KHI NIM THI GIAN TRONG PHT GIO ng Thnh Ngay t thi khi nguyn ca lch s t tng n , thi

gian vn l ti lun kch thch mnh m c suy tng ca cc trit gia n v khin h i n nhn nh rng thi gian khng nhng l tc nhn lin h n s hnh thnh ca v tr m n cn l mt nhn t ph qut chi phi n vn vt trong cuc sng. Dn dn vi nh hng ca nhng tro lu t tng mi ngi ta cn xem thi gian l mt trong nhng yu t quyt nh cc hnh thi a dng ca mi hin tng trong thin nhin, thm ch Silanka, mt t tng gia ca K Na gio cn cho rng thi gian c th c xem nh mt ngun lc to nn s tin ha ca mun vt trong th gii bao la ny. Khc vi khuynh hng suy nghim ca cc trit gia Ty phng, ngi n thng trm t v thi gian trong trng thi tnh hn l ng. Kinh nghim nhn thc to cho h li suy din su sc rng d rng vn hu trong th gian lun vn hnh v bin i, nhng t th ca chng vn thng cn v khng b chi phi bi nhng bin dch khng ngng ca v tr. Cc bc hin trit n khng ch dng li nhng nhn nh nh: "Khng ai tm hai ln trong cng mt dng sng" (nh Heraclitus) hay: "Chy mi nh th ny ngy m khng ngng ngh ?" (nh Khng T) m xuyn qua s bin dch h truy tm v yu tnh ca dng sng, tm v ci trm lng trong o t, ci bt bin trong i thay t suy gm v mt s an bnh min vin trong cuc sng ca mnh. Hn hai ngn nm trc, khi tnh ta di ci b bn b sng Ni-lin-thin, cng t s qun chiu thm su v s tng duyn v bin dch ca vn hu, c Pht thnh tu c tri kin nh tht v vn php trong th gian. Tri kin siu vit gip Ngi on tr nhng trin phc v hoi nghi t thnh tu c qu v gic ng ti thng. Nhn thc v l duyn khi ca cc php l ti m c Pht thng ging dy trong hu ht cc php thoi ca Ngi v n cng c xem l nn tng cho mi nhn thc v thi gian theo quan im Pht gio. Khi cp n vn thi gian v nhng kha cnh lin quan n th gii, c Pht thng dy rng vi tri kin hn cuc v tm thc cn y dy vng tng ca mnh, con ngi khng th no thu hiu mt cch tng tn v vn khi nguyn ca v tr. Con ngi ch c th hiu mt cch tng qut rng s hnh thnh v hoi dit ca th gii din ra trong nhiu khong thi gian di (thut ng Pht gio gi l kip) khc nhau. V sau, cn c vo tnh cht, thi gian, v chng loi ca s bin dch ca cc php, cc truyn thng Pht gio phn chia thnh nhiu loi kip khc nhau nh: i kip v Tiu kip (Lun i Tr ); Trung gian kip, Thnh hoi kip v i kip (Lun i T B Sa); Hoi kip, Thnh Kip, Trung Kip v i kip (Lun Cu X); Trung kip, Thnh kip, Tr Kip, Hoi kip, Khng kip v i kip (Lun Chng S Tri) thi gian ca mi kip trong mi cnh gii thng ty thuc vo cng nghip ca chng sanh trong cnh gii y. Thng thng v tr c tn ti trn nguyn tc chung l: "Khi ci ny tn ti, ci kia cng tn ti; khi ci ny sinh, ci kia sinh; khi ci ny khng tn ti, ci kia khng tn ti; khi ci ny dit, ci kia dit."(Kinh Pht T Thuyt). V bn cht, nguyn l duyn khi m c Pht tuyn thuyt khc hn vi l nhn duyn trong truyn thng o Ngha Th. Theo suy din ca truyn thng ny, bn ng l ct ty ca vn hu. Vn hu tn ti c l v t tnh ca chng (bn ng) vn thng hng, bt bin v lun tn ti. iu ny cng c ngha l trong nhn vn d

