Matematika 1dio

Radni materijali
1

Karmen Rivier

R A D N I M A T E R I J A L I

M A T E M A T I K A M A T E M A T I K A M A T E M A T I K A M A T E M A T I K A

I. dio

N A P O M E N A:

Radni materijali su namijenjeni:

- redovitim studentima 1. godine Konstrukcijskog
strojarstva i Informacijske tehnologije
-
- redovitim studentima Konstrukcijskog strojarstva,
Informacijske tehnologije, Elektronike i
Elektroenergetike koji moraju ponovo upisati predmet

SPLIT 2007.

Radni materijali
2

I. KOMPLEKSNI BROJEVI

1.0. POTREBNO PREDZNANJE

3
1.1. ALGEBARSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA 3
Definicija
Jednakost kompleksnih brojeva
Konjugirano kompleksni brojevi
Modul kompleksnog broja
Raunske operacije

1.2.

KOMPLEKSNA RAVNINA

14

1.3.

TRIGONOMETRIJSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA

22
Raunske operacije

1.4.

EKSPONENCIJALNI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA

39
Raunske operacije

Radni materijali
3

Potencije
Koordinatni sustav
Trigonometrija

1.1. ALGEBARSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA

Motivacija za uvoenje kopleksnih brojeva je sljedea: Jednadba 0 1
2
= == = x ima dva rjeenja u skupu
realnih brojeva 1
1
= == = x i 1
2
= == = x , dok slina jednadba 0 1
2
= == = + ++ + x nema niti jedno tjeenje. Stoga se
definira imaginarna jedinica 1 = == = i tako da su i x = == = i i x = == = rjeenja jednadbe 0 1
2
= == = + ++ + x .
( 0 1
2
= == = + ++ + i , 1
2
= == = i )

Napomena: u nekim podrujima tehnike imaginarna jedinica se oznaava s j .
Broj oblika yi x + , gdje su R y x , , a broj i je imaginarna jedinica, zove se kompleksni broj. Skup
kompleksnih brojeva oznaavamo C.

Uobiajeno je da se kompleksni broj oznaava jednim slovom, najee sa z , tj. yi x z + ++ + = == = (ili
bi a z + ++ + = == = ). Za prikaz kompleksnog broja u obliku yi x + ++ + kaemo da je algebarski oblik ili standardni
oblik tog broja.
Pod realnim dijelom kompleksnog broja yi x z + ++ + = == = podrazumijevamo realni broj x . Simboliki to
oznaavamo s x z = == = ) Re( . Imaginarni dio broja z je realni broj y , u oznaci y z = == = ) Im( .
( ) Im( ) Re( z i z z + ++ + = == = )

Kompleksni brojevi, iji je imaginarni dio 0 mogu se identificirati s realnim brojevima.
Kompleksni brojevi iji je imaginarni dio 0 zovu se imaginarni brojevi.

Primjer: Odredite realni i imaginarni dio kompleksnih brojeva i z 2 3
1
+ ++ + = == = ,
xi z 2 1
2
+ ++ + = == = ( R x ).
R:
i z 2 3
1
+ ++ + = == = 3 ) Re(
1
= == = z 2 ) Im(
1
= == = z
xi z 2 1
2
+ ++ + = == = z = == = 1 ) Re(
2
x z 2 ) Im(
2
= == =

Primjer: Odredite realni i imaginarni dio kompleksnih brojeva 4
1
= == = z , i z 2
2
= == = ,
5
3
= == = z .
R:
i z + ++ + = == = 0 4
1
4 ) Re(
1
= == = z , 0 ) Im(
1
= == = z
4
1
= == = z je realni broj.
i z 2 0
2
= == = 0 ) Re(
2
= == = z , 2 ) Im(
2
= == = z

5 5 1 5 ) 1 ( 5
3
i z = == = = == = = == = = == = 0 ) Re(
3
= == = z , 5 ) Im(
3
= == = z

Radni materijali
4
Dva kompleksna broja su jednaka ako su im jednaki realni i imaginarni dijelovi. Vrijedi i obratno.

2 1
z z = == = ) Re( ) Re(
2 1
z z = == = i ) Im( ) Im(
2 1
z z = == =

Primjer: Jesu li su kompleksni brojevi i z 1 2
1
+ ++ + = == = i i
z
2
sin 2
2
+ ++ + = == = jednaki?
R:
2 ) Re(
1
= == = z , 2 ) Re(
2
= == = z
1 ) Im(
1
= == = z , 1
2
sin ) Im(
2
= == = = == =

z
) Re( ) Re(
2 1
z z = == = i ) Im( ) Im(
2 1
z z = == = slijedi
2 1
z z = == =

Konjugirano kompleksni broj broja yi x z + ++ + = == = je broj i y x z = == = .

Primjer:

1. i z 5 4 + ++ + = == =
i z 5 4 = == =

2. 5 = == = z
i z + ++ + = == = 0 5
5 0 5 = == = = == = i z

3. i z 2 = == =
i z 2 0 + ++ + = == =
i i z 2 2 0 = == = = == =

Modul ili apsolutna vrijednost kompleksnog broja z je nenegativni realan broj

2 2
y x z + ++ + = == = .

Primjer:

i z 3 2 = == = 13 ) 3 ( 2
2 2
= == = + ++ + = == = z

i z 2 = == =
i z 2 0 + ++ + = == = 2 2 0
2
= == = + ++ + = == = z

Raunske operacije

Neka su i y x z
1 1 1
+ ++ + = == = i i y x z
2 2 2
+ ++ + = == = dva kompleksna broja. Raunske operacije su definirane na
sljedei nain:

Radni materijali
5
i y y x x z z ) (
2 1 2 1 2 1
+ ++ + + ++ + + ++ + = == = + ++ +

i y y x x z z ) (
2 1 2 1 2 1
+ ++ + = == =

y i x iy x z + ++ + = == = + ++ + = == = ) (

= == = + ++ + + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =
2 1
2
2 1 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1
) )( ( y y i y ix x iy x x iy x iy x z z

) (
1 2 2 1 2 1 2 1
y x y x i y y x x + ++ + + ++ + = == =

= == =

+ ++ +
+ ++ +
= == = = == =
2 2
2 2
2 2
1 1
2
2
2
1
2
1
iy x
iy x
iy x
iy x
z
z
z
z
z
z

2
2
2
2
2 1 2 1
2
2
2
2
2 1 2 1
y x
y x x y
i
y x
y y x x
+ ++ +

+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
, za 0
2
z

Primjer: Za kompleksne brojeve i z 2 3
1
+ ++ + = == = i i z 4 1
2
= == = izvrite naznaene raunske
operacije.

i i i i z z 2 4 )) 4 ( 2 ( ) 1 3 ( ) 4 1 ( ) 2 3 (
2 1
= + + + = + + = +
2
2 1
4 2 1 2 4 3 1 3 ) 4 1 )( 2 3 ( i i i i i z z + ++ + = == = + ++ + = == = i i 10 10 ) 2 12 ( 8 2 = == = + ++ + + ++ + + ++ + = == =
i
i i i i
i
i
i
i
z
z
17
14
17
5
17
14 5
4 1
4 2 1 2 4 3 1 3
4 1
4 1
4 1
2 3
2
2
2
1
+ =
+
=
+
+ + +
=
+
+
+
=

Potenciranje imaginarne jedinice

1
2
= == = i , i i = == =
3
, 1
4
= == = i

Primjer:

1 ) 1 ( 1
2 4 2 4 6
= == = = == = = == = = == =
+ ++ +
i i i i
( (( ( ) )) ) i i i i i i = == = = == = = == = = == =
+ ++ + 5 5 4 1 5 4 21
1

Primjer: Za proizvoljan kompleksan broj iy x z + ++ + = == = izraunajte z z .
R:
iy x z + ++ + = == = iy x z = == =
2 2 2 2 2
) ( ) ( y x y i iyx ixy x iy x iy x z z + ++ + = == = + ++ + = == = + ++ + = == =
Imamo
2 2
y x z z + ++ + = == =

Kako je ( (( ( ) )) )
2 2
2
2 2
2
y x y x z + ++ + = == = + ++ + = == = slijedi
2
z z z =

2 2
y x z z + ++ + = == =

Radni materijali
6
Za module kompleksnih brojeva vrijedi:

2 1 2 1
z z z z = == =

n
n
z z =

2
1
2
1
z
z
z
z
= == =

Primjer: Izvrite naznaene operacije primjenom svojstava modula kompleksnih brojeva

26 1 1 9 4 1 3 2 ) 1 ( ) 3 2 ( = + + = + = + i i i i ( ) 2 2 4 4 2 2 ) 2 2 (
7
5
5
5
= + = = i i

3
17
9 0
1 16
3
4
3
4
= == =
+ ++ +
+ ++ +
= == =

+ ++ +
= == =

+ ++ +
i
i
i
i

( (( ( ) )) )
2 4 2 2
1 2
2
2
1 1
2
1
2
) 1 (
2
5
1
2
7
2
7
4
7
4
7
4
7
= == = = == = = == =

= == =
+ ++ +
= == =
+ ++ +
= == =
+ ++ +

i i
i
i
i

Radni materijali
7
PROVJERA ZNANJA
(kompleksni brojevi u algebarskom obliku)

Za uspjeno rjeavanje zadataka potrebno je nauiti definicije i svojstva novih pojmova. Sljedea pitanja
e vam omoguiti da testirate u kojoj ste mjeri savladali prethodno gradivo. Svaki odgovor morate
obrazloiti.
Savjet: dok ispravno ne odgovorite na sva pitanja nemojte poeti rjeavati zadatke.

1.
2 ) 2 1 Re( = == = i

DA

NE
2.
2 ) 2 ( Re = == = + ++ + i

DA

NE
3.
i i = ) 7 ( Im

DA

NE
4. 0 ) Re( = == = z , 1 ) Im( = == = z

= == = z
5. 3 ) Re( = z , 0 ) Im( = z

= z
6.
i i 2 8 2 8 = == = + ++ +

DA

NE
7.
i z 2 = == =

= == = z
8.
1 3 3
2
+ ++ + = == = + ++ + i

DA

NE
9.
z z = == =

DA

NE
10.
5
5
4 3 ) 4 3 ( i i + = +
DA NE
11. i a i a 3 2 2 ) 3 ( + ++ + = == = + ++ +

DA NE
12. Iztr
Izr ) 3 1 ( ) 2 ( i i + ++ + = == =
13.
i
i
i
i
i
i

+ ++ +
= == =

+ ++ + 1 1

DA

NE
14.
1
2
= i

DA NE
15.
i z + = 2 ,
2 2
1 2 + = z z

DA NE

Radni materijali
8

ODGOVORI

1. NE
2. DA
3. NE
4. i z =
5. 3 = z
6. DA
7.
z i 2 =
8. NE
9. DA
10. DA
11. DA
12. i 5 5 + =
13. DA
14. NE
15. DA

Radni materijali
9
RIJEENI ZADACI

Pogledajte kako se rjeava nekoliko prvih zadataka, zatim pokuajte samostalno rijeiti ostale primjere.
Ukoliko 'zapnete' pogledajte kako se zadatak rjeava. Osnovni zadaci su na poetku. Nakon to ste ih
savladali dolaze sloeniji zadaci koji predstavljaju kombinaciju prethodnih. Na kraju dolaze zadaci koji
ukljuuju svu materiju koju ste do sada upoznali. Neki od zadataka su rijeeni vrlo detaljno, tako da
moete ponoviti ako ste neto zaboravili iz elementarne matematike.

Zadatak: Napiite u algebarskom obliku 43 .
R:
43 43 43 1 ) 43 )( 1 ( i = == = = == = = == =

Zadatak: Ako je iy x z + ++ + = == = odredite ) 2 1 Re( i z + ++ + + ++ + .
R:
iy x z + ++ + = == =

) 2 ( 1 2 1 2 1 y i x i iy x i z + ++ + + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ +

) 2 1 Re( i z + ++ + + ++ + 1 )) 2 ( 1 Re( + ++ + = == = + ++ + + ++ + + ++ + = == = x y i x

Zadatak: i i i i i i 4 1 3 6 2 4 ) 2 ( ) 3 2 (
2
+ ++ + = == = + ++ + + ++ + = == = + ++ +
13 9 4 ) 3 ( 2 ) 3 2 ( ) 3 2 (
2 2 2
= = = + i i i i

Zadatak: Izvrite naznaene raunske operacije:

1.
i 3
2
i
i
i 3 0
3 0
3 0
2

+ ++ +
= == = i
i i
i
i
3
2
3
2
) 1 ( 9
6
9
6
2
= == =

= == =

= == =

= == =
2.
i + ++ + 1
1
i
i
i
i
i 2
1
2
1
2
1
1
1
1
1
= == =

= == =

+ ++ +
= == =
3.
i
i
1
i
i
i
i
i
i
2
1
2
1
2
1
1
1
1
+ ++ + = == =

= == =
+ ++ +
+ ++ +

= == =

Zadatak: Za kompleksni broj
5 3 2
5 2 i i i i z + ++ + + ++ + + ++ + + ++ + = == = napiite pripadni konjugirano
kompleksni broj.

R:
Da bismo napisali pripadni kompleksno konjugirani broj, moramo broj z napisati u
algebarskom obliku iy x z + ++ + = == = .

Kako je 1
2
= == = i , i i i i = == = = == =
2 3
, i i i i = == = = == =
4 5
, tako je

5 3 2
5 2 i i i i z + ++ + + ++ + + ++ + + ++ + + ++ + = == = i i i i 5 1 5 1 2 + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == = .

Prema tome i z 5 1 = == = .
Radni materijali
10

Zadatak: Izraunajte ( (( ( ) )) )
2
1 i + ++ + , ( (( ( ) )) )
4
1 i + ++ +
R:
( (( ( ) )) )
2
1 i + ++ + i i i i 2 1 2 1 2 1
2
= == = + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =
( (( ( ) )) )
4
1 i + ++ + ( (( ( ) )) ) 4 ) 1 ( 4 2 ) 2 ( ) 1 (
2 2 2
2
2
= == = = == = = == = = == = + ++ + = == = i i i

Zadatak: Izraunajte | || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ + + ++ +
i
i
i
1
Im ) 2 1 Re(

1 ) 2 1 Re( ) 2 1 Re( = == = = == = + ++ + i i

U jednom od prethodnih zadataka smo izraunali i
i 2
1
2
1
1
1
+ ++ + = == =

, pa je

2
1
1
Im = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
i
i

| || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ + + ++ +
i
i
i
1
Im ) 2 1 Re(
2
1
2
1
1 = == = + ++ + = == =

Zadatak: Izraunajte
2
) 1 (
4 3
i
i

+ ++ +
.
R:
1. nain

1. korak
i i i 2 1 2 1 ) 1 (
2
= == = = == =
2. korak
i
i
i
i i
i
i
i
i
2
3
2
4
6 8
4
8 6
2
2
2
4 3
2
2
+ ++ + = == =
+ ++ +
= == =

+ ++ +
= == =

+ ++ +

3. korak

2
) 1 (
4 3
i
i

+ ++ +
2
5
4
25
4
9
4
2
3
2 = = + = + = i

2. nain

2
) 1 (
4 3
i
i

+ ++ +
( )
2
5
1 1
25
1
16 9
) 1 (
4 3
2 2 2
=
+
=
+
=
+
=
i i
i

Radni materijali
11

Zadatak: Zadani su kompleksni brojevi i z 4 5
1
+ ++ + = == = i bi a z + ++ + = == =
2
.

Odredite R b a , tako da je
i
i
z z
+ ++ +

= == = + ++ +
2
1
2 1

R:
1. nain
i
i
z z
+ ++ +

= == = + ++ +
2
1
2 1

1 2
2
1
z
i
i
z
+ ++ +

= == =
= == =
2
z ) 4 5 (
2
1
i
i
i
+ ++ +
+ ++ +

= == =

Pomoni raun i
i i i
i
i
i
i
5
3
5
1
5
3 1
1 2
1 2 2
2
2
2
1
2
= == =

= == =
+ ++ +

= == =

+ ++ +

i i i i z
5
23
5
24
) 4
5
3
( 5
5
1
4 5
5
3
5
1
2
= == = + ++ + = == = = == =

5
24
) Re(
2
= == = = == = z a

5
23
) Im(
2
= == = = == = z b
2. nain

i
i
z z
+ ++ +

= == = + ++ +
2
1
2 1

i
i
bi a i
+ ++ +

= == = + ++ + + ++ + + ++ +
2
1
) ( 4 5
i b i a
5
3
5
1
) 4 ( 5 = == = + ++ + + ++ + + ++ +
Iz jednakosti kompleksnih brojeva slijedi

5
1
5 = == = + ++ + a
5
24
= == = a

5
3
4 = == = + ++ + b
5
23
= == = b
Radni materijali
12

ZADACI ZA SAMOSTALNI RAD

Nakon to je provjerio svoje znanje i proao rjeene zadatke, student je osposobljen za potpuno
samostalno rjeavanje sljedeih zadataka:

1. i 2 1+ ++ +

2. ) 2 ( 2 1 i i + ++ + + ++ +

3. ) 2 Re( ) 2 Re( i i + ++ +

4. ) 3 ( ) 2 ( i i + ++ +

5.
i
i
5

6. ) 1 ( Im ) 2 ( Re i i

7. ) ) 1 ( ) 2 ( ( Re i i

8. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

i
i
i
3
2
5 1
Im

9.
i
i
3 3
2
3
+ ++ +

10.
z
z
? =
11.
1
2
3
6 4
1
+
+
=
i
i i
z , ia z + = 2
2
. Odredite R a tako da je
2 1
z z = .

