ngi con ng i, lm cho con ngi thy cuc sng ca mnh y ngha tng lai, i mnh thy rng r, con ngi cm thy lc quan yu i, yu cuc sng ca mnh mt cch l thng. Tht l ro rc, vui v, yu i khi xc nh cho mnh l tng :

T y trong ti bng nng h Mt tri chn l chi qua tim Hn ti l mt vn hoa l Rt m hng v rn ting chim
( T Hu )

35

+ L tng l ng lc thc y v iu khin ton b cuc sng ca con ngi. N c mt sc mnh gip cho con ngi p ln mi kh khn v tr ngi vn ti mc ch. Trong lc mu st Poocxna, quc vng Etruxk, bao vy La M vo nm 508 TCN, mt thanh nin La M tn lMuy-xiyt b bt. Tn vua tc gin in cung ny ra lnh t la, tra kho chng thanh nin ny xem ai l k ng mu. Chng thanh nin hin ngang i n bn ng la v thn nhin a tay phi vo ngn la. V anh c th tip tc i p vi tn bo cha cho ti lc cnh tay chy thnh than + L tng trc tip chi phi s hnh thnh v pht trin tm l c nhn. Trong qu trnh i n mc ch ca l tng, con ngi nhiu khi phi xo b nhng nt tm l khng ph hp hnh thnh nhng nt tm l mi, thm ch phi xo b hng lot nhu cu khng thch hp hnh thnh nhng nhu cu, hng th lnh mnh.
B. Nhm Kh Cht

1) nh ngha kh cht.
ng trc vn ny hay khc, chng ta thy, c ngi phn ng rt mnh, cu gt, ngi bnh thng c ngi phn ng nhanh, c ngi phn ng chm. Nhng biu hin v cng v nhp ca mi ngi th hin ra bn ngoi l kh cht. Vy, kh cht l thuc tnh tm l qui nh sc thi din bin tm l ca tng ngi tc , cng ca nhng hot ng tm l to ra bc tranh hnh vi ca ngi .

2) Kiu kh cht. a) Kiu kh cht l g?

phn bit kh cht ca ngi ny khc ngi khc, ngi ta cn c vo nhng thuc tnh sau : Tnh nhy cm: L kh nng phn ng tm l vi nhng kch thch rt nh . Tnh phn ng: L kh nng phn ng linh hot vi nhng kch thch bn ngoi. Tnh tch cc: L kh nng phn ng tm l nhm t c mc ch tt nht. Nhp phn ng : c biu hin tc , mc ngn ng ca tng ngi. Tnh hng ni hay hng ngoi.

Hng ni l hng tm l din bin trong ni tm. Hng ngoi l hng tm l din bin ra bn ngoi.

Nhng thuc tnh ca kh cht ny c quan h cht ch vi nhau v tu theo tng kiu quan h m qui nh nn tng kiu kh cht. Vy, kiu kh cht l cu trc tm l tng i n nh bao gm nhng thuc tnh ca kh cht, cc thuc tnh quan h vi nhau theo mt quy lut nht nh to ra mt kiu kh cht nht nh.

b) Nhng c im tm l ca tng kiu kh cht.

b1. Kiu kh cht linh hot :

Tng ng vi kiu thn kinh mnh, cn bng, linh hot ). c im : Tnh nhy cm thp, tnh phn ng v tnh tch cc cao, mi quan h gia tnh phn ng v tnh tch cc l cn bng. Biu hin tm l :

36

Nhng ngi thuc loi kh cht ny c c im tm l : d ghp mnh vo khun kh, c k lut, c ngh lc, nhp phn ng nhanh, tnh linh hot tri hn tnh cng nhc, tnh hng ngoi tri hn tnh hng ni. Do , loi ngi ny nhanh nhn, hot bt, vui ti, d thch nghi vi mi trng sng mi, d thnh lp phn x c iu kin, tip thu nhanh, giao thip rng, t suy ngh su xa. Nhng v qu nng n nn i khi kt qu cng vic khng cao. H sn sng tip thu ph bnh v ha sa i nhng nu khng c nhc nh s qun. V mt no tnh kin tr hi km. Nhng hc sinh thuc loi ny d lm quen vi thy c gio. Chng ta c th ph bnh cc em trc tp th. Loi ngi ny tnh cm khng bn vng, nhiu bn nhng khng c bn no c bit thn. b2. Kiu kh cht im tnh :

Tng ng vi kiu thn kinh mnh, cn bng, khng linh hot ) c im : Tnh nhy cm thp hn kiu trn, tnh phn ng v tnh tch cc mnh. Mi quan h gia tnh phn ng v tnh tch cc th tnh tch cc tri hn. Nhng biu hin tm l :

Nhng ngi thuc loi ny c tnh kin tr, nhn ni, c t t khng vi vng. Tnh t ch cao, khng lm th thi m lm th lm xong mi chu. C ngh lc cao, chm chp, nhn b ngoi nh kiu pht i n u th n, kh thch nghi vi mi trng sng mi, khng thch lm quen. Tnh hng ni tri hn tnh hng ngoi. Khng thch n o m mun trm tnh, suy ngh su sc. Nhng hc sinh thuc loi ny, khi mi tip xc th nh c v xa lnh, sau khi hiu nhau th nhit tnh, tnh cm su sc. Loi hc sinh ny c tinh thn trch nhim cao, h c s chn lc khi nhn xt, nh gi v vn g . H thng thn v tht th. b3. Kiu kh cht nng ny :

Tng ng vi kiu thn kinh mnh, khng cn bng ). c im :

Tnh nhy cm thp, tnh tch cc v tnh phn ng cao. Mi quan h gia tnh tch cc v tnh phn ng th tnh phn ng tri hn. Cho nn i khi h phn ng khng kp suy ngh.

Nhng ngi thuc loi ny hp tp, vi vng, i khi khng lng trc hu qu. H l nhng ngi nhit tnh, khi nhn vic th lm rt si ni, kh thch nghi vi mi trng sng mi ( d hn kiu im tnh ).

Nhp cc qa trnh tm l din ra nhanh, n biu hin ra tc ngn ng rt nhanh, tnh bo th cao. D chn nn khi kt qu cng vic thp. Loi ngi ny khng nn ph bnh trc tp th. b4. Kiu kh cht u t :

Tng ng vi kiu thn kinh yu . c im : C hai qa trnh hng phn v c ch u yu nhng c ch mnh hn.

Tnh nhy cm cao, ch cn mt li ni bng gi cng lm h suy ngh, cho nn khi tip xc vi loi ngi ny cn t nh. Tnh phn ng v tnh tch cc thp, tnh phn ng thp hn nn khi b xc phm h thng khng phn ng m ch v nh khc mt mnh.

Nhp cc qa trnh tm l chm, ni nng u m, thm kn. Loi ngi ny tng nh kh gn, c khi hot ng chung vi nhau c nm m cng chng chu quen vi nhau, nhng khi quen thn th tnh cm li su sc. Suy ngh k cng, sng nng v ni tm. Nhng hc sinh thuc loi ny chm ch, chu kh, hin lnh v d bo, nhng li yu ui v t ti, khi thy kt qu cng vic thp th gim nhit tnh v hay khc. Loi ngi ny ch tm s ci m khi thc s hiu nhau. i vi cc em hc sinh thuc loi ny, chng ta phi ng vin nhiu hn l ph bnh. Vic phn chia thnh bn kiu kh cht trn hon ton mang tnh cht tng i. Trong thc t i sng do c s gio dc v t gio dc, mi ngi u c s hc tp, bt chc ln nhau, cho nn cc kiu kh cht c pha trn vo nhau. V vy, mi ngi c th mang c im ca nhiu kiu kh cht.

37

C. Nhm Tnh Cch

1. Tnh cch l g ?
Mi c nhn u c s phn ng ring ca mnh i vi nhng tc ng ca th gii ch quan v khch quan. Chng hn, cng l s gp , c ngi tip thu nghim tc, ngi kia li n trnh, ngi n li bt bnh S phn ng ny biu hin nhng thi ring v hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng vi thi ca c nhn. C mt s hnh vi, c ch, thi , cch ni nng tng ng c tnh cht in hnh, tc l n biu hin thng xuyn tng i n nh v bn vng c trng cho c nhn nhiu gc cnh khc nhau, c gi l nt tnh cch. Nh tnh cn c hay li bing, khim tn hay kiu ngo, c c sng to hay bo th. Nhiu thi , hnh vi, c ch, cch ni nng tng i n nh v bn vng kt hp vi nhau theo mt kiu ring bit nht nh gi l tnh cch. Vy, tnh cch l tng hp nhng thuc tnh tm l c bn ca c nhn biu hin thi c th ca c nhn i vi hin thc, cch x s, nhng c im trong hnh vi x hi ca c nhn .

a) Ni dung ca tnh cch l h thng thi i vi hin thc .

i vi hin thc t nhin : L thi i vi nhn thc cc quy lut t nhin v thi i vi v p ca thin nhin t nc. i vi hin thc x hi th hin :

Thi i vi nhng ngi xung quanh : Trong cuc sng c nhng ngi rt thng yu, tn trng mi ngi, c ngi li bng quang, h hng, ganh t, nu o ln nhau, ngi khc li t cao, t i coi thng nhng ngi xung quanh. Thi th hin quan im sng, nhn sinh quan ca mi ngi. Thi i vi t nc, i vi dn tc, i vi ch chnh tr. Thi i vi bn thn : C ngi t trng, c ngi lng l, nc chy, bo tri.

b. Hnh thc ca tnh cch :

L nhng biu hin thi ca c nhn i vi hin thc c con ngi nh gi v mt o c bao gm : ngn ng, c ch, iu b, nt mt v hnh ng. Chng hn, khi c ngi khc gip ta bit cm n v bit xin li khi lm phin ngi khc.

c. Mi quan h gia ni dung v hnh thc ca tnh cch :

Mi quan h gia ni dung v hnh thc ca tnh cch c biu hin phc tp v mun hnh, mun v, c lc t ra thng nht, c lc t ra khng thng nht, bao gm :

Ni dung tt - hnh thc tt : L kiu ngi pht trin ton din, con ngi m x hi ta mong mun. Ni dung xu - hnh thc xu : L nhng ngi xu t trong ra ngoi. Ni dung xu - hnh thc c v tt : L loi ngi gi di, thiu trung thc, nham him. Ngoi th thn tht ni ci Bn trong nham him git ngi khng dao Loi ngi ny khng chng th chy bn cht xu xa cng s c bc l.

Ni dung tt nhng hnh thc cha tt : L ngi c bn cht tt nhng cha c gio dc n ni, n chn, nu c gio dc tt th hnh thc s tt.

2) Gio dc tnh cch cho hc sinh :

38

Gio dc tnh cch cho hc sinh phi tun theo mc ch yu cu ca x hi. Ni dung c bn ca cuc cch mng t tng v vn ho nc ta l xy dng con ngi mi, nn vn ho mi, con ngi mi l con ngi pht trin ton din. V vy, phi gio dc ton din cho hc sinh. Gio dc phi kt hp gia vic nu gng tt vi vic ph phn nhng biu hin tiu cc. Gio dc phi thng xuyn, lin tc. Phi xy dng con ngi mi lt lng, mi la tui, trong tt c cc t chc qun chng, cc c s kinh t, vn ho, mi ngnh, mi cp, trong tng khu ph, thn xm v gia nh.

D. NNG LC

1. Nng lc l g ?
Trong thc t bt k ngi no cng c th tip thu mt s kin thc, k nng, k xo ti thiu, l ci lm cho ngi ta c th dng khi hot ng. Chng hn, ai cng c th hc bit c, bit vit. Song trong nhng iu kin nh nhau th nhng ngi khc nhau c th tip thu nhng kin thc, k nng, k xo nhp khc nhau. Mt ngi c th tip thu nhanh chng, ngi khc li mt nhiu th gi v sc lc. Mt ngi c th t trnh iu luyn cao, cn ngi khc mc d ht sc c gng vn ch t trnh trung bnh nht nh. C mt s hot ng nh hot ng khoa hc, ngh thut, th thao l nhng hot ng m ch c mt s ngi c nng lc nht nh mi c th t kt qu cao. Ai cng bit, ht hay th ch c nhng ngi c ti m nhc, c ging ht tt mi t c. Mi tr em u bit chi bng nhng tr thnh kin tng bng th ch c mt s rt t. Qua chng ta thy : Nng lc l s khc bit tm l c nhn lm cho ngi ny khc vi ngi khc. Nng lc lin quan n hiu qu hnh ng. Ni n nng lc l ni n hiu qu hot ng cao, khng th ni ngi no c nng lc m kt qu hot ng li lun lun thp. Nng lc khng lin quan n kin thc, k nng, k xo c m n c xem nh l mt yu t lm cho vic tip thu kin thc, k nng, k xo tr nn d dng hn. Qua phn tch trn, chng ta c th pht biu nng lc nh sau : Nng lc l tng hp nhng thuc tnh tm l c o ca c nhn ph hp vi nhng yu cu c trng ca hot ng nht nh nhm hon thnh c kt qu cao trong lnh vc hot ng y.

2.Cu trc ca nng lc :

Nng lc l tng hp nhng thuc tnh tm l c nhn, bao gm : thuc tnh ch o, thuc tnh lm nn v thuc tnh ph tr. Chng hn, cu trc nng lc nh th.

Thuc tnh ch o : L tng tng sng to ngh thut, gn cht vi cm xc. Mc d Khoa cha c n H Ni, nhng nghe bn Dng i H Ni v k cho Khoa nghe, Khoa tng tng ra H Ni ca em nh sau :

Em cha v H Ni Nhng m m nghe cn gi ni, V g thing ng a. V chic cu st bc trn nhng mi nh Xe la v t i khng gy

39

V nc h Gm xanh nh mt mnh tri Ngc hong nh ri xung y

Mt trng hp khc l nh vn Nguyn Tun ngay ti H Ni m vit c bt k hay v mt vng t cc nam ca T quc V C Mau, ni m ng cha tng t chn ti. ( bi bt k c ng trn tun bo Vn ngh s 12 ngy 19-07-1963 ).

Thuc tnh lm nn

L vn ngn ng giu hnh tng, giu nhc iu. Chng ta bit rng lc cn nh, Trn ng Khoa sinh hot trong t th Chim Ho mi ca trng cp I (nay l tiu hc) Trn Quc Tun, qu em. Em tm mnh trong khng kh th, nhiu cu th, nhiu li ni y cht th : Em i n lp - ci trong ting ci ; Nng hng chn rc, m non xanh rn . Trong nhng bui i c ng thn xm, em quan st thy ban m, nh n du ht xung ao gp ln sng nh, nh sng tan ra tng mnh nh n ht xung ao, bng bnh nh hoa ci

Thuc tnh ph tr

L nhng trng thi cm xc i vi hin thc khch quan khi tip xc trc tip hay gin tip.