 c qu, tng lai vn c mt trong hin ti. Trn c s cc t tng gia ca o Ngha Th cho rng nh s kho st hin ti ta c th d on chc chn v tng lai. Theo h, tng lai chng qua l nhng g ang n nu trong hin ti. Nguyn l tng duyn m c Pht tuyn thuyt khng ging nh th. Mnh trn ca Kinh Pht T Thuyt c ngha tng ng vi mnh iu kin v n cho thy rng nhng s kin din ra trong tng lai khng th c tin on mt cch chc chn. V l do kh nng ngoi cm v tng lai t c cp trong Pht gio Nguyn thy. Trong kinh tng Nikaya c hai ln c Pht a ra li tin on chc chn l: ngi chng qu D Lu th trong tng lai s t c gic ng (Trng B I); v nhng ai on tr c tham i, thnh tu gic ng s khng cn b ti sinh trong vng lun hi (Trung B I). Nhng tuyn b ny ca c Pht c hnh thnh da trn phng thc quy np. Cng t phng thc ny Ngi khng nh thm gi tr tng lai ca gio l duyn khi: d ch Nh Lai c xut hin hay khng, nguyn l duyn khi vn lun hin hu (Tng ng II). Nu duyn khi vn hng hin hu v nu "Thy duyn khi l thy php" (Trung B I, Tng ng III) th gio l duyn khi c mt gi tr bt h, siu vit thi gian v t ta c th nhn ra rng nhng nhn thc v thi gian ca con ngi ng hay sai ty thuc vo s am tng v thm thu ca h v l duyn khi. iu ny c minh chng qua li dy ca c Pht trong kinh Tng ng III nh sau: nhng ai khng nhn chn c l duyn khi thng khi ln nhng vng tng v s hin hu ca mnh trong qu kh, hin ti v tng lai. n y chng ta c th nhn ra mt s tht l thi gian vn l nhn t trung gian ca qu kh v tng lai, cn tng lai l nhng g ang n cha trong chnh con ngi hay s vt (ch khng phi ca hin ti) trong tng lai. Trn nn tng duyn khi, i vi cc php hu vi, s hoi dit hay ci cht ch l vn ca thi gian v n c th xy n bt c lc no, mt khi nhn duyn hi . D thi gian l yu t chi phi n i sng vt cht v tinh thn ca loi hu tnh, nhng ai thc s gic ng s khng cn chu s chi phi nh th. V y khng b s tc ng khng phi v v y an tr vo trng thi tn ti min vin m l v hai l do sau: Th nht, khi hon ton on tr tham i v chp th, hnh gi s khng cn vng ly vo trn cnh v i vi v y ci cht khng cn l ni lo u, dn vt na. Th hai, v y thot khi vng sanh dit ca kip sng lun hi. Ngi thot khi vng sanh dit nh th cng chnh l thot khi nhng rng buc ca thi gian v rng ngoi vng sanh dit thi gian khng cn hin hu. Trong kinh Tng ng II, c Pht c cp n hai loi kinh nghim nhn thc ca con ngi nh sau: "Thn ny c to thnh t t i v c xem l tn ti trong mt, hai, ba, bn, nm, mi, hai mi, ba mi, bn mi, nm mi, mt trm nm hay hn na. Ci c gi l tm hay thc ny, d m hay ngy, khi khi ln l khc, khi dit i l khc." on kinh ny ni n hai loi kinh nghim nhn thc v thi gian: Loi th nht l kinh nghim v nhng s vt tri qua trong nhng khong thi gian c nh; loi th hai l kinh nghim v nhng s vt ang chuyn bin trong tng st na. S bin dch trong tng st na ny cng thng c c Pht minh ha thng qua s tri chy ca dng sng: "Khng c mt khonh khc no, mt t ho no, mt my may no ca thi gian m dng sng li khng ngng tri chy." (Tng Chi IV). Hai loi kinh nghim nhn thc trn cng c th c v nh hai cy kim ng h: kim gi v kim giy. Tt nhin s di chuyn ca cy kim gi l h qu ca s bin dch trong v s st

na trc . Nh th thi gian v nhn duyn l hai trong s nhng nhn t to nn nhn thc ca loi hu tnh. Trong Pht gio Nguyn thy vn thi gian thng c nhn nhn theo khuynh hng trung o v theo nhng nim v thi gian ti hu hay khi nim v mt loi thi gian b n sinh khi t vng tng ca tm thc u c xem l nhng cc oan v b. Chng ch dn li con ngi vo khung tri m h ca th gii l lun v hoang tng m thi. Sau khi c Pht dit , s hng khi ca h thng lun tng lm dy ln mt phong tro nghin cu, ph phn v phn tch nhng gio l c trnh by trong kinh