Radni materijali
13

RJEENJA

1. 5 ,

2. i 3 1+ ,

3. 2 ,

4. i 7 ,

5. i
26
5
26
1
+ ,

6. 2 ,

7. 1

8.
2
3

9. i 3
2
3
+ ++ +

10.
2
2
z
z

11.
3
1
= ,
6
7
=
Radni materijali
14
1. 2. KOMPLEKSNA (GAUSSOVA) RAVNINA

Kompleksnom broju iy x z + ++ + = == = jednoznano je pridruen ureeni par ) , ( y x , R y x , . To nam
omoguava da kompleksne brojeve crtamo u ravnini kao toke ) , ( y x T .
U ravnini nacrtamo dva meusobno okomita brojevna pravca, vodoravni i vertikalni. Sjecite tih pravaca
se zove ishodite. Vodoravni pravac zove se realna os i oznaava se s x . Vertikalni pravac zove se
imaginarna os i oznaava se s y . Neka je iy x z + ++ + = == = . Realni dio x broja z nanosi se na realnu os, a
iy se nanosi na imaginarnu os za y od ishodita. Ravnina u kojoj se crtaju kompleksni brojevi zove se
Gaussova ili kompleksna ravnina.

IMAGINARNA OS
y
1
0 1
x
(x,y)
z=x+iy
Re(z)
REALNA OS
Im(z)

Na slici se vidi da spojnica ishodita i toke koja predstavlja kompleksni broj razliit od nule, zatvara kut
s pozitivnim dijelom realne osi. Taj kut se zove argument kompleksnog broja z . Broju z je
pridrueno beskonano mnogo vrijednosti argumenta,
...... , 4 , 4 , 2 , 2 , + + Vrijednost koja se nalazi u | || | ) )) ) 2 , 0 zove se glavna vrijednost
argumenta. Neki autori glavnu vrijednost argumenta uzimaju iz intervala ( (( ( | || | , .
Pravokutan trokut u kojem se nalazi kut ima katete x i y , pa je duljina spojnice od ishodita do toke
koja predstavlja broj z (Pitagorin pouak) jednaka je
2 2
y x + ++ + tj. modulu broja z .

y
1
0 1
x
Re z
Im z
Z x+iy =

Moemo zakljuiti da je modul kompleksnog broja = == = z
2 2
y x + ++ + udaljenost toke ) , ( y x T od
ishodita. Takoer se iz slike vidi da je
x
y
tg = == =
Ta formula ne daje jednoznaan odgovor na pitanje koliki je argument zbog toga to isti tanges ima i
argument kompleksnog broja koji je simetrian zadanom s obzirom na ishodite. Zato uvijek treba
utvrditi u kojem se kvadrantu nalazi kompleksan broj.
Radni materijali
15
Kvadrant Realni dio Imaginarni dio
1. + +
2. - +
3. - -
4. + -

Primjer: Prikaite u kompleksnoj ravnini brojeve i z 3 2
1
+ ++ + = == = , i z 3 2
2
+ ++ + = == = ,
i z 3 2
3
= == = , i z 3 2
4
+ = , 2
5
= == = z , i z 3
6
= == = , 2
7
= == = z , i z 3
8
= == = .

1
3
-1
-2
0
1 2
Re z
Im z
-3
-1 -2
z
1
z
2
z
3 z
4
z
5
z
6
z
7
z
8

Primjer: Naite modul i glavnu vrijednost argumenta sljedeih kompleksnih brojeva:
1. i z + ++ + = == = 1 , 2. i z 2 2 = == = , 3. 5 = == = z , 4. i z 2 = == =

1. i z + ++ + = == = 1
2 1 1 1 1
2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == = i z

1
1
1
= == = = == = = == =
x
y
tg
Broj i z + ++ + = == = 1 se nalazi u prvom kvadrantu, pa je glavna vrijednost argumenta
4
= == = .
2. i z 2 2 = == =
2 2 8 ) 2 ( 2
2 2
= = + = z
1
2
2
= == =

= == = tg
Broj i z 2 2 = == = se nalazi u etrvrtom kvadrantu, pa je argument
4
7
= == = .
3. 5 = == = z i + ++ + = == = 0 5
5 0 5
2 2
= + = z

Broj 5 = == = z se nalazi na pozitivnom dijelu realne osi, pa je 0 = == =

4. i z 2 = == = i 2 0 + ++ + = == =
2 2 0
2 2
= + = z
Broj se nalazi na pozitivnom dijelu imaginarne osi pa je
2
= == = .
Radni materijali
16

PROVJERA ZNANJA
(kompleksna ravnina)

1.

Kompleksni broj i + ++ + 1 nalazi se u II kvadrantu

DA

NE

2.

Ako je 0 ) Re( > >> > z i 0 ) Im( < << < z tada je II z kvadranta

DA

NE

3.

Ako je kompleksan broj III z kvadranta tada je
0 ) Re( > >> > z i 0 ) Im( < << < z

DA

NE

4.

Glavna vrijednost argumenta kompleksnog broja z poprima
vrijednosti iz intervala | ) , 0 .

DA

NE

5.

? ) 2 ( arg =

DA

NE

6.

0 ) 2 ( arg =

DA

NE

7.

= ) ( arg i

DA

NE

Radni materijali
17

ODGOVORI

1.

NE
2.

NE
3.

DA
4.
| || | ) )) ) 2 , 0

5. 0

6. NE

7. NE

Radni materijali
18
RIJEENI ZADACI

Zadatak:
Zadan je kompleksan broj i z 2 3 + ++ + = == = . Nacrtajte i napiite u algebarskom obliku kompleksni broj koji se
u Gaussovoj ravnini nalazi:

1. simetrino u odnosu na realnu os
2. simetrino u odnosu na imaginarnu os
3. simetrino u odnosu na ishodite.

1. i 2 3 + ++ +
2. i z 2 3 = == =
3. i z 2 3 = == =
1
-1
-2
0
1 2
Re z
Im z
-1 -2
z 3+2i
1
=
-3 3
2
z -3+2i =
z -3-2i
2
= z 3-2i
3
=

Zadatak: Prikaite u kompleksnoj ravnini broj
i
i
z
+ ++ +

= == =
2
. Izraunajte z .
R:
Da bi prikazali broj C z u kompleksnoj ravnini moramo ga prikazati u algebarskom obliku.

i
i i i
i
i
i
i
z
5
2
5
1
5
2 1
1 4
2
2
2
2
2
= == =

= == =
+ ++ +
+ ++ +
= == =

+ ++ +

= == =

5
5
5
1
25
4
25
1
= = + = z

Zadatak: U kompleksnoj ravnini nacrtjaje sve kompleksne brojeve kojima je 2 = z .
R:
iy x z + ++ + = == =

Iz
2 2
y x z + = i 2 = z slijedi 2
2 2
= == = + ++ + y x .

2 2 2
2 = + y x

2 2 2
2 = == = + ++ + y x

Kompleksni brojevi koji zadovoljavaju traeni uvjet lee na krunici radiju 2 = == = r sa sreditem u
ishoditu.
Radni materijali
19

Zadatak: Odredite glavnu vrijednost argumenta kompleksnog broja
|
|
\
|
+ =
2
3
) 2 2 ( i i z
R:

|
|
\
|
+ =
2
3
) 2 2 ( i i z 3 3 + = i 3 3 i =
kvadranta IV z ) ( arg 1
3
3
=
= tg
4
7
=

Radni materijali
20

1. Odredite u kojem kvadrantu kompleksne ravnine lee brojevi:

i
i
z
2 1
1
1
+
+
= , i i z + = ) 3 (
2
, i z =
3

2. Odredite modul i argument kompleksnog broja
i
z
3
= == =

Radni materijali
21
RJEENJA

1.
1
z u IV kvadrantu,
2
z u II kvadrantu,
3
z na negativnom dijelu imaginarne osi
2. 3 = == = z ,
2
3
arg

z = == =
Radni materijali
22
1.3. TRIGONOMETRIJSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA

Kompleksni broj iy x z + ++ + = == = je jednoznano odreen s modulom z i s argumentom. Uobiajeno je
oznaiti
2 2
y x z r + = = . Nacrtajmo broj iy x z + ++ + = == = u kompleksnoj ravnini.

y
0
R
x
Re z
Im z
z x+iy =
y r sin =
x r cos =

Kao to se vidi na slici r x cos = == = , r y sin = == = .Tako je yi x z + ++ + = == = i r r sin cos + ++ + = == =
Zapis ) sin (cos i r z + ++ + = == = se zove trigonometrijski oblik kompleksnog broja. Konjugirano
kompleksni broj je ( (( ( ) )) ) ) 2 sin( ) 2 cos( i r z + ++ + = == = ili ( ) ) sin( ) cos( + = i r z ako je glavni
argument iz ( (( ( | || | , .
Veze izmeu algebarskog i trigonometrijskog oblika su:
Ako su zadani modul r i argument kompleksnog broja z tada je

r z x cos Re = == = = == = , r z y sin Im = == = = == = .

Primjer: Odredite realni i imaginarni dio kompleksnog broja )
3
sin
3
(cos 2

i
z + ++ + = == = .
Prikaite ga u algebarskom obliku.

1
3
cos 2 ) Re( = == = = == =

z
3
3
sin 2 ) Im( = == = = == =

z
3 1 i z + ++ + = == =
)
3
sin
3
(cos 2

i
z + ++ + = == = 3 1
2
3
2
2
1
2
3
sin 2
3
cos 2 i i
+ ++ + = == = + ++ + = == = + ++ + = == =

Ako su zadani z x Re = == = i z y Im = == = tada je
2 2
y x z r + = = ,
x
y
arctg = == =

NAPOMENA: Kvadrant u kojem se nalazi kut treba odrediti iz slike odnosno iz
predznaka x i y .

Radni materijali
23
Primjer: Kompleksni broj i z 2 3 2 + ++ + = == = prikaite u trigonometrijskom obliku
) sin (cos i r z + ++ + = == = .
i z 2 3 2 + ++ + = == =
3 2 ) Re( = == = = == = z x
2 ) Im( = == = = == = z y

( (( ( ) )) ) 4 16 2 3 2
2
2
2 2
= == = = == = + ++ + = == = + ++ + = == = y x r
x
y
arctg = == =
3
3
3 2
2
= == = = == = = == =
x
y
tg
6
= == = ili
6
7
= == =
3 2 ) Re( = == = = == = z x >0 i 2 ) Im( = == = = == = z y >0 slijedi I z kvadranta.

To smo mogli zakljuiti tako da broj i z 2 3 2 + ++ + = == = nacrtamo u kompleksnoj ravnini ili iz 0 ) ( Re > z i
0 ) ( Im > z
6
= == =
)
6
sin
6
(cos 4

i
z + ++ + = == = IV z kvadranta.

Raunske operacije

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja omoguuje jednostavno izvoenje raunskih operacija
mnoenja, dijeljena i potenciranja.

) sin (cos ) sin (cos
2 2 2 1 1 1 2 1
i r i r z z + ++ + + ++ + = == =

( (( ( ) )) ) ) sin( ) cos(
2 1 2 1
2
1
2
1
i
r
r
z
z
+ ++ + = == = .

Primjer: Zadani su kompleksni brojevi ) 30 sin 30 (cos 3
0 0
1
i z + ++ + = == = i

) 45 sin 45 (cos 2
0 0
2
i z + ++ + = == = . Izvrite naznaene raunske operacije.

( (( ( ) )) ) ( (( ( ) )) )
0 0 0 0 0 0
2 1
75 sin 75 cos 6 ) 45 30 sin( ) 45 30 cos( 2 3 i i z z + ++ + = == = + ++ + + ++ + + ++ + = == =

( (( ( ) )) ) = == = + ++ + = == = + ++ + = == = )) 15 sin( ) 15 (cos(
2
3
) 45 30 sin( ) 45 30 cos(
2
3
0 0 0 0 0 0
2
1
i i
z
z

) 345 sin 345 (cos
2
3
0 0
i + ++ + = == =

Radni materijali
24
Moivreova formula za potenciranje kompleksnih brojeva:
) sin (cos n i n r z
n n
+ ++ + = == =

Primjer: )
20
sin
20
(cos 2

i
z + ++ + = == =
)
2
sin
2
(cos 2 )
20
10 sin
20
10 (cos 2
10 10 10

i

i
z + ++ + = == = + ++ + = == =

Primjer: Izraunajte ( (( ( ) )) )
6
2 2 i + ++ + .

Kompleksni broj i 2 2 + ++ + moramo prikazati u trigonometrijskom obliku.

2 2 4 4 2 2 = == = + ++ + = == = + ++ + i
Broj i 2 2 + ++ + se nalazi u I kvadrantu.
1
2
2
= == = = == = tg
4
= == =
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = + ++ +
4
sin
4
cos 2 2 2 2

i
i
( (( ( ) )) )
6
2 2 i + ++ + ( (( ( ) )) )
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
4
6 sin
4
6 cos 2 2
6
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
3
sin
2
3
cos 2
9

i

Nadalje ti n korijen kompleksnog broja z je svaki kompleksni broj koji podignut na tu n
potenciju daje z .

Vrijedi:
| || |

| || |

\ \\ \
| || | + ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == = = == =
n
k
i
n
k
r z z
n n n
2
sin
2
cos
1
, { {{ { } }} } 1 ,... 2 , 1 , 0 n k

Primjenom Moivreove formule ) sin (cos n i n r z
n n
+ ++ + = == = vidimo da svaki od brojeva (na desnoj strani
gornje relacije) podignut na tu n potenciju daje broj z , pa je stoga jednak tom n korijenu iz z .
Zakljuujemo da svaki kompleksni broj, osim nule, ima n meusobno razliitih korijena.

Primjer: Odredite druge korijene kompleksnog broja | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
4
7
sin
4
7
cos 2

i
.
= == =
2
z | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
4
7
sin
4
7
cos 2

i

| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
2
2
4
7
sin
2
2
4
7
cos 2
2 , 1
k
i
k
z

Radni materijali
25
Za 0 = == = k
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
2
0 2
4
7
sin
2
0 2
4
7
cos 2
1
z | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
8
7
sin
8
7
cos 2
4

i

Za 1 = == = k
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
2
1 2
4
7
sin
2
1 2
4
7
cos 2
2
z | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
8
15
sin
8
15
cos 2
4

i

Svi ti n korijeni kompleksnog broja ) sin (cos i r z + ++ + = == = lee na krunici radijusa
n
r sa sreditem
u ishoditu. Prvi korijen (za 0 = == = k ) ima argument
n
, a slijedei korijeni se dobiju uveanjem

argumenta prethodnog korijena za
n
2
. Korijeni dijele krunicu na n jednakih dijelova.

Primjer: Izraunajte
3
z ako je |
\
|
+ =
4
sin
4
cos 8

i z .
4
= == =
Prvi korijen ima argument
3
4
=
12
.
( ) |
\
|
+ =
12
sin
12
cos 8
3
1
3

i z
Argumenti slijedeih korijena se dobiju uveanjem za
12
8
3
2
= == =

( ) |
\
|
+ = |
\
|
+ + + =
12
9
sin
12
9
cos 2 )
12
8
12
sin( )
12
8
12
cos( 8
3
2
3

i i z

( ) |
\
|
+ = |
\
|
+ + + =
12
17
sin
12
17
cos 2 )
12
8
12
9
sin( )
12
8
12
9
cos( 8
3
3
3

i i z

Radni materijali
26
Nacrtajmo krunicu radijusa r = 2 sa sreditem u ishoditu

1
-1
-2
0
1
2
Re z
Im z
-1
-2
2
( z )
3
1 ( z )
3
2
( z )
3
3

12

Radni materijali
27

PROVJERA ZNANJA
(trigonometrijski oblik kompleksnog broja)

1.

) 45 sin 45 (cos
2
2
0 0
2
i z + ++ + = == = ,
2
2
2
= == = z

DA

NE

2. ) 45 sin 45 (cos
2
2
0 0
2
i z + ++ + = == = napiite u algebarskom obliku

3. )
2
sin
2
(cos
2
2
1

i
z + ++ + = == = i )
4
sin
4
(cos 2
2

i
z + ++ + = == =
= == =
2 1
z z

4.

10
3
sin
3
cos 2
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =

i
z

= == = z

5.

10
3
sin
3
cos 2
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =

i
z

= == = z arg

6.

27 = == = z prikaite u trigonometrijskom obliku

7.

)
4
sin
4
(cos 2

i z + =
= z

8.

)
2
sin
2
(cos
2
2
1

i
z + ++ + = == = i )
4
sin
4
(cos 2
2

i
z + ++ + = == =
= +
2 1
z z

9.

) 135 sin 135 (cos
2
2
0 0
i z + =
=
3
z

10.

4
3
sin
3
cos 2
|
|
\
|
|
\
|
+ =

i z

= == = z arg

11.