3. iu kin ca nng lc : a. iu kin t nhin ca nng lc :

Ni n iu kin t nhin l ni n t cht ca con ngi. T cht l g ? T cht l nhng c im ring ca c nhn v gii phu sinh l v chc nng ca chng c biu hin trong hot ng u tin ca con ngi. Xung quanh vn t cht c nh hng nh th no n s hnh thnh v pht trin nng lc cng c nhiu quan im khc nhau. + Quan im Duy tm t sn cho rng yu t bm sinh - di truyn l iu kin quyt nh n s hnh thnh v pht trin nng lc. + Quan im Duy vt bin chng cho rng t cht c nh hng nht nh n s khc bit nng lc ngi ny vi ngi khc. Nu ngi no c tip thu mt t cht tt s l iu kin cho vic tip thu tri thc v hnh thnh k nng, k xo. T cht l iu kin thun li hnh thnh v pht trin nng lc. Tuy nhin, t cht ch l iu kin ch khng quyt nh n nng lc. b. iu kin x hi ca nng lc : Nng lc ca con ngi l sn phm ca s pht trin lch s - x hi. X hi cng pht trin th nng lc cng pht trin. S pht trin ca nng lc cn chu s chi phi ca ch chnh tr. C nng khiu, c nng lc nhng x hi khng s dng th cng khng pht huy c nng lc . Gio dc l ng lc cho s pht trin nng lc.

IV. S HNH THNH V PHT TRIN NHN CCH :

1. Hot ng v nhn cch

40

a. Hot ng c nhn l s tc ng mt cch c thc, c mc ch ca c nhn vo hon cnh lm thay i bn thn v thay i hon cnh c li cho s pht trin nhn cch con ngi. b. Vai tr ca hot ng c nhn i vi s hnh thnh nhn cch : ( Hot ng l iu kin nhn thc th gii, ci to th gii v ci to bn thn. Trong qa trnh hot ng, con ngi khm ph nhng iu mi l, tm ra bn cht ca s vt, hin tng. Con ngi c th thc y s pht trin s vt v hin tng theo quy lut. ( Trong qa trnh thc y s pht trin th gii bn ngoi th ng thi cng thc y s pht trin tm l c nhn.
2 . Giao tip v s pht trin nhn cch

Giao tip gip cho con ngi c dng i thng v cch ng x ca con ngi. cho tr bit i ng dng ngi, m, cha, ng, bphi dy cho tr tp ikhng c s tip xc vi ngi, lp tr khng bit i ging ngi. Trong qa trnh sng tr hc c ngi ln cch c x t n gin n phc tp thm ch t cch n, cch mc, tr tip thu c cng t s tip xc vi ngi ln xung quanh. Giao tip gip con ngi hnh thnh c ngn ng, ting ni. Tr sinh ra cha bit ni, dn dn c ngi ln dy pht m, ni ng tn s vt hiu ngn ng ngi. Ln ln con ngi vn phi hc, nhiu khi nim mi xut hin, cch ni, cch dng t , nhp iu th hin con ngi c nhn cch phi nh c tip xc vi nhng ngi xung quanh. Tr tu ca con ngi c hnh thnh v pht trin trong qa trnh giao tip vi nhng ngi xung quanh. Hc n, hc ni, hc gi, hc m di s hng dn ca ngi ln, hc cch nhn, cch nghe, cch ngh, cch hnh ng ng x ph hp vi quy lut t nhin, x hi nh giao tip. Giao tip gip con ngi hon ton v t nng sut cao trong lao ng. V lao ng ca con ngi trc ht c trng s lin kt cc c nhn, phi hp, iu ho theo s phn cng lao ng ca x hi. Lao ng lin kt, cng nhau phi thng qua s tip xc, giao tip vi nhau. Khng c s giao tip s khng c lao ng. thc c hnh thnh v pht trin trong giao tip. Chng ta bit rng thc c hnh thnh cng vi s ra i ca ngn ng, lao ng, trn nn tng ca s pht trin hot ng nhn thc mc nht nh. Nng lc lm ch hnh ng, ngn ng, thi ca mnh trong cc quan h, l biu hin ca thc, n ch c hnh thnh v pht trin trong giao tip vi mi ngi xung quanh.

3. Gio dc v s pht trin nhn cch

Trong bi th Na m Bc H c vit :

Hin d phi u l tnh sn Phn nhiu do gio dc m nn .

Hin , d y l ni ln phm cht tm l ca con ngi, nhng phm cht tm l ny khng phi l yu t c sn trong tng con ngi m n c hnh thnh v pht trin nh vo s ng gp phn nhiu ca gio dc, hay ni cch khc gio dc ng vai tr ch o trong s pht trin nhn cch. S d ni gio dc ng vai tr ch o trong s pht trin nhn cch l v : Trong s hnh thnh v pht trin nhn cch, gio dc vch ng hng cho s pht trin c nhn. Tc l gio dc o to con ngi theo mc tiu gio dc. Gio dc gip con ngi chn lc tc ng ca x hi bng cch hn ch hoc loi tr nhng tc ng tiu cc. Gio dc khng ch hng dn nhn cch ca mi ngi sao cho ph hp vi i sng x hi hin ti m cn p ng c nhng i hi ca i sng tng lai. Bng l lun v kinh nghim trong thc tin, gio dc c th thc y s pht trin nhn cch con ngi mc nhanh chng hn. Bng gio dc c th khc phc c nhng nhc im ca th cht.

41

Chng ta c trng dy tr cm, m, ic. Bng gio dc c th khc phc c hu qa xu do mi trng x hi t pht gy ra.
4. Tp th v nhn cch

Mc, Anghen ch r : Ch c trong tp th, c nhn mi c iu kin pht trin ti nng ca mnh mt cch ton din . S d nh vy l v :

Mi tc ng n nhn cch u c thc hin thng qua tp th. S tin b trong hc tp v tu dng ca mi ngi u c phn ng gp ca tp th.Chng hn, tp th thiu nin x Quc Tun, Hi Dng chnh l ngi ph bnh th u tin ca Trn ng Khoa.

Trong bi th Em k chuyn ny lc u Khoa vit :

Chng em rt vui V nh c nhiu c Ny chi cua Cng gi tay cho bin la Ny thng Bng nh ai M khc mi mt ngu nh la
Cc bn Khoa bo : c Bng mt khng , mt c Di mi . Th l cc em a nhau i cu c, cu c c c bng v c di v ng l ch c c Di mt mi . Khoa sa li cu th :

Ny thng Di nh ai M khc mi mt ngu nh la .

Tp th i hi mi c nhn nhng hnh vi nht nh : Chng hn, ni quy ca lp ra cho mi sinh vin trong lp phi thc hin nh i hc ng gi, trt t trong lp, chun b bi v khi n lp D lun tp th lnh mnh c tc dng gio dc n mi c nhn. V :

+ D lun tp th gp phn iu chnh vic t chc lao ng v cch x s ca con ngi trong x hi. + D lun tp th ch cho ngi ta bit cn phi nh gi bin c nh th no v cn phi hnh ng theo hng no to ra s pht trin ca tp th. + D lun tp th nng ln con ngi v c sc tc ng v cng mnh m ti mi ngi.

42

CHNG V

HOT NG NHN THC

I. NHN THC CM TNH V CC QUY LUT CA N
A. CM GIC

1. Khi nim v cm gic: a. nh ngha cm gic:

Khi tip xc vi s vt hin tng trong hin thc khch quan, u tin chng ta nhn thy hnh th, mu sc, mi v, s b mt sn si hay nhn nhi. Chng hn, na m cht tnh gic, trong phng khng n, chng may ta s thy vt g n bo nho, nho nht m khng bit l vt g, trng hp ny ta gi l cm gic. Vy, cm gic l mt qu trnh tm l, phn nh mt cch ring l tng thuc tnh ca s vt v hin tng khch

quan khi chng ang trc tip tc ng vo gic quan.

b. C ch sinh l ca cm gic:
Cm gic ch ny sinh khi s vt hay hin tng trc tip tc ng vo cc gic quan ca ta hay ngi ta gi l b my phn tch. Mt c quan phn tch gm ba phn: B my thu nhn: l u tn cng ca dy thn kinh cm gic. V d: i vi phn tch quan th gic th b my nhn cm gic l vng mc. ng dy thn kinh dn truyn (l dy thn kinh hng tm, truyn hng phn t b my thu nhn vo no). T bo thn kinh tng ng trn v no l phn trung ng ca trung tm phn tch. V d: i vi c quan phn tch th gic th vng chm ca v no l trung ng thn kinh.

c. Vai tr ca cm gic:
43

Tuy cm gic l hnh thc thp nht ca qa trnh nhn thc, nhng n gi vai tr kh quan trng trong i sng. Cm gic l hnh thc nh hng u tin ca con ngi v l ngun gc cung cp nhng nguyn liu con ngi tin hnh nhng hnh thc nhn thc cao hn. Lnin tng ni: Ngoi s thng minh qua cm gic. Chng ta khng th no nhn thc c bt c mt hnh thc no ca vt cht cng nh bt c hnh thc no ca vn ng . c bit i vi nhng ngi cm, m, ic th cm gic nht l xc gic l con ng nhn thc quan trng nht i vi h. Ngoi vai tr v mt nhn thc, cm gic cn l iu kin quan trng m bo trng thi hot ng ca v no, do m bo hot ng tinh thn bnh thng ca con ngi.

2) Cc loi cm gic:
Da vo v tr, ngun gc kch thch gy ra cm gic bn ngoi hoc bn trong c th, ngi ta phn ra:

a. Cm gic bn ngoi:

Cm gic nhn ( th gic ) .

Cm gic nhn ny sinh do tc ng ca sng nh sng pht ra t vt ti c quan th gic. Cm gic nhn c vai tr to ln trong qu trnh nhn thc th gii khch quan ca con ngi. V vy nn ngi ta ni:

Trm nghe khng bng mt thy Giu hai con mt, c i bn tay.
Theo tnh ton ca cc nh tm l hc th 90% lng thng tin t th gii bn ngoi i vo no ta thng qua mt. Nn c cu: i mt l ca s tm hn. Qua chng ta c th pht biu: Cm gic nhn gip ta bit c hnh th, sng v mu sc ca s vt, kch thc, s lng v xa ca chng.

Cm gic nghe ( thnh gic ).

Cm gic nghe c ny sinh do nhng sng m thc l dao ng ca khng kh to nn, nhng sng m c lan ra mi pha, t ngun pht m n tai ngi nghe. Cm gic nghe gip ta nghe c ngn ng, c kh nng giao tip vi ngi khc v c kh nng kim tra ngn ng ca mnh, khi cn c th iu chnh s pht m.

Cm gic ngi ( khu gic ) .

Cm gic ngi c ny sinh do cc phn t ca cc cht bay hi tc ng ln mng ngoi ca khoang mi cng khng kh gy nn. Tm li: Cm gic ngi gip cho con ngi nhn bit c mi. Tuy so vi cc loi cm gic trn, khu gic khng quan trng bng, nhng nu b hng cm gic nghe v cm gic nhn th cm gic ngi v nhng cm gic cn li c vai tr rt quan trng.

Cm gic nm ( v gic )

Cm gic nm c ny sinh do s tc ng ca cc thuc tnh ho hc ca nhng cht ho tan trong nc ln cc c quan th cm v gic li gy nn. Nh cm gic chua, cay, mn, ng

44

Cm gic da ( xc gic )

L nhng cm gic do kch thch c hc hay nhit hc tc ng ln da to nn nh: cm gic ng chm, cm gic nn, cm gic nng, lnh, cm gic au

b. Cm gic bn trong.

Cm gic vn ng: L cm gic nhng bin i xy ra trong c quan vn ng, cm gic vn ng bo hiu v mc co ca c v v tr ca cc phn thn th ca chng ta. Cm gic c th: L cm gic phn nh tnh trng hot ng ca c quan ni tng bao gm: Cm gic no, i, bun nn, au cc c quan bn trong. Cm gic thng bng: L cm gic phn nh v tr v chuyn ng ca u. C quan cm gic thng bng nm tai trong (ba ng bn khuyn). Hot ng bnh thng ca c quan thng bng rt quan trng i vi con ngi.

3) Quy lut c bn ca cm gic:

Cng nh cc hin tng tm l khc, cm gic ca con ngi din ra theo nhng quy lut nht nh. C th c nhng quy lut sau:

a. Quy lut ngng cm gic:

Ngng cm gic l g ? Mun c cm gic th phi c s kch thch vo cc gic quan, nhng khng phi mi s kch thch u gy ra cm gic. Nhng kch thch yu khng gy ra cm gic, chng hn, mt ht bi chm vo ta khng gy cm gic, ngc li nhng kch thch qu mnh lm ta mt cm gic nh trng hp chng ta b sc p ca bom, lm ta b ngt xu. V vy, mun c cm gic th kch thch phi t ti mt mc gii hn nht nh. Mt chng ta ch nhn thy c nhng sng nh sng c bc sng t 390m( n 780m) , tai chng ta ch phn nh c nhng sng m t 16 hc n 20000 hc. Gii hn m t nhng kch thch gy ra c cm gic gi l ngng tuyt i ti thiu ca cm gic, cng ln nht ca vt kch thch m ta vn cm gic c l ngng tuyt i ti a ca cm gic. Nh vy i vi mt, sng nh sng c bc sng 390m-- l ngng tuyt i ti thiu, bc sng 780m-- l ngng tuyt i ti a ca cm gic. Vy, cng ti thiu ca vt kch thch m bt u t cm gic mi xut hin c gi l ngng tuyt i ti thiu ca cm gic. Cng ti a ca cm gic m con ngi vn cn cm gic c gi l ngng tuyt i ti a ca cm gic. Chng ta bit rng cng ti thiu ca vt kch thch xut hin cm gic mi ngi khc nhau th khc nhau. Chng hn c ngi ni nh h cng nghe, c ngi ni ln h mi nghe v tai h ngnh ngng, ngi no c ngng tuyt i ti thiu thp th ta ni ngi c tnh nhy cm cao, tc l tnh nhy cm t l nghch vi ngng tuyt i ti thiu, ngha l, nu ngng tuyt i ti thiu thp th tnh nhy cm cao v ngc li. c biu din bng cng thc:

45

(E l tnh nhy cm, P l ngng tuyt i ti thiu ) ( Ngng sai bit: Lm th nghim, cho mt ngi nhm mt li, a bn tay ra, ta th nh nh v t t bng gn vo tay ngi . Cho n khi ngi c cm gic: Hnh nh c ci g trong lng bn tay, l ngng tuyt i ti thiu. Chng ta yu cu ngi vn nhm mt v tip tc th bng gn cho n khi ngi thy hnh nh by gi vt kch thch nng hn vt kch thch ban ny. Khi nhn thy s khc nhau gia hai vt kch thch, ngi ta gi l ngng sai bit. Vy, ngng sai bit ca cm gic l kh nng nhn thy s khc nhau gia cc kch thch. Nh sinh l hc Phcne tm ra hng s sai bit cho mi loi cm gic l: K= Hiu s gia hai cng kch thch / Cng yu Ngi ta tnh c hng s ngng sai bit ca th gic k = 1% Chng hn, nu trong phng nh sng o c 100 lux th ch cn tng thm 1 lux na cng lm ta cm thy trong phng ln hn. Cn m thanh trong phng l 100 hec mun lm ta cm thy ting n ln hn phi tng thm 10 hc.

b. Tnh thch ng ca cm gic.