tng v trong , thuyt vi trn (Paramanuvada) v thuyt st na (P:khanavada, S: ksanavada) l nhng ti bn lun si ni. Lc by gi, cc lun s bt u lu tm n nhng kha cnh v khi nim mi v thuyt st na chng hn nh c hay khng mt s chuyn dch ca thi gian t tng lai v hin ti, t hin ti v qu kh? bn cht ca st na l g? s tng ng gia st na v vi trn ra sao?... tt c nhng pht kin c ngi Pht m tm lc li trong cun Ngha Tinh S (Atthasalini), bn chnh s ca Php T (Dhammasangani - B lun th nht trong lun tng Nam Truyn), c bin son ti Tch Lan di triu vua Mahanama (412 TL). Theo bn chnh s ny thi gian c chia lm nm loi l: Thi (kala), Tch tp (samula), Nhn (hetu), St na (khana) v Li hip (samavaya). Nm loi ny c th c qui vo hai kha cnh trong bn cht ca thi gian l kha cnh ch quan v khch quan. Kha cnh khch quan ca thi gian l nhng g m ta qui c thnh nhng khong thi gian c th nh l ngy, m, thng, nm cn kha cnh ch quan l ch cho s ty thuc ca thi gian vo thc hay nhng cc yu t tm l. V nh th khi ni n kha cnh ch quan ca thi gian cc lun s mun m ch rng thi gian khng th tn ti tch bit vi thc. Khi vit s gii cho b Phn Tch (Vibhanga), b lun th hai trong Lun tng Nam truyn, Ngi Pht m khng nh rng thuyt st na vn l mt ti c bit ca lun tng ch khng thuc kinh tng, chng hn nh theo kinh tng, sc (rupa) c phn thnh ba loi l qu kh, hin ti v tng lai trn nn tng duyn sinh, trong khi , theo lun tng s phn loi ca sc li c t trn nn tng ca thuyt st na. ng trn nhng lp trng khc nhau, cc b phi gii thch thuyt st na theo nhng quan im d bit. S gii thch v c tnh cc php hu vi ca cc b phi ng vai tr quan trng trong s pht trin ca thuyt st na trong Pht gio. Phi Hu B cho rng mi php hu vi lun hi bn c tnh l thnh, tr, hoi v khng. Cc hc gi Nguyn thy sau thi ngi Pht m cho rng ch c ba c tnh ca php hu vi c xc nh l thnh, tr v khng. Ring cc nh Kinh Lng b th nhn nhn rng ch c hai c tnh l thnh v khng. D rng st na c xem nh l n v thi gian nh nht khng th phn tch c, cc lun s cho rng vn c mt s khc bit no gia st na ca t tng v st na ca vt cht v rng s bin i ca t tng din ra nhanh hn so vi s bin i ca c th hay cc t cht khc. Do vy theo b Phn Tch, trong mt st na, vt cht tri qua c n mi su st na t tng sanh v dit. Phm Phn Bit Th Gian ca Lun Cu X c gii thch rng: trong khong thi gian mt lc s khy mng tay c n su mi lm st na tri qua. C mt trm hai mi st na tip ni thnh mt hng st na, mi su hng st na thnh mt lp phc, ba mi lp phc thnh mt gi c theo m tnh ra ngy, thng nm v.v C l im kh hiu nht ca thuyt st na l s tng h ca n i vi s

tng tc ca nhng s kin nht thi. Mt st na c xem nh tng ng vi mt im cc vi trong khng gian v theo nhng st na ca qu kh, hin ti v tng lai u khc bit v tch ri nhau. gii quyt vn sanh khi tng tc do tc ng ca nhng st na phn tn , Hu B gii thiu khi nim t tnh (svabhava) v mi mt php lun c hai kha cnh l tnh v tng. Tng th sanh dit tng tc, tnh th thng hng bt bin. Hu b cho rng vn php l thc c v t tnh ca chng vn tn ti trong ba thi qu kh, hin ti v tng lai. L thuyt ny c cc lun s Nguyn thy kim chng trong b Lun S (Kathavatthu) v trong nhng lun s cn tin n tha nhn rng chnh bn thn qu kh, hin ti v tng lai cng thc c. y ta cn phn nh r s khc bit trong t tng ca Hu B v o Ngha Th. o Ngha Th cho rng cc php tn