) sin (cos i r z + = pokaite da je
2
r z z =

Radni materijali
28

ODGOVORI

1. DA

2.
2
1
2
1
i +
3. 1

4.
10
2

5.
3
4

6.
)
4
3
sin
4
3
(cos 27

i
z + ++ + = == =
7.
)
4
5
sin
4
5
(cos 2

i
z + ++ + = == =
8.
i
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ +
2
2
2
1
2
1

9.
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
3
sin
12
3
cos
2
2
3

i
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
11
sin
12
11
cos
2
2
3

i

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
19
sin
12
19
cos
2
2
3

i

10.
3
4

11.
2 2
) 2 sin 2 (cos )) 2 sin( ) 2 (cos( ) sin (cos r i r i r i r z z = == = + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =

Radni materijali
29
RIJEENI ZADACI

Zadatak: Sljedee kompleksne brojeve napiite u trigonometrijskom obliku:
1. 4 2. 5i 3. i z = == = 1
R:
1. Broj i 0 4 4 + ++ + = == = nalazi se na pozitivnom dijelu realne osi, pa je argument 0 = == = .
Modul je naravno 4 . Tako je ) 0 sin 0 (cos 4 4 i + ++ + = == =
2. Broj i i 5 0 5 + ++ + = == = nalazi se na pozitivnom dijelu imaginarne osi, pa je argument
2
= == = . Modul je 5.
Tako je | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
sin
2
cos 5 5

i
i .
3. i z = == = 1
2 1 1 = == = + ++ + = == = z

0 ) Re( < << < z i 0 ) Im( < << < z III kvadranta.
tg 1
1
1
= == =

= == = ,
4
7
= == =
i z = == = 1 = )
4
7
sin
4
7
(cos 2

i
+ ++ +

Zadatak: Napiite u trigonometrijskom obliku
7
sin
7
cos

i
z + ++ + = == =
R:
1 = == = r

0 ) Re( < << < z , 0 ) Re( < << < z
7
7
cos
7
sin

tg
tg = == = = == =
7
6
tg = == =
7
6
= == =
7
6
sin
7
6
cos

i
z + ++ + = == =

Zadatak: Zadani su kompleksni brojevi i z + ++ + = == = 1
1
i )
4
sin
4
(cos
2
2
2

i
z + ++ + = == = .
Vrijedi li
2 1
z z = == = ?
R:
)
4
sin
4
(cos
2
2
2

i
z + ++ + = == =
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
i i + ++ + = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =

2 1
z z
Radni materijali
30
Zadatak: Napiite kompleksni broj z u algebarskom obliku ako je 2 = == = z i
3
arg

z = == = .
R:
3 1
2
3
2
1
2 )
3
sin
3
(cos 2 ) sin (cos i i
i r z + ++ + = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = + ++ + = == = + ++ + = == =
ili

3
cos 2 cos

r x = == = = == = 1 = == =
3
3
sin 2 sin = == = = == = = == =

r y
3 1 i z + ++ + = == =

Zadatak: Izraunajte ( (( ( ) )) ) | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ +
3
sin
3
cos 5 sin cos 3

i
i .
R:
( (( ( ) )) ) | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ +
3
sin
3
cos 5 sin cos 3

i
i
( (( (

( (( (

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
3
sin
3
cos 5 3

i
=

( (( (

( (( (

+ ++ + = == =
3
4
sin
3
4
cos 15

i

Zadatak: Izraunajte

R:
)
10
3
sin
10
3
(cos 1 . 2 )
5
sin
5
(cos 3

i

i
+ ++ + + ++ + =

( (( (

( (( (

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
10
3
5
sin
10
3
5
cos 1 . 2 3

i

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
sin
2
cos 3 . 6

i

Zadatak: Izraunajte | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
3
sin
3
cos 3 :
2
sin
2
cos 6

i

i
.
R:
|
\
|
+ |
\
|
+
3
sin
3
cos 3 :
2
sin
2
cos 6

i i
( (( (

( (( (

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == =
3 2
sin
3 2
cos
3
6
i

Zadatak: Zadani su kompleksni brojevi i z 3 2
1
= == = i ) sin (cos 2
2
i z + ++ + = == = .
Izraunajte: 1. ( (( ( ) )) )
2
2 1
z z + ++ + , 2.
2
1
z
z

Radni materijali
31
R:
1. i z 3 2
1
= == =
) sin (cos 2
2
i z + ++ + = == = 2 = == =
( (( ( ) )) ) 9 ) 1 ( 9 ) 3 ( ) 3 ( ) 2 ( 3 2 ) (
2 2 2 2 2
2 1
= == = = == = = == = = == = + ++ + = == = + ++ + i i i z z

2. 2
2
= == = z 2
2
= == = z
2
1
z
z
= i
i
2
3
1
2
3 2
+ ++ + = == =

Zadatak Ako su ) sin (cos 2
1
i z + ++ + = == = i i
i
z
2
5
1
1
3
2
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ + = == = odredite ) 2 , 0 ( tako da je
2 1
z z + ++ +
realan broj.

R:
R z z + ++ + ) (
2 1
0 ) Im(
2 1
= == = + ++ + z z

1.korak

Kompleksne brojeve
1
z i
2
z moramo prikazati u algebarskom obliku.
) sin (cos 2
1
i z + ++ + = == =
i
i
z
2
5
1
1
3
2
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ + = == =

Izraunajmo
i + ++ + 1
1
i
i
i
i
i 2
1
2
1
1 1
1
1
1
1
1
= == =
+ ++ +

= == =

+ ++ +
= == =

i
i
z
2
5
1
1
3
2
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ + = == = i i
2
5
2
1
2
1
3 + ++ + = == = i 2
2
5
+ ++ + = == =

2. korak
2 1
z z + ++ + ( (( ( ) )) ) ( (( ( ) )) ) 2 sin 2
2
5
cos 2 2
2
5
sin 2 cos 2 + ++ + + ++ + + ++ + = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + + ++ + + ++ + = == = i i i

3.korak

0 ) Im(
2 1
= == = + ++ + z z 0 2 sin 2 = == = + ++ + 1 sin = == =
2
3
= == =
i z 2
1
= == =

Radni materijali
32

Zadatak: Odredite
3
2i .

R:
i z 2 = == = i 2 0 = == =

Broj z moramo prikazati u trigonometrijskom obliku.

2 ) 2 ( 0
2
= == = + ++ + = == = = == = z r
0 = == = x , 0 < << < y pa je
2
3
= == =
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
3
sin
2
3
cos 2

i
z

0 = == = k | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
6
3
sin
6
3
cos 2
3
2
3
sin
3
2
3
cos 2
3 3
1

i
z

1 = == = k | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
6
7
sin
6
7
cos 2
3
2
2
3
sin
3
2
2
3
cos 2
3 3
2

i
z

2 = == = k | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
6
11
sin
6
11
cos 2
3
2 2
2
3
sin
3
2 2
2
3
cos 2
3 3
3

i
z

Zadatak: Rijeite jednadbu
4
4
7 7 1
z
i
i
i

= == =
+ ++ +
.
R:

i
i
i
i i
i
i
i
i
= == =

= == =

= == =

+ ++ +
7
1
7 7 7 1
2
2

Radni materijali
33

4
4
7
7 z
i
i

= == =

4
4 z = == =

4
4
= == = z

Zadatak smo sveli na raunanje etvrtih korijena iz 4 = == = w

4 = == = w

= == =

( (( ( ) )) ) i z sin cos 4
4
+ ++ + = == =

i
z + ++ + = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = 1
4
sin
4
cos 4
4
0

i
z + ++ + = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = 1
4
3
sin
4
3
cos 4
4
1

i
z = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = 1
4
5
sin
4
5
cos 4
4
2

Zadatak: Odredite sve kompleksne brojeve za koje je 0 1
2
= == = + ++ + i z

R:
0 1
2
= == = + ++ + i z

i z = == = 1
2

2 1 1 1 = == = + ++ + = == = i
1 = == = tg kvadranta IV ili II
4
7
4
5
ili
= == = = == =

4
7
= == =

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
4
7
sin
4
7
cos 2 1

i
i
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
4
7
sin
4
7
cos 2
2

i
z
Radni materijali
34
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
= == =
2
2
4
7
sin
2
2
4
7
cos 2
1 , 0
k
i
k
z

0 = == = k | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
8
7
sin
8
7
cos 2
4
0

i
z
1 = == = k | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
8
15
sin
8
15
cos 2
4
1

i
z
Radni materijali
35

1. Prikaite u trigonometrijskom obliku kompleksne brojeve:

i z = == = 3
1
, ) 2 Im( ) 2 2 Re(
2
i i i z + ++ + = == = ,

2.
)
3
sin
3
(cos 3
)
2
sin
2
(cos 6

i
i
z
+
+
= , ? arg = z

3. Izraunajte
5 35
) 2 2 ( ) 1 ( i i + ++ + + ++ +

4.
22
1
1
1 | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

+ ++ +
i
i

5.
3
3 i

6.
4
) 3 ( ) 3 1 ( 3 i i i + ++ + + ++ +

7.
33
) 2 2 ( i + ++ +

8. Rijeite jednadbu 0 3 1
3
= == = i z

9. Rijeite jednadbu 0 27
3
= == = + ++ + z

10. Izraunajte
8
3 3
3
sin
3
(cos 3
Im
| || |
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
i
.

11.
|
|
\
|
+
=
i
i
z
2 1
Re
6
, ?
3
= z

Radni materijali
36
12. Rijeite jednadbu 0
2
sin
2
cos
2
5
2
= |
\
|
+

i
i
z

2
4
4
=
+
i
i
z
14.
6
3
2
sin
3
2
cos
3 2 2
(
(
(
(

i
i
=?

15. Napiite kompleksni broj z u trigonometrijskom obliku ako je
10
) 1 arg( arg i z + ++ + = == = i

i
z
3 5
1

= == = .

Radni materijali
37
RJEENJA

1. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
6
7
sin
6
7
cos 2
1

i
z , | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = = == =
4
7
sin
4
7
cos 2 2 2 2
2

i
i z

2.
6
arg

z = == =

3. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
2
3
sin
2
3
cos 2
25

i

4. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
2
3
sin
2
3
cos 2
11

i

5. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
8
11
sin
8
11
cos 2
3

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
8
22
sin
8
22
cos 2
3

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
8
33
sin
8
33
cos 2
3

i

6.
4
3
5
sin
3
5
cos 6 | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

i

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
5
sin
12
5
cos 6
4

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
11
sin
12
11
cos 6
4

i
,

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
17
sin
12
17
cos 6
4

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
12
23
sin
12
23
cos 6
4

i

7. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
4
sin
4
cos 2
33

i

| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
8
sin
8
cos 2
2
33
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
8
9
sin
8
9
cos 2
2
33

8. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
9
sin
9
cos 2
3

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
9
7
sin
9
7
cos 2
3

i
, | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
9
13
sin
9
13
cos 2
3

i

9. ) 3 1 (
2
3
1
i z + ++ + = == = , 3
2
= == = z , ) 3 1 (
2
3
3
i z = == =

10. 3
32
81

Radni materijali
38
11. |
\
|
+
3
sin
3
cos
5
1
3

i , ( ) sin cos
5
1
3
i + , |
\
|
+
3
5
sin
3
5
cos
5
1
3

i

12.
4
sin
4
cos

i + ,
4
5
sin
4
5
cos

i +

13. |
\
|
+
2
sin
2
cos
5
5
4

i , ( ) sin cos
5
5
4
i + ,
|
\
|
+
2
3
sin
2
3
cos
5
5
4

i , ( ) 0 sin 0 cos
5
5
4
i +

14.
6
4

15. | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
sin
2
cos
34
34
i
z

Radni materijali
39
1. 4. EKSPONENCIJALNI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA

Eksponencijalni ili Eulerov oblik kompleksnog broja je

i
re z = == = ) sin (cos i r + ++ + = == = .
Napomena: u radijanima.
Primjer: Kompleksni broj | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
2
sin
2
cos 2

i
z prikaite u eksponencijalnom obliku.

R:
2 = == = r i
2
= == =
2
2

i
e z = == =

Primjer: Kompleksni broj ( (( ( ) )) )
0 0
45 sin 45 cos 5 i z + ++ + = == = prikaite u eksponencijalnom obliku.

R:
5 = == = r i
4
45
0

= == = = == =
4
5

i
e z = == =
Primjer: Kompleksni broj
3
2

i
e z = prikaite u trigonometrijskom i algebarskom obliku.

R:
3
2

i
e z = == =
)
3
sin
3
(cos 2

i
z + ++ + = == =
i i
z + ++ + = == = + ++ + = == = + ++ + = == = 3
2
1
2
2
3
2
3
sin 2
3
cos 2

Primjer: Kompleksni broj i z 3 3 + ++ + = == = prikaite u eksponencijalnom obliku.

R:
i z 3 3 + ++ + = == =
2 3 9 9 = + = = z r
I z kvadranta 1
3
3
= == = = == = = == =
x
y
tg
4
= == =
4
2 3

i
e z = == =

Raunske operacije mnoenja, dijeljenja, potenciranja i korijenovanja

) (
2
1
2
1
2 1
2
1
i
i
i
e
r
r
e r
e r

= == =

( )
n i n
n
i
e r e r =
Radni materijali
40

n
k
i
n n i
e r e r
2 + ++ +
= == = , 1 ,... 1 , 0 = == = n k

Primjer: Izvrite naznaene raunske operacije:

3
4
3
3
6 2 3 2 3

i
i
i
e e e e = == = = == =
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

3
2
3
3
2
3
2
3
2
3

i
i
i
e e
e
e
= == = = == =
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

3
7 3
2
7
3
7
7
3
7
7
7
3
2 2 2 2 2

i
e
i
e e e e = == = = == = = == = = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || | | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

3
2
4
3
3
4
8 8
k
i
e e
+ ++ +
= == = 2 , 1 , 0 = == = k

0 = == = k
12 3
4
3
1
3
4
2 8 8

i
i
e e e = == = = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

1 = == = k
12
9
3
2
4
3
2
3
4
2 8 8

i
i
e e e = == = = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

2 = == = k
12
17
3
4
4
3
3
3
4
2 8 8

i
i
e e e = == = = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

Radni materijali
41

Algebarski oblik Trigonometrijski oblik Eksponencijalni
oblik

yi x z + ++ + = == =

) sin (cos i r z + ++ + = == =

i
re z = == =

r x cos = == =

z x Re = == =

z r = == = z r = == =
r y sin = == =
z y Im = == =
z arg = == = z arg = == =

2 2
y x z + ++ + = == =
2 2
y x r + ++ + = == =

x
y
tg = == =

yi x z = == =

)) 2 sin( ) 2 (cos( i r z + ++ + = == =
ili
)) sin( ) (cos( i r z + ++ + = == =

) 2 (
=
i
e r z
i
re z

= == =
Radni materijali
42
PROVJERA ZNANJA
(eksponencijalni oblik kompleksnog broja)

1. Kompleksni broj i z 2 = == = napiite u eksponencijalnom obliku.

2. Kompleksni broj ) 45 sin 45 (cos
2
2
0 0
2
i z + ++ + = == = napiite u eksponencijalnom obliku.

3. Kompleksni broj
i
e z
2
2
2
= == = napiite u algebarskom obliku.

4. a) ? 4 3 arg
10
= == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

i
i
e e , b) ? 2 4
2
0
= == =

i
i
e e

Radni materijali
43

ODGOVORI

1.
2
2

i
e z = == =

2.
4
2
2
2

i
e z = == =

3. i z
2
2
= == =

4. a)
10
11
, b) 8

Radni materijali
44

RIJEENI ZADACI

Zadatak: Izvrite naznaene raunske operacije

4 2
2 3

i i
e e + )
4
sin
4
(cos 2 )
2
sin
2
(cos 3

i i + + + = 2 2 3 i i + + =
= ) 2 3 ( 2 + + i

15
8
3 5
3 5
6 3 2 6 2

i
i
i i
e e e e = =
|
\
|
+

Zadatak: Izraunajte
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ +
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
2
4
3
) 1 (
8
2
i
e

i
.
R:
Da bi mogli izvriti naznaenu raunsku operaciju zbrajanja potrebno je oba sumanda prikazati u
algebarskom obliku. To radimo postepeno.

1. korak

4
3
1
2

i
e z = == = =
i i i
+ ++ + = == = + ++ + = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = 1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
4
3
sin
4
3
cos 2
i z + ++ + = == = 1
1

2. korak

2 2
) 1 (
8
i
z

= == =
i i i 2 1 2 1 ) 1 (
2
= == = + ++ + = == =

i i
z
4
2
8
2
= == = = == =
i
i
i
i
i
z 4
1
4 4
2
= == =

= == =

= == =

3. korak

| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ +
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
2
4
3
) 1 (
8
2
i
e

i
i i i i i 3 1 4 1 ) 4 ( ) 1 ( = == = + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =

Radni materijali
45

Zadatak: Izraunajte
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ +
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
6
4
3
) 1 (
8
2
i
e

i
.
R:
Prvi sumand je isti kao u prethodnom zadatku, pa imamo: i z + ++ + = == = 1
1
.

Drugi sumand je
6
) 1 (
8
i
. Da bi izraunali
6
) 1 ( i potrebno je kompleksni broj i 1 prikazati u
trigonometrijskom obliku.

i 1
2 1 1 1 = == = + ++ + = == = = == = i r

kvadranta III i ) 1 (
1
1
1
= == =

= == = tg
4
5
= == =

)
4
5
sin
4
5
(cos 2 1

i
i + ++ + = == =
6
) 1 ( i
6
4
5
sin
4
5
cos 2
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =

i
( (( ( ) )) ) | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == =
4
5
6 sin
4
5
6 cos 2
6
i

|
|
\
|
|
\
|
+ + |
\
|
+ = |
\
|
+ =
2
3
6 sin
2
3
6 cos 8
2
15
sin
2
15
cos 2
3

i i
= i i
8 ) ( 8
2
3
sin
2
3
cos 8 = == = = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

6
) 1 (
8
i
i i
= == =

= == =
1
8
8
2
i
i
i
i

= == = i
i
= == = = == =
1

| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

+ ++ +
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
6
4
3
) 1 (
8
2
i
e

i
i i i 2 1 1 + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =

Radni materijali
46
Zadatak: Napiite kompleksne brojeve i z
2
3 3
2
3
1
+ ++ + = == = i i z 6
2
= == = u eksponencijalnom obliku te
izraunajte:
1.
2 1
z z , 2.
2
1
z
z
, 3.
4
1
z , 4.
2
z
R:
i z
2
3 3
2
3
1
+ ++ + = == =

3
4
36
1
= = z
1
z se nalazi u II kvadrantu.
3
1
= == = tg
3
2
1

= == =

3
2
1
3

i
e z = == =

i z 6
2
= == =

6
2
= z

2
z se nalazi na pozitivnom dijelu imaginarne osi pa je
2
2

= == = .
2
z
2
6

i
e = == =
1.
2 1
z z = == =
3
2
3

i
e
2
6

i
e
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
= == =
2 3
2
18

i
e
6
7
18

i
e = == =
2.
6
2 3
2
2
3
2
2
1
2
1
2
1
6
3

i

i
i
e e
e
e
z
z
= == = = == = = == =
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

3.
3
2
3
8
4
4
3
2
4
1
81 3 3

i
i
e e e z = == = = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == =
4.
2
z
2
2
2
2
6 6
k
i
e e
+ ++ +
= == = = == =
0 = == = k
4
1
2
6 6

i
i
e e = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

1 = == = k
4
5
2
2
6 6

i
i
e e = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

Radni materijali
47

Zadatak: Izraunajte ( (( ( ) )) )
4
3
3 3 3 3
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == =

i
e i z . U kojem se kvadrantu nalazi broj z ?
R:

Zadatke ovakvog tipa treba rjeavati postepeno.