Tnh thch ng l g ? Gia tra nng h, chng ta t ngoi ng bc vo nh, trong nh nh sng yu lm ta khng nhn thy vt trong nh, phi ng mt lc trong phng, chng ta mi c th thy cc s vt trong phng. Hin tng , ngi ta gi l tnh thch ng ca cm gic. Vy, tnh thch ng ca cm gic l s thay i nhy cm ca cc gic quan theo s thay ca cng tc nhn kch thch. Din bin ca quy lut: Cm gic gim dn: Na m trong phng ng tt n, khi ta cn dy lm mt vic g , cn bt n, n bt sng lm ta lo mt ( v nh sng qu mnh) khng thy r s vt, mt lt sau ta mi c cm gic bnh thng, l cm gic gim dn. Cm gic mt dn: u bui hc, trong lp c mt ngi si nc hoa, c lp ngi thy mi thm, nhng cng v cui bui hc hu nh khng cn mi thm na. l cm gic mt dn. Cm gic mt dn l loi cm gic dn dn b mt hn nu kch thch qu lu. Ring i vi th gic th khng tun theo quy lut ny. Chng hn trong phng d bn, s khng sch s c nu chng ta khng qut dn. Cm gic tng dn: Lc i ng, ta tt n, nh sng yu lm ta khng thy ng vo ging, phi mt lc sau ta mi nhn thy l m ng t cng tt n vo ging ng, hin tng cm gic tng dn. Cm gic tng dn l loi cm gic khi gp kch thch yu. S thch ng ca cc gic quan khc nhau th

46

khc nhau. Chng hn, s thch ng ca th gic vi bng ti cn 40 pht, nhng s thch ng ca th gic nhanh hn nhiu ch cn 15 giy. S thch ng vi cm gic au rt t, hu nh khng thch ng. S rn luyn ca con ngi c nh hng n tnh nhy cm. Tnh nhy cm tng ln rt nhiu, lm cho cm gic con ngi v cng tinh t v nhy bn. Tai ngi nhc cng c th phn bit nhng hng chc nt khc nhau, mt th nhum c th phn bit c hng chc mu en hng trm mu , ngi m c th nhn ra ngi quen cch hng chc mt nh ngi thy mi. Tnh nhy cm ca cm gic gim i rt nhiu lm cho cm gic con ngi chai dn, gip cho con ngi chu c kch thch rt mnh v lu nhng thay i rt ln. Ngi cng nhn t l, th luyn kim c th lm vic hng gi nhit 50 ( 600c, ngi th ln c th chu ng c 2 t (mt ( phe trong vng vi chc pht.

c. Quy lut tc ng qua li ln nhau gia cc cm gic.

Tnh nhy cm ca cm gic khng nhng b bin i do tnh cht v cng ca vt kch thch hoc do rn luyn ca con ngi, m n cn b bin i do nhiu nguyn nhn khc:

Do cm gic xut hin trc hoc ng thi, c th xut hin trong cng mt b my phn tch hoc b my phn tch khc s lm tng hay gim tnh nhy cm:

+ Tng cng cm gic nh tng phn mu sc. Chng hn cng mt nt phn nh nhau nhng nu nt phn vit trn bng en th thy r hn nt phn vit trn bng phai mu. + Hin tng mt cm gic. Thi vo ch au thy au hn. au bng m lng au hn. Nu c ko, chui, mn, nu ta n ko trc, sau n chui, mn th chui mn s nht pho. + Hin tng lon cm gic ( chuyn cm gic ) l khi vt kch thch gy ra cm gic ny th ng thi cng gy ra cm gic kia. Chng hn ta thng gp nhng t ging chua nh dm, ging ni m p, mu xanh mt ri , ho m sng rc . Hay khi hai thanh na c st vo nhau ta cm thy gh gh ngi. Nh vy kch thch thnh gic gy cm gic c th.

Do kinh nghim tri gic trc v i tng lm tng hay gim tnh nhy cm.

V d: C hai khi cu cng lm bng mt loi vt liu v c trng lng bng nhau, nhng mt khi to, mt khi nh. Khi ta ly tay cn nhc so snh nng nh, ta cm thy hnh nh qu cu b nng hn.

Do trng thi tm sinh l.

Khi ch th cm gic nhy hn khi bn suy ngh vic khc, lc bnh tnh nhy cm ca v gic gim xung lm ta n ci g cng thy nht ming. Do tc ng ca li ni. Mt em b khng may b t, nu khng ai nhn thy, n t ng dy i chi, nhng nu m n trng thy, b n ln v xut xoa lm n cm thy au hn.
B. TRI GIC

1. Khi nim chung v tri gic a. nh ngha tri gic:

m ng, khng may ng phi vt g hi nho, nht (l cm gic ), nhng sau khi nh thn li, ta bit l con vt do tri ma, n bng t cy chui vo mng ca ta. Nh vy, l ta bit c tn con vt, lc ta ni, ta tri gic c s vt.

47

Vy, tri gic qa trnh tm l phn nh mt cch trn vn di hnh thc hnh tng nhng s vt hay nhng hin tng ang trc tip tc ng vo ta.

Trn vn l phn nh tng i y tng thuc tnh b phn nhp thnh mt th thng nht xp n vo mt loi chung no . Di hnh thc hnh tng.

Hnh tng l hnh nh ca s vt vhin tng c ghi vo no ta khi chng ang trc tip tc ng.

Nhng yu t tham gia vo tri gic:

+ Vn kinh nghim: Nh kinh nghim m ta tri gic s vt, hin tng nhanh chng v chnh xc hn. + Ngi th nhum c th phn bit nhiu loi vi. Ngc li, khng c kinh nghim ta kh c th tri gic c s vt, hin tng. Chng hn, khng c hiu bit m nhc, khng bit thng thc n. Gy n tai tru. + Ngn ng gip con ngi tri gic s vt, hin tng nhanh chng, chnh xc hn. Xem bc tranh khng li kh hiu hn bc tranh c li ch dn.

b. C s sinh l ca tri gic:

Do nhiu ln c kt hp vi nhau nhng hnh nh ca cm gic, mt lot nhng ng dy lin h thn kinh tm thi c thnh lp to thnh mt h thng chc nng, khi ch cn mt kch thch tc ng vo gic quan ta, ta cng tri gic c s vt, hin tng - l c s sinh l ca tri gic. Chng hn, ch nghe ting my, ta bit l xe cu ho, ngi thy mi ta cng bit l mi thm ca tri su ring.

c. So snh gia cm gic v tri gic:

Ging nhau: u l qa trnh nhn thc. u phn nh nhng thuc tnh b ngoi v c th ca s vt, hin tng. u phn nh nhng ci trong hin ti, nhng ci ang trc tip tc ng vo ta. Khc nhau: Cm gic phn nh nhng thuc tnh ring l ca s vt, hin tng, cn tri gic phn nh mt cch trn vn s vt, hin tng. Cm gic l giai on u tin n gin nht ca qa trnh nhn thc. Cn tri gic l mt qa trnh nhn thc phc tp hn da trn c s ca cm gic.

2. Nhng quy lut ca tri gic: a. Tnh trn vn ca tri gic:

Nhn vo hnh v, khi chng ta cha nhn ra l hnh g, ta ch thy l bn gch ri rc, nhng khi chng ta nhn ra l ch E, th n li nm trong mt khi thng nht, cc nt gch nm trong mt quan h nht nh.

48

Cc anh b i trong m ti c th tri gic c chic xe tng ch cn cn c vo ting xch st, bnh xe ln, ting gm r ca ng c. Vy, khi mt i tng gm nhng thuc tnh khc nhau vn c chng ta cm th n trong mt chnh th thng nht gi l tnh trn vn ca tri gic. Tnh trn vn ca tri gic ph thuc: Ph thuc vo mi lin h gia cc b phn v cc thuc tnh ca s vt, hin tng: d nhn hay kh nhn. Ph thuc vo kinh nghim. V d: Ho s tri gic tranh tt hn chng ta. S tc ng ca ngn ng c nh hng n tri gic.

b. Tnh ngha ca tri gic:

Khi tri gic chic bng en, ta bit c tn n l ci bng c mu en, hnh ch nht, dng vit Nh vy, khi tri gic vt g, chng ta bit c cng dng, tnh cht ra sao, chng ta gi c tn vt , l tnh c ngha ca tri gic. Tnh c ngha lin quan cht ch vi tnh trn vn. Nu chng ta tri gic y nhng thuc tnh, nhng b phn ca i tng th ta gi tn n cng chnh xc v cng xc nh r cng dng ca n. Ngc li chng ta tri gic khng y s vt, hin tng th ch dng li hnh nh .

c. Tnh la chn ca tri gic:

Trong thc t c khi cng mt lc, c nhiu thuc tnh ca nhiu s vt, hin tng tc ng vo cc gic quan ca ta, khi ta tri gic mt s vt, hin tng no , chnh l ta tch ring s vt, hin tng y ra, la chn ring nhng thuc tnh ca s vt, hin tng ra khi nhng thuc tnh ca s vt khc tri gic (xem hnh v). Vy, tnh la chn ca tri gic l s tch bch mt cch r rng mt s i tng ra khi mt s i tng khc. Tnh la chn ca tri gic ph thuc: ( Do c im ca vt kch thch, cho nn khi chm bi, gio vin phi dng mc hc sinh d nhn ra ch sai. Trong sch ngi ta dng ch in nghing nhn mnh. ( Do iu kin bn ngoi nh sng, nhn xa. ( Do tc ng ca ngn ng, nu c ni trc, chng ta tri gic d dng hn.

Hnh u ngi hay bnh hoa

Do hng th, do trng thi tm sinh l cng nh hng n s tri gic.

d. Tnh n nh ca tri gic:

Mt a tr ng gn ta v mt ngi ln ng xa ta hng km, nh ca a tr trong mt ta li ln hn nh ca ngi ln, nhng ta vn bit u l tr con, u l ngi ln, nh tnh n dnh ca tri gic. Vy, tnh n nh ca tri gic l s tri gic khng i v hnh dng, kch thc, mu sc ca i tng khi lm thay i khong cch v nh sng.

e. o nh ca tri gic:
Chng ta hy nhn vo hnh v pha di:

49

 hnh 1, AE = EB m nh l AE > EB. Trong hnh 2, ta thy chic ng ht nh b gy. Vy, o nh ca tri gic l s tri gic khng ng, hi ht, sai lch v i tng ca thc ti. Nhng nguyn nhn gy ra o nh:

Nguyn nhn khch quan:

+ Do thiu s tng phn gia vt v nn, do xo nha ranh gii gia vt v nn. Li dng iu ny trong chin tranh, ngi ta ngy trang cng s, khu sng bng l cy. + Do hiu ng khuch tn, c ngha l vt sng to hn vt ti mc d chng bng nhau. Chnh v vy mun n mc p, tu kh ngi, dng ngi m ta n mc, trang im. Nu bn n c nc da trng hng nn la mu o tht thm th ni hn, ngc li bn c nc da ngm ngm en th phi la mu sng ch ng mc o mu trng, en hay . Nu bn thp nn mc o k dc s to cm gic cao hn. Nu bn qu cao th nn la o k ngang. Nu kh ngi bn qu mp th nn mc o mu en s to cm gic nh l bn m hn, nu bn m bn nn mc o mu sng

Nguyn nhn ch quan:

L do khng hiu c ngha ca i tng m mnh cn tri gic.

II . NHN THC L TNH V CC QUY LUT CA N :

A. T DUY

1. Khi nim chung v t duy : a. nh ngha v t duy :

50

 phn trn chng ta bit, nhn thc cm tnh c nhng c im l :

Phn nh nhng thuc tnh b ngoi ca s vt, hin tng. Phn nh mt cch c l v c th nhng s vt, hin tng. Phn nh nhng s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo ta.

Tuy nhn thc cm tnh c vai tr rt quan trng, l s khi u cho qa trnh nhn thc, l nhng vin gch u tin xy dng nn to lu i ca qa trnh nhn thc. Nu khng c nhn thc cm tnh th cng khng c nhn thc l tnh. Nhng nhn thc cm tnh ch cho ta nhn bit nhng gi tr bn ngoi ca s vt, hin tng, chng ta ch nhn thc c nhng s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo ta v n ch cho chng ta nhn thc nhng thuc tnh c l v c th ca s vt, hin tng. Qa trnh nhn thc ca con ngi khng th dng li giai on ny c v mun tn ti v pht trin, con ngi phi ci to thin nhin, ci to x hi v ci to bn thn, mun ci to c chng, ta khng th dng li thuc tnh b ngoi m phi nm c bn cht ca s vt, hin tng. Hn na khng phi lc no s vt, hin tng cng trc tip tc ng vo ta, nhng chng ta vn phi bit chng. Chng hn, cu to phn t ca hp cht hu c. khc phc nhc im ca nhn thc cm tnh, con ngi c mt qa trnh nhn thc cao cp hn l t duy. Vy, t duy l g ? Trc khi nh ngha t duy l g chng ta hy xt bi ton ca Gauss : 1 + 2 + 3 + 4 + + 100 = ?, khi cn nh, lc i hc Gauss gii nh sau : 1 + 100 = 101 ; 2 + 99 = 101 ; 3 + 98 = 101 => 50 x 101 = 5050 Qua v d trn, ta nhn thy Gauss nhn thc c mi quan h c tnh cht quy lut ca dy s v cch gii ny l cch gii mi, chnh l t duy. Vy, T duy l mt qa trnh nhn thc phn nh nhng thuc tnh bn cht, nhng m lin h v quan h c tnh cht quy lut ca s vt v hin tng m trc ta cha bit.

b. T duy ca ngi v t duy ca my :

Ngy nay iu khin hc, ngi ta c th m hnh ho cc qa trnh t duy no ngi thnh mt chic my bit t duy nh ngi. Chng hn, my tnh in t trong mt giy c th tnh c hng triu php tnh, my c th chi nh c v thc hin nhiu chc nng khc. Tuy nhin, my khng th hon ton thay th cho ngi c v cng khng th so snh my vi ngi c, v :

D my c tinh vi n bao nhiu i chng na cng do sn phm tr tu ca con ngi. My khng c xc ng, khng c tnh cm, t duy ca my l cng nhc, n ch thc hin nhng chng trnh do con ngi ra. Xt v mt k thut cho n by gi cha c mt b c ca my no c th tng xng vi c ngi.

2 . c im ca t duy : a. Hon cnh c vn l i tng ca t duy

Nh chng ta bit, kch thch gy nn nhn thc cm tnh l bn thn s vt, hin tng trong hin thc khch quan nh ci bng, ci bn, li ca, iu nhc Nhng kch thch gy nn t duy l tnh hung m i hi con ngi phi gii quyt n bng phng thc v cch thc mi. Tnh hung gi l hon cnh c vn .

Hon cnh c vn l g ?