ti l nh bn ng thng hng v quan im ca h thuc tro lu duy tm; trong khi Hu B a ra khi nim t tnh lm c s cho s tn ti ca vn php l thuc v tro lu duy thc. Mt trong nhng nghi vn m ngoi nhn thng t ra cho cc nh Hu B l nu bn th hay t tnh ca cc php l tht c v thng hng th ti sao li c s phn loi cc php qu kh, hin ti v tng lai?. V vn ny, trong Phm Phn Bit Ty Loi ca Lun Cu X, ngi Th Thn c dn li gii thch ca bn lun s Hu B nh sau: theo Ngi Php Cu, bn th ca cc php c ba loi sai khc nn mi c ba i; Tn gi Diu m th cho rng s d c ba i l v tng ca cc php khc nhau; cn Tn gi Gic Thin th ni rng do s i i khc nhau nn c ba i khc nhau. Quan im ca Tn gi Th Hu l quan im duy nht m Ngi Th Thn chp nhn. Theo Tn gi, do v th ca cc php c sai khc nn c ba i khc nhau. Khi mt php v tr cha khi tc dng th l tng lai, khi v tr khi tc dng th l hin ti. Tuy nhin, ng trn quan im ca Kinh Lng B, ngi Th Thn khng nh rng tht th ca cc php ch hin hu trong hin ti ch khng th tn ti trong qu kh v tng lai. Kinh in i tha thng m t cnh gii c th nghim bng tri kin siu vit ca c Pht, mt bc ton tr c kh nng hiu bit tng tn thc tnh ca cc php hu vi cng nh v vi, trong c c vn thi gian v khng gian. i vi tri kin siu vit , khi nim v thi gian trong ba i khng hin hu trn vn. Ni mt cch khc ni y khng tn ti mt mu cht no c th phn nh u l qu kh, hin ti v tng lai (Tht Tng Bt Nh Ba La Mt kinh, Pht Thuyt Pht Mu Xut Sanh Tam Php Tng Bt Nh Ba La Mt a kinh, quyn 1). Nhng khi nim v s phn nh, gii hn hay s bin dch ca thi gian c xem l i tng ca nhng tm thc phm tc cha th nhp i tr m cn nhiu vng tng v phn bit (Kinh i Bo Tch, quyn 49). V sau phn ln nhng bn kinh ni ting ca truyn thng Pht gio i tha u nhn nhn v s tng ng dung thng ca nhng ci gi l qu kh, hin ti v tng lai (Kinh Hoa Nghim, i Bt Nh Ba La Mt a kinh). S d c ba thi u c s dung thng nh th l v chng c chung mt c tnh duy nht, c tnh l v tng (Lun i Tr , quyn 26). D c mi suy t v c cng tm kim, con ngi s khng th no tng tn u l khi nguyn hay chung cuc ca dng thi gian - mt s vn hnh v nh t v th n v chung. Lun i Tr ni rng nhng ai cha thnh tu nht thit tr th s gp nhiu tr ngi khi c gng suy tm v vn thi gian, ngay c cc bc Thnh hin nh cc ngi Qun Th m, Vn Th, Di-lc hay X-li-pht vn cn c iu nghi ngi, ch c c Pht mi l ngi thu sut, tng tn v vn thi gian. (Ni

ch Qun Th m, Vn Th S Li, Di-lc, X-li-pht ng ch Hin thnh tam th trung tr hu giai hu ngi, d th nhn duyn c, thuyt Pht tr hu tam th trung thng t v ngi -Lun i Tr - T25n 1509, tr 255a-255b). Cng theo b lun ny chnh v s phc tp ca thi gian nh th nn khi ni v vn ny, c Pht dng hai cch ging gii cho thnh chng ca mnh: th nht, trn phng din lun l phn tch, Ngi dy rng cc php trong ba thi lun thng t, v ngi; th hai, trn phng din bn th hay tnh khng ton trit, Ngi dy rng ba thi u c chung mt tng, l v tng. Khi ni n s dung thng hay c tnh v tng ca ba thi, khng phi i tha mun m ch n s vng mt ca thi gian m l mun nhn mnh n khng tnh (Quang Tn Bt Nh kinh, quyn 8) hay nh th tnh (i Bt Nh Ba La Mt a kinh, quyn 548) ca n. y chnh l kha cnh bn th lun ca thi gian theo quan im Pht gio. Nhng nu thi gian l nh th hay l khng th ti sao ta li thy c s bin dch ca con ngi, chng sanh hay cc php trong ba thi. Cu tr li y