C..

Sosyal Bilimler Dergisi Aralk 2006 Cilt : 30 No:2 223-235 EVR ETKNLNN ANA DL ZERNDEK ETKS Faruk YCEL
z Bu makalede, eviri olgusunun bir dili nasl etkiledii, eviri tarihi ve felsefesi asndan irdelenmektedir. nsanlk tarihine bakldnda, eviri ediminin nemli bir yere sahip olduu grlmektedir. Toplumlardaki birok gelime ve yenilik hareketi, eviri edimiyle birlikte balamtr. Bir kltrel/yaznsal gelenee zg yaptlarn eviri yoluyla farkl bir kltre/yazna aktarlmas, sz konusu evirileri yabanc bir kltre/yazna zg olmaktan kararak yerel kltrn/yaznn bir paras durumuna getirmektedir. Bunun en iyi kant, bir dilin geliim srecinde evirinin oynad etkin roldr. Dolaysyla bir toplumda eviri edimine verilen nem, ana dile verilen nemle edeer biimde yorumlanabilir. Bu almann amac, eviriye verilen bu nemin hangi nedenlerden kaynaklandn ve ana dillerine kar duyarl olan yazarlarn neden eviri ediminin yararlarndan vazgemediklerini tarihsel gerekleri de gz nnde bulundurarak kantlamaktr. Anahtar Szckler eviri Etkinlii, eviri Tarihi, Ana Dil, Erek Odakl Kuramla. The Impact of Translation Activity on Mother Tongue Abstract In this article, the effect of translation on a language tongue is examined in terms of translation history and philosophy. The act of translation is known to have an important place in the history of humanity. Various developments and innovations in societies have been initiated with the act of translation. The transfer of the works pertaining to a cultural/literary tradition to another culture/literature via translation makes the translated works part of the local culture/literature rather than a foreign culture/literature. The best evidence for this is the active role of translation in the development process of a mother tongue. Therefore, the importance given to the act of translation in a society can be considered equivalent to the importance given to the mother tongue. The aim of this study is to put forth the underlying reasons for translation activity as well as the reasons why authors sensitive to the mother tongue could not renounce the benefits of translation in history. Key Words Translation Activity, Translation History, Mother Tongue, Target-Oriented Theories

Giri Bir kltrdeki dil bilincinin yaratlmas ve gelitirilmesi ana dile olduu kadar, bu dilin yabanc dillerle olan iliki biimlerine de bal bir olgudur. Bu ilikinin nitelii ve younluunun sosyo-kltrel etmenlere gre deimesi, ana dile olan yansmalarnn da farkl olmasna neden olmutur. Bu almada sz konusu edilen yabanc dili, ana dilin kart anlamnda deil, onunla btnlemi olan eviri edimi balamnda ele almaktayz. nk iki dili/kltr buluturan eviri edimi, bir kltrn yabanc bir dile olduu kadar kendi diline kar gsterdii duyarll vurgulamaktadr. eviride ileri srlen yaklamlarn k noktasnda, burada da kantlanaca gibi ana dil konusu tartmalarn odanda yer almtr. Bat dnyasnda ana dille ilgili tartmalarn artmasyla birlikte evirinin nemi daha da ok gndeme gelmitir. eviriye verilen bu nemle, Romantik dnemde dorua ulaan eviri kltr, adeta ana dil ve yazn iin bir lt olmaya balamtr. Bunun dndaki dnemlerde de eviri ediminin, ana

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi dilin szck ve anlatm asndan gelitirilmesi konusunda toplumlarn kendi dillerini sorgulamalarna yol at bilinmektedir. evirinin tarihsel sre ierisinde salt diller/kltrler arasndaki iletiimi salamakla kalmad, ayn zamanda toplumlara dnsel/sanatsal alanda yeni ufuklar at tartmasz bir gerektir. Birok dnsel/sanatsal gelimenin k noktasnn eviriye dayanmas bir rastlant deildir. Nedim Grsel, eviri ile kltrel gelime arasndaki ilikiyi yle aklamaktadr: Gei dnemindeki bir toplum, nitel bir sramann eiindeyse, ancak kendi dndaki kltrlere gnderme yaparak syrlabiliyor geleneksel ideolojinin etkisinden. Yeni ideolojinin, dolaysyla da yeni kltrn retilmesini salayacak dnsel temelin eviriye gereksinim duymas bundan.1 (Grsel, 1978: 23) Her kltr kendi geliimini salayabilmek iin farkl kaynaklardan beslenmek, baka bir syleyile, farkl kltrlerle/dillerle iliki kurmak zorundadr. Bu iliki, kimi zaman yerel kltrn yabanc kltrn ortamnda bulunmas, kimi zaman da eviride olduu gibi, yabanc kltrn yerel kltre getirilmesi biiminde gereklemektedir. Burada eviri, bir anlamda yerel kltrde yerlemi olan metin geleneklerinin baka bir kltrdeki metin gelenekleriyle bir ba kurmasna iaret etmektedir. Bundan dolay eviride, metinler aras ilikinin en youn biimde dile getirildiini sylemek yanl olmayacaktr. Bu adan bakldnda, ana dili besleyen en etkili kaynaklardan birinin eviri olduu sylenebilir. Bu yaklamn geerlilii tarihsel rneklerle de kantlanabilir. Bu rneklere girmeden nce eviri edimini kltrel adan ksaca irdelemekte yarar vardr. Genel anlamda, bir dilde sylenen/yazlan bir metni, anlamsal ieriini ve biimsel yapsn belli bir dzlemde koruyarak baka bir dile aktarmay eviri edimi olarak tanmlanmakla birlikte, evirinin salt dilsel bir olgu olmann tesinde, toplumlarn tarihini deitirebilecek karmak ve devingen bir sre olduu, artk birok kuramc tarafndan kabul edilmektedir. Bu balamda, eviri etkinliini irdelerken, onu biimlendiren toplumsal/kltrel koullar hesaba katmamak, bu alanda yaplan almalarn yetersiz/snrl kalmasna neden olmaktadr. eviri ile ana dil arasndaki iliki, felsefi ve kltrel bir ereve ierisinde yorumlandnda, toplumlarn eviriye gereksinimi farkl alardan ele alnabilir. nk bir dilin eviri yoluyla yabanc bir dilin etkisi altnda olmasna izin verilmesi kadar, onu bu etkiden kurtarmak iin giri ilen abalar da belli bir anlayn/zihniyetin sonucudur. Dar anlamda dilsel bir temele dayanan eviri edimi, toplumu biimlendiren baka olgular gibi kltrn etkisi altnda gelimektedir. Dolaysyla eviri tarihini irdelerken eviri olgusunun yannda ana dilin geliim sreci ve buna paralel olarak toplumda deien konumu hakknda bilgi edinmek olasdr. Bu adan bakldnda, Bat kltrnde evirmenlerin ana dile kar duyarllnn altnda yatan etmenleri bilmenin Trkenin gelitirilmesine ynelik alnacak kararlarda rnek oluturaca kansndayz. Bu almada ana dil kavramyla Trke gibi belirli bir dil snrlamas yaplmadndan, burada eviri ile ana dil konusunda ileri srlen grler,