51

Khi dy bi tm cng thc tnh din tch hnh tam gic. Gio vin t cu hi v gi mt em hc sinh ln bng tr li. Cu hi : T cng thc tnh din tch hnh ch nht ( hc sinh hc ) em hy xy dng cng thc tnh din tch hnh tam gic ? tr li cu hi ny, cc em khng th dng tr nh m phi tm phng thc tr li mi. chnh l hon cnh c vn . Vy, hon cnh c vn l mt trng thi tm l biu th s kh khn v mt tr tu, khi con ngi trong hon cnh khng th gii p tnh hung mi m bng tri thc c ca mnh hoc khng th hot ng bng phng thc v cch thc c m phi tm ra cch gii p mi.

iu kin ca hon cnh c vn

Mt tnh hung mun tr thnh hon cnh c vn th tnh hung phi tho mn nhng iu kin sau : + Phi ph hp vi vn kinh nghim v trnh ca hc sinh. Nu d qu hc sinh khng cn t duy, nu qu kh hc sinh khng t duy c. Chng hn, mt gio vin dy Lch s lp 5 t cu hi cho hc sinh : Bng vn sng thc t v kinh nghim bn thn, em hy suy lun mt cch bin chng tm nguyn nhn ch quan v khch quan ca chin thng lch s in Bin Ph ? ( qu sc). + Vn , nhim v khng th nhn thc c bng con ng nhn thc cm tnh, ngha l khng dng tri gic hoc tr nh tr li c. + Vn , nhim v i hi phi c gii quyt bng phng php mi.

b. T duy s dng ngn ng lm phng tin :

Ngn ng c nh hng nht nh n nhn thc cm tnh. Chng hn, li thuyt minh, minh ho lm ta tri gic s vt, hin tng c d dng hn. Nhng nu khng dng ngn ng chng ta vn c th tri gic c s vt, hin tng, nh trng hp xem bc tranh khng li. Ngc li, nu khng dng ngn ng th qa trnh t duy s khng din ra c. Chng ta khng th gii bi ton m khng c t ng, cng thc, nh l Cho nn chng ta c th ni : T duy v ngn ng c mi lin h mt thit vi nhau. Khng th c t duy bn ngoi ngn ng v t duy khng th thiu ngn ng. Ngc li, ngn ng cng c hnh thnh v biu hin trong t duy v ngn ng c hai phn l phn m thanh v phn ngha m ngha l sn phm ca t duy. Tuy t duy v ngn ng c mi lin quan cht ch vi nhau nhng khng phi l mt v :

o o

Chc nng phn nh khc nhau : T duy phn nh hin thc, cn ngn ng l cng c ca t duy. Gia khi nim ( sn phm ca t duy ) v t ng khng phi lc no cng ph hp vi nhau. Mt khi nim c th c biu th bng nhiu t khc nhau. Chng hn, cng l s cht nhng c nhiu t nh : hy sinh, t trn, khut ni C th mt t li biu t nhiu ngha, nhiu khi nim khc nhau. Chng hn, t si c dng vi nhiu ngha khc nhau. Ting ni l quy c ca tng dn tc, tng vng. Cn t duy tun theo quy lut chung ca loi ngi.

Chng hn, c th khng hiu ting ca nhau, nhng hc sinh ton th gii c th gii chung mt bi ton.

c. T duy phn nh khi qut s vt, hin tng :

Nhn thc cm tnh phn nh s vt, hin tng mt cch c l v c th.

52

Chng hn, cy ny cong, cy kia thng. Cn t duy phn nh s vt, hin tng mt cch khi qut. Ni n cy, ngi ta hiu : cy c r, thn, cnh, l. Tnh khi qut ca t duy th hin :

Qa trnh t duy ca con ngi da trn nguyn tc quy lut tri thc khi qut c con ngi thu nhn v lnh hi. Chng hn, cng thc tnh din tch hnh ch nht : S = 1 / 2 a.h c loi ngi chng minh. Kt qu ca t duy bao gi cng c biu t bng t. V vy, t duy bao gi cng mang tnh cht khi qut.

Cng thc tnh din tch hnh tam gic : S=1/2 ah

c p dng cho mi tam gic.

d . T duy phn nh s vt, hin tng mt cch gin tip :

Nhn thc cm tnh phn nh nhng s vt, hin tng ang trc tip tc ng vo ta, cn t duy phn nh s vt, hin tng mt cch gin tip. Chng hn, m qua ta ng say, sng thc dy thy nhiu vng nc ln, cy ci nghing ng, c nhiu cnh cy b gy, ta bit m qua c ma to, gi ln. Tnh gin tip ca t duy th hin :

Con ngi c th cn c vo mt s du hiu ca s vt, hin tng m phn nh trn vn v n. Ngnh Kho c hc, ngi ta ch cn tm thy mt mu xng ca con vt, ngi ta c th bit c hnh th, ln, iu kin sng v bit tn n. T duy phn nh gin tip s vt, hin tng thng qua ngn ng.

Qua miu t ca nh vn, ta c th hiu c mt vng qu m ta cha h t chn ti.

e. T duy khng tch ri nhn thc cm tnh :

T duy c ny sinh t nhn thc cm tnh. Newton quan st thy qu to ri m xy dng nn nh lut vn vt hp dn. T duy c xy dng da trn nhng ti liu cm tnh.

3 . Thao tc t duy
T duy l mt qa trnh tm l, bao gm nhiu giai on, t khi c nhn gp phi hon cnh c vn cho n khi gii quyt vn , qa trnh c thc hin bng nhng thao tc tr tu nht nh.

a. Thao tc phn tch - tng hp :

Phn tch :

Cc s vt, hin tng trong th gii khch quan l mt th thng nht, cho nn mun hiu r chng, chng ta phi phn tch cc du hiu, cc b phn ca chng.

53

Chng hn, mun chng minh phng thc sn xut X hi ch ngha hn hn phng thc sn xut T bn ch ngha, chng ta cn phn tch : nng sut lao ng, phn phi sn phm, quan h gia ngi lao ng vi nhau. Vy, phn tch l dng tr c phn chia s vt hay hin tng ra lm nhiu thuc tnh, nhiu b phn, nhiu kha cnh nhm nghin cu chng mt cch su sc v y .

Tng hp :

Sau khi phn tch, chng ta phi tm ra mi quan h chung, bn cht rt ra kt lun mi m v cc s vt, l thao tc tng hp. Chng hn, sau khi phn tch u bi ton, ta phi bit nhng yu t cho v nhng yu t cn tm, ta phi xc lp c mi quan h gia yu t cho v yu t cn tm. Vy, tng hp l dng tr c hp nht cc mt, cc kha cnh, cc thuc tnh ring l thnh cc s vt, hin tng thng nht. Trong hc tp ta lun lun dng hai thao tc ny v coi l thao tc c bn.

Mi quan h gia phn tch v tng hp :

Phn tch v tng hp c quan h mt thit vi nhau

o o

S phn tch ng thi cng l s tng hp v khi phn tch chng ta c s xc lp mi quan h gia chng. Tng hp bao gi cng da trn c s phn tch.

b. So snh

So snh l g ?

Khi c hai hay nhiu s vt, chng ta thng so snh chng vi nhau. Chng hn, so snh gia cm gic v tri gic, gia phn x khng iu kin v phn x c iu kin, tm nhng im ging nhau v khc nhau, ci chung v ci ring. Vy, so snh l dng tr c xc nh s ging nhau hay khc nhau, s bng nhau hay khng bng nhau, s ng nht hay khng ng nht gia cc s vt, hin tng vi nhau.

Cc loi so snh :

+ So snh trc quan. Chng hn, a hai khi cu ln so snh. + So snh t duy khi qut.

Thao tc so snh c lin quan cht ch vi thao tc phn tch - tng hp, v mi s vt u c nhiu thuc tnh, nhiu kha cnh, nhiu b phn, do mun so snh, chng ta phi phn tch - tng hp. Nh so snh ta bit c nhng du hiu ging nhau v khc nhau, ci chung v ci ring. Bng so snh, hc sinh c th tip thu c tt c tnh a dng, c o ca du hiu v thuc tnh ca ti liu hc tp.

c . Tru tng ho v khi qut ho :

Tru tng ho l g ?

54

V d : Tm v cua l hai anh em b con, h hng thn thuc, nhng ai khng hc ng vt th s cho rng hai con vt khng c h hng v mt ng thn ngn, li rng ngang, b ngang nh cua , mt ng thn di, ui cong. Nhng nu chng ta gt b nhng thuc tnh b ngoi m so snh nhng c im gia cua v tm th chng ta thy gia chng c nhiu im ging nhau : Cua cng c chn khp, do cng ngnh chn khp nh tm. Cua cng c b o gip bng cht ki-tin c thm vi nh tm, v vy, n cng thuc lp gip xc. Con cua tm cng, hai cng , tc l mi chn nh tm, nn cua cng thuc b mi chn nh tm. Mt cua c cung quay v mi pha cng nh mt tm vy. Ci gip u ngc ca tm cng tng ng mai cua V vy, kt lun tm v cua l hai anh em h hng thn thuc. Vic dng tr c gt b nhng thuc tnh b ngoi, ch gi li nhng thuc tnh bn cht tm ra quy lut ca s vt, hin tng - l thao tc tru tng ho. Vy, tru tng ho l dng tr c gt b nhng thuc tnh, nhng kha cnh th yu khng lin quan n nhim v ca t duy m ch gi li nhng mt, nhng kha cnh, nhng thuc tnh c lin quan n nhim v ca t duy m thi.

Khi qut ho l g ?

Chng hn cc thnh ph : H Ni, Vin Chn, Oa- sinh-tn, Mt-xc- va l nhng thnh ph ca cc quc gia khc nhau, ln nh khc nhau, nhng chng u c du hiu chung l :

o o o

Trung tm vn ho, k thut, khoa hc, cng nghip ca mt nc. L ni c c quan trung ng u no ng. Ni c i s qun ca cc nc ng

T nhng du hiu chung, bn cht , ngi ta khi qut ho chng bng khi nim th . Vy, khi qut ho l dng tr c hp nht nhiu s vt, hin tng khc nhau nhng c cng nhng thuc tnh bn cht thnh mt nhm m nhm ny to nn mt khi nim no .

Tru tng ho v khi qut c lin quan cht ch vi nhau. Tru tng ho theo hng no phi cn c vo mc ch ca khi qut ho. V mc ch ca ta mun khi qut ho cc thnh ph trn thnh th nn ta gt b nhng thuc tnh, nhng kha cnh th yu nh : to, nh, ch chnh tr, v tr a l Khng c tru tng ho cng khng c khi qut ho. Nu khng tm thy nhng im ging nhau gia tm v cua, ta khng th bit chng c h hng vi nhau.

Ngoi nhng thao tc t duy k trn, cn mt s thao khc, l: thao tc c th ho, phn loi, h thng ho. Kt lun : Qu trnh t duy thc cht l mt qu trnh tin hnh cc thao tc t duy, gii quyt mt vn no , nhng khng phi bt c qu trnh t duy no cng din ra tt c cc thao tc t duy v theo th t nh ta nghin cu m tu thuc vo nhim v c th n din ra theo th t khc nhau.
B TNG TNG

1.Khi nim v tng tng. a. nh ngha tng tng.

55

Nh trn chng ta bit, t duy l mt hot ng nhn thc cao cp, n gip cho con ngi gii quyt nhng nhim v, nhng vn do thc tin ra khi con ngi ng trc hon cnh c vn . Tuy nhin khng phi bt c trng hp no th cc nhim v, vn ca thc tin ra u c gii quyt bng t duy. C nhng trng hp khi ng trc mt hon cnh c vn , con ngi khng th dng t duy gii quyt c m phi dng mt qa trnh nhn thc cao cp khc l tng tng. Chng hn, con ngi c th to ra my mc c chc nng nh con vt. My bay ra i l phng theo cnh di. Quan st cch bay ln nho ln ca chim kn kn, ngi ta ci tin my bay nh s kho lo ca cnh chim, l loi my bay F111 ( my bay cnh cp, cnh xo ), mt loi my bay rt li hi trong chin tranh. Hin tng da vo quan st sinh vt trong i sng thc t phng theo l tng tng. Vy, tng tng l mt qu trnh tm l phn nh nhng ci cha tng c trong kinh nghim ca c nhn bng cch xy dng nhng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c.

b) So snh tng tng v t duy.

o
Ging nhau : T duy v tng tng u ny sinh t hon cnh c vn . Tuy nhin cng tu thuc vo mc hon cnh c vn m ny sinh t duy hay tng tng. Nu nhim v ca vn l sng t th qu trnh gii quyt nhim v ch yu tun theo quy lut ca t duy. Cn hon cnh c vn mang tnh cht khng r rng, nhng ti liu m u kh phn bit mt cch chnh xc, th qu trnh gii quyt nhim v theo c ch ca tng tng. u phn nh ci mi cha tng c trong kinh nghim ca c nhn hay x hi. Khc nhau :

T duy phn nh hin thc di hnh thc khi nim cn tng tng bt u t biu tng v thc hin ch yu bng hnh thc hnh nh c th

c) Vai tr ca tng tng.

Tng tng cn thit cho bt k loi hot ng no ca con ngi. S khc bit cn bn gia lao ng ca con ngi vi hot ng bn nng ca con vt chnh l biu tng v kt qu mong i do tng tng to ra. ngha quan trng nht ca tng tng l cho php chng ta hnh dung c kt qu ca lao ng trc khi bt u lao ng. Tng tng cn thit i vi nh khoa hc trong vic xy dng gi thit v ra gi thit v nguyn nhn ca cc hin tng, d kin cc bin c Chng hn nh vn phi to ra trong tr tng tng ca mnh hnh nh cc nhn vt sau a vo tc phm vn hc, ngi hc s phi nhn thy bc tranh ca mnh nh v trong u trc . Khi chun b bi ging, ngi gio vin phi hnh dung trc tin trnh ca bi ging phi d kin nhng phn ng c th c ca hc sinh, nhng cu hi, cu tr li ca hc sinh Nu khng c s pht trin y ca tng tng th hc sinh khng th hc tp c kt qu c. Khi c hay k mt tc phm vn hc, hc sinh phi hnh dung c trong u v ci m tc gi mun ni n. Hc a l, hc sinh phi gi ln trong tr tng tng ca mnh cnh tng ca thin nhin ni m mnh cha h bit n Tng tng cn nh hng n s pht trin chung ca hc sinh nht l i vi vic gio dc o c. Hnh nh mu ngi l tng m ngi ta mun noi theo c to ra di hnh nh ca tng tng.

2) Cc cch sng to hnh nh mi trong tng tng :

56

Thay i kch thc, s lng, thnh phn cc s vt nh : Hnh tng ngi khng l, ngi t hon, tng pht trm tay, nghn mt ba my chnh l hnh nh ca ci ba thng c tng kch thc ln. Nhn mnh : l tao ra hnh nh mi bng s nhn mnh c bit hoc a ln hng u mt phm cht no . Chp ghp : l phng php ghp cc b phn ca nhiu s vt khc nhau thnh mt hnh nh mi nh : con rng ca Vit Nam, hnh u ngi mnh c Lin hp : l hnh thc chp ghp nhng c s sng to. in hnh ho : l phng php hnh thnh hnh nh mi. Trong nhng thuc tnh in hnh, nhng c im in hnh ca nhn cch nh i din cho mt giai cp, mt tng lp x hi nht nh c biu hin trong hnh nh mi. Tng t.

L nhng hin tng phng sinh hc.

3) Cc loi tng tng

Ngi ta c nhiu cch phn loi tng tng.

a. Cn c vo tnh tch cc ca tng tng ta c :

Tng tng tch cc: L loi tng tng to ra hnh nh mi nhm p ng nhng nhu cu kch thch tnh tch cc thc t ca con ngi. Tng tng tiu cc: L loi tng tng to ra nhng hnh nh khng c th hin trong i sng, vch ra nhng chng trnh hnh vi khng c thc hin v lun lun khng th thc hin c.