l nhng hin tng nh th ch tn ti trong tri kin th tc, theo mt qui c tng i v phin din. Song nhng qui c nh th thng ty thuc vo nhn thc ch quan ca mt c nhn hay cng ng v t ngi ta bt u lp ra nhng l thuyt, nh hng v th ch ring bit. iu ny phn no c chng minh qua s thay i trong nhn thc v thi gian ca cc nh vt l hin i. Trong qu trnh nghin cu v cc hin tng thin nhin, cc nh vt l hc thng i din vi nhng nghi vn v thi gian v i vi h s nhn thc ca con ngi v cc hin tng t nhin s khng ton trit nu b qua vn thi gian. Vo th k XVI, Galileo cho rng thi gian l kha cnh cn bn ca vt l hc. Mt th k sau , Newton a ra mt nh ngha c th hn v thi gian. Theo l gii ca ng, ngi ta ch c th xc nh c s di chuyn ca nhng vt th trong khng gian thng qua v tr v vn tc ca chng ti nhng thi im c th, theo thi gian mang tnh tuyt i v ph qut, ngha l mi ngi u c nhn thc ging nhau v qu kh, hin ti v tng lai; khng gian v thi gian hon ton tch bit v khng tng h nhau. n nm 1905, Einstein nu ln nghi vn v khi nim thi gian tuyt i trn khi ng cng b Thuyt Tng i c Bit ca mnh. ng cho rng thi gian khng th tn ti c lp vi v tr v s d c s mau hay chm ca thi gian l do s di chuyn ca nhng ngi ang quan st n. Nu chng ta di chuyn nhanh hn th thi gian s tri qua chm hn. Ta c th hiu iu ny qua v d sau: khi mt ngi ang di chuyn trn mt phi thuyn khng gian vi tc bng 87% vn tc nh sng th thi gian trong iu kin s chm bng mt na so vi thi gian trong iu kin bnh thng trn mt t. Bn cnh , s lo ha ca nh phi hnh cng ch bng mt na so vi lc anh ta sng trong iu kin bnh thng. V d nh nu anh ta c mt ngi em sinh i ang sng trong iu kin bnh thng, sau mt chuyn du hnh di trn mt phi thuyn khng gian vi tc cao, khi tr li tri t anh ta vn tr hn rt nhiu so vi ngi em ca mnh. Trong trng hp phi thuyn di chuyn vi tc bng 99% vn tc nh sng, thi gian s chm i by ln, v vi tc bng 99,9% tc nh sng, thi gian s chm i 22,4 ln. Cng theo Einstein, thi gian v khng gian khng th tn ti tch bit nhau m ngc li chng lun an xen v b sung cho nhau. Nu nh thi gian b chm i th khng gian cng thu hp li. i vi nh phi hnh trn, khng nhng thi gian chm i mt na m khng gian cng thu hp li bng mt na m thi. Nm 1915 khi cng b Thuyt Tng i Tng Qut, Einstein a nn vt l hc hin i tin xa hn mt bc khi ng khng nh rng s co gin ca khng

gian v thi gian khng ch do vn tc quyt nh m cn do s tc ng ca trng lc. Trng lc l lc ht ln nhau gia cc vt th trong khng gian. V khng gian v thi gian khng tn ti tch bit nn trng lc c mt tc ng thc s i vi thi gian. Chnh trng lc lm cho khng gian v thi gian b cong li. Trong cng mt thi im, s nhanh hay chm ca thi gian nhng ni khc nhau s khng ging nhau v rng s phn b vt cht v cong khng hon ton ging nhau. Tr li v d v hai anh em sinh i trn, nu cho mt ngi sng di ng bng v ngi cn li sng trn ni cao, th ngi sng trn ni cao s gi nhanh hn ngi sng di ng bng. V d v s nghch l hai anh em sinh i trong hai trng hp trn ca Langevin, mt nh vt l hc ngi Php, tuy l lm nhng li ng s tht. N ch "nghch l" i nhng ai vn c nhn thc sai lm rng thi gian l tuyt i v ph qut. Thuyt Tng i Tng Qut trn ca Einstein cng c kim chng qua th nghim ca cc nh khoa hc v hai chic ng h trn mt ngi thp cao 75 feet (gn 23 m) ti khun vin i hc Harvard. Cuc th nghim