Hmanizm, Klasizm, Romantizm, Realizm gibi birok sanatsal/yaznsal akm/dnem eviri olgusu olmadan dnlemez. nk eviri edimi aracl ile farkl ortamda ve zamanda ortaya km dnceleri edinmek ve gelitirmek olanakldr.

224

Faruk Ycel btn diller iin geerlilik tamaktadr. Ancak burada varlacak sonularn, ana dil olarak Trkenin geliimine katks olaca kansndayz. Yirminci/yirmi birinci yzylda evirinin neminin zellikle ana dil asndan artmas, eviri ediminin dilsel bir ilemin tesinde siyasal, kltrel, ekonomik, tarihsel gibi farkl etmenlere bal bir olgu olarak ele alnmasndan ileri gelmektedir. Bu ereve ierisinde, artsremli ve esremli balamda yaplan ana dil irdelemelerinde, vazgeilmez bir i leve sahip olan eviri ediminin gz nnde bulundurulmasnn kanlmaz olmas doaldr. Ne var ki, yirminci yzyln ortalarna kadar ana dili aratran kuramclarn/dil bilimcilerin eviri edimine yeterince yer verdiini sylemek zordur. Bu durum, eviri ediminin kuramsal dzlemde tartlmaya ge balanmasna balanabilecei gibi, bu alann salt karlatrmaya dayal dilsel bir ilem olarak grlmesinden de kaynaklanmaktadr. Oysa eviri tarihine bakldnda, ana dil konusu eviri edimine ilikin yaplan tartmalarda gncelliini hep korumutur. eviriye zellikle erek dildeki 2 yazarlar daha ok ilgi duymaktadr. nk bu edimin gerekletirilebilmesi iin kaynak dil kadar erek/ana dilin de yetkin biimde kullanm gereklidir. Bu anlayn izlerini, yazl eviri ediminin balad Antik Roma dneminde de bulmak olasdr. 1. eviri Tarihinde Ana Dile Bak 1.1. Antik Roma Dnemi Her ne kadar Bat kltrnde eviri edimi on sekizinci yzylda dizgeli biimde ele alnmaya balansa da eviri edimi ile ana dil sorunu Antik Roma dneminde de nemli tartma konularndan birini oluturmaktayd. Bata Cicero, Horaz, Quintilian gibi dnrler eviri edimi ile ana dilin gelitirilmesini, onun anlatm olanaklarn artrmasn ayn dzlemde yorumlamlardr. Bu dnemdeki Yunanca yaptlar rnek alan Romal yazarlar/evirmenler bu yaptlar olduu gibi, szc szcne gre deil, bunlar Latinceye uyarlayarak evirmilerdir. Bu anlayn ardnda yatan etmenleri anlayabilmek iin bu anlay hem evirmen, hem de yerel yazn asndan deerlendirmek gerek. nk yabanc dillerden evrilmeye deer bulunan yaptlar ana dile kazandrma istei, yazarn kendi yazarlk yetisini baka yazarlarn yaptlaryla karlatrarak, bazen de onlara yknerek gelitirme amacna dayanmaktadr. Batnn kltr tarihinde Antik Roma dneminden itibaren var olan bu dncenin temelinde, Latincenin yeterince gelimemi olmas yatmaktadr. Bu nedenle, Yunan yazarlarn yaptlarn evirmek, ana dili zenginletirmek iin yararl bir edim olarak grlmtr. Ancak diller arasndaki gelimilik fark, beraberinde baka sorunlar da getirmitir. Bu sorunlarn eviriyle nasl alabilecei konusunda farkl yntemler ileri srlmtr. rnein, Yunanca szckleri Latinceletirmek iin yazarlar/evirmenler farkl eviri yntemleri kullanrken, Yunanca metinlerin
2

eviri biliminde kaynak dilin kart olan erek dil kavram, evirinin yapld hedef/var dili nitelendirmektedir. Dolaysyla almada kimi zaman kullanlan erek dil ana dille edeer olarak grlebilir. Buna karn eviri yoluyla ana dile aktarlan yabanc dil ise kaynak/k dil olarak adlandrlmaktadr. Erek dil genellikle ana dili iaret etmesine karn, erek dil, ana dilden bir yabanc dile ya da bir yabanc dilden baka bir yabanc dile yaplan evirilerde deiebilmektedir. rnein Almanyada yaayan Trk bir evirmen/yazar ngilizce bir yapt Almancaya evirmesi durumunda erek dil Almanca olmaktadr.