1. korak
3 3 3 treba napisati u eksponencijalnom obliku da bi mogli izvriti naznaeno mnoenje

2. korak

6 3 9 9 3 3 3 = + =

3 3 3 kvadranta III , 3
3
3 3
= == =

= == = tg ,
3
4
= == =
3 3 3
3
4
6

i
e = == =

3. korak
( (( ( ) )) )
3 3
4
4
3 6 3 3 3 3

i
i
e e e = == =
3
5
3 6

i
e = == =

4. korak
( (( ( ) )) )
4
3
3 3 3 3
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == =

i
e i z
4
3
5
3 6
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == =

i
e

3
2
4
3
20
4
9 6 9 6

i
i
e e = == = = == =

kvadranta II z

Zadatak: Broj 1 napiite u eksponencijalnom obliku i izrauajte tree korijene.

R:

i + ++ + = == = 0 1 1
1 1 = == =
0 ) 1 arg( = == =

i
e
0
1 = == =
0 = == = k ( ) 1 1 1
3
0
3
1
3
= =
i
e
1 = == = k ( (( ( ) )) )
3
2
3
2 0
3
2
3
1 1 1

i
i
e e = == = = == =
+ ++ +

2 = == = k ( (( ( ) )) )
3
4
3
4 0
3
3
3
1 1 1

i
i
e e = == = = == =
+ ++ +

Radni materijali
48

Zadatak: Izraunajte
3 4
3
1
1
2
i
i
e

i

+ ++ +
.
R:

Kompleksne brojeve pod korijenom svedimo na algebarski oblik.

i i
e z

i
+ ++ + = == =
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + = == = = == = 1
2
2
2
2
2
4
3
sin
4
3
cos 2 2
4
3
1

i
i
i
i
i
i
z
+ ++ +
+ ++ +

+ ++ +
= == =

+ ++ +
= == =
1
1
1
1
1
1
2
i
i
= == = = == =
2
2

1 1
2 1
= == = + ++ + = == = i i z z

3
1 ,
3
0 1 i + ++ + , 1 0 1 = == = + ++ + i , = == = ) 1 arg(

) sin (cos 1 1 i + ++ + = == =

( (( ( ) )) )
3
sin
3
cos 1
0
3

i
+ ++ + = == =

( (( ( ) )) ) i sin cos 1
1
3
+ ++ + = == =

( (( ( ) )) )
3
5
sin
3
5
cos 1
2
3

i
+ ++ + = == =

Zadatak: Izraunajte
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

i
i
e

i
4 4
4 4
arg
2
.
R:

i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
= == =

= == =

+ ++ +

= == =
+ ++ +

= == =
+ ++ +

2
1 2 1
1
1
1
1
) 1 ( 4
) 1 ( 4
4 4
4 4

i
e
i
= == = + ++ + = == =
2
sin
2
cos
2

2
2 arg ) ( arg

i i i = == = = == = + ++ +

Radni materijali
49

1. Izraunajte
i
i
e e 8 4
2

2. Izraunajte
2
3
6
3
i
i
e
e

3.
i
i
e e 4 2
2
+

4.
i
e i 2 ) 1 (
10
+ ++ +

5.
)
2
sin
2
(cos 2
3
e

i
+ ++ +

6. ) 3 ( Re
1
Re
i
e i
i
i

+ ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |

7. Izraunajte
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +

i
i
e

i
4 4
4 4
arg
2
.

8.
4
3
i
e

9. ? 4 arg
20
6
=
|
|
\
|

i
e

10. ? 1
2
= +

i
e

11.
i
e
i
+ 1
4

12. ?
2
1
) ) 2 2 ( ( Re
4
3
= == = + ++ + + ++ +
i
i e

i

3
2
12
3
= == =
| || |
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

i
e
i
z
Radni materijali
50

RJEENJA

1.
2
3
32

i
e
2.
2
3
2
1

i
e
3. i 2 4 + ++ +
4.
2
3
6
2

i
e
5.
6
11
2
1

i
e
6. i 3 1
7.
2

8.
12
i
e ,
12
7
i
e ,
12
13
i
e
9.
2

10. 2

11.
2
2
2

i
e

12.
2
5
2
2
+ ++ +
13.
18
21
3
4

i
e ,
18
33
3
4

i
e ,
18
9
3
4

i
e

Radni materijali
51

II. MATRICE , DETERMINANTE, SUSTAVI


50
2.1. MATRICE 50
Definicija
Vrste matrica
Jednakost matrica
Raunske operacije s matricama
Inverzne matrice

2.2.

DETERMINANTE

69
Definicija
Svojstva determinanti
Raunanje determinanti svoenjem na trokutasti oblik

2.3.

SUSTAVI LINEARNIH ALGEBARSKIH JEDNADBI

79
Gaussova metoda
Inverzna matrica

Radni materijali
52


Rjeavanje sustava dvije jednadbe s dvije nepoznanice

2.1. MATRICE

Pravokutna tablica brojeva R a
ij
koji su poredani u m redaka i n stupaca zove se matrica tipa
n m .
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
. . . .
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
, N n m ,
Matrice obino oznaavamo velikim slovima ,.... , , X B A Koriste se i oznake ) (
ij
a A = == = , | || | | || |
ij
a A = == = .
Promatrat emo samo matrice iji su elementi realni brojevi.

Brojevi
j i
a
,
, m i 1 , n j 1 su elementi matrice.
Brojevi
in i i
a a a .... ,
2 1
tvore ti i redak matrice.
Brojevi
mj j j
a a a ,..., ,
2 1
tvore ti j stupac matrice.
Brojevi
) , min( ) , min( 33 22 11
,... , ,
n m n m
a a a a tvore glavnu dijagonalu matrice.

Primjer:
kod matrice
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 4 0
0 3 2
5 3 1

je 3
2 , 1
= a
0 , 3 , 2 su elementi drugog retka
1 , 0 , 5 su elementi treeg stupca
1 , 3 , 1 su elementi glavne dijagonale
Vrste matrica

Ako je n m = == = kaemo da je A kvadratna matrica reda n .
Ako je 1 = == = m matrica je retana (ima samo jedan redak).
Ako je 1 = == = n kaemo da je A stupana matrica (ima samo jedan stupac)
Kvadratna matrica A je dijagonalna ako su svi nedijagonalni elementi jednaki 0 .

Radni materijali
53

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
nn
a
a
a
A
... 0 0
. . . .
0 ... 0
0 ... 0
22
11

Dijagonalna matrica je jedinina ako je 1 = == =
ii
a , n i ,..., 1 = == = . Oznaka za jedininu matricu je I .

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 ... 0 0
0 ... 0 0
0 ... 1 0
0 ... 0 1
I

Ako su svi elementi matrice jednaki 0 , onda se ona zove nul-matrica.Oznaka za nul-matricu je O.
Primjer nul-matrice tipa 2 4

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
0 0
0 0
0 0
0 0
O

Donja trokutasta matrica je kvadratna matrica koja ima sve elemente iznad glavne dijagonale jednake
nuli.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
6 . 0 0 4
0 2 5
0 0 1
T

Gornja trokutasta matrica je kvadratna matrica koja ima sve elemente ispod glavne dijagonale jednake
nuli.

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 0 0
4 3 0
7 . 9 6 2
B

Matrici | || | | || |
j i
a A = == = n m tipA = == = se moe pridruiti transponirana matrica
T
A | || | | || |
j i
b
,
m n tipA
T
= == =
tako da je
i j j i
a b
, ,
= == = . Transponiranu matricu dobijemo tako da retci i stupci zamijene mjesta.
Radni materijali
54

Primjer:
Ako je zadana matrica
( (( (

( (( (

= == =
3 2 22 1 2
3 1 2 1 1 1
a a a
a a a
A njena transponirana matrica je
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 2 3 1
2 2 2 , 1
1 2 1 1
a a
a a
a a
A
T

Kvadratna matrica je simetrina ako je
T
A A = == = .

Matrice A i B su jednake ako su
1. istog tipa i
2. ako je
ij ij
b a = == = za sve parove indeksa j i , .
Simboliki jednakost dviju matrica oznaavamo B A = == = .

Primjer:

Postoje li brojevi x i y za koje su matrice

( (( (

( (( (

+ ++ +
= == =
y x
x
A
0
1 3
i
( (( (

( (( (

= == =
2 0
1 2 y
B jedanke?

2 2 = == = tipA , 2 2 = == = tipB
Vrijedi 1
12 12
= == = = == = b a , 0
21 21
= == = = == = b a .
Da bi matrice bile jednake mora biti zadovoljeno
11 11
b a = == = y x = == = 2 3
i
22 22
b a = == = 2 = == = + ++ + y x

Problem se svodi na rjeavanje sustava od dvije jednadbe s dvije nepoznanice
2
2 3
= == = + ++ +
= == = + ++ +
y x
y x

Sustav ima rjeenje 0 = == = x , 2 = == = y .
Radni materijali
55
Zbrajanje i oduzimanje matrica

Mogu se zbrajati samo matrice istog tipa. Ako su A i B istog tipa, tada je matrica B A C + ++ + = == = istog tipa
kao i matrice A i B vrijedi
ij ij ij
b a c + ++ + = == = .

Svojstva zbrajanja su:
A B B A + ++ + = == = + ++ + (komutativnost)
) ( ) ( C B A C B A + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + ( asocijativnost)

Primjer:

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

3 0 1
1 4
1 0 2
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
a
4 1
0 2 2
1 1 3
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ + + ++ +
= == =
a

3 4 0 1 1
0 1 2 2 4
1 1 1 0 3 2
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
= == =
a
3 4 0
1 6
0 1 5

Mogu se oduzimati samo matrice istog tipa. Ako su A i B istog tipa, tada matrica B A C = == = istog tipa
kao i matrice A i B vrijedi
ij ij ij
b a c = == = .

Primjer:

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

3 4
1 7
) 2 ( 1 0 4
1 0 2 5
2 0
1 2
1 4
0 5

Mnoenje matrice s brojem

Matrica se mnoi brojem tako da se svaki element matrice pomnoi tim brojem.

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
....
... ... .... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Primjer:

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

30 10 0
5 20 10
6 5 ) 2 ( 5 0 5
1 5 4 5 2 5
6 2 0
1 4 2
5

Radni materijali
56
Lako se provjeri da vrijedi

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
....
... ... .... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11
=
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
...
... ... ... ...
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Primjer:

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

8 4
5 2
1000
8000 4000
5000 2000

Mnoenje matrica

Definicija mnoenja matrica je na prvi pogled neobina, ali upravo nam ona omoguava
jednostavni zapis sustava linearnih jednadbi.
Matrice A i B moemo mnoiti samo ako su ulanane, odnosno ako matrica A ima onoliko stupaca
koliko matrica B ima redaka.
To moemo zapisati n m tipA = == = i l k tipB = == = matrice A i B su ulanane ako je k n = == = .
Neka je A tipa k m i B tipa n k . Tada je matrica B A C = == = tipa n m i vrijedi

= == =
= == =
k
l
lj il ij
b a c
1
kj ik j i j i
b a b a b a + ++ + + ++ + + ++ + = == = ...
2 2 1 1

Primjer:

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

= == =
11 11
5 5
2 4 1 3 2 4 1 3
2 2 1 1 2 2 1 1
2 2
1 1
4 3
2 1
AB

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

= == =
12 8
6 4
4 2 2 2 3 2 1 2
4 1 2 1 3 1 1 1
4 3
2 1
2 2
1 1
BA

Vrijedi BA AB .

Openito mnoenje matrica nije komutativno.

Primjer:

Izraunajte AB ako je

( (( (

( (( (

= == =
2 3
0 1
A i
( (( (

( (( (

= == =
1 3 6
4 5 1
B

Radni materijali
57
Matrica A je tipa 2 2 , a matrica B je tipa 3 2 . Broj stupaca matrice A jednak je broju redaka
matrice B ( ulanane su ) pa produkt postoji i on je jednak matrici C tipa 3 2 .

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ + + ++ +
= == = = == =
10 21 9
4 5 1
1 2 ) 4 ( 3 3 2 5 3 6 2 ) 1 ( 3
1 0 ) 4 ( 1 3 0 5 1 6 0 ) 1 ( 1
AB C

Primijetimo da u ovom primjeru ne postoji produkt BA, jer broj stupaca matrice B nije jednak broju
redaka matrice A.

Primjer:
Izraunajte AB i BA za matrice
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
2 2
3 1
1 2
A i
( (( (

( (( (

= == =
3 2 4
0 2 1
B

2 3 = == = A tip , 3 2 = == = B tip . Matrice A i B su ulanane, pa se mogu mnoiti i vrijedi 3 3 = == = AB tip

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
6 6
9 8 11
3 2 6
8 AB
3 2 = == = B tip , 2 3 = == = A tip . Matrice B i Asu ulanane, pa se mogu mnoiti i vrijedi 2 2 = == = BA tip

( (( (

( (( (

= == =
8 16
7 0
BA

Svojstva mnoenja matrica, ukoliko su sve navedene operacije definirane :

) ( ) ( BC A C AB = == = (asocijativnost)
AC AB C B A + ++ + = == = + ++ + ) ( ( distributivnost)

BC AC C B A + ++ + = == = + ++ + ) ( ( distributivnost)
) ( ) ( ) ( B A B A AB = == = = == =

Zbog openite nekomutativnosti mnoenja matrica, moramo posebno navesti distributativnost prema
mnoenju slijeva i zdesna.

Za dvije matrice Ai B kaemo da su ekvivalentne ( oznaka A ~ B ), ako se jedna matrica moe dobiti iz
druge konanom primjenom sljedeih elementarnih transformacija:

1. Meusobna zamjena mjesta redaka (ili stupaca) matrice.

(
1 4
2 3
~
(
2 3
1 4

Radni materijali
58
2. Mnoenje svih elemenata nekog retka (ili stupca) proizvoljnim brojem razliitim od nule.

(
1 4
2 3
~
(
1 4
20 30

3. Dodavanje elementima nekog retka (ili stupca) odgovarajuih elemenata nekog drugog retka (ili stupca)
istim proizvoljnim brojem

4.
(
1 4
2 3
(
2 1
2 R R + ) ~
(
3 2
2 3

Inverzna matrica

Dana je matrica A. Matrica B koja zadovoljava relaciju
I BA AB = == = = == = .
zove se inverzna matrica matrice A i oznaavamo je s
1
A , tj.
1
= == = A B , pa je
I A A AA = == = = == =
1 1
.
Iz definicije inverzne matrice slijedi da matrice A i
1
A moraju biti kvadratne matrice istog reda.

Primjer:
Pokaite da je matrica
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
2
1
2
3
1 2
B inverzna matrica matrice
( (( (

( (( (

= == =
4 3
2 1
A .

= == = AB
( (( (
( (( (

( (( (

2
1
2
3
1 2
( (( (

( (( (

4 3
2 1
I = == =
( (( (

( (( (

= == =
1 0
0 1

= == = BA
( (( (

( (( (

4 3
2 1
( (( (
( (( (

( (( (

2
1
2
3
1 2
I = == =
( (( (

( (( (

= == =
1 0
0 1

Primjer:
Pokaite da matrica
( (( (

( (( (

= == =
0 1
0 1
A nema inverzne matrice.
Kada bi postojala inverzna matrica
1
A matrice Amoralo bi vrijediti I AA = == =
1
.

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

= == =

b a
b a
d c
b a
AA
0 1
0 1
1

Radni materijali
59

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

= == =

1 0
0 1
1
b a
b a
A
Odavde slijedi da bi broj a istovremeno morao biti jednak i 1 i 0 to je nemogue.

Kvadratna matrica koja ima inverznu matricu zove se regularna. Ako za matricu Ane postoji inverzna
matrica zvat emo je singularnom matricom.
Kako se odreuju inverzne matrice regularnih matrica biti e pokazano naknadno.

Matrine jednadbe

Koristei se do sada definiranim raunskim operacijama s matricama moemo rjeavati jednadbe u
kojima se kao nepoznanica javlja matrica.Takve jednadbe zvati emo matrine jednadbe.
Promotrimo matrinu jednadbu:
B AX = == =

Ako je matrica A kvadratna , reda n i regularna tada gornja jednadba ima smisla jedino u sluaju kad je
matrica B tipa k n .Gornju matrinu jednadbu rjeavamo mnoei je s matricom
1
A s lijeva. To znai
da lijevu i desnu stranu jednadde mnoimo s lijeva s
1
A .

B AX A = == =

/
1

B A AX A = == =
1 1
) (

( (( ( ) )) ) B A X A A
I
= == =
1 1
43 42 1

B A X
1
= == =
Analogno rjeavamo matrinu jednadbu

B XA = == =

Ako je matrica A kvadratna , reda n i regularna tada gornja jednadba ima smisla jedino u sluaju kad je
matrica B tipa n k .Gornju matrinu jednadbu rjeavamo mnoei je s matricom
1
A s desna. To znai
da lijevu i desnu stranu jednadbe mnoimo sa desna s
1
A .