cho thy rng chic ng h nm di chn ngn thp chy chm hn so vi ng h trn nh v rng n nm gn trng tm tri t v do phi chu mt lc ht mnh hn. Vi mt s kho st cng phu, cc nh khoa hc trn cho bit rng trong thi gian 100 triu nm chic ng h ni chn thp s chy chm hn ng h ti nh mt giy. S chnh lch ny tuy cc k vi t, nhng n chng minh rng li tuyn b ca Einstein l ng n. S ra i ca hai hc thuyt tng i trn ca Einstein ph nhn l thuyt thi gian ca Newton. Thi gian khng th l tuyt i v ph qut v khng c mt trt t thi gian thng nht cho mi ngi v nu c, n cng ch mang tnh tng i m thi. i vi mi ngi, thi gian tri qua nhanh hay chm ty thuc vo v tr v tc di chuyn ca ngi . Nh th khi nim v qu kh, hin ti v tng lai cng khng hon ton chnh xc cho lm. Ci gi l "hin ti" ca mt ngi ny s c th l qu kh ca ngi kia v l tng lai ca ngi n. Nu c c bm vo nhng khi nim nh th th khng khc g chng ta ang bm vo nhng o nh gi to trong cuc i. Trong mt bc th vit vo nm 1955 sau ci cht ca Michele Bosso, mt ngi bn thm nin ca mnh, Einstein th l nh sau: "Gi y ng ta t gi th gii xa l ny trc ti mt cht. Nhng iu (s ra i trc hay sau) cng chng c ngha g c. V i vi nhng nh vt l nh chng ti, s phn nh gia qu kh, hin ti v tng lai ch l mt o tng bng bnh, dai dng m thi." Einstein bc l nhng tm s nh th mt thng trc khi ng qua i v nhng li bc bch trn dng nh tm thu tinh yu ca nhng kin gii ca vt l lng t hin i v vn thi gian. Thi gian c th c minh ha nh mt ng thng bt ng, ni lin hai cc v th v v chung m qu kh, hin ti v tng lai u dung thng v u c s tng h mt thit vi v tr bao la. iu th v l s tng h v dung thng c din t mt cch su sc trong kinh Hoa Nghim, mt trong nhng b kinh tiu biu bn v v tr quan trong vn hc Pht gio i tha. Th gii c m t trong kinh Hoa Nghim l mt thc th tn ti trong mt s tng duyn vi v s th gii khc. S dung thng v ngi ca nhng th gii c m t trong b kinh ny nh l mt h thng k l n ni nhng ai cha quen vi trit l thm su s cm thy chong ngp trc s m t tinh vi nh th. Ty theo chnh bo ca mi loi chng sanh, thi gian tn ti ca mi th gii s hn cuc trong nhng khong c nh, chng hn nh mt kip trong th gii Ta B ca c Pht Thch-ca bng mt ngy mt m trong th gii Cc Lc

ca c Pht A-di-; mt kip trong th gii Cc Lc bng mt ngy mt m trong th gii Ca Sa Trng ca c Pht Kim Cang Kin v trong v tr bao la kia c v s th gii m thi gian tng ng vi nhau nh th. Bn kinh cn tin xa hn na trong vic m t s an tr ca ch Pht trong nhng th gii m thi gian l v tn v khng gian th v bin, v trong ngha thm su trn u mi si lng hay trong mi vi trn b nh c ngn th gii c hin l trn vn. y chng ta khng th i su vo trit l thm o ca b kinh ny vi nhng nguyn l nh T Php Gii hay Thp Huyn Mn m xa kia ngi Php Tng ging gii cho Hong V Tc Thin qua n d con s t vng, m y iu cn thit l phi hiu c thm ca bn kinh ny trong cch m t trn l nhm ph nhn ci gi l s di hay ngn ca thi gian. Mt khong thi gian c xem l di trong th gii ny c th ch bng mt khong thi gian cc ngn trong th gii khc v nhng m t hay phn nh nh th thng mang tnh tng i, hn cuc. Trong mt ngha no , y cng chnh l kha cnh khng tnh hay nh th tnh ca thi gian. Trong Trung Lun, ngi Long Th dnh trn chng th mi chn kho st vn thi gian m Hu B bn tho trc . Tuy y l mt kho st ngn gn nhng v cng quan trng v n gip cho hnh