225

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi ierik ve biimlerini deitirmede herhangi bir saknca grmemilerdir. evirmenler, Yunanca szcklerin metin iindeki ilevini ve niteliini gz nnde bulundurarak kimi zaman dn alma, amlama, dorudan aktarma, kimi zaman ise ekleme ve silme yoluna gitmilerdir (Seele, 1995: 26-40). Bu yntemlerin eviride kullanlmasndaki ama, erek dil okuruna kendi kltr asnda anlaml/anlalr bir metin sunmaktr. Daha ak bir syleyile, Yunanca metinlerin erek kltre yerelletirilerek3 evrilmesi, eviride erek dil okurun odak alndna iaret etmektedir. Roma dneminde ana dilin gelitirilmesinde Yunanca metinlerin yerelletirilmesi, Latincenin dil olarak yeterince geli memi olmasnn tesinde Romadaki yazarlarn iinde bulunduklar sosyo-kltrel ortamla dorudan ilintilidir. Romallar baka alanlarda da olduu gibi, kendi stnlklerini yazn alannda da kantlamak iin, Yunanca yaptlar olduu gibi evirmek yerine, kaynak metinden daha iyi bir metin ortaya koyabilmek amac yla, onlar ilevsel bir araca dntrmlerdir. Yaznsal alanda yaplan ilk rnekler bu anlay desteklemektedir.4 Bu yaklamda her ne kadar evrilen yaptlarda kaynak metnin dna klsa da, Latincenin ve o dildeki yaznn gelimesinde bu szde evirilerin byk katklar olmutur. Bilindii gibi birok Yunanca szcn ya olduu gibi ya da bire bir Latinceye aktarlmasyla bu dilin zenginlemesi salanmtr. Zamanla yazn, bilim, felsefe ve hukuk alannda grlen gelimeler, doal olarak Latincenin Yunancaya olan bamlln azaltmtr. Bunun sonucunda, Antik Romada bilim ve sanat dili olarak kabul edilen Yunancann yerini giderek Latince almaya balamtr. Roma dneminde grlen eviri yaklamlarn tek bir ynteme indirgemek de doru deildir. nk ayn dnemde yaznsal metinlerin evirilerinde, erek kitlenin kendini metnin dnyasyla zdeletirebilmesine olanak salayan yerelletirici eviri yaklam benimsenmesine karn, felsefi/bilimsel metinlerde, anlam oluturan kavramlarn balamsal yaplar n planda olduundan, bu tr evirilerde szc szcne ya da kaynak metne sadk/bal yabanclatrc bir eviri yaklam egemen olmutur (Vermeer, 1992: 214-215). 1.2. Ortaa Dnemi Yunancaya oranla birok adan yetersiz kalan Latincenin zamanla Yunancann yerini alarak gnmz dnyasnda ngilizcenin konumuna benzer, uluslararas alanda egemen bir konuma gelmesi, eviri kltrnn gelimesiyle aklanabilir. Batda Latincenin yerini uluslarn kendi ana dillerinin almasn, ancak Ortaan sonlarnda tarihsel adan bir dnm noktas olan Rnesans (Yeniden dou) ve Reformasyon (Dzeltim) hareketleriyle de ilikilendirmek
3

eviri tarihinde ve eviriye ilikin tartmalarda yabanclatrmann kart olan yerelletirme kavram, kaynak metinde geen ve genellikle kltr koullu olan dilsel bir yapnn/szcn yabancln erek okura duyumsatlmamas gerektii anlayn yanstmaktadr. Yerelletirici eviri yaklamlarnda evirinin okur zerindeki etkisinin, kaynak metin okurunkine benzer olmas gerektii savunulmakta. nk bu gr savunan yazarlarda/evirmenlerde, kaynak metin okurunun duyumsamad bir yabancl erek okura da duyumsatlmamas gerektii gr egemendir. (Ycel, 2003: 590-599) 4 Buna en iyi rnek, eviri tarihinde ilk yaznsal eviri olan Andronicusun Odysseeyi gsterebiliriz. Bu eviri Andronicus kaynak metni Latin yazn geleneine uyarlad bilinmektedir. (Yazc, 2001: 5-6)

226

Faruk Ycel gerekir. Corafi ve bilimsel alandaki yeni keifler/bulular, matbaacln ve eitimin yaygnlamas bu dnemde bir zgrlk ortam yaratarak ulusal deerlerin ykselmesine neden olmutur. Almanyada ana dil bilincinin gelimesinde tartmasz bir yere sahip olan Martin Lutherin (1483-1546), kilisenin din anlayyla atmay gze alarak, ilk kez Eski ve Yeni ncilleri Yunanca ve branice asllarndan anlalr bir Almancaya evirmesi, bu ortamn bir sonucu olarak grlebilir. Lutherin evirisi, toplumda yeni bir din anlayn ortaya kard gibi, Almancann var olan blgesel snrlar aarak ulusal bir dil olmas iin byk katklar salamtr. Luther 1530 ylnda arkadana yazd Ein Sendbrief vom Dolmetschen (eviriye likin Ak Mektup) balkl mektubunda kendi evirisinin haklln savunarak, kendisinden nce yaplan evirileri eletirir ve ncilin toplumun geneline seslenmesinin, sradan okurun anlayabilecei biimde evrilmesi gerektiinin altn izer. Luther, kendisinden nce kutsal metinlerin evirisinde anlamn aktarlmasnn nemine iaret eden Hieronymusla (348-420) ayn dncede olsa da, Hieronymustan farkl olarak ncilin evirisinde halkn konutuu dili lt alr5 (Luther, 1973: 16-21). Bu balamda Lutherin, okurlarn almlama yetisine ve kltrne iaret ederek ncil evirilerinde ana dili/erek dili odak ald grlmektedir. Lutherin evirisinin on altnc yzyla kadar Almanyann farkl blgelerinde yaayan topluluklarda egemen olan yresel dil kullan mn belli bir oranda ortadan kaldrmasnn en somut gstergesi, onun evirdii ncilin Almancann ilk dil bilgisi kurallarn ortaya koymas ve birok Alman yazar iin rnek oluturmasdr.6 Grsel Aytan da vurgulad gibi, Lessing, Herder, Hamann, Klopstock, Hegel gibi yazarlar/dnrler, uzun bir aradan sonra bile Lutherin evirisinde kulland Almancadan etkilenmilerdir (Ayta, 1983: 25). Gnmzde konuulan Almancann temelleri de Lutherin yapm olduu evirilere dayanmaktadr. nk Alman toplumunun ilk kitab saylan bu eviri, toplumda snrl sayda olan okur saysn artrarak, ana dilde eletirel bilincin gelimesine yol amtr. 1.3. Aydnlanma Dnemi Reformasyon hareketiyle birlikte gelien Rnesans dneminde ve sonrasnda da evirinin ana dile katks baka lkelerde de gncelliini korumutur. Nedim Grsel, eviri Etkinlii ve Kltr adl yazsnda bu dnemi hazrlayan Fichet, dEtaples, Bud gibi ilk Hmanistlerin amalar nn eski metinleri evirerek kendi ulusal dillerini zenginletirmek, bylece yeni bir kltr dili yaratmak. (Grsel, 1978: 22) olduunun altn izer. Aydnlanma dneminde bu anlay, ana dil bilincinin salt bir aznlk kltr olmaktan kp toplumun geni bir kesimini ilgilendirmeye balamasyla daha da yaygnlamtr. Bir yandan bireysel dncenin nem kazanmas yksek retim kurumlarnn artmas, kitap basmnn ucuzlamas, kadnn toplumun bir
Luther de Hieronymus gibi eviride anlam odakl bir yaklam savunan Ciceroyu (M.. 106-43) rnek almaktadr. Metinlere gre bir eviri yaklam ileri sren Hieronymus, metinleri dnyevi (profan) ve kutsal (sakral) metinler olarak ayrmaktadr. Dnyevi metinlerde anlamn aktarlmas gerektii grnde olan Hieronymus, kutsal metinlerde szce bal bir yaklam savunur. Luther, Hieronymustan farkl olarak kutsal metin evirisinde de anlam n plana almaktadr. 6 Lutherin 1530 ylnda evirdii ncilin Alman toplumunu bu kadar etkilemesi, kulland dilin, sradan bir vatandan bile anlayabilecei dzeyde olmasndan kaynaklanmaktadr.
5