1
/

= == = A B XA

1 1
= == = A B A XA

1
= == = BA X
Radni materijali
60

PROVJERA ZNANJA
(matrice)

1.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 4 0
3 1 2
0 5 1
B izraunajte
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == = B 3

2. Napiite primjer dijagonalne matrice treeg reda..

3. Ako je 3 4 = == = tipA tada je
T
tipA =

4. Odredite transponiranu matricu matrice A.

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 6 5
0 2 5
8 8 1
A

5. Zadane su matrice
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3
0
1
A i
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 4 0
3 1 2
0 5 1
B . Moe li se izraunati suma ovih matrica?
DA NE

6. Objasnite zato su matrice
(
(
(
=
1 1 1
3 3 3
0 0 0
A i
(
(
(
=
1 1 1
0 0 0
0 0 0
B ekvivalentne.

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3
0
1
A i
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 4 0
3 1 2
0 5 1
B . Moe li izraunati B A ?
DA NE

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
b
a
A
1 0
2 1 0
1 0
i
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1 4 0
3 1 2
0 5 1
B . Moe li se izraunati razlika ovih matrica?
DA NE

Radni materijali
61
9. Ako su
( (( (

( (( (

= == =
6 0
2 1
A i
( (( (

( (( (

= == =
9 2 4
2 0 1
B , tada matrica B A ima :

......... redaka ................stupaca

10. Ako je matrica A regularna tada je rjeenje matrine jednadbe B XA = == = jednako
1
= == = BA X .

DA NE

11. Matrice se mogu dijeliti .

DA NE

12. Zamjena retka i stupca u matrici je elementarna transformacij matrice.

DA NE

Radni materijali
62
ODGOVORI
(matrice - provjera znanja)

1.

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 12 0
9 3 6
0 15 3
3B

2.

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 0 0
0 2 0
0 0 1
A

3. 4 3 = == =
T
tipA

4.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 0 8
6 2 8
5 5 1
T
A

5. NE
6. Ako elemente treeg retka matrice A pomnoimo s 3, i dodamo elementima drugog retka matrice A (
elementarna transformacija) dobiti emo matricu B.
7.

1 3 = == = tipA

3 3 = tipB

NE
8. DA
9. 2 retka i 3 stupca
10. DA
11. NE
12. NE
Radni materijali
63
RIJEENI ZADACI
(matrice- rijeeni zadaci)

Zadatak: Izvrite naznaene raunske operacije

( (( (

( (( (

+ ++ +
( (( (

( (( (

c 0
1 3
0 3
1 2
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ +
= == =
c c 3
0 1
0 0 3
1 1 3 2

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

5 2 . 4
8 . 0 1
3 5 . 0
7 2
5
2 . 0
3
7
2 . 4
1
5 . 0
2
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
2 . 9
2 . 0
5 . 2
5

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4 0 3
1 . 0
2
1
1
0 1 2
5
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
25 0 15
5 . 0
2
5
5
0 5 10
4 5 0 5 3 5
1 . 0 5
2
1
5 ) 1 ( 5
0 5 1 5 2 5

Zadatak: Postoje li brojevi x i y tako da je
( (( (

( (( (

+ ++ +

= == =
( (( (

( (( (

2 0
0 3
2
1 0
0 1
y
x

R:

( (( (

( (( (

+ ++ +

= == =
( (( (

( (( (

) 2 ( 2 0
0 ) 3 ( 2
1 0
0 1
y
x

6 2 1 + ++ + = == = x
4 2 1 = == = y
Rjeenje sustava je
2
5
= == = x ,
2
5
= == = y
Zadatak: Pokaite da je: | || | | || | | || | | || | 3
1
1
1
1 1 1 = == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

i | || | | || |
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 1 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1
1
1
1
.
R:

| | | | | | 3 1 1 1 1 1 1
1
1
1
1 1 1 = + + =
(
(
(

Radni materijali
64

| |
(
(
(

=
(
(
(
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1
1
1
1

Zadatak: Ako su zadane matrice
( (( (

( (( (

= == =
2 2
2 2
A i
( (( (

( (( (

= == =
1 2
2 1
B pokaite da je
( (( (

( (( (

= == = = == =
6 6
6 6
BA AB .
R:

( (( (

( (( (

= == =
2 2
2 2
AB
( (( (

( (( (

1 2
2 1
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
= == =
1 2 2 2 2 2 1 2
1 2 2 2 2 2 1 2
=
( (( (

( (( (

6 6
6 6

( (( (

( (( (

= == =
1 2
2 1
BA
( (( (

( (( (

2 2
2 2
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
= == =
2 1 2 2 1 2 2 2
2 2 2 1 2 2 2 1
( (( (

( (( (

= == =
6 6
6 6

Zadatak: Odredite matricu C za koju vrijedi O C B A = == = + ++ + + ++ + 2 ako su :

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
4
1
3
A ,
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3
2
0
B i
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
0
0
0
O (nul-matrica)

R:

Matrica C je tipa 1 3 .
Zadatak moemo rijeiti na dva naina.

1. nain

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4
1
3
2
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
0
0
0
3
2
0
z
y
x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

8
2
6
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
0
0
0
3
2
0
z
y
x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ + + ++ +
+ ++ +
+ ++ + + ++ +
0
0
0
3 8
2 2
0 6
z
y
x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
0
0
0
5
4
6
z
y
x

Radni materijali
65
Iz jednakosti matrica slijedi:

0 5
0 4
0 6
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z
y
x

Rjeenje sustava je 6 = == = x , 4 = == = y , 5 = == = z . Traena matrica je
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
5
4
6
C
2. nain

Rjeavamo matrinu jednadbu po matrici C .

B A O B A C = == = + ++ + = == = 2 2

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 8
) 2 ( 2
0 6
3
2
0
8
2
6
3
2
0
4
1
3
2 C
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
5
4
6

Zadatak: Rijeite matrinu jednadbu C X AB = == = + ++ + , ako su

( (( (

( (( (

= == =
1 4
2 5
A ,
( (( (

( (( (

= == =
3
2
B ,
( (( (

( (( (

= == =
4
5
C .

R:

C X AB = == = + ++ +

AB C X = == =

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

+ ++ +
+ ++ +

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

= == =
7
11
11 4
16 5
11
16
4
5
3 1 2 4
3 2 2 5
4
5
3
2
1 4
2 5
4
5
X

Radni materijali
66
Zadatak: Odredite matricu X tako da vrijedi
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

1 2
8 5
4 1
3 2
X
1. nain

( (( (

( (( (

= == =
d c
b a
X

( (( (

( (( (

d c
b a
( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

1 2
8 5
4 1
3 2

1 4
2 1
8 3
5 2
= == =
= == = + ++ +
= == =
= == =
d
c
b
a

( (( (

( (( (

= == =
5 1
11 7
X

2. nain

( (( (

( (( (

+ ++ +
( (( (

( (( (

= == =
1 2
8 5
4 1
3 2
X
( (( (

( (( (

= == =
5 1
11 7

Zadatak: Elementarnim transformacijama svedite matricu
(
(
(
0 3 1
4 1 2
0 5 3
na gornje trokutastu matricu.
R:

(
(
(
0 3 1
4 1 2
0 5 3
( )
3 1
R i R zamijeniti
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0 5 3
4 1 2
0 3 1
|
|
\
|
+
+
2 1
3 1
2
3
R R
R R

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0 4 0
4 5 0
0 3 1
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
3 2
5
4
R R
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

5
16
0 0
4 5 0
0 3 1

Radni materijali
67
(matrice)

1. Izvrite raunske operacije ako su definirane:

a.
(
(
(

5 5 5
1 1 1
2 0 2
4

b.
(
+
(
1 0
0 1
6 0
2 4

c.
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

4 0
5 1
4 1
1 3

d. | |
(
0 9
2 3
1 6 2

2. Rijeite matrinu jednadbu
(
=
(
0 0
0 0
2
1 3
5 2
X .

3. Zadana je matrica
(
(
(

=
3 2 2
1 0 1
1 1 3
A . Odredite R y x , tako da vrijedi
(
(
(
1 4
2 11
1 5 2
1
y
x A .
Provjerite rezultat.

4. Ispitajte je li matrica
( (( (

( (( (

= == =
4 1
3 1
A inverzna matrica matrice
( (( (

( (( (

1 1
3 4
7
1
.

Radni materijali
68

RJEENJA
(matrice)

1. a)
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

20 20 20
4 4 4
8 0 8
, b)
( (( (

( (( (

7 0
2 5
, c)
( (( (

( (( (

11 1
19 3
, d) nije mogue

2.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
2
1
2
3
2
5
1
X

3. 5 = == = x , 2 = == = y . I A A = == =
1

4. DA
Radni materijali
69
2.2. DETERMINANTE

Kvadratnoj matrici reda n moemo pridruiti broj kojeg zovemo determinanta kvadratne matrice.
Determinantu kvadratne matrice oznaavamo s ) det(A ili A . Definicija determinante je dosta sloena,
pa emo u ovom kolegiju pokazati kako se moe raunati determinanta ovisno o redu kvadratne matrice.
Za sluaj kvadratne matrice prvog reda | || | | || |
11
a A = == = vrijednost determinante je definirana s

) det(A =
11 11
a a =

Za kvadratne matrice drugog reda
( (( (

( (( (

= == =
22 21
12 11
a a
a a
A vrijednost determinante je

= == = ) det(A
12 21 22 11
22 21
12 11
a a a a
a a
a a
=
Primjer:

2 4 ) 1 ( ) 3 ( 2
3 1
4 2
= =

Determinanta kvadratne matrice treeg reda je

33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
a a a
12 21 33 11 23 32 13 22 31 32 21 13 31 23 12 33 22 11
a a a a a a a a a a a a a a a a a a + ++ + + ++ + = == =
Determinanta matrice treeg reda moe se raunati i primjenom Sarusovog pravila:

Uputa: prvi i drugi stupac dopiite desno od matrice kao njeno proirenje

32 31
22 21
12 11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a
a a
a a
a a a
a a a
a a a

12 21 33 11 23 32 13 22 31 32 21 13 31 23 12 33 22 11
a a a a a a a a a a a a a a a a a a + ++ + + ++ + = == =

Sarussovo pravilo vrijedi iskljuivo za raunanje determinanti treeg reda.

Primjer:

2 3
5 0
2 6
5 2 3
1 5 0
4 2 6
96 2 0 5 6 ) 1 ( 2 4 5 3 2 0 4 3 ) 1 ( 2 5 5 6 = == = + ++ + + ++ + = == =
Radni materijali
70

Laplaceov razvoj determinante po prvom retku

33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a
a a a
a a a
32 31
22 21
13
33 31
23 21
12
33 32
23 22
11
a a
a a
a
a a
a a
a
a a
a a
a + =

Ovim smo problem raunanja determinante treeg reda sveli na problem raunanja tri determinante
drugog reda.

Primjer:

43
1 2
2 5
5
3 2
1 5
) 3 (
3 1
1 2
7
3 1 2
1 2 5
5 3 7
=

=
44 43 42 41
34 33 32 31
24 23 22 21
14 13 12 11
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a

=
44 43 42
34 33 32
24 23 22
11
a a a
a a a
a a a
a
44 43 41
34 33 31
24 23 21
12
a a a
a a a
a a a
a
44 42 41
34 32 31
24 22 21
13
a a a
a a a
a a a
a +
43 42 41
33 32 31
23 22 21
14
a a a
a a a
a a a
a

Ovim smo problem raunanja determinante etvrtog reda sveli na problem raunanja etri determinante
treeg reda.
Laplaceovim razvojem se moe izraunati determinanta bilo kojeg reda i to ne samo po prvom retku, nego
po bilo kojem retku ili stupcu.

Raunanje determinanti po ovoj formuli je nepraktino, jer poveanjem reda determinante jako
poveava broj determinanti nieg reda koje treba raunati. Zato emo navesti neka svojstva
determinanti, koja mogu bitno pojednostavniti njihovo raunanje.

Svojstva determinante

Determinanta kao funkcija koja kvadratnoj matrici A pridruuje broj A det , ima odreena svojstva.
Poznavanje tih svojstava olakava rad s matricama i determinantama.

1. Ako u determinanti reci i stupci zamijene mjesta determinanta ne mijenja vrijednost.
2. Ako u determinanti dva stupca meusobno ili dva retka meusobno zamijene mjesta, determinanta
mijenja predznak.
Radni materijali
71
3. Ako su dva retka (odnosno stupca) jednaka vrijednost determinante jednaka je nuli.
4. Ako sve elemente jednog retka (odnosno stupca) pomnoimo brojem k , tada se determinanta pomnoi
brojem k .
5. Vrijednost determinante se ne mijenja ako elemente jednog retka (odnosno stupca) pomnoimo brojem i
dodamo odgovarajuim elementima drugog retka (odnosno stupca).
6. Vrijednost determinante iji su svi elementi ' ispod ' ili ' iznad ' glavne dijagonale jednaki 0, jednaka je
produktu elemenata na glavnoj dijagonali.

Pokaimo da vrijedi:

0 = == =
kb ka
b a

0 = == = = == = kab kab
kb ka
b a

Pokaimo da vrijedi:

= == =
d c
b a
b a
d c

= == =
d c
b a
cb ad

( (( ( ) )) ) cb ad ad cb
b a
d c
= == = = == =

Raunanje determinante svoenjem na trokutasti oblik

Vrlo esto determinante se raunaju tako da se koritenjem svojstava determinante, determinanta svede na
trokutasti oblik jer je vrijednost takve determinante jednaka produktu elemenata na dijagonali.

Primjer:
Izraunajte vrijednost determinante
1 2 0
0 5 1
2 3 1
.

1 2 0
0 5 1
2 3 1
) )) )
` `` `

= == =
retku drugom dodamo i
s pomnoimo redak prvi 1
1 2 0
2 2 0
2 3 1
=
) )) )
` `` `

= == =
retku trere dodamo i
s pomnoimo redak drugi 1

Radni materijali
72

= 6 3 2 1
3 0 0
2 2 0
2 3 1
= =

Primjer:

3 3 3
10 10 2 10
58 4 58 7 58
2000 3000 6000

) )) )

` `` `

= == =
3
3
2
1
10
58
1000
je R elemenata faktor zajedniaj
=

{
1 2 1
4 7 1
2 3 6
10 58 1000
3
10
2

= == =

D
10
58
= == =
Vrijednost determinante D moemo izraunati na vie naina.

Ako je determinanta kvadratne matrice 0 det A matrica je regularna. Vrijedi i obrat. Ako je kvadratna
matrica regularna tada je 0 det A .
Ponovimo: Kvadratna matrica je regularna ako ima inverznu matricu
1
A

Zakljuimo:
Za kvadratnu matricu A postoji jednoznano odreena inverzna matrica
1
A onda i samo onda ako je
0 det A .
Ako je 0 det = == = A matrica je singularna. Vrijedi i obrat. Ako je kvadratna matrica singularna tada je
0 det = == = A .

Primjer:
Ispitajte je li matrica
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 1 4
3 1 2
2 1 1
regularna.
Moramo izraunati vrijednost pripadne determinante

= == = ) det(A
1 1 4
3 1 2
2 1 1

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
3 2
2 1
2
2
R R
R R
7 3 0
7 3 0
2 1 1

= { {{ { } }} }
3 2
R R + ++ + = == = 0
0 0 0
7 3 0
2 1 1
=

Matrica A nije regularna. Matrica Aje singularna.
Radni materijali
73
PROVJERA ZNANJA
(determinante)

1. Da li matrica
( (( (

( (( (

3 0
2 1
ima inverznu matricu?

DA NE
2. Vrijednost determinante 0
1 0 0 0
3 1 0 0
2 7 0 0
1 5 3 1
= == =

.

DA NE

3. Ima limatrica
( (( (

( (( (

2 1
2 1
inverznu matricu?

DA NE

4. Kako se zove matrica kojoj je determinanta razliita od nule?

5. Da li moete izraunati determinantu matrice
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2 0 0
0 8 0
0 0 1
?

DA NE

6. Zato ne moemo izraunati determinantu matrice
( (( (

( (( (

0 0 0 0
3 1 5 2
?

7. Vrijednost determinante = == =
1 0 0 0
3 1 0 0
2 7 4 0
1 5 3 1
.

8. Ako je matrica A regularna tada je rjeenje matrine jednadbe B XA = == = jednako
1
= == = BA X .

DA NE

Radni materijali
74

ODGOVORI
(determinante)

1. DA
2. DA
3. NE
4. regularna
5. DA
6. nije kvadratna
7. - 4
8. DA
Radni materijali
75

RIJEENI ZADACI
(determinante)

Zadatak: Izraunajte vrijednost navedenih determinanti

det 22 2 5 ) 4 ( 3
4 5
2 3
= =
(

det =
(
(
(
5 3 3
2 0 2
1 3 1
3
0
3
3
2
1
5 3 3
2 0 2
1 3 1
(Sarusovo pravilo)

= 12 3 2 5 1 2 3 1 0 3 3 2 1 3 2 3 5 0 1 = + +

A det =
5 0 0 0
0 3 1 0
1 3 1 2
3 0 2 4
(Laplaceov razvoj po elementima prvog retka)
= == = 2
5 0 0
0 3 1
1 3 1
4 + 3
5 0 0
0 1 0
1 1 2
0
5 0 0
0 3 0
1 3 2
0 0 0
3 1 0
3 1 2

Sada moramo izraunati vrijednost etiri determinante treeg reda.

0 3 1 5 0 0 0 0 5 3 1
0 0
3 1
3 1
5 0 0
0 3 1
1 3 1
= + + =

30 0 0 0 0 0 5 3 2
0 0
3 0
3 2
5 0 0
0 3 0
1 3 2
= + + =

ili determinanta je gornje trokutna pa je njena vrijednost jednaka produktu elemenata na dijagonali.

Treu determinantu nije potrebno raunati jer njenu vrijednost mnoimo s nulom.