gi nhn chn c bn cht ch thc ca thi gian. Theo s l gii ca Ngi, cc php, t tnh ca chng v thi gian l ba nhn t tng duyn, c lin h mt thit nhau. Khng nhng ch ra s tng h mt thit ny m Ngi cn khng nh thm rng thi gian vn khng thc c: "Thi gian bin dch khng th suy xt, thi gian tnh li chng r rng. Nu qu tht khng c thi gian thi lm sao c c tng trng ca thi gian." Lun c ph phn m ngi Long Th a ra l nu ni rng v c qu kh nn mi c hin ti v tng lai th hin ti v tng lai phi thuc v qu kh; cn nh trong qu kh khng c hin ti v tng lai th lm sao hin ti v tng lai c hnh thnh trn nn tng ca qu kh. Nh th hin ti v tng lai khng th thuc v qu kh v chng cng khng th tn ti tch bit vi qu kh. Khi nim qu kh, hin ti v tng lai khng khc g vi khi nim di, gia v trn hay nhng khi nim sanh, tr v dit. Nu ni rng thi gian c th c xc nh thng qua nhng khi nim nh ngy, thng, nm, thp nin, th k cng l sai lm v rng khng ai c th iu chnh hay o lng c thi gian d rng l thi gian tnh hay l ng. Nu cho rng thi gian l thc c th n phi c hnh thnh theo mt cu trc hay mt trt t no , d l hu hnh hay v hnh, nhng khng ai c th tm ra c cu trc hay trt t nh vy. T nhng lun im ngi Long Th i n kt lun rng thi gian l khng, l v tng. Thu xa khi c hi "Thi gian l g?", T-kheo Na Tin tr li vi vua Di Lan rng chng qua ch l mt khi nim din t nhng qu trnh hnh thnh v hoi dit ca cc php hu vi m thi, v thi gian khng hin hu i vi nhng ai an tr vo Nit-bn. Theo ngi Walpola Rahula, trong Pht gio ch c mt thc ti ti hu duy nht, chnh l Nit-bn v Nit-bn th siu vit thi gian. Ngi cng ng thun vi cch gii thch ca lun s V Trc v khi nim thi gian c trnh by trong A T t Ma Tp lun rng: "Thi gian l tn gi ch cho s tip ni tng tc ca nhn v qu." Thc ra, khng c g gi l thi gian ngoi s tng tc khng gin on ca nhn v qu. n y chng ta c th nhn ra mt s tht l trn phng din tc cc lun s Pht gio Nguyn thy nhn nhn s hin hu ca thi gian trong ba thi, cn trn phng din chn hay thng ngha ngi Long Th ph nhn nim v s hin hu nh th v rng chn l ti hu v cnh gii chng ng ca cc

bc gii thot lun thanh tnh v siu vit mi vng tng v khi nim thi gian. Ngi cho rng thi gian l khng thc v n mang tnh tng i, cn thc ti th lun vin mn v tuyt i. Nhng n lc suy lun ca ngi Long Th cng nh ca cc lun s trc hay sau u nhm gip cho con ngi t b nhng nim sai lm v s bin dch ca cc php hu vi v nhn chn c gi tr ch thc ca nhng khonh khc hin ti. y cng l yu im m c Pht thng nhc n mi khi Ngi ging dy v mt iu g lin quan n vn thi gian. Trong kinh A Nan Nht D Hin Gi (Trung B III), c Pht dy hng t ca Ngi khng nn truy tm v qu kh m cng chng nn c vng nhiu v tng lai, hin ti l giy pht mu nhim v ngha nht trong s thng hoa i sng ca mi ngi. Sng vi hin ti l li sng m cc bc hin nhn tng th nghim v nhc nh cho cc th h mai sau. Chnh s an tr trong li sng , con ngi s nhn ra s ng nht gia mnh v ngi, gia ngi v vn vt t trc nhn rng bn ng ch l mt ci bng m xa xm v s hin hu ca mnh lun ty thuc vo s hin hu ca ngi khc v v s nhn duyn khc. Khi sng vi hin ti, con ngi cn c th hiu c rng v sao trong cng mt khong thi gian nh nhau m mt ngi vi tm thc y dy s su mun, chn chng hay s hi cm thy nh mnh ang tri qua nhng cm gic nng n y trong hng th k, nhng khong thi gian nh th li thong vt qua i vi nhng