227

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi bireyi olarak eitilmesi gerektii inancnn yerlemesi, te yandan akln egemenlii altnda gelien bilimsel yntemler, dilin de gzlemlenebilir, mantksal olarak aklanabilir bir olgu olduu kans, evirinin, ana dilin yararna hizmet eden bir ara olarak ele alnmasna yol amtr. Genel anlamda, baka dillerin/kltrlerin dorularn/deerlerini kabul etmek yerine, kendi akln kullanarak, kendi toplumu iin geerli olan doruyu bulma anlay, doal olarak dilin de kendi koullarnda deerlendirilmesi gerektii dncesini glendirmitir. Baka dillere yknerek kendi dilini gelitirmenin olanaksz olduu inancnda olan Lessing, Gottsched, Breitinger, Venzky gibi Aydnlanmac yazarlarn, ana dili gelitirecek, ona rnek oluturabilecek sekin yaptlarn Almancaya evrilmesi gerektiini savunmalar, kendi deerlerine/dillerine daha da nem vermeye baladklarna iaret etmektedir. Bu sav destekleyen bir baka kant da bu dnemde yaygnlamaya balayan ve ou Alman yazarn da yesi olduu dil derneklerinin eviri etkinliinde nemli bir yere sahip olmasdr (lk, 1978: 7). Bu derneklerdeki almalar, Almancay kltr ve yazn alannda o dnemde egemen olan Franszcann etkisinden kurtarp onu yazn dili haline getirmek iin yabanc szcklerden arndrmay amalamaktadr. Bu balamda, yabanc szckleri olduu gibi kullanmak yerine bu szcklere Almanca karlklar bulmaya ve kullanmaya dikkat edilmitir. 1.4. Romantik Dnem eviri tarihinde eviri etkinliinin ana dil ve ulusal yazn zerindeki etkisi konusunda yeni bir yaklam da Romantik dnemde gndeme gelmektedir. Yaznsal metinlerin evirisinde sanatsal niteliklerin n plana kt bu dnemde, daha nce yaygn olan yabanclatrc eviri yaklamnn geerlilik kazanmas, evrensellik anlayyla ilintili olan yabanc yazna duyulan ilgiye balanabilir. Bu erevede, yerel yaznn bir paras olarak ele alnan evirilerin nemi gittike artmtr. evirinin nitelik ve niceliksel anlamda dorua ulat bu dnemde, ana dilin yabanc dillerin etkisine ak olmas olumlu bir nitelik olarak deerlendirilmitir. F. Schlegel, A.W. Schlegel, Novalis, Schleiermacher gibi dnemin nemli yazarlar/dnrleri, evrilemez olan yaznsal metinlerin kendine zg olan anlatm biim ve ruhunun eviride korunamaz olduu dncesini savunmulardr. Bu yazarlar/evirmenler, yabanc dillerin kendilerine zg olan yabancln eviriye yanstarak ana dilin geliimine katk salanabilecei grndeydiler. Bu nedenle, eviride kaynak metnin biimsel/biemsel, sanatsal deerlerinin ana dile yerelletirmeden evrilmesi gerektiini ileri srmlerdir. Bu anlayn sonucunda, evirinin kaynana yaklaabilmesinin, ancak evirmenin erek okuru, yapta doru ynlendirmesi ve evirinin ana dile gre farkl olan dile getirmesiyle mmkn olabilecei gr egemen olmaya balamtr. Romantik dnemde her ne kadar ana dilde bir eviri kltrnn vazgeilmez olduu gr zerinde durulsa da, bu dnemde yaznsal yaptlarn evrilemez olduu yaklamnn elikili gibi grlmesi, daha ok her ana dile zg olan dilsel yaratcln baka bir dil tarafndan yknlemez olmasyla aklanabilir. eviriye ilikin ilk kuramsal sylemi bu dnemde balatan Schleiermacher, (1768-1834) 1813te yazd Methoden des bersetzens (eviri Ediminin Yntemleri) adl uzun makalesinde, evirinin hibir zaman ana dilde yazlm bir yaptn salayaca etkiye ulaamayacan savunur. nk ona gre bir ana dilde ifade edilen bir dncenin, hatta salt o