0 0 0
3 1 0
3 1 2
= ( svi elementi zadnjeg retak su 0) = 0

Radni materijali
76
60 0 3 30 2 0 4 det = = A

( )
2 1
3
0 5 1
90 60 45
30 20 15
R R +
0
0 5 1
0 0 0
30 20 15
=
=

Kod raunanja vrijednosti determinanti korisno je pogledati da li su elementi nekog retka ( stupca)
determinante jednaki ili proporcionalni. Ako jesu tom sluaju koristimo svojstvo da je vrijednost takve
determinante jednaka 0 i nije potrebno nita raunati.

0 5 1
90 60 45
30 20 15

( prvi i trei redak su proporcionalni) 0 = == =

Zadatak: Svoenjem na trokutasti oblik izraunajte vrijednost determminante

5 3 0 1
3 0 4 0
1 2 1 3
1 0 5 1

5 3 0 1
3 0 4 0
1 2 11 3
1 0 5 1

( (( ( ) )) )
2 1
3 R R + ++ +
5 3 0 1
3 0 4 0
4 2 4 0
1 0 5 1

= == = ( (( ( ) )) )
4 1
R R + ++ + =

4 3 5 0
3 0 4 0
4 2 4 0
1 0 5 1

= == = ( (( ( ) )) )
3 2
R R + ++ +
=

4 3 5 0
1 2 0 0
4 2 4 0
1 0 5 1

= == =

|
\
|
+
3 2
4
5
R R

Radni materijali
77
9
2
1
0 0
1 2 0 0
4 2 4 0
1 0 5 1

= == =

|
\
|
+
4 3
4
1
R R

4
37
0 0 0
1 2 0 0
4 2 4 0
1 0 5 1

= == =
74
4
37
2 ) 4 ( 1 = == = = == =

Radni materijali
78
(determinante)

1.Svoenjem na trokutasti oblik izraunajte vrijednost determinanti
a)
3 3 1
0 1 0
0 4 2
, b)
1 4 0 1
4 2 1 0
0 1 3 2
1 0 2 1

2. Izraunajte vrijednost determinanti

a)
100
1
0 0 0
4 200 0 0
0 1 3 0
1 0 2 1
, b)
8 4 1
8 4
700 400 200

3. Matrica
(
(
(
10 1 3
2 0 1
10 1 3
je regularna.

DA NE

4.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
2 2 0
1 5 0
2 2 0
2 0 0
0 2 0
2 2 2
3 A , ? det = == = A

ODGOVORI
(determinante)

1.a) 6, b) 24 2. a) 6 , b) 0 3. DA 4. 12

Radni materijali
79
2.3. SUSTAVI LINEARNIH ALGEBARSKIH JEDNADBI

U elementarnoj matematici uili smo rjeavati sustav od dvije linearne jednadbe s dvije, odnosno tri
linearne jednadbe s tri nepoznanice. Prirodno se namee ideja da se promatra sustav od n linearnih
jednadbi s n nepoznanica ( 3 > >> > n ).

n n nn n n
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == =
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
.....
. .. .......... .......... .......... ..........
....
.....
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11

Realni brojevi
ij
a ( ) ,... 2 , 1 , n j i = == = zovu se koeficijenti sustava. Prvi indeks ' i ' oznaava redni broj
jednadbe, a drugi indeks ' j ' kae da se koeficijent
ij
a nalazi uz nepoznanicu
j
x . Realni
brojevi
i
b ( ) ,... 2 , 1 n i = == = zovu se slobodni lanovi. Nepoznanice sustava su
i
x ( ) ,... 2 , 1 n i = == = . Ovakav
sustav se zove kvadratni, jer ima jednak broj jednadbi i nepoznanica.
Razliiti praktini problemi ukazali su na potrebu da se razmatra i sustav u kojem se pojavljuje
mjednadbi i n nepoznanica. Openito se pie:

m n mn m m
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == =
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
.....
. .. .......... .......... .......... ..........
....
.....
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11

Ako se broj jednadbi i nepoznanica razlikuje onda se sustav zove pravokutni.
Ako je bar jedan slobodan lan 0
i
b sustav je nehomogen, a ako su svi slobodni lanovi 0 = == =
i
b sustav
zovemo homogen.

Linearni sustav ima rjeenje ( kae se da je sustav rjeiv ili konzistentan) ako postoji ureena n
torka ( (( ( ) )) )
n
c c c ,... ,
2 1
brojeva takva da pri zamjeni
n n
c x c x c x = == = = == = = == = ,...., ,
2 2 1 1

sve jednadbe postaju istinite jednakosti. Skup svih takvih n -torki ( (( ( ) )) )
n
c c c ,... ,
2 1
zovemo skup rjeenja
sustava. Ako takva n -torka brojeva ne postoji sustav je nerjeiv ili kontradiktoran.

U nastavku emo nastojati odgovoriti na sljedea pitanja:

1. Ima li linearni sustav rjeenje(a)?
2. Kako odrediti skup svih rjeenja sustava?

Radni materijali
80
Pogledajmo primjere nehomogenih linearnih sustava.

Za sustav

5 3 2
3 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

skup rjeenja ini samo jedan ureeni par ) 1 , 1 ( ) , (
2 1
= == = x x . Kaemo da sustav ima jednoznano rjeenje i
piemo 1
1
= == = x , 1
2
= == = x .
Skup rjeenja sustava

6 2 4
3 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

sastoji se od beskonano ureenih parova oblika ) 2 3 , ( ) , (
2 1
t t x x = == = , R t . Na primjer za 0 = == = t
dobijemo rjeenje 0
1
= == = x , 3
2
= == = x , dok za 10 = == = t dobivamo 10
1
= == = x , 17
2
= == = x .

Nadalje sustav

6 2 4
0 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

nema rjeenje.

Ako je sustav homogen, onda on uvijek ima bar jedno rjeenje, koje zovemo trivijalnim rjeenjem. Pod
trivijalnim rjeenjem smatramo rjeenje 0 ,...,
2 1
= == = = == = = == =
n
x x x . Ostala rjeenja ako postoje, nazivaju se
netrivijalna rjeenja tog sustava.

Vano je napomenuti da razliiti sustavi mogu imati jednake skupove rjeenja.

Sustav

5 3 2
3 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

ima jednoznano rjeenje 1
1
= == = x , 1
2
= == = x .

Sustav

8 4 4
5 3 2
3 2
2 1
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x
x x

takoer ima jednoznano rjeenje 1
1
= == = x , 1
2
= == = x .

Sustavi su ekvivalentni ako je rjeenje jednog sustava ujedno rjeenje drugog sustava.

Radni materijali
81
Matrini zapis sustava linearnih jednadbi

Neka je zadan sustav od mlinearnih jednadbi s n nepoznanica
i
x ( ) ,... 2 , 1 n i = == = .
Koeficijente sustava zapisujemo u obliku pravokutne matrice

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a
A
... 2 1
2 ... 22 21
1 . 12 11
O M M
K

koju zovemo matrica koeficijenata sustava ili krae matrica sustava. Slobodne lanove sustava
zapisujemo u obliku stupane matrice

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
m
b
b
b
b
.
.
2
1

koju zovemo matrica slobodnih lanova sustava. Nepoznanice sustava zapisujemo u obliku stupane
matrice

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
n
x
x
x
X
.
.
2
1

koju zovemo matrica nepoznanica sustava. Zadani sustav moemo zapisati i u matrinom obliku

b AX = == =

Uvedimo pojam proirene matrice sustava

| || | | || |
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
m mn m m
n
n
b a a a
b a a a
b a a a
b A
..
. .
...
....
,
2 1
2 2 22 21
1 1 12 11
M O M
.

Radni materijali
82
Sustav
1
1 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

matrino moemo zapisati kao

( (( (

( (( (

= == =
( (( (

( (( (

( (( (

( (( (

1
1
1 1
1 2
2
1
x
x

pri emu su matrica sustava
( (( (

( (( (

= == =
1 1
1 2
A , matrica nepoznanica sustava
( (( (

( (( (

= == =
2
1
x
x
X i matrica slobodnih
lanova sustava
( (( (

( (( (

= == =
1
1
b .
Istoznanost ova dva zapisa slijedi iz definicije jednakosti matrica.

Rjeavanje gornje trokutastih sustava

Za sustav

n n nn
n n
n n
d x c
d x c x c
d x c x c x c
= +
= + +
= + + +
2 2 2 22
1 1 2 12 1 11
....
....

kaemo da je trokutastog oblika.

Sustavi trokutastog oblika rjeavaju se vrlo jednostavno idui odozdo prema gore.

6 2 ) 4 (
8 2 8 ) 3 (
0 ) 2 (
1 2 ) 1 (
4
4 3
3 2
4 3 2 1
= == =
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
x
x x
x x
x x x x

Iz jednadbe (4) odredimo 3
4
= == = x . Vrijednost 3
4
= == = x uvrstimo u jednadbu (3) pa dobijemo
4
7
3
= == = x .
Iz jednadbe (2) slijedi
4
7
2
= == = x . Vrijednost nepoznanice
1
x
dobijemo iz jednadbe (1)
4 3 2 1
2 1 x x x x + ++ + = == =
4
5
= == = . Sustav ima jednoznano rjeenje
4
5
1
= == = x ,
4
7
2
= == = x ,
4
7
3
= == = x , 3
4
= == = x .

Radni materijali
83
Gaussova metoda
(metoda eliminacije)

Metoda je vrlo korisna jer se njom odnosno njenom modifikacijom rjeavaju sustavi na raunalu. Metoda
se sastoji u tome da vrimo odreene operacije nad jednadbama poetnog sustava u namjeri da doemo
do sustava trokutastog oblika koji je ekvivalenta poetnom sustavu.
Lako vidimo da se rjeenje sustava ne mijenja ako izvrimo bilo koju od sljedeih radnji:

1. neku jednadbu pomnoimo s brojem razliitim od nule,
2. zamijenimo dvije jednadbe
3. jednu jednadbu pribrojimo drugoj

Radnje 1. i 3. esto vrimo istovremeno: jednoj jednadbi dodamo drugu jednadbu pomnoenu s nekim
brojem.

Ilustrirajmo to na konkretnom primjeru.

Treba rijeiti sustav jednadbi
6 5 2 3
20 4 3 2
6 3 2
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z y x
z y x
z y x

Gaussova metoda eliminacije se sastoji u tome da se iz svih jednadbi, osim prve, eliminira prva
nepoznanica, zatim se iz svih jednadbi, osim prve i druge, eliminira druga nepoznanica, itd. sve dok se
postupak ne zavri. Evo kako to moemo jednostavno napraviti.
U primjeru danog sustava naj prije pomnoimo prvu jednadbu s 2 i dodamo drugoj, a zatim prvu
jednadbu pomnoimo s 3 i dodamo treoj. Dobivamo

12 14 4
8 10 7
6 3 2
= == =
= == =
= == = + ++ +
z y
z y
z y x

Nakon toga drugu jednadbu pomnoimo s
7
4
i dodamo treoj. Time dobivamo trokutasti sustav

7
116
7
58
8 10 7
6 3 2
= == =
= == =
= == = + ++ +
z
z y
z y x
.
Iz zadnje jednadbe slijedi 2 = == = z . Uvrstimo tu vrijednost za z u drugu jednadbu, pa dobijemo
8 20 7 = == = y , dakle 4 = == = y . Dobivene vrijednosti za z i y uvrstimo u
prvu jednadbu, koja postaje jednadba samo za x . Iz 6 6 8 = == = + ++ + x slijedi 8 = == = x . Tako smo dobili
rjeenje sustava 2 , 4 , 8 = == = = == = = == = z y x .
Primijetimo da ovaj postupak ovisi samo o koeficijentima i slobodnim lanovima sustava.
Radni materijali
84
Radnje koje smo vrili nad jednadbama sustav odgovaraju slijedeim radnjama na proirenoj matrici
sustav:
1'. neki redak pomnoimo s brojem razliitim od nule;
2'. zamijenimo dva retka;
3'. jedan redak pribrojimo drugom;

Kombinirajui radnje 1'. i 3'. imamo: jednom retku dodamo drugi redak pomnoen s nekim brojem.
Gore navedene radnje poznajemo kao elementarne transformacije matrice.

PAZI! Kod Gaussove metode eliminacije vrimo SAMO transformacije nad retcima proirene matrice
sustava.

Ekvivalentni sustavi imaju ekvivalentne proirene matrice sustav.

Rjeavajui neki sustav unaprijed ne znamo je li on rjeiv ili nije rjeiv. Prednost Gaussovog algoritma je
u tome to on daje odgovor na pitanje je li promatrani sustav ima rjeenje ili ne, i ako ima omoguava
nalaenje svih rjeenja.

Rjeavanje sustava pomou matrinog zapisa je krae i preglednije, a time bre i jednostavnije.

Ilustrirajmo to na gornjem primjeru

(S
1
)
6 5 2 3 ) 3 (
20 4 3 2 ) 2 (
6 3 2 ) 1 (
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z y x
z y x
z y x
| || | | || |
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
6 5 2 3
20 4 3 2
6 3 2 1
/ b A

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
) 3 ( ) 1 ( ) 3 (
) 2 ( ) 1 ( 2

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
R III R I
R II R I
) 3 (
. 2

(S
2
)
12 14 4 ) 3 (
8 10 7 ) 2 (
6 3 2 ) 1 (
= == =
= == =
= == = + ++ +
z y
z y
z y x
| || | | || |
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
12 14 4 0
8 10 7 0
6 3 2 1
/
1 1
b A

) )) )
` `` `

+ ++ + ) 3 ( ) 2 (
7
4

) )) )
` `` `

+ ++ + R III R II .
7
4

(S
3
)
7
116
7
58
) 3 (
8 10 7 ) 2 (
6 3 2 ) 1 (
= == =
= == =
= == = + ++ +
z
z y
z y x
| || | | || |
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
7
116
7
58
0 0
8 10 7 0
6 3 2 1
/
2 2
b A

Radni materijali
85
Primjer:

Nehomogeni sustav ima tri jednadbe i tri nepoznanice, jednoznano rjeenje

) ( S
0
3 2 2
5 2
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ +
y x
z y x
z y x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
3
5
0 1 1
2 1 2
1 2 1

) )) )
` `` `

+ ++ +

1 3
1 2
2
R R
R R
{ {{ { } }} } + ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2 3
3 5
5
13
5
1 3 0
4 5 0
1 2 1
R R

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

14
13
5
7 0 0
4 5 0
1 2 1

) ( S
14 7 ) 3 (
13 4 5 ) 2 (
5 2 ) 1 (
= == =
= == =
= == = + ++ +
z
z y
z y x

Iz ) 3 ( 2 = == = z
2 = == = z u ) 2 ( ) 14 4 (
5
1
= == = z y
5
6
= == =
2 = == = z i
5
6
= == = y u ) 1 ( 5 2 + ++ + = == = z y x
5
3
= == =

Sustav ) ( S ima jednoznano rjeenje.

5
3
= == = x

5
6
= == = y
2 = == = z

Sustavi ) ( S i ) ( S su ekvivalentni pa imaju ista rjeenja.

Radni materijali
86

Primjer:

Nehomogeni sustav etri jednadbe s etri nepoznanice, parametarsko rjeenje.

3 2 5 2
5 4 3 2
1 4 2
1 2
= == = + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ +
u z y x
u z y x
u y x
z y x

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

3
5
1
1
2 5 2 1
4 3 2 1
1 0 4 2
0 1 2 1

) )) )

` `` `

+ ++ +
+ ++ +
+ ++ +
4 1
3 1
2 1
2
R R
R R
R R
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2
4
1
1
2 4 0 0
4 2 0 0
1 2 0 0
0 1 2 1

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
4 3
3 2
2 R R
R R
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
3
1
1
0 0 0 0
3 0 0 0
1 2 0 0
0 1 2 1

Sada sustav glasi
0 0 0 0 0
3 3 0 0 0
1 1 2 0 0
1 0 1 2 1
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
u z y x
u z y x
u z y x
u z y x

Zadnja jednadba je istinita za bilo koji izbor brojeva u z y x , , , . Ona ne predstavlja nikakav uvjet na
nepoznanice pa je moemo izbaciti iz sustava. Ostale su tri jednadbe. Iz tre jednadbe moemo
jednoznano izraunati nepoznanicu u
1 = == = u

Vrijednost nepoznanice 1 = == = u uvrstimo u drugu jednadbu sustava, pa imamo

0 ) 1 1 (
2
1
) 1 (
2
1
= == = = == = = == = u z .

Iz prve jednadbe imamo
1 2 1 2 + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == = y z y x .

Nepoznanica y ostaje neodreena, pa se zato zove parametar. Umjesto parametra moemo upisati bilo
koji broj. To znai da sustav ima beskonano mnogo rjeenja.

Radni materijali
87
Uobiajeno je pisati t y = == = , pa rjeenje sustava moemo zapisati u obliku

Odreivanje inverzne matrice

Pokazati emo kako se Gaussova metoda moe primijeniti i za ispitivanje regularnosti i odreivanje
inverzne matrice.

Primjer:
Ispitajte je li matrica
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
5 1 4
2 0 1
3 1 2
A regularna. Ako jeste izraunajte njen inverz.