Tng tng tiu cc c th xy ra mt cch c ch nh nhng khng gn lin vi ch th hin nhng hnh nh tng tng trong i sng. Ngi ta gi l m mng. M mng v mt ci g , vui sng, d chu hp dn l mt hin tng vn c mi ngi. Trong nhng hnh nh m mng d dng pht hin c mi lin h ca cc sn phm tng tng vi nhng nhu cu ca c nhn. Nhng nu tng tng con ngi ch yu ch l m mng, th li l thiu st ca s pht trin nhn cch, n ni ln tnh tiu cc ca nhng nhn cch . Nu con ngi n hn, khng u tranh cho mt tng lai tt p hn, m cuc sng hin ti li kh khn su thm th h thng to ra cho mnh mt cuc sng ho huyn, tng tng, trong mi nhu cu ca h u c tho mn hon ton, h gi ci v tr m trong hin ti h khng th no hy vng c c. Tng tng tiu cc cng c th xy ra mt cch khng ch nh. Ch yu iu ny xy ra khi hot ng ca thc ca h thng tn hiu th hai b suy yu, khi con ngi tnh trng khng hot ng, trong gic ng ( chim bao ), trong trng thi na thc na ng, trong trng thi xc ng, trong ri lon bnh l ca thc (o gic ) v.v

b. Cn c vo mc ch t ra trong qu trnh tng tng ta c :

Tng tng c ch nh: L loi tng tng theo mc ch t ra t trc, c k hoch v c phng php xc nh. y l loi tng tng c vn dng nhiu trong hc tp, lao ng sn xut. Tng tng khng ch nh: L loi tng tng khng theo mc ch no c trc. Trong cuc sng hng ngy ta thng gp loi tng tng ny.

V d : khi do chi bng nhin ngng u ln nhn thy mt m my trn tri ging n mt con nga ang phi.

c. Cn c vo mc mi m v sng to ca tng tng ta c

57

Tng tng ti to: L qu trnh to ra hnh nh mi da vo kinh nghim ring v nhng c liu do tri gic mang li. Vic xy dng hnh nh y din ra nhm lm cho nhng hiu bit v nhng i tng, hin tng, s kin ph hp vi s miu t ca ngi khc hoc s trnh by ca sch v. Hay ni cch khc, tng tng ti to ra hnh nh mi i vi c nhn ngi tng tng v da trn c s ca mt s m t ca ngi khc. V d : Tng tng ca hc sinh v nhng iu c m t trong sch gio khoa a l, lch s, vn hc Tng tng sng to: L qa trnh xy dng nhng hnh nh mi, nhm to ra nhng sn phm mi. Hnh nh ca tng tng sng to l hnh nh cha tng c trong hin thc. c m v l tng : l mt loi tng tng c bit c hng v tng lai, n biu hin trong c ao, mong mun ca con ngi

III . NGN NG V HOT NG NHN THC

1. Khi nim chung v ngn ng

a. Phn bit ngn ng v ng ngn :

Chng ta bit rng, ngoi nhng nhu cu vt cht, con ngi cn c nhu cu tinh thn, trong c nhu cu giao tip. Khi giao tip gia ngi vi ngi th con ngi dng h thng m v, t vng trao i vi nhau v khi ni, ngi ni phi tun theo quy tc ng php nht nh th ngi nghe mi hiu. H thng m v, t vng, ng php ch dng cho mt dn tc nht nh, ngi ta gi l ng ngn. Ngn ng l mt hin tng x hi l phng tin quan trng ca hot ng giao tip gia cc thnh vin trong nhm, l cng c ca hot ng tr tu ca con ngi bao gm h thng t vng, m v, ng php, bin php tu t ring cho mt cng ng dn tc no , n chnh l h thng du hiu c hnh thnh trong lch s x hi v l mt ti sn ca mt dn tc. Ng ngn l i tng ca ngn ng hc.

Ng ngn l mt hin tng x hi. Sng trong x hi, ngi ny vi ngi khc thng xuyn phi trao i kin vi nhau, nu khng s khng th hiu nhau, s khng phi hp c vi nhau, s nh kiu : ng ni g b ni vt, nh vy mi sinh hot trong x hi u b ngng tr . Chng ta th tng tng, bng nhin ta ri vo mt min t xa l m ta khng bit ni ting ca h ta ni h khng hiu v h ni ta khng bit th Ng ngn c hnh thnh trong qu trnh pht trin lch s v l ti sn ca mt dn tc. T ng cng c nhng bin i v ngy cng hon thin.

c Quc m thi tp ca Nguyn Tri ta thy ting Vit th k XV c nhng t m nay khng dng nh : xong xc ( lun lun nhc nh ), m hm ( vui v ), d hay ( ai bit c ), bui ( ch c ), l ( e l ), tua ( nn ) v.v Ngn ng l g ? Trong qu trnh sng v hot ng, con ngi dng h thng t vng, m v, ng php giao tip. Khi giao tip con ngi dng t ng kt hp vi biu cm ca mnh trnh by mt vn no gi l ngn ng. Vy, ngn ng l s vn dng ng ngn ca mt c nhn no trong qu trnh giao tip c cn km theo nhng biu hin tm l khc. Ngn ng l mt hot ng tm l v l i tng ca tm l hc.

b) Chc nng c bn ca ngn ng.

Chc nng ch ngha :

Qa trnh dng mt t, mt cu u ch mt ngha no , tc l qa trnh gn t , cu vi mt s vt, hin tng. V d : t ci bn ch mt vt c mt bng phng, c chn, dng lm ni vit, ni t mm cm

58

Chc nng ch :

Mi t, cu c chc nng ch ngha ca n i vi ring ngi ni t y, cu y, tc l chng c ngha ring ca tng ngi. V d : khi c cu th : ngi bun cnh c vui u bao gi , c ngha chung vi nhiu ngi v c ring vi tng ngi tng thi im cm th cu th ca Nguyn Du.

Chc nng thng bo :

Mi qa trnh ngn ng u cha ng mt ni dung thng tin, s biu cm dng truyn t t ngi ny ti ngi kia hay t mnh ni vi lng mnh.

Chc nng iu khin, iu chnh :

Ngn ng c chc nng thit lp v gii quyt cc nhim v ca hot ng. Bao gm : k hoch ho hot ng, thc hin hot ng v i chiu kt qu hot ng vi mc ch ra.
2 . Hot ng ngn ng

a. Khi nim v hot ng ngn ng :

Trong cuc sng con ngi bao gi cng dng ngn ng giao tip nhm truyn t thng bo mi, nhng tri thc mi hoc gii quyt mt vn no , qa trnh gi l hot ng ngn ng. Vy, hot ng ngn ng l mt qa trnh con ngi s dng mt ng ngn truyn t v lnh hi kinh nghim x hi, lch s, thng bo hoc lp k hoch cho nhng hnh ng ca mnh. Biu hin ca hot ng ngn ng :

Mt biu t : Qa trnh ny bt u t khi ch th c nhu cu mun ni vi ngi khc, c ngha l bt u t mt ng c.

Nh Tm l hc M, Skin phn ng c ra lm hai nhm : Nhm I : pht biu mt yu cu, nguyn vng hay mt mnh lnh. V d : ng c tr thnh cu : Hy ch c sch i ! Hy cho ti yn ! Nhm II : mun k ra hay mun thng bo mt s kin. Chng hn, ta thng bo cho bn bit 1.12.95 Th Tng V Vn Kit k quyt nh ph cp u i cho gio vin bng 20% lng Vy, biu t l mt qa trnh chuyn t n ngn ng. Qa trnh ny din ra mi ngi khc nhau th khc nhau, c ngi biu t r rng, mch lc, c ngi khng biu t c ca mnh.

Thng hiu biu t :

L qa trnh tm l phn nh lng thng tin cha ng trong thng bo bng li. Qa trnh ny th hin tnh tch cc ca c nhn hai mt :

Mt l, tri gic chnh xc hnh thc biu t ( tri gic ngn ng )

59

Hai l, ni dung (hiu ngn ng ) bng cch a c ni dung thng bo vo vn kinh nghim ring ca c nhn.

b. Cc dng hot ng ngn ng :

Cn c vo tnh cht xut tm hay nhp tm ca ngn ng ta phn ra lm hai loi :

b1. Ngn ng bn ngoi :

Ngn ng bn ngoi gm : Ngn ng ni : c hai loi :

Ngn ng i thoi : l mt dng ngn ng din ra gia hai hay mt nhm ngi trong iu kin tip xc trc tip.

Ngn ng i thoi c nhng c im :

o o o

C tnh cht tnh hung, khi i thoi ngn ng lin quan cht ch vi hon cnh din ra s giao tip. Cho nn ngi ni c th ni rt gn nh s h tr ca n ci, nt mt, kho mt, c ch, iu b L loi ngn ng khng ch nh, c tnh cht phn ng, cu ni ca ngi ny chng mc no do cu ni ca ngi kia quy nh. ng thi n li lm ny sinh ngi kia cu ni tip theo. Cu trc ngn ng i thoi thng khng cht ch, cu trc biu t thng n gin. Ngn ng c thoi :

Ngn ng c thoi l mt dng ngn ng din ra trong hon cnh giao tip gia mt ngi ni lin tc cho nhiu ngi nghe. Chng hn, bo co vin bo co thi s. Ngn ng c thoi c nhng c im :

Dng li l chnh xc, ngn ng c t chc c xp thnh chng trnh, c dn . Theo di ngi nghe v dng li lm sng t ch no ngi nghe cha r. Tn dng c kh nng truyn cm ca ngn ng ph ( ging iu, nhp iu, cng li ni).

Ngn ng vit :
L s truyn t thng tin ngn ng bng k hiu, ch ci, cho php biu din c nhng m thanh, nhng t, nhng cu. c im ca ngn ng vit :

o o

Khng th s dng phng tin din cm ca ngn ng ni, nn phi la chn nhng t din t sng sa, chnh xc ngh ca ngi vit. Ngn ng ni c th lp i, lp li nhiu ln nhng ngn ng vit khng th lp i, lp li di

b2 . Ngn ng bn trong :
L dng hot ng ngn ng c nhm trong c, khng biu hin thnh ting. Loi ngn ng ny khng dng giao tip m n ch nm dng d kin, suy ngh, tng tng, nh li
3. Ngn ng v hot ng nhn thc

60

Ngn ng c vai tr rt to ln trong hot ng nhn thc :

i vi cm gic, tri gic :

Ngn ng gip ta nh hng c s vt, hin tng, gip chng ta tri gic s vt, hin tng c r rng v chnh xc hn. V s phn tch cc thuc tnh ca i tng c thc hin tt hn khi nhng thuc tnh c ni ln thnh li. T ng gip chng ta lng c hnh nh c th ang hnh thnh ( do tri gic ) vo h thng nhng hnh nh ca i tng v hin tng khc tch lu.

i vi tr nh :
Tr nh ca con ngi nhiu khi phi da vo im ta l ngn ng .

i vi tng tng :
Ngn ng gip cho tng tng tr nn chn tht, phong ph. Nhng s kin v hin tng thuc v qu kh trong tit hc lch s, nhng s kin v hin tng cc min xa xi trong gi a l nh vo hot ng ngn ng ca thy v tr c to nn trong tng tng.

i vi t duy :
Ngn ng c vai tr c bit quan trng trong hot ng ca t duy. Ngn ng bn trong l hnh thc tn ta ca , ngn ng bn trong m yu th s cn tr s tin hnh cc thao tc tr tu mt cch bnh thng. Hnh thc ngn ng biu hin s cng c nhng kt qu ca hot ng nhn thc. Nhng hnh thc phn nh ca t duy nh khi nim, phn on, suy l u tn ti trong ngn ng.

61

CHNG VI

TNH CM & CH
A. XC CM V TNH CM
I . Khi nim v xc cm v tnh cm

1. nh ngha :
Trong cuc sng nhng g lm ta tha mn nhu cu th ta thy vui sng hay mng r dn n yu thng, ham munNgc li, nhng g lm cn tr vic tha mn nhu cu th ta cm gin hoc xt xa. Ai cng mun c s cng bng nhng u cn c s bt cng lm ta bc tc, thm ch cm phnNhng hin tng mng r, yu thng, phn khi, cm gin, xt xa, bt bnhchnh l biu hin ca xc cm v tnh cm. Vy, xc cm v tnh cm l s phn nh hin thc khch quan, biu th thi ring ca con ngi i vi s vt hay hin tng c lin quan n s tha mn hay khng tha mn mt nhu cu vt cht hay tinh thn no ca con ngi.

2. So snh gia xc cm v tnh cm :

o o o
Ging nhau : u phn nh hin thc khch quan. Phn nh mi quan h gia s vt v hin tng c lin quan n nhu cu. Cng c nhng c im chung nh : ly lan, ch quan Khc nhau : Tnh cm + Tnh cm ch c ngi. + Tnh cm l mt thuc tnh tm l, tng i n nh v bn vng. + Tnh cm thng trng thi tim tng. + Gn lin vi phn x c iu kin, vi ng hnh thuc h thng tn hiu th hai.

Xc cm + Xc cm c ngi v ng vt. + V th loi, xc cm l mt qa trnh tm l, n c din ra trong thi gian ngn. + Xc cm lun lun trng thi hin thc. + Gn lin vi phn x khng iu kin, vi bn nng.

+ Xc cm c trc, tnh cm c sau, xc cm l c s hnh thnh tnh cm.

62

Nhng xc cm ng loi c lp i, lp li nhiu ln thnh thi quen hay ng hnh. Chng hn, tnh cm m - con Con i c m cho b, bun ng c m ru ich t m chu ginh ch kh cho con nm Khi qut ho l gt b nhng xc cm khng bn cht, ch gi li xc cm bn cht. Chng hn, m nh con nhng m rt thng con, v con h m bc mnh m nh con, nhng mi ln roi m qut vo da tht con nh qut vo tim gan m. + Tnh cm c nh hng n xc cm, n c biu hin nhng xc cm. Tnh cm chi phi xc cm. Xc cm c ni dung v mc nh th no l ph thuc vo tnh cm.

3. Vai tr ca xc cm v tnh cm :
Xc cm v tnh cm c vai tr v cng to ln trong i sng v hot ng ca con ngi nh :

o o

o o

Gip con ngi khc phc kh khn tr ngi. S thnh cng trong bt k mt loi cng vic no phn ln ph thuc vo thi ca con ngi i vi cng vic . Ngi ta tin hnh mt thc nghim cho 10 thanh nin nam to, kho v tr lng cao ch yu cu h ngy no cng o mt h su 2m v ngang 2m x 2m, sau li lp li, mai v c th nhng ngy tip theo c o mt h nh vy v lp li ri li o h khc m h khng bit lm nh vy lm g. Sau mt thi gian c 10 ngi u xin thi vic. Tnh cm cn c mt ngha c bit trong cng vic sng to. Ci trng thi dng tro cm hng m nh th, nh ho s, nh bc hc, nh pht minh th nghim thy trong qa trnh lm vic ca mnh u c lin quan cht ch vi nhng tnh cm ca h. Tnh cm thng xc nh hnh vi ca con ngi, xc nh vic xy dng mc ch ny kia trong cuc sng. Mt con ngi kh khan, dng dng, th vi tt c th khng c kh nng ra v gii quyt nhng nhim vu , khng c kh nng t ti nhng thng li v thnh tch chn chnh. c bit trong cng tc gio dc, tnh cm c mt v tr v cng quan trng. N va l iu kin, va l ni dung, va l phng tin gio dc.

ng ch L Dun tng ni : Thy gio phi dy cho hc sinh lng nhn i, nu bn thn thy gio khng c lng nhn i th khng th no dy c, cho nn, thy gio khng phi ch dy bng cng thc, bng nhng cu, ch c sn m phi dy bng tt c tm hn ca mnh .

o o

Nhng tri thc no gy ra c hc sinh nhng xc cm tch cc, th cc em s lnh hi mt cch nhanh chng v vng chc hn. S thnh cng trong hc tp gy nn hc sinh mt xc cm t ho, vui sng, xc cm s l mt kch thch tch cc cho s n lc tip theo trong hc tp, ngc li s tht bi, s qu trch thng to ra mt xc cm kh chu.