228

Faruk Ycel ana dile zg olan szcn baka bir dilde bire bir karl yoktur (Schleiermacher, 1973: 42). Bu adan bakldnda, eviride yabancln vurgulanmas, gerek ana dile yeni anlatm olanaklar, szckler/kavramlar kazandrmakta, gerekse her dilin kendine zg farkl bir yaps olduuna iaret etmektedir. Bu da her dilin kendi koullarna bal olarak sorgulanmasna ve baka diller arasndaki stnlk anlaynn geersizliine yol amaktadr. Szgelimi, bir eviri metni okuyan bir okurun, metindeki yabanc etmenlere bakarak nelerin kendi ana diline evrilip nelerin evrilemediini dolayl biimde grme olana kazanmas, anlatm, szck/kavram gibi farkl dzlemlerde kendi dilinin ne kadar zengin ya da baz eyleri dilsel gstergelerle anlatmada ne kadar yetersiz olduu konusunda onda bir bilin oluturacak ve kendi diline kar bir duyarllk kazandracaktr. Bu balamda, eviri bir ana dilin gelimilik dzeyini karlatrmal almalara dayanarak gsterebilir. Bir dile evrilen yaptlarn orannn niceliksel ve niteliksel adan yksek olmas, sz konusu erek dilin dnya dilleri arasnda nemli bir yere sahip olduunu kantlar. Romantik dnemde younluk kazanan yabanclatrc eviri yaklam, yukarda konu edilen tartmalara odaklanmaktadr. Burada belirleyici olan etmen, bu dnemde eviri aracl ile dillerin kendi ulusal snrlarnn tesine gemesinde egemen olan evrensellik anlaynn geerlilik kazanmasdr. Romantik dnemde eviri anlaynn olumasn salayan baka gelimeler de olmutur. Herder (1744-1803) ve Humboldt (1767-1835) gibi dnrler, ana dilin tarihsel niteliini, kendine zg yapsn vurgulamak iin eviri zerinde farkl grler ileri srmlerdir. Herder ve Humboldt, dille dnce/dnya gr arasnda var olan ayrlmaz baa iaret ederek dilin tarihsel niteliinden kaynaklanan devingen/deiken yapsnn, diller arasndaki rtmeyi olanaksz kld savn desteklemilerdir (Humboldt, 1973: 82-83; Huber, 1968: 73). Doal olarak, her dilin kendi koullarnn bir rn olmas, diller arasnda evrilemezlie neden olmaktadr. Dolaysyla dillerin birbirinden farkl oluu, diller arasndaki bir stnlk anlayyla elimektedir. Her dilin kendine zg olan dnme ve dnyay alglama biimi onu baka dillerden ayrmaktadr. Daha ak bir syleyile, bir dilde ifade edilen bir dnce, o dilin kendi yapsndan ileri geldiinden, ayn dnceyi bir baka dilde ayn biimde ve anlamda oluturmak neredeyse olanakszdr. 2. Yirminci Yzylda eviri ile Ana Dil likisi Birok dilbilimci, dilin bu nitelii en somut biimde eviride dile getirilebildiinden, eviri edimine olan ilgisini artrmtr. eviri edimini dilbilimsel bir adan ele alan dil-ii-dnya ve dilsel grecelik grne dayanan bu dnceler ve evirilerde hangi dilsel gstergelerin ana dile bal olarak deimesi gerektii tartmalar gittike daha ok nem kazanmaya balamtr. Bu tartmalarda erek dilin kaynak dilden ne oranda sapt, ne tr dilsel kaymalarn zorunlu olduu konusu odak konuma gelmitir. Popovic gibi dilbilimciler, eviride bu tr deyi kaydrmalara bavurulmasnn eviri metnin anlalmas iin kanlmaz olduunu vurgulamlardr. Popovice gre dillerin farkl yaplarndan dolay eviride kaynak metni bire bir yanstmak yerine, () zgn metnin kendini alglayan kafada somutlamas, baka deyile sonuta yaratlan izlenimi okurun da alglamas(na) (Popovic, 2004: 136) yol

229

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi amaktadr. Bu izlenimin her iki dilde de benzer biimde olabilmesi, sz konusu izlenimin gereklemesi, bir dilin doal yapsnn baka bir dilin yapsyla rtmesine baldr. Baka bir syleyile, erek dil okurunun, kaynak dil okuru gibi kendi dilinde yazlm bir metnin dnyasyla zdeleebilmesi, evirmenin erek okur iin anlalmaz olan yabanc etmenleri/imgeleri kendi diline yerelletirerek aktarmasyla gerekleebilir. Bu da, bir metnin farkl dilsel gstergeler kullanarak kendi okuru zerindeki etkiye benzer, bir etkinin erek okur zerinde de salamasna yol amaktadr. Bu adan bakldnda, metinler arasnda yaklak/olas bir rtmenin gerekletirilebilmesi iin, evirmenin kaynak metni erek dile evirirken kaynak metinde var olmayan eklemeler, karmalar, amlamalar gibi baz dilsel gstergelerde deiikliklere bavurmas zorunludur. Grld gibi, yirminci yzyln ikinci yarsna kadar genellikle yaznsal ve dil bilimsel adan deerlendirilen eviri olgusu, ana dilin zenginletirilmesinde yararl bir edim olarak ele alnmtr. Dolaysyla evirinin birincil ilevi genel anlamda ana dile olan katksyla llmeye balanmtr. Bu amaca ulamak iin eviri tarihinde kimi zaman yerelletirici, kimi zaman ise yabanclatrc eviri yaklamlar desteklenmitir. Ancak eviri irdelemelerinde kltr olgusuyla birlikte dilde grece yaklamlarn yirminci yzylda gittike n plana kmasyla7 eviriyle ana dil arasndaki iliki deiime uramtr. Bunu eviribilimde meydan gelen paradigma deiimiyle ilikilendirmek olasdr. Daha nce metin trne ve anlamna bal olan kaynak odakl eviri yaklamlar, eviriye daha ok kuralc ve dilsel gstergeler asndan baktndan kaynak metnin dilsel nitelikleri temel alnmtr. Bu yapsal/biimsel niteliklerin dna kmak bir anlamda kaynak metni yerelletirmekle edeer tutulmaktayd. Oysa yirminci yzyln ikinci yarsndan sonra Skopos ve betimleyici kuramlarla birlikte geli en erek odakl eviri yaklamlar, eviri olgusunun erek kltr asndan ele alnmasna yol amtr. eviribilimde yeni olan bu sre, evirinin ana dille olan ilikisini nasl deitirmi olabilir sorusunu, konumuz balamnda akla getirmektedir. 2.1. Erek Odakl eviri Kuramlarnn Ana Dile Bak eviri yaptlarn erek kltrn gereksinmelerinin sonucunda biimlendii gr, bu gereksinimin nasl ortaya kt ve eviriye nasl yansd tartmalar artk eviribilimde yerini almaya balamtr. Erek dil odakl yaklamlarda dikkati eken en nemli konu, eviri sylemlerinde dile getirilen kaynak metne olan balln koparlmasdr. evirinin erek kltre gre biimlendii anlay, evirilerin - kaynak kltrden ok - erek kltrdeki baka yaptlar gibi onu ortaya karan koullarn rn olarak ele alnmas gerekliliini ortaya koymutur. Bununla beraber, evirilerin ilevsel deerlerinin sorgulanmas sonucunda, tarihsel konumlarnn yannda yaptlarn, o dildeki baka yaptlarla olan ilikisi, eviri irdelemelerinde daha ok nem kazanmtr.
eviride kltrel etmenlerin nemini vurgulayan ilk eviri kuramclarndan biri olan Nida, ncil evirileri balamnda metinlerin erek okurun almlama dzeyine ve kltrne uyarlanmas gerektiine iaret etmitir. Nida, bu yaklam dile getirmek iin devingen edeerlilik kavramn ortaya atmtr. (Nida, 1981: 123-147) Ancak Nidadan nce de dilbilimsel balamda dilin biimlenmesinde kltrel etmenlere dikkati Sapir ve Whorf ekmektedir. (Kienpointer, 1998: 87103)
7