Postupamo na slijedei nai: proirimo matricu A tako da joj s desne strane dopiemo jedininu matricu.
Obavimo elementarne transformacije nad recima proirene matrice tako da lijevu matricu svedemo na
jedininu matricu. Ako je to mogue matrica A je regularna i njena inverzna matrica
1
A se dobije na
desnoj strani. Ako to nije mogue znai da je matrica Asingularna i nema inverznu matricu.

| || | | || | L I A | || | | || |
1
A I

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 0 0 5 1 4
0 1 0 2 0 1
0 0 1 3 1 2
) )) )
` `` `

redak II i I
zamijenimo

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 0 0 5 1 4
0 0 1 3 1 2
0 1 0 2 0 1

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
3 1
2 1
4
2
R R
R R

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 4 0 3 1 0
0 2 1 7 1 0
0 1 0 2 0 1
{ {{ { } }} }
3 2
R R + ++ +

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 2 1 4 0 0
0 2 1 7 1 0
0 1 0 2 0 1
) )) )
` `` `

3
4
1
R
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4
1
2
1
4
1
1 0 0
0 2 1 7 1 0
0 1 0 2 0 1

1
0
1 2
=
=
=
+ =
u
z
t y
t x
Radni materijali
88

) )) )
` `` `

+ ++ +
+ ++ +
1 3
2 3
2
7
R R
R R

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4
1
2
1
4
1
1 0 0
4
7
2
11
4
3
0 1 0
2
1
2
2
1
0 0 1

Matrica Aje regularna. Njena inverzna matrica je

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =

4
1
2
1
4
1
4
7
2
11
4
3
2
1
2
2
1
1
A

Provjera I A A AA = == = = == =
1 1

Radni materijali
89
R E Z I M E

NEHOMOGENI KVADRATNI SUSTAV n n

b AX = == =

1. 0 det A postoji
1
A (matrica sustav je regularna)
b AX A = == =
1

b A AX A
1 1
= == =
b A X
1
= == = sustav ima jednoznano rjeenje

(
(
(
*
*
*
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
*
*
*
* 0 0
* * 0
* * *

2. 0 det = == = A ne postoji
1
A ( matrica sustava je singularna), sustav nema rjeenja
ili ima parametarsko rjeenje.

(
(
(
*
*
*
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
*
*
*
0 0 0
* * 0
* * *
sustav nema rjeenje

(
(
(
*
*
*
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
0
*
*
0 0 0
* * 0
* * *
sustav ima parametarsko rjeenje

HOMOGENI KVADRATNI SUSTAV n n

0 = == = AX

1. 0 det A postoji
1
A (matrica sustav je regularna)
O A AX A = == =
1 1

O X = == = sustav ima trivijalno rjeenje.

(
(
(
0
0
0
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
0
0
0
* 0 0
* * 0
* * *
sustav ima trivijalno rjeenje

Radni materijali
90
2. 0 det = == = A ne postoji
1
A ( matrica sustava je singularna) sustav ima
parametarsko rjeenje.

(
(
(
0
0
0
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
0
0
0
0 0 0
* * 0
* * *

PRAVOKUTNI NEHOMOGENI SUSTAV n m , n m > >> > .

(
(
(
(
(
(
*
*
*
*
*
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
(
(
(
0
0
*
*
*
0 0 0
0 0 0
* 0 0
* * 0
* * *
sustav ima jednoznano rjeenje

(
(
(
(
(
(
*
*
*
*
*
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
(
(
(
*
0
*
*
*
0 0 0
0 0 0
* 0 0
* * 0
* * *
sustav nema rjeenje

(
(
(
(
(
(
*
*
*
*
*
* * *
* * *
* * *
* * *
* * *
..........
(
(
(
(
(
(
0
0
0
*
*
0 0 0
0 0 0
0 0 0
* * 0
* * *

.
PRAVOKUTNI NEHOMOGENI SUSTAV n m , n m < << <

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

*
*
*
* * * * *
* * * * *
* * * * *
..........
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

*
*
*
0 0 0 0 0
* * * * *
* * * * *
sustav nema rjeenje

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

*
*
*
* * * * *
* * * * *
* * * * *
..........
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
*
*
0 0 0 0 0
* * * * *
* * * * *
Radni materijali
91

PRAVOKUTNI HOMOGENI SUSTAV n m

n m < << <

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
0
0
* * * * *
* * * * *
* * * * *
..........
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
0
0
0 0 0 0 0
* * * * *
* * * * *

Radni materijali
92
PROVJERA ZNANJA
(sustavi)

1. Sustav
1
0 3 5
= == =
= == = + ++ +
y x
y x
je homogen.

DA NE
2. Proirena matrica sustava je
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4 2 3
0 1 2
1 0 1
. Napiite sustav u standardnom obliku.
Nepoznanice sustava su y x, .

3. Sustav ) (S

0
1 2
= == =
= == = + ++ +
y x
y x
ima jednoznano rjeenje
3
1
= == = x ,
3
1
= == = y .

Je li sustav ) (S ekvivalentan sustavu ) (S

= == =
= == = + ++ +
0 2
3
2
y x
y x

DA NE

4. Je li homogeni sustav linearnih algebarskih jednadbi uvijek ima rjeenje?

DA NE

5. Za sustav b AX = vrijedi | || | | || | b A
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

4
1
3
0 0 0
1 2 0
1 4 2
. Sustav ima rjeenje.
DA NE

6. Sustav
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
3
2
0 0
3 0
7 2
ima jednoznano rjeenje .

DA NE

7. Matrina jednadba 0 = AX ( A kvadratna matrica) ima trivijalno rjeenje

ako je 0 det = A 0 det A
Radni materijali
93

ODGOVORI

1.

NE

2.
4 2 3
0 2
1
= == = + ++ +
= == =
= == =
y x
y x
x

3.

NE
4.

DA
5.

NE
6.

DA
7.

0 det A

Radni materijali
94

RIJEENI ZADACI
(sustavi)

Zadatak: Veza izmeu uobiajenog zapisa sustava i matrinog zapisa sustava.

1
0
4 2
1 3
4
3
2
1
= == =
= == =
= == =
= == =
x
x
x
x

Nehomogeni sustav ima etri jednadbe i etri nepoznanice. Moemo odmah odrediti rjeenje sustava
3
1
1
= == = x , 2
2
= == = x , 0
3
= == = x , 1
4
= == = x .

Sustav moemo zapisati i na slijedei nain:

1 1 0 0 0
0 0 1 0 0
4 0 0 2 0
1 0 0 0 3
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
4 3 2 1
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ + + ++ +
x x x x
x x x x
x x x x
x x x x

Matrini zapis b AX = == =

{ {
lanova
slobodnih
matrica
a nepoznanic
matrica
sustava matrica
x
x
x
x
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

( (( (
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1
0
4
1
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 2 0
0 0 0 3
4
3
2
1
4 4 3 4 4 2 1

Zadatak: Ispitajte rjeivost sustava. Sustav je nehomogen, ima tri jednadbe s tri nepoznanice.

5 2 2
2
1 2 2
3 2
3 2
3 2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x
x x x

Radni materijali
95

{ {{ { } }} } + ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

3 2
2
5 2 2 0
2 1 1 0
1 1 2 2
R R
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 0 0 0
2 1 1 0
1 1 2 2

1 0
2
1 2 2
3 2
3 2 1
=
= +
= +
x x
x x x

Zadnja jednadba je kontradiktorna, pa sustav nema rjeenje.

Zadatak: Rijeite sustav

3
1 5 3
3 2
3 2 1
= == =
= == = + ++ +
x x
x x x

Sustav je nehomogen. Ima dvije jednadbe s tri nepoznanice.

Jednu nepoznanicu moemo birati proizvoljno ( parametar). Recimo da je to
3
x . Oznaimo t x = == =
3
.

3 3
3 2
+ ++ + = == = + ++ + = == = t x x
) 14 4 (
3
1
) 1 15 5 (
3
1
) 1 5 (
3
1
3 2 1
= == = + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == = t t t x x x

Sustav ima parametarsko rjeenje
) 14 4 (
3
1
1
= == = t x
3
2
+ ++ + = == = t x
t x = == =
3

Zadatak: Ispitajte rjeivost sustava

0
0 2
1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z x
z y
y x

Radni materijali
96
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0 1 0 1
0 1 2 0
1 0 1 1
( (( ( ) )) )
3 1
R R + ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 1 1 0
0 1 2 0
1 0 1 1
( (( ( ) )) )
2 3
2 R R + ++ +

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 1 1 0
2 1 0 0
1 0 1 1
( (( ( ) )) )
1 3
R R + ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 1 1 0
2 1 0 0
0 1 0 1
| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
3 2
1 2
R R
R R

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1 0 1 0
2 1 0 0
0 0 0 1

Nije uvijek potrebno doi do trokutnog oblika sustava da zakljuimo kakva su rjeenja sustava.

Sustav ima jednoznano rjeenje.
1
2
2
= == =
= == =
= == =
y
x
z


0 3 2 3
0
1 3 2
= == = + ++ +
= == =
= == = + ++ +
z y x
y x
z y x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
0
1
3 2 3
0 1 1
3 1 2

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0
0
1
3 1 0
0 1 1
3 1 0

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1
0
1
0 0 0
0 1 1
3 1 0

Sustav nema rjeenje.

Radni materijali
97
Zadatak :

2 3
1 3 2
1 4 3
3 2 1
3 2 1
3 2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == =
x x x
x x x
x x x

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2 3 1 1
1 1 3 2
1 1 4 3

| || |
| || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ +
+ ++ +
1 3
2 3
3
2
R R
R R

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2 3 1 1
3 5 1 0
5 10 1 0
( (( ( ) )) )
1 2
R R + ++ +

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

2 3 1 1
3 5 1 0
2 5 0 0

5
2
3
= == = x

1 2 3 5 3
3 2
= == = = == = = == = x x

5
6
1 2 3 2
3 2 1
+ ++ + = == = + ++ + = == = x x x


8 4 2
4 2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
x x
x x

( (( (

( (( (

8 4 2
4 2 1
( (( ( ) )) )
2 2 1
2 R R R + ++ +
( (( (

( (( (

16 0 0
4 2 1

16 0 0
2 1
= == = + ++ + x x
Sustav nema rjeenja.

Radni materijali
98
Zadatak: Rijeite sustav

6 3
3 2
2 2 2
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ +
b
b a
b a

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

6 3 0
3 2 1
2 2 2
( (( ( ) )) )
2 1
R R
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

6 3 0
2 2 2
3 2 1

( (( ( ) )) )
2 2 1
2 R R R + ++ +

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

6 3 0
4 2 0
3 2 1
| || |

| || |

\ \\ \
| || |

2 2
2
1
R R
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

6 3 0
2 1 0
3 2 1

( (( ( ) )) )
3 3 2
3 R R R + ++ +
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

0 0 0
2 1 0
3 2 1

1 4 3 2 3
2
= == = = == = = == =
= == =
b a
b

Radni materijali
99
(sustavi)

1.

5
2
1 2
= == =
= == = + ++ +
= == = + ++ +
c
c b
c b a

2.

3
1 5 3
= == =
= == = + ++ +
z y
z y x

3.

0 2
0 2
0 2
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z y x
z y x
z y x

4.

3 13 9
20 4 3 2
6 3 2
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ +
z y x
z y x
z y x

5.

0 2
0 3
0
2 1
3 2 1
3 2 1
= == = + ++ +
= == = + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
x x
x x x
x x x

( (( (

( (( (

= == =
4 1
3 1
A i
( (( (

( (( (

= == =
1 1
2 1
B . Izraunajte ( (( ( ) )) )
1
AB .

Radni materijali
100
RJEENJA

1.

5
3
2
9
= == =
= == =
= == =
c
b
a

2.
t z
t y
t x
= == =
+ ++ + = == =
= == =
3
3
4
3
14

3. Sustav ima trivijalno rjeenje

4. Sustav nema rjeenja

5.
t x
t x
t x
= == =
= == =
= == =
3
2
1
2

6.
( (( (

( (( (

= == =
6 3
1 4
AB , ( (( ( ) )) ) = == =
1
AB
( (( (

( (( (

4 3
1 6
21
1

Radni materijali
101

III. VEKTORI

3. 0 POTREBNO PREDZNANJE

102
3.1 VEKTORI KAO USMJERENE DUINE

102
3.2 KOORDINATIZACIJA VEKTORA

113
3.3 SKALARNI PRODUKT VEKTORA

128
3.4 VEKTORSKI PRODUKT VEKTORA

137
3.5 RAZLAGANJE VEKTORA NA PROIZVOLJNE VEKTORSKE
KOMPONENTE

145

Radni materijali
102

Determinante
Rjeavanje trokuta

3.1. VEKTORI KAO USMJERENE DUINE

U prirodi i tehnikim znanostima susreu se dvije vrste veliina. Veliine prve vrste potpuno su odreene
samo jednim brojem. Takve su veliine npr. masa, vrijeme, temperatura, itd. Ovakve veliine zovemo
skalari (oitavaju se sa skala).
Drugu vrstu veliina ine one koje nisu potpuno odreene samo jednim brojem ve je za njihovo potpuno
odreenje potrebno znati i smjer djelovanja tih veliina te ih nazivamoh vektorske veliine. U ovu vrstu
spadaju npr. brzina, sila, itd. Da bi neku vektorsku veliinu razlikovali od skalarne, iznad simbola (slova)
uzetog za oznaku veliine stavlja se strelica.
Iako po svom karakteru vektorske veliine mogu biti razliite, raunanje s njima vri se po pravilima
matematike discipline vektorske algebre.

Vektor je jednoznano odreen sa tri podatka:

1. modul (iznos, duina, apsolutna vrijednost,intezitet)
2. pravac
3. smjer (orjentacija)

Vektor kao usmjerena duina

Neka su Ai B razliite toke. Duina AB kojoj je jedna rubna toka, npr A poetna (hvatite), a druga
B zavrna (vrh) , zove se usmjerena duina. Usmjerena duina kojoj je toka A poetak, a toka B
zavrna toka oznaava se s AB i prikazuje se strelicom. U ovoj knjizi e se pod vektorom uvijek
podrazumijevati usmjerena duina.

A
AB a =
B

A poetak toka ili hvatite vektora
B zavrna toka ili vrh vektora
Oznake za vektor : AB a =

Modul, duljina ili intezitet vektora jeste duljina (u izvjesnom mjerilu) duine koja predouje vektor.
Modul a a = == =
Jedinini vektor je vektor modula jednakog jedinici.
Kada se eli naglasiti da je to jedinini vektor istog pravca i smjera kao vektor a , oznaava se
0
a .
Radni materijali
103
Primjer:
Na slici je dan vektor a kojem je 4 = a . Nacrtajte jedinini vektor
0
a .
A
AB a =
B

Nul-vektor 0 je vektor modula 0, a smjer mu je proizvoljan.

Kolinearni vektori imaju iste ili paralelne pravce.

a
b
c
d
f
e

Nul - vektor je kolinearan sa svakim vektorom.

Paralelni vektori imaju iste ili paralelne pravce i isti smjer.

a
b
c
d

Suprotni vektori imaju isti modul, isti ili paralelan pravac i suprotan smjer. Za vektor a njemu suprotan
vektor oznaavamo a .

-a
a
-b b

Vektori su komplanarni ako lee u istoj ravnini.
Jednakost vektora:Vektori a i b su jednaki ako su paralelni i imaju iste module.
ili
Vektori a i b su jednaki ako se paralelnim pomicanjem (translacijom) mogu dovesti do poklapanja.

b
a

Dakle u matematici vektor smijemo paralelno pomicati, a da se on ne promijeni.To je takozvani slobodni
vektor.

Napomena: U fizici i tehnici to nije uvijek dozvoljeno. Ako su vektori isti jedino kad im je poetna toka
na nekoj osi zovu se klizni vektori. Vektor kojem je poetna toka fiksirana zovu se vezani vektori.

Radni materijali
104
Ako je O toka u prostoru, onda svakoj toki P tog prostora pripada jednoznano odreen vektor
OP r = == = kojeg zovemo radijus-vektor (vektor poloaja) toke P u odnosu na tokuO.

rp
0
P

Mnoenje vektora i skalara

Produkt skalara k i vektora a je vektor a k iji je modul a k a k = .
Ako je 0 > k ,vektor a k je istog pravca i smjera kao vektor a .
Ako je 0 < k , vektor a k je istog pravca i suprotnog smjera od smjera vektora a .
Ako je 0 = == = k , vektor 0 = == = a k ( po definiciji) .
Vektori a i a k su kolinearni.
2a
a
-2a
1
2
a
1
2
- a

Za svaki vektor vrijedi
0
= a a a
Jedinini vektor
0
a vektora a
a
a
a =
0

a a = == = ) 1 (
a je suprotni vektor vektora a .

Primjer:

Ako se teina utega mase kg m 1 = prikae vertikalnim vektorom F , onda se teina utega mase
kg m 2 = prikazuje takoer vertikalnim vektorom ija je duljina dva puta vea od duljine vektora F tj.
vektorom F 2 .

2F F

Radni materijali
105
Dijeljenje vektora sa skalarom

a
k k
a
1
= , 0 k ( svodi se na mnoenje vektora sa skalarom )

Zbrajanje vektora
b a c + =
c je vektor sume dvaju vektora ili rezultantni vektor.

Za sumu vektora vrijedi:

a b b a + ++ + = == = + ++ +
( (( ( ) )) ) ( (( ( ) )) ) c b a c b a + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ +
b a b a + = + ) (
a a
2 1
+ ++ + = ( (( ( ) )) ) a
2 1
+ ++ +
( (( ( ) )) ) a
2 1
( (( ( ) )) ) a
2 1
= == =

Zbrajanje kolinearnih vektora
a + =
b
c
a
b

Modul zbroja paralelnih vektora

b a
b a c + =
b a b a c + = + =

Zbrajanje nekolinearnih vektora

1. Pravilo palalelograma

AB a =
AD b =
AC b a = +
b
a
c
a + b
=

Radni materijali
106
2. Pravilo trokuta

AB a =
BC b =
AC b a = +
b
a
a + b

3. Pravilo poligona

a + b + c = d

b
a
c
d

Modul zbroja okomitih vektora

b a
b a c + =

b
a
c

a

+
b
=

Pravokutni trokut Pitagorin pouak

2 2
b a b a c + = + =

Modul zbroja vektora koji nisu okomiti

( ) = < b a,

b
a

c
=

a
+

b

Primjenjuje se kosinusov pouak: ) cos( 2
2 2 2
+ = b a b a c

Primjer:

Za vektore a i b vrijedi 125 = == = a , 146 = == = b i = == =
0
2 . 47 ) , ( = == = b a . Izraunajte b a + i
= == = ) , ( b b a + ++ + .

b
= 47.2
0
a
a
+
b
132.8
0

Radni materijali
107

) cos( 2
2 2
+ = + b a b a b a
0 2 2
8 . 132 cos 146 125 2 146 125 + ++ + = == =
248 = == =

? = == =
Sinusov pouak:
b a a +
=
) sin( sin

3698 . 0
248
8 . 132 sin 125 ) ( sin
sin
0
= =
+
=
b a
a

0
7 . 21 = == =

Oduzimanje vektora

Oduzimanje vektora se definira kao zbrajanje sa suprotnim vektorom

) ( b a b a + =
a
a a + (-b) = a - b
b
-b

Radni materijali
108
PROVJERA ZNANJA
(vektori kao usmjerene duine)

1. Na slici je dan vektor a ( 2 = a ) nacrtajte
0
a , a 3 , a
a

2. a b 3 = vektori a i b su paralelni. DA NE

3. a a = DA NE

4. Relacija b c b c + ++ + = == = + ++ + vrijedi ako su vektori ..

5. 2 = == = a , 1 = == = b = == =
0
45 ) , ( = == = b a , = + b a ..