4. V tr ca tnh cm trong cu trc nhn cch : a. Tnh cm v nhn thc :

Xc cm, tnh cm v nhn thc c lin quan mt thit vi nhau nhng khng ng nht, i khi n din bin khng song song thun chiu vi nhau , th hin :

Trong xc cm, tnh cm bao gi cng c nhn thc v biu hin ca xc cm, tnh cm l t thi i vi th gii xung quanh m mun vy ta phi hiu th gii xung quanh.

63

Ngi ta ni : ic khng s sng ngha l khng nhn thc c th s khng c thi . Ngc li, khng phi bt c qa trnh nhn thc no cng c tnh cm. C nhiu bi hc, mn hc rt kh khan nhng v nhim v ta phi hc.

Xc cm, tnh cm v nhn thc c quan h b sung cho nhau.

Chng hn, xc cm, tnh cm c lin quan n tr nh, ngc li nu c tr nh tt s ny sinh nhng xc cm, tnh cm tch cc. Nu ta thch hc mn no th ta hc mn cng chng hiu v nhanh thuc, khi ta hiu k v su ta cng thch hc.

Khi mt trong hai yu t b suy yu hoc b thay i th sm hay mun s dn dn s suy yu hoc thay i yu t kia. C trng hp nhn thc v xc cm, tnh cm khng din bin cng chiu, l nhng trng hp lm cho nhn thc b sai lch. Yu nhau, yu c ng i, ght nhau, ght c tng chi h hng ; Yu nhau c u cng trn, ght nhau qu b hn cng mo ; Khng a da ho di .

b. Tnh cm v hnh ng :
Tnh cm thc y hnh ng ca con ngi Yu nhau tam t ni cng tro, ng lc giang cng li, tht bt o cng qua .

Tnh cm c ny sinh v th hin trong hnh ng. Xc cm, tnh cm c lin quan cht ch vi ch ca con ngi.

c. Tnh cm v cc thuc tnh tm l c nhn :

Trong tt c cc thuc tnh tm l c nhn u c s tham gia ca tnh cm :

Tnh cm v xu hng c nhn : Tnh cm c lin quan cht ch vi nhu cu, hng th, l tng ca con ngi.

Tnh cm vi tnh cch : Tnh cm l ct li ca tnh cch v tnh cm chnh l s th hin thi ca c nhn i vi th gii.

Tnh cm v nng lc : Tnh cm l iu kin quan trng hnh thnh nng lc, c th ni rng thin ti c ny sinh t tnh yu i vi cng vic.

Tnh cm v kh cht : Tnh cm v kh cht c mi quan h qua li vi nhau. S biu hin ca tnh cm ph thuc vo kh cht. Ngc li, tnh cm c th gy nn con ngi nhng c im linh hot ca hnh vi i lp vi nhng c im vn c i vi kh cht ca h.

So snh xc cm, tnh cm vi nhn thc :

64

Xc cm, tnh cm v nhn thc u l nhng hin tng tm l v chng u phn nh hin thc khch quan.

Khc nhau : Nhn thc Xc cm, tnh cm

+ i tng phn nh : L bn thn s vt, hin tng trong hin thc khch quan. + Phm vi phn nh : Tt c s vt, hin tng tc ng vo ta. + Con ng hnh thnh d dng, nhanh chng.

+ i tng phn nh : L mi quan h ca s vt, hin tng vi nhu cu. + Phm vi phn nh : Ch nhng s vt, hin tng c lin quan n nhu cu. + Con ng hnh thnh lu di, phc tp.

+ Sn phm phn nh : Nhn thc phn nh hin thc khch quan di hnh thc hnh tng, biu tng v khi nim.

+ Sn phm phn nh : Tnh cm phn nh hin thc khch quan di hnh thc rung ng, tri nghim.

6. C ch sinh l ca tnh cm :
C nhiu l thuyt khc nhau gii thch c ch ca xc cm v tnh cm. Chng ta ch nu nhng thuyt sau :

Thuyt v no ca I.P.Pp-lp.

C th tm tt hc thuyt ny nh sau : C ch sinh l thn kinh ca cm gic l khi c qa trnh hng phn ny sinh trn v no (khi ta tri gic mt i tng no ) trong nhng iu kin nht nh s c lan rng xung cc trung khu di v, sau c chuyn qua b phn di v xung h thn kinh thc vt v do quyt nh nhng bin i tng ng trong c th v gy nn nhng biu hin tng ng ra bn ngoi ca tnh cm. Nh vy, s th nghim ca tnh cm con ngi bao gi cng l kt qu ca s hot ng phi hp gia v no v cc trung khu di v.

Thuyt sinh hc do Vin s Lin X ( c ) P.K.Ankhin xng.

Theo thuyt ny th cm xc l mt sn phm ca s tin ho, l mt phng tin thch nghi trong i sng ca th gii ng vt. Tc gi chia thuyt ny lm hai mt : mt tin ho v mt sinh l.

o o

V mt tin ho : thuyt ny coi qa trnh sng l s lun phin, thay i gia hai trng thi c bn ca c th : hnh thnh nhu cu v tha mn nhu cu. V mt sinh l : Tc gi a ra khi nim kin trc trn vn hnh vi ni dung bao gm : nhng b phn lm nhim v lp chng trnh hnh ng v b phn lm nhim v ca c quan nhn cm hnh ng. Nu kt qu hnh ng ph hp vi chng trnh d nh th ny sinh nhng xc cm dng tnh, ngc li nu khng ph hp th s ny sinh xc cm m tnh. Thuyt thng tin do bc hc Nga Ximnp xng.

Ni dung ca hc thuyt ny l do thiu hoc tha thng tin. Nu tha thng tin c cm xc dng tnh ( thoi mi, d chu ), nu thiu thng tin c cm xc m tnh ( cng thng, kh chu, bn chn ).

65

y l mt thuyt hin i, soi sng thm vn xc cm t gc l thuyt thng tin. N cho tra thy mi quan h xc cm vi nhu cu, ng thi cng cho thy vai tr ca thng tin v nhng iu kin tha mn nhu cu i vi s ny sinh xc cm.
II . NHNG QUY LUT CA I SNG TNH CM

1. Quy lut ly lan ca xc cm v tnh cm

Trong i sng c nhng hin tng mt ngi rung s lm cho nhiu ngi khc rung s theo. Khi chin u t ba ngi, ch cn mt ngi rung s, nhng ngi khc cng nht ch chin u. Vy, khi xc cm xut hin ngi ny, c th ly lan sang ngi khc. Quy lut ny c ngha rt to ln trong cc hot ng tp th nh : hc tp, lao ng , chin u, Trong gio dc quy lut ny l c s ca nguyn tc Gio dc trong tp th v thng qua tp th.

2 . Quy lut thch ng ca xc cm v tnh cm

Ngi thn cht t ngt lm ta au kh, vt v, nhng nm thng v thi gian cng lui dn vo d vng, ta cng ngui dn sng, l biu hin ca quy lut thch ng ca tnh cm. Gn thng, xa thng ; S xa cch i vi tnh yunh gi i vi la, n s dp tt i nhng tia la nh, nhng li t chy bng nhng tia la ln . (Ngn ng Nga). Vy, nhng xc cm v tnh cm c lp i , lp li nhiu ln mt cch n iu s dn ti s suy yu ca nhng xc cm hay tnh cm, l quy lut thch ng ca xc cm v tnh cm. Trong i sng hng ngy v trong hot ng. Quy lut ny c ng dng nh l mt phng php ly c tr c gio dc hc sinh.

3. Quy lut tng phn ca xc cm v tnh cm

Khi chm bi, ta gp nhng tp bi ton b im km, mi m gp mt bi tng i kh, bnh thng bi ta cho by, nhng trong hon cnh ny ta li cho im chn. Vy, s tc ng qua li gia nhng xc cm, c th l mt th nghim ny lm tng cng ca th nghim khc i cc vi n, gi l quy lut tng phn ca xc cm v tnh cm. Trong gio dc t tng, tnh cm ngi ta s dng quy lut ny nh l mt bin php n ngho, gi kh ; n c, tri tn .

4. Quy lut di chuyn ca tnh cm :

Hin tng gin c chm tht hay Qua nh ng nn trng nh, nh bao nhiu ngi thng mnh by nhiu l biu hin ca quy lut di chuyn tnh cm. Vy, trong mt con ngi th tnh cm c th c di chuyn t i tng ny sang i tng khc. Quy lut ny nhc nh chng ta phi ch kim sot thi xc cm ca mnh, lm cho n mang tnh c chn lc tch cc, trnh v a c nm ; Gin c chm tht .

5. Quy lut pha trn tnh cm

66

Ci g cng kh khn, gian kh mi t c, khi ta t c ta cng t ho l biu hin ca quy lut pha trn tnh cm. Vy, nhng tnh cm tri ngc nhau c pha trn, khng lm yu i m tri li n cn tng cng cho nhau, quy nh ln nhau. Quy lut ny cho thy r tnh cht phc tp, nhiu khi mu thun ca tnh cm con ngi.
III . Cc mc th hin ca i sng tnh cm v cc loi tnh cm cp cao

1. Cc mc th hin ca i sng tnh cm

i sng tnh cm rt a dng, phong ph c th hin nhiu mc khc nhau :

a.Mu sc xc cm :
L mc thp nht ca i sng tnh cm l mt sc thi ca cm xc i km theo qu trnh cm gic. V d : cm gic v mu xanh l cy gy cho chng ta mt cm xc khoan khoi, nh nhm, d chu. Cm gic v mu gy cho ta mt cm gic ro rc, nhc nhiTrong ting Vit c nhiu t ni ln mu sc cm xc ca cm gic. V d : lm, xanh l, inh tai, nhc c. b. Xc cm : L mc tnh cm cao hn mu sc xc cm. Xc cm l th nghim trc tip ca mt tnh cm no . C hai mc :

Xc ng:

Xc ng l mt dng ca xc cm c cng rt mnh nhng xy ra trong mt thi gian ngn v khi xy ra xc ng con ngi thng khng lm ch c bn thn mnh ( c gin mt khn ). Khi xc ng thng c nhng bin i ln ca qu trnh c th ( mt, ta tai, gin run ngi, ngt lm). Xc ng l qu trnh ngn din ra theo tng cn ( cn gin, cn ghen). Chng hn : trong s thi Iliat ca Homero, khi cha m ca Hecto thy con mnh b git th : Va trng thy con m chng bt tc. Git chic khn trm u ng nh vt i Cha chng rn r thm thng

Tm trng : l mt dng khc ca xc cm, n c cng trung bnh v yu tn ti mt thi gian tng i lu di. Tm trng l mt trng thi xc cm bao trm ln ton b hot ng ca c nhn, c nh hng r rt n ton b hnh vi ca c nhn trong mt thi gian di. Ngi mang tm trng thng khng thc c nguyn nhn gy ra tm trng y. Ngun gc ca tm trng rt khc nhau, c ngun gc gn, c ngun gc xa. Ngun gc ch yu ny sinh tm trng l v tr ca c nhn trong x hi. S hi lng hay khng hi lng i vi mi vic xy ra trong cuc sng, trong vic hc tp nh trng, trong quan h vi thy, v bn b, trong gia nh

Mt tm trng xu hay chn nn ko di ca hc sinh l du hiu ca mt ci g trc tr trong cuc sng ca n. Trong trng hp ny i hi phi c s tc ng chn chn, kho lo vo hc sinh v tu theo kh nng m loi tr nhng nguyn nhn khch quan gy ra tm trng . c.Tnh cm:

67

Tnh cm l thi n nh ca con ngi i vi hin thc xung quanh cng nh i vi bn thn. Tnh cm c nhng c im c bn sau : Mang tnh cht n nh, do mt loi s vt, hin tng gy nn, c thc mt cch r rng. Ch th nhn thc c mnh ang c tnh cm vi ai ? Vi ci g ? Tnh i tng rt ni bt. Tnh cm ca con ngi c nhiu loi :

S say m:

L loi tnh cm c cng mnh, n tn ti lu di v n nh mi c nhn. Nhng say m nh : say m hc tp, lao ng l say m tch cc c tc dng thc y con ngi vn ln t c mc ch ca cuc sng. Loi say m ny, ngi ta gi lhng say, nhit tnh. Ngc li, nhng say m nh : ru, ch, c, bc l say m tiu cc, n lm cho con ngi suy yu c tinh thn v th cht. N ngn cn con ngi vn ln trong hot ng. Say m kiu ny ngi ta gi l am m.

Tnh cm c tnh cht th gii quan:

y l mc cao nht ca tnh cm con ngi. Trong ting Vit, loi tnh cm ny c din t bng nhng t tnh , lng, tinh thn u danh t : tnh giai cp, tnh k lut, lng yu nc, tinh thn trch nhim, tinh thn giai cp Tnh cm mc ny c c im.

Bn vng, n nh hn tt c cc mc trn. Do mt loi s vt hay phm tr no gy nn. C tnh cht khi qut cao. C tinh thn t gic, thc cao.

2 - Cc loi tnh cm cao cp ch yu.

Khc vi con vt, ngoi nhng nhu cu vt cht, con ngi cn c nhu cu tinh thn, nhu cu tinh thn ca con ngi cng c nhiu loi : C nhu cu thuc v quan h gia ngi v ngi nhu cu giao tip, c nhu cu thuc v mi quan h gia ngi vi x hi nh o c, nhu cu v ci p, nhu cu nhn thc..v..v Nhng nhu cu c tha mn hay khng c tha mn m ta c cc loi tnh cm o c, tnh cm tr tu, tnh cm thm m

a) Tnh cm o c.
Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng em nhng li ni, c ch, hnh vi, vic lm ca bn thn hay ca ngi khc i chiu vi quy tc, tiu chun o c x hi xem n ph hp hay khng ph hp. Nu ph hp th ta phn khi, vui mng, sung sng v.v ngc li nu khng ph hp th ta cm thy bt rt, bc tc, h thn, cm phn nhng biu hin l tnh cm o c ca con ngi. Vy, tnh cm o c l loi tnh cm c lin quan n s tha mn hay khng tha mn nhu cu o c ca con ngi. Tnh cm o c biu hin thi ca con ngi i vi nhng ngi khc, i vi tp th v i vi trch nhim x hi ca bn thn mnh Nhng tnh cm o c c bn l : Lng yu nc, lng tm, ngha v ; tinh thn tp th, tnh bn b, ng ch....

b) Tnh cm tr tu.
68

ng trc vn no , khi cha hiu c vn ta bn khon, t m mun hiu bit. Khi hiu cn l m, ta thc mc hoi nghi. Khi nm vng ta sung sng tin tng chnh l biu hin ca xc cm tr tu. Tnh hiu hc, lng yu ci mi, nim kht khao sng to l tnh cm tr tu. Vy, tnh cm tr tu l loi tnh cm c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu nhn thc ca con ngi. Tnh cm tr tu biu hin thi ca con ngi i vi cc ngh, t tng, i vi kt qu ca hot ng tr tu. Tnh cm tr tu gm : S ham hiu bit, s ngc nhin, c hoi nghi khoa hc ; s tin tng ; s tho mn hi lng vi nhng kt qu ca hot ng nhn thc.

c) Tnh cm thm m.
Khi xem bc tranh p, nghe bi ht hay, ta cm thy khoi ch, phn khi, ngc li khi xem b phim, v kch kiu m n lin ta thy bun chn v. v l nhng xc cm v thm m, hin tng yu ci p, ght ci xu l tnh cm thm m. Vy, tnh cm thm m l loi tnh cm c lin quan n s tho mn hay khng tho mn nhu cu v ci p . Tnh cm thm m biu hin thi thm m ca con ngi i vi hin thc, trong nhng th hiu thm m ca con ngi

d) Mi quan h gia ba loai tnh cm cao cp ch yu.