230

Faruk Ycel Bu yaklamn temelinde oklu bir dizgenin paralar olan evirilerin de yerel yaptlar gibi erek kltre ballklar yer almaktadr. eviri ile kltr arasndaki ayrlmaz baa kuramsal dzlemde dikkati eken eviribilimci Even-Zohardr. Even-Zohar, evirileri oul bir dizge balamnda ele alarak ana dilde ve onun yaznnda grlen bir gerilemenin ya da bir duraanln, (Even-Zohar, 2004: 197) ana dilde yeni anlatm olanaklar yaratan yabanc kaynaklarn nemini artrdna iaret etmekte, bununla birlikte Even-Zohar, ana dilin iinde bulunduu bu konumdan kmasnda, evirilerin ana dile salayaca yeniliklerin bir anlamda yol gsterici olduunu savunmaktadr. Bu yenilikler ister konu, motif, imge, teknik adan, ister biem, sz sanatlar asndan olsun, btn bu etmenler, belli dzlemde ana dile zenginlik katt gibi, daha nce ana dilde ve ana dile bal yaznda var olmayan yeniliklere daha duyarl olmamz da salayabilir. Szgelimi, Kafkann dilimize evrilmesiyle Alman yaznna yerlemi olan kafkaesk/kafkavari anlatm biiminin ana dilimizdeki Ferid Edg, Hilmi Yavuz, Bilge Karasu gibi yazarlarn kendi yaznsal yaptlarna olan yansmalar/etkileri ak biimde grlmektedir (Ecevit, 1992: 28-32; Ayta, 1990: 231-254, 416-422). eviriler yoluyla alan bu etkileim ortam Trkenin anlatm olanaklarn zenginletirerek, dilimize yeni duyarllklar kazandrmaktadr. nk kayna baka bir dilde olan bir dnceyi ana dilimizde de syleyebilmek ya da syleyebilme abas na girmek, Trkenin sahip olduu anlatm gcn ve eitliliini daha da artracaktr. Yukarda sz konusu edilen btn bu gelimeler, eviri edimini deerlendirirken erek dilden/kltrden ve ona bal olan yaptlarn ilevsel konumundan yola kmak gerektii dncesinin yerlemesine neden olmutur. Skopos ve ouldizge gibi betimleyici eviri kuramlar nda eviri ediminde okur ve evirmenin konumunun gittike n plana kmaya balamas bunun en belirgin gstergelerinden biridir. eviriyi artk salt bir metne bal olan duraan ve anlam kesinlemi bir kaynak metne gre deil, okurun kendi dilinin niteliklerine, metnin olutuu ortama, zamana, koullara gre ele almak, eviri almalarnda daha tutarl ve btnsel bir yaklamn geerlilik kazanmasn n plana karmtr. Buna rnek olarak Franszca bir metni Trkeye evirirken karlalan sorunlarn, ayn metnin Almancaya evirisinde farkllamas, evirinin yapld dilin niteliklerine ve baka kltrel belirleyici etmenlere gre deimesi verilebilir. Ana dillerin konuulduu kltrlerin birbirinden uzaklklar da evirinin zorluk derecesini artrabilir ya da azaltabilir (Popovic, 2004: 157). Bat kltrnden bir yapt ayn kltrn bir baka diline evirmenin sz konusu yapt dou kltrnn bir diline evirmekten farkl olmas bunu kantlar. eviriye olan bakn dilsel dzlemden karak ok ynl olmaya balamasyla eviri ediminin ana dille olan ili kisi gittike artmtr. nk okurlara ulaan her eviri, erek dilin bir paras durumuna geldiinden, erek dili etkileyebilme gcne sahiptir. Bu etkileimin erek dildeki yaptlardan ayrc tek fark, evirilerin erek metinlerdeki geleneklerin dndan gelip onunla zamanla btnlemesidir. Bu durum kimi zaman erek metnin dnyasnda yeni metin geleneklerinin olumasna da neden olabilmektedir. zellikle gemi te farkl din ve kltrdeki toplumlar iinde barndran, onlar yneten, onlarla i ie yaamay baarm bir millet olarak evirinin toplumsal yaamn ayrlmaz bir