ai ang say sa vi nhng hnh phc ca th gian. Mi mt giy pht tri qua, th mng con ngi s ngn dn. Tng np nhn trn khun mt, tng si tc bc trn mi u nh thm bo hiu cho mi ngi rng hnh trnh t chic ni cho n nm m ca ngi y ang b thu hp li v n c th kt thc bt ng ti mt lc no m khng ai c th bit trc c. Trong mi giy pht ca i ngi c v s nhn duyn hy hu ang hin hu, nhng nu nh con ngi khng bit dng li n nhn chng th qu l mt iu thit thi hay mt ni bt hnh ln lao. Kinh Bn Sanh c k cu chuyn v chng Gopala, mt ngi lun tm nguyn c t b mi trn duyn an tr i mnh trong Chnh php ca c Pht. Khi nghe nh vua tr v x s ni chng ang c ng ha sau ny s trao li ngi bu cho mnh, chng bn tht ln: "Tu i vng! Xin Ngi ng ha hn mt vic g trong tng lai. iu ch thin ch c th c thc hin trong ngy hm nay m thi." o Nguyn Thin S, s t ca dng To ng ti Nht Bn tng dy: "Thi gian tri nhanh nh tn bn m i ngi th mong manh t sng mai. Chng ta khng th tm li c mt ngy no mt khi n vt qua. Mt ngi c th lm n l cho nhng gic quan ca mnh sut c trm nm nhng nu bit tr v sng theo Chnh php, d ch l mt ngy, th s c li lc v vn trong hin ti v tng lai. Chng ta phi bit thng yu v qu trng cuc i mnh, th xc ca mnh, v nh n chng ta mi c c duyn tu tp v cm nhn c oai lc ca c Pht. Lm c mt iu phc thin l ta gieo thm mt ht ging cao qu c th thnh tu c qu v Chnh gic ti thng." Nhng ai thu hiu c nhng li gio hun thm thy ny ca Thin s o Nguyn s khng bao gi cho mt giy pht no trong i mnh b xao lng hay lung tri qua mt cch v ch m ngc li h s sng mi ngy tht ngha nh i sng ca cc bc Hin nhn m c Pht khuyn ha. Trong lch s t tng Pht gio, vn thi gian l mt ti tng thu ht s quan tm ca cc lun s thuc nhiu truyn thng khc nhau, bi l ni n thi gian cng tc l bn v s v thng ca cuc i. S suy

nghim v lun bn v thi gian nh th khng hon ton thin v chiu hng trit l sung m n cn gp phn to nn mt nhn thc chn chnh t xy dng mt np sng ng n v ngha cho mi ngi. Li sng c c Pht nhc nh trong s th hin ca Ngi qua bn s kin: n sanh, thnh o, chuyn php lun v nhp Nit-bn. Khi trm t v bn s kin trong cuc i ca c Pht, mi ngi s nhn chn c i sng hy hu ca chnh mnh. D sc thn gi tm ca c Th Tn khng cn hin hu ni ci i ny nhng php thn ca Ngi vn mi ta khp trong nhn gian hay mi phng th gii, n c ca Ngi vn mi sng soi trong v tr bao la v php m ca Ngi vn hng vang vng t nghn xa cho n hm nay. Hai ngn su trm nm ca ci Ta B ny chng l bao so vi mt ci chp mt trong ci Cc Lc hay th gii Ca Sa Trng. Nhng ai ang sng tnh thc v tinh cn trong Chnh php vn lun cm nhn rng c T Ph vn cn hin hu trong hin ti, trong c cy, hoa l, v trong hi th ca chnh mnh. Cn i vi nhng ngi lun vi mnh trong kip sng phm tc, mt khi chia la thn quyn, bng hu bc vo mt no ng mi trn hnh trnh xa xm trong kip sng tng lai th ch c nghip thc l ngi bn ng hnh duy nht ca h. Nh bng theo hnh, nghip thc lun ni gt ch nhn ng to ra n ha thn trong kip sng mi ca ch nhn. Khi thu hiu v bn cht ca thi gian v thc c s v thng ca cuc sng, chng ta s hiu c rng mi khonh khc hay mi hi th ca i mnh tht qu bu bit bao. Ch trong mt kip sng, con ngi s tr nn hon thin v ton m hn nu nh h khng ung ph nhng giy pht ngn ngi eo ui nhng o nh ph du m bit tr v vi chnh mnh gn lc mi nhim , sng tnh thc v hng thng theo nh sng chn l Pht-./.