Ba loi tnh cm ny, tuy c ni dung v tnh cht khc nhau, nhng chng li c nh hng mnh m n s pht trin ca nhau : Tnh cm o c tt p c pht trin gp phn lm cho tnh cm thm m thm ng n v su sc. Nu khng yu lao ng th lm sao c th yu v p ca ngi lao ng, sn phm lao ng. Yu ci p, ght ci xu theo quan im giai cp chnh l do tnh cm o c chi phi.

Tnh cm thm m pht trin li nh hng ti tnh cm o c.

Lng yu ci p chn chnh s t thm thm lng yu con ngi. Chnh nhng xc cm trc v p ca mt ln iu dn ca, mt thun phong m tc gp phn hnh thnh v pht trin lng yu nc.

Tnh cm o c pht trin nh hng n tnh cm tr tu. V lng yu nc, v hnh phc ca nhn loi m nhiu nh khoa hc say m nghin cu pht minh ci mi. Lng yu ci mi, yu khoa hc c th lm ny n v pht trin tnh cm o c. Mun rung cm trc ci p, nht l ci p trong ngh thut i hi phi c nhng kin thc nht nh. S pht trin tnh cm thm m c nh hng ti s pht trin tnh cm tr tu.

Lng yu ci p thc y ngi ta nhn thc, pht hin, sng to ci mi v do tnh cm tr tu c pht trin.

B. CH V HNH NG CH
I. KHI NIM

1/ Ch
Chng ta bit rng, con ngi l mt ch th tch cc. N khng ch nhn thc th gii v t thi nh th no i vi th gii m cn phn ng tr li th gii v ci to n theo mc ch c li cho con ngi. Hon cnh sng to ra con ngi, trong chng mc v mc nht nh, con ngi sng to ra hon cnh (Mc), ng thi con

69

ngi cn kim sot v iu chnh hot ng ca mnh, iu khin hnh vi ca mnh, y l mt hnh thc mi, hnh thc c bit ca tnh tch cc. Mt hin tng tm l ch c ngi, cn ng vt th khng th c. Chng hn, chuyn con la ca Buy-ri-ng, rng : ng c mt con la, lc i cng chuyn xa, ng c c hai mng bn phi v bn tri ca ngn chung. Nhng v hai b c ging ht nhau v rt non, nn la lng l, khng bit n bn no, quay bn phi li tic b c bn tri v ngc li cui cng chu cht i gia hai b c non. hiu ch l g, chng ta ln lt nghin cu nhng vn sau :

ch l g ?

Nh gio u t Nguyn Ngc K, b lit i tay t nh, nhng anh tp vit bng chn, nh c quyt tm cao, vt qua kh khn, khc phc nhc im ca th cht, anh tt nghip khoa ng vn ca trng i hc Tng hp H Ni v tr thnh gio vin dy gii. Vic anh vt ln trn nhng kh khn, tr ngi i n mc ch ta gi l ch. Vy, ch l mt nng ng ca thc, l kh nng tm l cho php con ngi vt qua nhng kh khn tr ngi thc hin c hnh ng c mc ch.

2 . c im v vai tr ca ch : a. Vai tr ca ch :
ch c vai tr rt to ln trong i sng v trong hot ng, th hin :

Lm thay i chiu hng, tnh cht v hnh thc hnh ng. Cc chin s cch mng v l tng qun i quyn li c nhn. ch cho php con ngi h quyt tm trc khi hnh ng.

Nh ch con ngi ci to c thin nhin, ci to x hi, sng to c gi tr vt cht v tinh thn, t c nhng chin cng v c nhng pht minh khoa hc. Nhiu chin s cch mng vt qua nhng hy sinh anh dng lp nn nhng chin cng hin hch nh T Vnh Din ly thn mnh chn pho, Phan nh Git ly thn mnh lp l chu mai, B Vn n ly thn mnh lm gi sng

b. c im ca ch :

ch ca con ngi mang tnh cht x hi v lch s. ch ca con ngi c ny sinh v hnh thnh trong qa trnh lao ng v nhng hot ng khc. Ch c trong qa trnh lao ng con ngi mi cn c ch v ch ch c th hin trong nhng hnh ng c th nht nh. ch ca con ngi c hnh thnh v bin i tu theo nhng iu kin x hi - lch s. V mi thi i khc nhau, tnh cht, mc ch hnh ng ca con ngi cng khc nhau. Trong ch Phong kin, hy sinh l bo v quyn li cho lnh cha Phong kin. Trong ch ta hy sinh l v li ch ca nhn dn. ch khng tn ti c lp ngoi hnh ng m n lun lun tn ti trong hnh ng c th nht nh. ch khng tch ri nhn thc v xc cm ca con ngi. Nhn thc cng su sc, r rng th quyt tm cng cao. Tnh cm cng mnh lit th ch cng kin cng.

3. Nhng phm cht ca ch a. Tnh mc ch ca ch

phn u tr thnh mt ng vin ng Cng Sn Vit Nam, chng ta phi phn u thng xuyn lin tuc, khng mt mi. Ngoi ra cn phi gt b mc ch th yu hoc nhng mc ch khng lin quan phn u cho mnh mc ch chnh l tr thnh mt ng vin. Khi tr thnh ng vin ta vn phn u khng ngng tin xa hn na, l mc ch ca ch.

70

Vy, tnh mc ch ca ch l mt phm cht ca ch cho php con ngi iu chnh hnh vi ca mnh theo mc ch xc nh v kh nng gt b nhng mc ch khng lin quan n mc ch chnh.

b. Tnh c lp ca ch
Cc chin s cch mng khi b bt, mc d b cch ly vi ng ch ca mnh, nhng vn tin tng vo l tng, vo ng ch v bn thn, khng b k th la gt, l nh tnh c lp ca ch. Vy, tnh c lp ca ch l mt phm cht ca ch cho php con ngi buc hnh ng ca mnh phc tng nhng quan im v nim tin ca bn thn mnh.

c. Tnh kin cng ca ch :

Tnh kin cng l mt phm cht ca ch v mt cng ca ch, cho php con ngi c nhng quyt nh bn vng v c c s ng n trong trng hp kh khn t mc ch.

Tnh kin cng th hin :

Tnh kin tr :

L kh nng tm l cho php con ngi khc phc kh khn, tr ngi thc hin n cng mc ch t ra. Chng ta cn phn bit tnh kin tr vi s ng bng. Chng hn, anh chng Th Nh K tn l K-rng-bng, trong tiu thuyt cng tn ca Guyn-Vecn, i vng quanh Hc Hi, vt bao kh khn, tr ngi, gian nan ch v mc ch trnh khng i qua eo bin Boxpho, mt tin thu, hin tng ny ngi ta gi l s ng bng. Nh vy, s ng bng chnh l s kin tr khng c mc ch.

Tnh dng cm :

Tnh dng cm l s sn sng v k nng ca con ngi tin ti t mc ch, bt chp s nguy him cho tnh mng hay cho li ch ca c nhn. Ngc li vi tnh dng cm l s hn nht. Hn nht l nt ch tiu cc l s lo u cho cuc sng ring ca mnh, cho tnh mng ca mnh dn n t chi v phn bi li ngha v ca mnh.

Tnh t ch v tnh t kim ch :

L k nng v thi quen kim tra hnh vi ca mnh, kim hm nhng hnh ng khng cn thit hoc c hi trong trng hp no .
II . Hnh ng ch

1. Hnh ng ch l g ?
ch cu con ngi bao gi cng th hin trong hnh ng, trong cc c ch nhm thc hin mt mc ch t ra t trc. Nhng hnh ng c iu chnh bi ch, gi l hnh ng ch, cn nhng hnh ng khng c iu chnh bng ch, gi l hnh ng khng ch nh hay hnh ng khng ch. Vy, hnh ng ch l loi hnh ng c ch tm, c iu khin mt cch t gic v lun lun hng ti mc ch t trc, n gn lin vi ch con ngi.

2. c im ca hnh ng ch :
71

C mc ch t ra t trc mt cch c thc. C s la chn phng tin, bin php thc hin mc ch. C s theo di, kim tra, iu khin v iu chnh s n lc khc phc kh khn tr ngi bn trong hoc bn ngoi trong qa trnh thc hin mc ch.

3. Cc loi hnh ng ch

Hnh ng ch gin n : L loi hnh ng ch c mc ch r rng, nhng khng c s n lc ca ch, cng khng cn s dng bin php no thc hin mc ch.

Chng hn, nghe chung - vo lp

Hnh ng ch cp bch :

L nhng hnh ng din ra trong thi gian ngn, i hi s quyt nh v thc hin quyt nh trong chp nhong.

Hnh ng ch phc tp :

L loi hnh ng ch c mc ch, c s n lc ca ch v cn nhng phng tin, bin php thc hin mc ch.

4. Cu trc ca hnh ng ch :
Mi hnh ng ch c th c chia ra lm ba giai on :

Giai on chun b :

L giai on hnh ng tr tu, giai on suy ngh, cn nhc cc kh nng khc nhau. Giai on ny bao gm cc khu :

o o o o o

ra v thc mt cch r rng mc ch ca hnh ng. Lp k hoch v la chn phng tin, phng php hnh ng. Quyt nh hnh ng. Giai on thc hin : Giai on ny c hai hnh thc : Hnh thc hnh ng ch bn ngoi. Hnh thc kim hm cc hnh ng ch bn ngoi ( cn gi l hnh ng ch bn trong ). Giai on nh gi kt qu hnh ng .

III . HNH NG T NG HO

Hnh ng ch l hnh ng c trng ca con ngi. Tuy nhin, hnh ng ca con ngi khng ch c hnh ng ch m cn c hnh ng t ng ho.

1. Hnh ng t ng ho l g ?
Chng hn, khi mi hc an len th hnh ng an len l hnh ng c thc, nhng khi an thnh tho, ngi an len, lc ny c th va c truyn va an len, lc ngi ta ni vic an len ca ngi ny tr thnh hnh ng t ng ha.

72

Vy, Hnh ng t ng ho l loi hnh ng m vn lc u n l hnh ng c ch, c thc nhng do lp i, lp li nhiu ln hay do luyn tp m v sau tr thnh hnh ng t ng ha, ngha l khng c s kim sot trc tip ca thc m vn thc hin c kt qu.

2 . Cc loi hnh ng t ng ho
C hai loi l :

a. K xo
K xo l mt loi hnh ng t ng ho mt cch c thc, ngha l t ng ho nh luyn tp. K xo c nhng c im :

Khng c s kim sot thng xuyn ca thc, khng cn s kim tra bng th gic. ng tc mang tnh cht khi qut, khng c ng tc tha, kt qu cao m t tn nng lng thn kinh v c bp.

b. Thi quen
Thi quen l loi hnh ng t ng ho tr thnh nhu cu ca con ngi.

c. So snh gia k xo v thi quen

Ging nhau :

o o

u l hnh ng t ng ho. u c c s sinh l l ng hnh.

Khc nhau :

K xo mang tnh cht k thut thun tu, thi quen mang tnh cht nhu cu, np sng ca con ngi. V d : k xo rp my ; thi quen n np. Con ng hnh thnh k xo ch yu l s luyn tp c mc ch, c h thng. Cn thi quen c hnh thnh bng nhiu con ng khc nhau, trong c con ng t pht. K xo khng gn vi mt tnh hung nht nh no c, cn thi quen bao gi cng gn vi mt tnh hung nht nh. V d : thi quen sng dy phi tp th dc. Thi quen bn vng hn k xo. Thi quen c nh gi v mt o c (c thi quen tt, thi quen xu ), cn k xo c nh gi v mt k thut thao tc ( c k xo tin b, k xo lc hu )

73

CHNG VII

TR NH
I . KHI NIM V TR NH
1. Tr nh l g

Trong cuc sng v hot ng, hnh vi ca con ngi i vi th gii ngy cng tinh vi, phc tp v chnh xc. iu chnh l nh s tch lu kinh nghim ca c th. S hnh thnh kinh nghim khng th c c nu nh hnh nh ca th gii c ny sinh trn v no b mt i. Khng li du vt no. Trong thc t nhng hnh nh c quan h qua li vi nhau, chng c cng c, gn gi v hin li khi c s i hi ca cuc sng v hot ng. Qa trnh ghi li, gn gi v s dng nhng kinh nghim gi l tr nh. Tr nh l mt qa trnh tm l phn nh nhng kinh nghim ca c nhn di hnh thc biu tng,bao gm s ghi nh, gn gi v ti to sau trong c ci m con ngi cm gic, tri gic, rung ng, hnh ng hay suy ngh trc y.

Biu tng l g ?

Khi xa qu hng, ta nh qu hng, nh k nim thi th u. Nhng hnh nh v qu hng, v nhng k nim thi th u chnh l nhng biu tng. Vy, biu tng l nhng hnh nh ca s vt, hin tng c ny sinh trong c chng ta khi khng cn s tc ng ca chng.

o o o

So snh gia biu tng ( tr nh ) vi hnh tng ( tri gic ). Cng ging hnh tng, biu tng mang tnh cht trc quan. Th hin s nh ai, nh ci g ch khng c hin tng nh chung chung. Khc vi hnh tng, biu tng mang tnh khi qut. Biu tng chnh l kt qu ca s ch bin v khi qut ho hnh nh ca tri gic. Khng c tri gic th khng c biu tng ; nhng ngi m bm sinh khng c biu tng v mu sc, nhng ngi ic t lc mi lt lng u khng c biu tng v m thanh.

V vy, gc nhn thc, tr nh c xem l giai on chuyn tip t nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh.
2 . C ch sinh l ca tr nh

C ch sinh l ca tr nh l thuc tnh c bit ca m thn kinh b bin i di tc ng ca cc tc nhn kch thch v gn gi cc du vt ny, s lm sng li trong iu kin nht nh, c ngha l qa trnh hng phn c xut hin trong s vng mt ca tc nhn kch thch do nhng bin i k trn nu ra. S hnh thnh v gn gi cc ng lin h thn kinh tm thi, s dp tt v lm sng li chng chnh l c s sinh l ca cc lin tng, ca tr nh. Pp-lp pht biu : ng lin h thn kinh tm thi l hin tng sinh l ph cp trong th gii ng vt v trong c bn thn chng ta. ng thi n cng l hin tng tm l- Ci m cc nh tm l hc gi l lin tng . Hin nay, cha c mt l thuyt thng nht v c ch sinh l ca tr nh. Mt l thuyt ng tin cy hn c hin nay l thuyt t bo thn kinh. Thuyt ny cho rng cc t bo thn kinh to thnh nhng chui v theo cc chui m cc lung in sinh hc chy tun hon. Do nh hng ca cc lung in sinh hc ny m xy ra nhng bin i trong cc xi-np, iu ny lm d dng cho s i qua tip theo ca nhng lung in sinh hc theo cc con ng . Tnh cht khc bit ca cc chui t bo thn kinh ( nron ) tng ng vi cc thng tin c cng c.

74

Mt thuyt khc, l thuyt phn t v tr nh cho rng di nh hng ca cc lung in sinh hc trong nguyn sinh cht ca cc t bo thn kinh m cc phn t prtit c to thnh, cc thng tin i vo no c ghi li trn chnh cc phn t prtit .
3. Vai tr ca tr nh

Tr nh c vai tr rt to ln trong i sng v trong hot ng ca con ngi.