231

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi paras olduu gerei unutulmamaldr. Seza Ylancolunun da iaret ettii gibi, eviri, d dnyaya ak yaplarndan dolay ilkalardan beri Trk uluslarnn ekinsel kimliinin olumasnda belirleyici bir ilev grmtr. () Anadolu topraklarna yerlemelerinden itibaren, nce Seluklu Trkleri, daha sonra da Osmanllar, Arapa ve Farsa hazrlanm dini, felsefi, bilimsel ve yaznsal metinlerin evirilerinden yararlan(mlardr) (Ylancolu, 2004: 288). Bat dnyasnn Antik yaptlarn Latinceden ok Arapadan evirip kendi dillerine aktarmalar, ark dnyasnda evirilerin nemli bir yere sahip olduunun bir gstergesidir. evirilerin gemite Batya oranla Trk ve Arap dnyasnda youn biimde yaplmas, o zamann g dengeleriyle de ilikilidir. Dnyada ekonomik, siyasal alanda egemen bir g olan kltrlerin ba ka dilleri etkisi altna ald bilinmektedir. Bu adan bakldnda, evirinin hangi dilden ya da kltrden hangi dile/kltre doru younluk kazand, zamana ve koullara gre deiebilmektedir. Szgelimi, gemite birok alanda Fransann etkisi altnda kalm olan Trk toplumunda Franszca, Trkeyi etkilemi olmasna karn, gnmzde deien dnya koullarnda Amerikann birok alanda sz sahibi bir g olmasnn da yararlarn kullanarak uluslararas bir dil olma nitelii kazanan ngilizce, baka dilleri olduu gibi Trkeyi de etkilemektedir. Bu erevede, ana dilin geliim srecine bakarak onun ne zaman ve hangi dillerin etkisi altnda kaldn sylemek de olasdr. Bir toplumda var olan sosyo-kltrel koullar eviri edimini biimlendirdiinden, ana dile evrilecek yaptlarn nitelii ve says buna bal olarak deimektedir. Yirminci yzylda Almancadan Trkeye yaplan yaznsal evirileri irdeleyen Musa Yaar Salam Zur Rezeption der deutschen Literatur in der Trkei (Alman Yaznnn Trkiyede Almlanmas) adl almasnda baz Alman yazarlara ve onlarn yaptlarna olan ilgiyi, Trkiyenin o zamanlar iinde bulunduu koullarla ilikilendirmektedir. rnein, siyasal bunalmlarn yaand dnemlerde siyasi ierikli yaptlara ve siyasal bir dnya grnn savunuculuunu yapan Alman yazarlara ve onlarn yaptlarnn evirisine olan ilgi baka dnemlerden fazla olmutur (Salam, 2002: 289-296). Bu ilginin younluunun kukusuz ana dilde baz deiimlere yol amas kanlmazdr. Trk yaznnn bir paras durumuna gelen bu yaptlar, yazarlar olduu gibi Trk okur kitlesini de etkileyerek, dilde farkl bir anlatm biiminin ya da bir sylemin olumasna zemin hazrlamtr. evrilen yaptlar bir dilde baz konularn tartlmasna araclk edebilecei gibi o dildeki dilsel duyarllklarn artmasna da zemin hazrlayabilir. Buna en iyi rnek, bir yaptn farkl zamanlarda ayn dile evrilirken gsterilen duyarlktr. Her ne kadar kaynak metin duraan bir yapda olsa da, onun evrildii dil srekli deiip gelimektedir. Bu nedenle, gemite eviri asndan sorun olmayan ya da dikkati ekmeyen bir konu, zamanla erek dilde/kltrde tartmaya alabilmektedir. zellikle yaznsal bir yaptn birden ok ana dile evrilmesi, o dilde bir yaptn farkl biimde yorumlanabileceini gstermektedir. Bir kltrde yerlemi bir eviri geleneinin olumas, ayn zamanda erek okurda grece bir ana dil anlaynn olumasna/kazanlmasna da yol aacaktr. nk bir kaynak yapttan birden ok evirinin yaplabilmesi, dolayl olarak evirinin yapld dilin zenginliine iaret etmektedir. Her evirinin ana dile farkl bir zenginlik kattn dnecek olursak, eviriye nem

232

Faruk Ycel vermeyen, da kapal olan, baka kltrlerle al verii yeterli olmayan bir kltre oranla evirinin nemini kavram bir kltrn dili arasnda gelimilik dzeyi bakmndan ciddi bir fark oluacaktr. Bu gre kout olarak, eviri kltr gelimemi olan toplumlarn ana dil bilincinin de fazlaca yaygnlamam olduu dncesi ileri srlebilir. Bu durum, ana dilden yabanc dile evrilen yaptlarda da etkisini gstermektedir. Ancak bu srecin ana dili asndan baka bir yarar, sz konusu dilin rn olan yaptn, baka dildeki okurlara da ulaarak evrensel bir nitelik kazanmasdr. Bu da, kltrler aras iletiimin daha youn olmasna yol aabilir. nk eviriyi okuyan erek dil okuru, kaynak kltrn dnyasna kendi dilini kullanarak girmi olur. Her evirinin, bir dili, salt olumlu anlamda etkilediini dnmek de gereki bir yaklam deildir. Dilsel anlamda kaynan yanstmayan, onu arptan, szck szce yaplan eviriler dilin yanl kullanlmasna da yol aabilir. rnein biemsel nitelikleri ok/farkl olan yaznsal alanda yaplan evirilerde bu ok nemlidir. Kaynak metin yazar nn dilsel duyarlln, kurgusal dnyasn erek dil okurun sezdiremeyen eviriler, erek dil okurunun yapt olduundan farkl almlamasna neden olabilir. Bu da kaynak metnin sahip olduu gizil gcn dilsel dzlemde erek dile yanstlamamas anlamna gelmektedir. Ancak burada kaynak ile erek dil arasndaki dengenin iyi salanmas gerekir. Daha ak bir syleyile, eviride ne yabanclatrc ne de yerelletirici eviri yaklam tek lt olarak esas alnmamaldr. Sz konusu dengenin salanp salanmamas, genel anlamda kaynak metnin erek dil okurunun yaptta anlatlan dnyayla kendi dnyasn belli oranda zdeletirebilmesine baldr. eviri okurunun kaynak kltrden kaynaklanan doal yabancln zmseyebilmesinde, ana dil, nemli bir rol oynamaktadr. Bu nedenle, grece olan yabanc etmenler, erek okura onu evirinin dnyasndan uzaklatrmamak iin alk olduu dilsel/kltrel etmenlerle beraber verilmelidir. Bunu baaramayan bir evirmen, okurun tepkisine yol aabilir. Bunun nemini vurgulayan Vermeer, evirinin baarsnda bu etmenin belirleyici olduunu ileri srmektedir (Reiss/Vermeer, 1991: 106-109). Erek dil okurunun tepkisi, salt evirinin niteliiyle de ilgili deildir. Bir kaynak metnin kendi okuru zerinde yarataca etkinin, eviri okurunkinden daha farkl olmas doaldr. rnein kaynak metnin oluma zaman, almlama koullarnn farkl olmasna yol aabilmektedir. Bundan dolay kaynak kltrde eletirel bir ilevi olan, o amala yazlm bir metin, erek kltrde bu niteliini kaybedebilir. Metinlerin ilevleri, okurun iinde bulunduu dnyayla ne derece yaknlk kurabildiine bal olarak deiebilmektedir. Szgelimi, bask rejimi altnda yazan ve dzene kar gelen bir yazarn yaptlar kendi toplumunda yank bulmazken, sz konusu yazarn yaptlar baka bir dildeki kltr/yazn daha derinden etkileyebilir. Sonu Sonu olarak eviri etkinlii hem dilsel, hem de metin tr balamnda ana dil geliiminden ayr dnlemez. eviri tarihinde eviriye ilikin yaplan tartmalarda ana dilin gelitirilmesi bunun en somut gstergesidir. Gnmzde de siyasal, kltrel, ticari, turistik nedenlerden dolay eviriye duyulan gereksinime ve bu dorultuda gittike artan taleplere yant verebilmek iin eviri eitimini ana dil eitiminin bir paras olarak dnmek gerekir. Ancak byle ana dilin baka diller karsnda gl kalmas salanabilir. evirinin ana dil ve

233

eviri Etkinliinin Ana Dil zerindeki Etkisi ulusal kltr zerinde salayaca yararlarn bilincinde olan toplumlar, eviri edimine ve eitimine nem vermektedirler. eviriler her ne kadar ana dilin dndan gelen bir kaynaktan km olsa da, ana dili besleyen, ona yeni anlatm olanaklar salayan, onlar gelitiren vazgeilmez bir edimdir. Kaynaka AYTA, Grsel. (1983), Yeni Alman Edebiyat, Kltr Eseler Dizisi: 29, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. AYTA, Grsel. (1990), ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Ankara: Gndoan Yaynlar. ECEVT, Yldz. (1992), Ferid Edg ve Kafkaesk, i. Kurmaca Bir Dnyadan, ayn yazar, Ankara: Gndoan Yaynlar, s. 28-32. EVEN-ZOHAR, Itamar. (2004), Yaznsal ouldizge inde eviri Yaznn Durumu (ev. S. Paker), i. eviri(bilim) Nedir? Bakasnn Bak, Mehmet Rifat (der.), stanbul: Dnya Yaynlar, s. 191-200. GRSEL, Nedim. (1978), eviri Etkinlii ve Kltr, i. Trk Dili Dergisi. Say: 322, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, s. 21-26. HERONYMUS (1973), Brief an Pammachius, i. Das Problem des bersetzens, Hans J. Strig (der.), Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, s. 1-13. HUBER, Thomas. (1968), Studien zur Theorie des bersetzens im Mittelalter der deutschen Aufklaerung 1730-1770, Meisenheim am Glan: Anton Hain Verlag. HUMBOLDT von, Wilhelm. (1973), Einleitung zu Agememnon (1816), i. Das Problem des bersetzens, Hans J. Strig (der.), Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, s. 71-96. KENPONTER, Manfred. (1998), Sprachsystem, Sprachnorm, Sprachgebrauch und Weltbild. Eine Auseinandersetzung mit Benjamin Lee Whorfs linguistischem Relativitaetsprinzip, i. Text, Sprache, Kultur, Peter Holzer/Cornelia Feyrer (der.), Frankfurt/M.: Stauffenburg Verlag, s. 87103. LUTHER, Martin. (1973), Sendbrief vom Dolmetschen (1530), i. Das Problem des bersetzens, Hans J. Strig (der.), Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, s. 14-32. NDA, Eugene A. (1981), Das Wesen des bersetzens, i. bersetzungswissenschaft, Wolfram Wilss (der.), Darmstadt: Francke Verlag, s. 123-147. POPOVC, Anton. (2004), eviri zmlenmesinde Kaydrma Kaydrma Kavram, (ev. Yurdanur Salman), i. eviri(bilim) Nedir? Bakasnn Bak, Mehmet Rifat (der.), stanbul: Dnya Yaynlar, s. 133-140. RESS, K./ Hans J. Vermeer. (1991), Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Tbingen: Max Niemeyer Verlag. SALAM, Musa Yaar. (2002), Zur Rezeption der deutschen Literatur in der Trkei, i. Ege Alman Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, Edebi eviri ve Kltr Transferi, zmir: Ege niversitesi Yaynlar, s. 289-296.

234

Faruk Ycel SCHLEERMACHER, Friedrich. (1973), Methoden des bersetzens (1813), i. Das Problem des bersetzens. Hans J. Strig (der.), Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, s. 38-70. SEELE, Astrid. (1995), Rmische bersetzer, Nte, Freiheiten, Absichten: Verfahren des literarischen bersetzens in der griechischrmischen Antike, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. LK, Vural. (1978), Almanyada Dil Cemiyetleri, No: 281, Ankara: Ankara niversitesi D.T.C.F. Yaynlar. VERMEER, Hans J. (1992), Skizzen zu einer Geschichte der Translation. Anfaenge-Von Mesopotamien bis Griechenland, Rom und das frhe Christentum bis Hieronymus. Band 6.1., Frankfurt/M: IKO- Verlag fr interkulturelle Kommunikation. YAZICI, Mine. (2001), eviribilime Giri. stanbul niversitesi, Edeb. Fak. No: 3423, stanbul: Emek Matbaaclk. YILANCIOLU, Sezai. (2005), Trk Romannn Oluumunda evirinin Ekinsel Etkileri, i. IV. Dil, Yazn ve Deyibilim Sempozyumu Bildirileri, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, anakkale: .O.M.. Yaynlar, s. 288-295. YCEL, Faruk. (2003), evrilemezliin evrilebilirlii, III Dil, Yazn ve Deyibilim Sempozyumu, Anadolu niversitesi, Eskiehir: Birlik Ofset, s. 590-599.

235