Nh c ghi nh m chng ta tch lu c kinh nghim sng. Nu khng c kinh nghim sng th mi hot ng ca chng ta s rt kh khn, m kinh nghim li nh tr nh. Nh c nhn li v nh li m ta c th em nhng kinh nghim sng ng dng vo thc tin. Khng c tr nh ta khng th xc nh c phng hng thch nghi vi ngoi gii, v khng c tr nh ta khng nhn li v nh li c th gii khch quan. Khng c tr nh, trong hc tp s khng t duy c. Chnh v vy, Lnin tng pht biu : Con ngi ch tr thnh ngi Cng sn, sau khi lm giu tr nh ca mnh bng s hiu bit kho tng tri thc m nhn loi to ra .

4. Tr nh ca con ngi c hnh thnh bng hot ng quyt nh. M hot ng ca con ngi rt a dng v phong ph, do tr nh ca con ngi cng c nhiu loi:

a. Tr nh ging loi v tr nh c th :

Tr nh ging loi.

Vt n ra bit bi, b xt phng cht hi l bn nng, n c di truyn t th h ny sang th h khc, l tr nh ging loi. Vy, tr nh ging loi l loi tr nh c hnh thnh trong qa trnh pht trin chng loi, n mang tnh cht chung cho c ging loi.

Tr nh c th.

L loi tr nh c hnh thnh trong i sng c th, n mang tnh cht c trng cho c th.

b. Tr nh vn ng, cm xc, hnh nh, t ng lgic :

Tr nh vn ng :

L loi tr nh phn nh nhng c ng v h thng nhng c ng. N l c s hnh thnh k xo thc hnh v lao ng khc nhau nh : i ng, vit lch s kho tay.

Tr nh hnh nh :

L loi tr nh phn nh nhng hnh nh, biu tng ca th gic, thnh gic, khu gic, v gic v cc s vt, hin tng tc ng vo ta trc y.

Tr nh cm xc :

L loi tr nh phn nh nhng rung cm, tri nghim ca con ngi. Nhng kh nng ng cm vi ngi khc, vi nhn vt trong truyn u da trn c s ca nhng tr nh cm xc.

Tr nh t ng - lgic.

L loi tr nh phn nh nhng ngh, nhng t tng ca con ngi.

75

 ngh, t tng khng tn ti ngoi ngn ng. V vy, ngi ta gi loi tr nh ny l tr nh t ng - lgic.

c. Tr nh khng ch nh v tr nh c ch nh :

Tr nh khng ch nh : L loi tr nh m trong vic ghi nh, gn gi, ti hin c thc hin khng theo mc ch ra t trc.

Tr nh c ch nh : L loi tr nh din ra theo mc ch xc nh.

d. Tr nh ngn hn v tr nh di hn :

Tr nh ngn hn :

L loi tr nh m du vt gi li trong thi gian ngn. Chng hn, khi c sch phi nh trang trc mi hiu trang sau.

Tr nh di hn :

L loi tr nh m du vt c gi li lu di.

e. Tr nh bng mt, bng tay

Tr nh bng mt :

L kiu ghi nh ph bin, theo cc nh tm l hc th n chim 80% tr nh ca con ngi, nhng ngi ghi nh bng mt c nhng c im :

o o o o o o

Mun c tn mt thy c v mt, c ch, iu b ca ngi thuyt trnh. Nhng li nghe c phi ghi ra giy, nhng iu quan trng phi lm du ring ch . Khi nghin cu phi t mnh c, mnh nghe ch khng thch nghe ngi khc c. gip cho nhng ngi c kiu ghi nh bng mt c thun li, khi ging bi gio vin cn lu : Phi c gio c trc quan minh ho. C gng dng ngn ng giu hnh nh, din cm din t nhng vn tru tng. Phi ng vin hc sinh tip xc vi sch gio khoa v ti liu tham kho. Tr nh bng tai.

Nhng ngi ghi nh theo kiu ny c nhng c im :

o o o o

Phi nghe nhiu ( thch ngi ta no cho nghe ). Khi xem ti liu phi c to. Phi lm vic trong iu kin yn tnh. Ni v bin lun to ngay c khi ch c mt mnh. Ghi nh bng tay. L nhng ngi thch va nghe, va ghi, va vnhng ngi ghi nh kiu ny c c im :

76

o o o

Khi nghin cu, hc tp lun lun dng bt ch nh du vo nhng quan trng. Phi lp dn bi, cng tm tt. Trnh by s liu di dng biu , th. Ghi nh hn hp :

Kiu ghi nh ny c tt c mi ngi, n bao gm thnh phn ca ba kiu trn. Loi ghi nh ny c u im : tn dng c mt mnh, khc phc c nhc im ca tng kiu trn. Ngi ta ni : Mt nhn, ming ni, tay ghi Ti sao lm g l nh lu Bn b trai, gi nhc nhau Mun hc cho tt nh khu truy bi .

II . CC QU TRNH C BN CA TR NH V QUY LUT DIN BIN CA CHNG

Tr nh ca con ngi l mt hot ng tch cc, phc tp bao gm nhiu qa trnh khc nhau v c quan h qua li vi nhau.
1. Qa trnh ghi nh

L giai on u tin ca mt hot ng nh c th no . Ghi nh l qa trnh hnh thnh du vt ca i tng m ta ang tri gic trn v no

Ghi nh khng ch nh :

L loi ghi nh khng cn t ra mc ch t trc, n khng i hi s n lc no ca ch m dng nh c thc hin mt cch t nhin.

Ghi nh c ch nh :

L loi ghi nh theo mc ch t trc, c s c gng cng nh nhng th thut v phng php ghi nh xc nh. Loi ghi nh ny c thc hin :

Ghi nh my mc:
L loi ghi nh da trn s lp i, lp li nhiu ln mt cch n gin. Biu hin in hnh ca loi ghi nh ny l s hc vt. Thng hc sinh ghi nh my mc trong nhng trng hp : Khng hiu hoc li hiu ngha ca ti liu. Cc phn ca ti liu ri rc, khng c quan h lgic vi nhau. Gio vin thng yu cu hc sinh tr li ng tng cu, tng ch trong sch gio khoa. Ghi nh my mc thng dn n s lnh hi tri thc mt cch hnh thc v tn nhiu thi gian. Tuy nhin, n cng c gi tr trong trng hp ta phi ghi nh ti liu khng c ni dung khi qut nh : s in thoi, s ti khon ngn hng, ngy thng nm sinh.

77

Ghi nh c ngha
L s ghi nh c da trn s thng hiu ni dung ti liu, trn s nhn thc c nhng mi lin h lgic gia cc b phn ca ti liu . Loi ghi nh ny gn lin vi t duy ca con ngi.

Hc thuc lng v thut nh : o Hc thuc lng : l s kt hp ghi nh c ngha vi ghi nh my mc, c ngha l ghi nh my mc da trn s thng hiu ti liu. o Thut nh : l s ghi nh c ch nh bng cch t to ra nhng mi lin h b ngoi nh.

Chng hn, mt b bn ca Anh-stanh ngh ng cho gi in thoi bo cho b bit mt vic g . Nhng s in thoi ca ti kh nh y, b ta ni : xin ghi dm cho 24361. Anh-stanh ngc nhin : - S in thoi th m kh nh ? Hai t v mi chn bnh phng thi, ch c g phc tp !
2. Qa trnh gn gi

Gn gi l qa trnh cng c vng chc nhng du vt hnh thnh c trn v no trong qa trnh ghi nh. C hai hnh thc :

Hnh thc gn gi tiu cc :

L s gn gi da trn s tri gic i, tri gic li nhiu ln i vi ti liu mt cch n gin.

Hnh thc gn gi tch cc :

L s gn gi c thc hin bng cch ti hin li trong c ti liu ghi nh m khng cn tri gic li ti liu .
3.Qa trnh nhn li v nh li

Nhn li l s nh li mt i tng no trong iu kin tri gic li i tng . Nh li l qa trnh ti hin li s vt, hin tng khi khng gp li chng. C ch sinh l l qa trnh khi phc li nhng ng lin h thn kinh tm thi do kch thch trc y gy ra.

Kt qu nh li ph thuc : K nng khi phc ng dy lin h thn kinh tm thi. Ph thuc vo c im tm l c nhn. Ph thuc vo bin php ghi nh v tri thc c vn dng. Ph thuc vo ng c mnh hay yu.

4. Qun v cch chng qun

Qun l biu hin s khng nhn li hay nh li c, hoc nhn li, nh li sai.

Qun thng din ra theo quy lut : Ngi ta thng qun nhng ci khng hoc t c quan h vi i sng ca mnh. C trng hp qun l s cn thit cho c nhn, ta phi qun i nhng ci khng lin quan n nhim v nh nhng ci ta cn nh. Tc qun ph thuc : Khi gp kch thch mi l hay kch thch mnh. Ngi ta lm th nghim : dy chut chy theo ng ngon ngoo, sau khi chut thuc bi, khong t 25 giy n 30 giy, ta dng mt dng in nh lm cho chut b chong, kt qu l chut qun ht bi hc.

78

Qun nhanh sau khi hc v gim dn v sau. Kt qu thc nghim ca khoa tm l trng i hc s phm H Ni 1 cho thy : Hc sinh sau mt gi ch cn nh 44% ti liu, nhng sau hai m vn nh khong 28%. Nhp qun cn ph thuc vo ni dung, khi lng ti liu. Cch chng qun :

Ti c mt b bn, tui ngoi 40 bit ti l gio vin tm l, c ln b ni vi ti : ng H i, sao by gi ti hay qun lm, c hm ti nh xung bp ly ci chi ln qut nh, nhng xung n ni, ti chng nh mnh xung bp lm g ? v ri li ln khng. ng bo nh c ti phi lm g ? Ti rt thng cm vi b v s hay qun , u cng l do n tui hay qun vy. Tuy nhin ti cng khuyn b, khi qun xin b chu kh va i xung bp va nhm: Ta xung bp ly chi, ta xung bp ly chi chc b s khng qun. S d ti khuyn b nh vy l v, sch tm l dy, mun chng qun ta phi thng xuyn cng c ng dy lin h thn kinh tm thi c thnh lp, c th nh sau :

Phi tin hnh n tp ngay sau khi hc. Phi n tp thng xuyn. Vn dng nhiu gic quan tham gia vo n tp. n tp phi kt hp vi thc hnh, luyn tp. Khng nn n tp hai ti liu lin tip gn nhau. Ging dy chng nhi nht, ghi nh c im ta. n tp phi kt hp vi ngh ngi.

III . Lm th no c tr nh tt
1. Nhng phm cht tr nh ca c nhn

Trong i sng, tr nh ca ngi ny khc vi ngi khc th hin : Cch ghi nh khc nhau : mi ngi khc nhau c cch ghi nh khc nhau, c phm cht tr nh khc nhau. Ph thuc vo c im nhn cch ci g c hng th, c nhu cu th nh lu, nh tt. Tr nh ph thuc vo la tui : Tr nh pht trin nhanh t 1 n 25 tui ; t 25 tui n 45 tui, tr nh n nh. T 45 tui tr ln, tr nh gim.
2. Lm th no ghi nh tt

Mun ghi nh tt cn phi : Phi la chn v phi hp cc loi ghi nh mt cch hp l nht ph hp vi tnh cht v ni dung ca ti liu, vi nhim v v mc ch ghi nh. Phi tp trung ch cao khi ghi nh, phi c hng th su sc, tnh cm say m vi ti liu ghi nh, thc c tm quan trng ca ti liu v xc nh mt tm th ghi nh lu di i vi ti liu . Phi bit phi hp nhiu gic quan ghi nh.
3. Vn bi dng tr nh cho hc sinh

Phi nng cao hng th hc tp cho hc sinh. Phi bi dng thc, ng c, thi , tinh thn trch nhim i vi hc tp. Ghi nh, n tp ng quy lut ca tr nh. Phi bit ti sao mnh ghi nh km khc phc (ghi nh km c th do nguyn nhn ) :

o o o o

Do hng kin thc. Do phng php ghi nh. Do bnh l. Do phm cht tm l c nhn.

79

CHNG II
BI TP
1. 2. 3. 4. 5. Ti sao ni tm l l chc nng ca no? Hy nu cc quy lut hot ng thn kinh cp cao. C quan im cho rng bm sinh - di truyn l nhn t quyt nh s pht trin nhn cch. Anh (ch) c kin nh th no trong vn ny. Ti sao hon cnh sng c vai tr nh hng quan trng n s pht trin nhn cch m khng quyt nh s pht trin nhn cch ? Hy nu vai tr ca hot ng v giao tip.

CHNG III
BI TP
1. 2. 3. 4. 5. 6. S hnh thnh, pht trin tm l gm nhng giai on no? thc l g ? thc c hnh thnh v pht trin nh th no? Phn bit thc v v thc. Hy nu cu trc ca thc. Phn bit tm l v thc. Anh, (ch) c suy ngh g v tm l v thc con ng v tm l v thc ng vt. V sao ni ch l iu kin ca hot ng c thc

CHNG IV
BI TP
1. 2. 3. 4. Nhn cch l g ? Phn bit khi nim nhn cch vi khi nim con ngi. Phn tch mi quan h gia c v ti trong cu trc nhn cch. Xu hng l g ? V sao xu hng nhn cch l mt thnh phn v tr trung tm ca cu trc ? Ti sao ni trong xu hng nhn cch, l tng ng vai tr ch o r rt nht v l ng c mnh m nht ? 5. Tnh cch l g ? Cu trc tm l ca tnh cch gm nhng thnh thnh phn ? Gio dc tnh cch cho hc sinh. 6. Nng lc l g ? Nhng iu kin hnh thnh nng lc. 7. Hy nu vai tr ca hot ng, giao tip, gio dc i vi s hnh thnh v pht trin nhn cch. 8. Ti sao li phi t hon thin nhn cch ? 9. Trong s hnh thnh v pht trin nhn cch, cn phi thng qua nhng yu t no ? V hnh thnh nhn cch XHCN th yu t no l quan trng hng u ? 10. ngn nga nhng sai lch chun mc, cn phi gio dc nhng g cho con ngi ? 11. Trong mt bui sinh hot cu lc b bn v vn gio dc gia nh, c 3 kin : Gi nh ai, quai nh y Gn mc th en, gn n th sng Gio dc l vn nng Anh (ch) cho nhn xt v 3 kin trn v nu quan im ring ca m

CHNG VI
BI TP
1. 2. 3. Xc cm, tnh cm l g ? Vai tr ca xc cm, tnh cm. Phn bit xc cm vi tnh cm ; phn nh ca xc cm, tnh cm vi phn nh ca l tr. Ti sao ni tnh cm l mt ct li, l mt tp trung ca nhn cch ? Phn tch mi quan h gia xc cm v tnh cm.

80

4. 5. 6.

Cc quy lut ca i sng tnh cm. Cho v d minh ha. ch l g ? c im ca ch v ch c nhng phm cht no ? Hnh ng ch l g ? N bao gm nhng giai on no ? Hnh ng tCHNG

VII

BI TP
7. 8. 9. 10. 11. Tr nh l g ? C s sinh l ca tr nh ? Hy nu cc qa trnh c bn ca tr nh. Quy lut qun v cch luyn tp c mt tr nh tt. Bi dng tr nh cho hc sinh bng cch no ng ha l g ? Gm nhng loi no ?

81