6. Ako su vektori a i b okomiti tada je = == = + ++ + b a .

Radni materijali
109

ODGOVORI (vektori kao usmjerene duine)

1.
3a
a
0
-a

2. NE

3. DA

4. PARALELNI

5. 2 4 5 +

6.
2 2
b a b a c + = + =
Radni materijali
110
RIJEENI ZADACI

Primjer vektorskog prikazivanja:
Iz fizike je poznato da se tijelo mase
1
m i mase
2
m meusobno privlae silom iznosa
2
2 1
r
m m
F = == =
- univerzalna gravitacijska konstanta
r - udaljenost izmeu tijela

Tijelo mase
1
m djeluje na tijelo mase
2
m silom
1
F koja je po iznosu jednaka ali suprotna sili
2
F kojom
tijelo mase
2
m djeluje na tijelo mase
1
m .

0 1 2
1
2 1
1
) (r
r
m m
F = == =
0 2
2
2
2 1
2
) (r
r
m m
F = == =

r
1
r
2
m
1
F
1
m
2
F
2
m
1
m
2

Primjer:

Rijeka tee brzinom sat km/ 7 . 4 . Vesla u amcu moe putovati brzinom sat km/ 51 . 7 (u mirnoj vodi).
Vidi sliku. Naite iznos brzine i smjer gibanja amca.

= == =
v 51 . 7 =
v

= == =
r
v 7 . 4 =
r
v

SLIKA 26
v
r
v
v
v
r
v

r
v v v + ++ + = == =
2 2
r
v v v + ++ + = == = 86 . 8 7 . 4 51 . 7
2 2
= == = + ++ + = == =
51 . 7
7 . 4
= == = tg
0
32 = == =

Radni materijali
111

Zadatak: Naite iznos rezultantne sile R dviju sila
1
F i
2
F za koje je N F 4
1
= == = , N F 6
2
= == = i koje
zatvaraju kut
0
60 = .Odredite kuteve to ih R zatvara sa silama
1
F i
2
F .

R:
Rezultantna sila R je zbroj sila
1
F i
2
F .

60
0
R
F
2
F
1
120
0
60
0

) 60 180 ( cos 2
0 0
2 1
2
2
2
1
2
+ = F F F F F .

Tako imamo:

76 120 cos 6 4 2 6 4
0 2 2
2
= == = + ++ + = == = R
19 2 = == = = == = R R

Kuteve moemo nai po formuli za sinusov pouak:

kut izmeu
2
F i R
R
F
2
0
120 sin
sin
= == =
19
3
120 sin sin
0 2
= == = = == =
R
F

0
41 . 23 = == =

Budui da je kut izmeu
1
F i
2
F
0
60 , kut izmeu
1
F i R je
0
59 . 36 .

Radni materijali
112

1. Zadani su vektori a i b tako da je 2 = == = a , 3 = == = b i kut meu njima
6
= == = . Nacrtajte vektor b a + ++ + .

2. Vektori a i b ,tvore kut od
0
2 . 47 . Ako su njihovi moduli 125 = == = a i 146 = == = b , odredite b a + ++ + .

RJEENJA ( vektori kao usmjerene duine)

1.

b
a
a+b
a
+
b

2. 248 = == = + ++ + b a

Radni materijali
113
3.2. KOORDINATIZACIJA VEKTORA

Linearna kombinacija vektora
Za vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
i skalare
n
,..., ,
2 1
vektor
n n
a a a a + + + =
2 2 1 1
...
zovemo linearna kombinacija vektora
n
a a a ,..., ,
2 1
.

a=2 a
1
+ (-a )
2
+
1
a
3
+ 4 a
4
3
a
2a
-a
2
1
a
3
3
4 a
4
1

Razlaganje vektora na komponente
Kaemo da smo vektor a razloili ( rastaviti) u smjeru vektora
n
a a a ,..., ,
2 1
ako vektor a moemo
prikazati kao linearnu kombinaciju vektora
n
a a a ,..., ,
2 1
.

a = +
1 1
a
2
a
2

1 1
a
2
a
2
a
2
a
1
a

Vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
zovemo vektorske komponente vektora a . Problem da se dani vektor a rastavi
(ako je to mogue) u linearnu kombinaciju danih vektora, jedan je od glavnih problema vektorske algebre.
Pravci komponenata na koje razlaemo vektor a uglavnom nisu proizvoljni, ve zavise o problemu koji se
promatra. U fizici se vektori (sile,brzine, ubrzanja,momenti...) uglavnom razlau na dva ili tri
komponentna vektora koja su u veini sluajeva meusobno okomita.
Razlaganje vektora na komponente vektore vri se u svrhu lakeg rjeavanja problema.

Linearno zavisni vektori
1.Za vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
kaemo da su linearno zavisni ako se neki od njih
moe prikazati kao linearna kombinacija ostalih.
ili
2. Za vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
kaemo da su linearno zavisni ako postoje skalari

n
,..., ,
2 1
, tako da je 0 = + + +
2 2 1 1 n n
a a a ...
i bar jedan od skalara 0

Linearno nezavisni vektori
1. Za vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
kaemo da su linearno nezavisni ako se ni jedan od njih ne moe prikazati kao
linearna kombinacija ostalih.

ili
Radni materijali
114
2. Za vektore
n
a a a ,..., ,
2 1
kaemo da su linearno nezavisni ako je
0 = + + +
2 2 1 1 n n
a a a ... samo tako ako su svi koeficijentijednaki nuli tj.
0 = = = =
2 1 n
...

------------------------------------------------------------------------------------------------

Vektori na pravcu

Neka je OA a = bilo koji vektor na pravcu p ) ( 0 a . Za proizvoljnu toku P na pravcu p vektori
OA a = i OP b = su kolinearni tj. postoji R tako da je b a = , a to pokazuje da su vektori a i b
linearno zavisni. Bilo koja dva vektora na pravcu linearno su zavisna.
Vektori u ravnini
U ravnini je dana toka O. Neka su O A i O B dvije toke u ravnini takve da sve tri toke
B i A O, ne lee na istom pravcu. Tada su vektori OA a = i OB b = linearno nezavisni.Ako su a i b
bilo koja dva linearno nezavisna vektora u ravnini onda je svaki vektor d te ravnine mogue prikazati kao
linearnu kombinaciju ( rastaviti u spoj ) vektora a i b .Takav rastav je jedinstven. Bilo koja tri vektora u
ravnini linearno su zavisna.

Vektori u prostoru

Uzmimo toke C i B A O , , koje ne lee u istoj ravnini,tada vektori OA a = , OB b =
i OC c = nisu linearno zavisni ( linearno su nezavisni). Ako su c i b a , tri linearno nezavisna vektora
prostora onda je svaki vektor d u prostoru mogue prikazati kao linearnu kombinaciju vektora
c i b a , .Takav rastav je jedinstven. Bilo koja etri vektora u prostoru linearno su zavisna.
Iz praktinih razloga najzgodnije je razlagati vektore na komponentne vektore koji su okomiti.

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Projekcija vektora na pravac

Neka je s brojevni pravac iji je smjer odreen vektoroms .

(Ortogonalna projekcija (u daljnjem tekstu jednostavno projekcija) toke T na pravac s jeste presjena
toka
'
T ravnine kroz toku T okomite na os.)

Skalarna projekcija ( projekcija vektora na os s, skalarna komponenta, koordinata) vektora
AB a = na os s ( s ) je skalar
= a proj
s A B s
s s a = ,
gdje su :
B
s projekcija kraja vektora na os s i
A
s projekcija poetka vektora na os s.

Radni materijali
115
0
A
B
1
s
A
s
B

ili

cos a a
s
=
0
A
B
s
A s
B
0
A
B
1
s
A
s
B
2
a
s 0
2
a
s 0

Vektorska projekcija (vektorska komponenta, komponenta vektora u smjeru osi s) vektora AB a =
na os s ( s ) je vektor
' '
B A a
s
= kojem su poetak
'
A i kraj
'
B projekcije poetka A i kraja B vektora
AB a = na os s .

A
B
s
o
a
s
A
B
s
o
a
s

Veza vektorske i skalarne projekcije
0
s jedinini vektor vektora s .
0
= s a a
s s

Komponente vektora u pravokutnom koordinatnom sustavu-Koordinatizacija

Uvoenje koordinatnog sustav omoguava predstavljanje vektora pomou realnih brojeva. Na taj
nain se pojednostavljuje rukovanje vektorima, jer se operacije s vektorima svode na odgovarajue
operacije s brojevima.

Vektori na pravcu
Na brojevnom pravacu p uoimo toke ) 0 ( O I ) 1 ( E . Jedinini vektor i definiramo kao OE i = .
Svakoj toki P koja lei na brojevnom pravcu p jednoznano je pridruena njena apscisa x i vektor OP .
Po pravilu mnoenja vektora skalarima vrijedi

i x OE x OP = == = = == =
0 1
i
E P(x)

Broj x je skalarna komponenta vektora OP .
Radni materijali
116
Vektori u ravnini

Kartezijev pravokutni koordinatni sustav u ravnini ine dva okomita brojevna pravca y i x sa zajednikim
ishoditem ) 0 , 0 ( = == = O . Istaknimo jedinini vektor i na x-osi kojem je poetna toka ) 0 , 0 ( = == = O , a vrh
toka ) 0 , 1 (
1
= == = E tj.
1
OE i = == = . Na y- osi istaknimo jedinini vektor j kojem je poetak toka ) 0 , 0 ( = == = O ,
a vrh toka ) 1 , 0 (
2
= == = E tj.
2
OE j = == = .
Vektori i i j su linearno nezavisni, pa se svaki vektor u toj ravnini moe prikazati kao linearna
kombinacija tih dvaju vektora.

1
j
E
1
E
2
i
x
y

Radij vektor u ravnini

) , ( y x T
1
T projekcija toke T na x os
2
T projekcija toke T na y os
OT rT = == =

Skalarne komponente radij-vektora

y r
x r
y
x
=
=

0
j
E (y)
2
i T (x)
1
y
x
rr
T(x,y)

Skalarne komponente radij vektora toke T su koordinate toke T .
Vektorske komponente radij-vektora

j y j r OT r
i x i r OT r
y y
x x
= == = = == = = == =
= == = = == = = == =
2
1

j y i x OT OT rT + = + =
2 1
ili ) , ( y x r =
Radni materijali
117
) , ( y x T j y i x rT + ++ + = == =

2 2
y x r
T
+ ++ + = == =

Primjer:

Odredite radij-vektor
T
r toke ) 3 , 2 ( T . Izraunajte
T
r

y
x
0
-2 i -2
3 j
T(-2,3)

OT r
T
= == =
2 = == = = == = x r
x

3 = == = = == = y r
y

j i j r i r r
y x T
3 2 + ++ + = == = + ++ + = == =

13 9 4
2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == = y x r
T

Vektori kojima poetak nije u ishoditu mogu se na isti nain rastaviti na komponente.Vektor
translatiramo tako da mu poetak padne u ishodite koordinatnog sustava.

y x y x
a a j a i a a + = + =
Uz oznaku ( )
y x
a a a , = esto se koristi i matrini zapis
(
=
y
x
a
a
a .

2 2
+ =
y x
a a a

cos a a
x
= , = ) , ( a i

cos a a
y
= , ) , ( a j =

( ) cos cos j i a j a i a a
y x
+ = + =
Radni materijali
118

a
a
a =
0
= ( (( ( ) )) ) j i
a
a
cos cos + ++ +

a
y
i
a
x
y
x
a
a
j

=
0
a = cos cos j i +

Koordinate jedininog vektora su kosinusi smjera.

Ako su dane koordinate poetka ) , (
A A
y x A i kraja ) , (
B B
y x B vektora AB a =

AB a = = OA OB
( )
B B B
y x r OB , = =
( )
A A A
y x r OA , = =

Skalarne komponente

A b y
A B x
y y a
x x a
=
=

a =y -y
y B A
y
x
a =x -x
x B A
A(x , y )
A A
B=(x , y )
B B
y
B
y
A
x
B
x
A

Vektorske komponente

i x x i a a
A B x x
) ( = == = = == =
j y y j a a
A B y y
) ( = == = = == =
j y y i x x a a a
A B A B y x
) ( ) ( + ++ + = == = + ++ + = == =

Radni materijali
119
Jednakost vektora: Vektori ( )
y x
a a a , = i ( )
y x
b b b , = su jednaki onda i samo onda ako je
x x
b a = ,
y y
b a =
Kolinearnost vektora : Vektori ( )
y x
a a a , = i ( )
y x
b b b , = su kolinearni ako postoji broj k takav da je
b k a = == = tj.
Suma (razlika) vektora ( )
y x
a a a , = i ( )
y x
b b b , =
( (( ( ) )) )
y y x x
b a b a b a = == = ,
Mnoenje vektora sa skalarom ) , (
x x
b a a =

Vektori u prostoru

Kartezijev pravokutni koordinatni sustav u prostoru ine tri okomita brojevna pravca x , y i z sa
zajednikim ishoditem ) 0 , 0 , 0 ( = == = O . Istaknimo jedinini vektor i na x-osi kojem je poetna
toka ) 0 , 0 , 0 ( = == = O , a vrh toka ) 0 , 0 , 1 (
1
= == = E tj.
1
OE i = == = . Na y- osi istaknimo jedinini vektor j
kojem je poetak toka ) 0 , 0 , 0 ( = == = O , a vrh toka ) 0 , 1 , 0 (
2
= == = E tj.
2
OE j = == = . Na z -osi istaknimo
vektor k kojem je poetak toka ) 0 , 0 , 0 ( = == = O , a vrh toka ) 1 , 0 , 0 (
3
= == = E
Vektori i , j i k su linearno nezavisni, pa se svaki vektor u prostoru moe prikazati kao linearna
kombinacija ta tri vektora.

Radij-vektor u prostoru

) , , ( z y x T = == =

0
j
k
y
x
r
r
T(x,y,z)
z
x
y
i

z y x
T r r r OT OT OT OT r + + = + + = =
3 2 1

Skalarne komponente radij-vektora

z r
y r
x r
z
y
x
=
=
=

Radni materijali
120

Vektorske komponente radij-vektora

k z k r r
j y j r r
i x i r r
z z
y y
x x
= =
= =
= =

k z j y i x r
T
+ ++ + + ++ + = == =

2 2 2
z y x rT + ++ + + ++ + = == =

Vektori kojima poetak nije u ishoditu mogu se na isti nain rastaviti na komponente.

k a j a i a a a a a
z y x z y x
+ + = + + =

( )
z y x
a a a a , , = ili
(
(
(
=
z
y
x
a
a
a
a

2 2 2
+ + =
z y x
a a a a
Ako je: ) , ( i a = == = , ) , ( j a = == = i ) , ( k a = == = tada su:
cos a a
x
=
cos a a
y
=
cos a a
z
=
a
a
a = == =
0

cos cos cos k j i a + + =
0

Radni materijali
121
Jednakost vektora

Vektori ( )
z y x
a a a a , , = i ( )
z y x
b b b b , , = su jednaki onda i samo onda ako je
x x
b a = ,
y y
b a = ,
z z
b a =

Suma (razlika) vektora ( )
z y x
a a a a , , = i ( )
z y x
b b b b , , =

( (( ( ) )) )
z z y y x x
b a b a b a b a = == = , ,

Ako su zadane koordinate poetka ( )
A A A
z y x A , , i kraja ( )
B B B
z y x B , , vektora AB a = imamo

AB a = = OA OB
( )
B B B B
z y x r OB , , = =
( )
A A A A
z y x r OA , , = =

k z z j y y i x x r r a
A B A B A B A B
) ( ) ( ) ( + ++ + + ++ + = == = = == =

2 2 2
) ( ) ( ) (
A B A B A B
z z y y x x a + + =

Radni materijali
122
PROVJERA ZNANJA
(koordinatizacija vektora)

1. Toka ) 1 , 4 , 2 ( A lei u y x ravnini.

DA NE

2. Vektori ) 1 , 1 , 1 ( = a i ) 2 , 2 , 2 ( = b su jednaki .

DA NE

3. Da li su vekori j i a + ++ + = == = 3 i j i b 3 6 + ++ + = == = kolinearni?

DA NE

4. Toka ) , (
A A
y x A je vrh, a toka ) , (
B B
y x B je kraj vektora AB . Napiite skalarne i vektorske
komponente tog vektora.

5. Vektor a ima poetak u toki ) , (
A A
y x A i vrh u toki ) , (
B B
y x B .Izraunajte
a i 0 a .

Radni materijali
123
ODGOVORI

1. NE

2. NE

3. NE

4. Skalarne komponente
A B x
x x a = == = ,
A B y
y y a = == =

Vektorske komponente i x x i a
A B x
) ( = == = , j y y j a
A B y
) ( = == =

5. ( (( ( ) )) ) ( (( ( ) )) )
2 2
A B A B
y y x x a + ++ + = == = ,
a
j y y i x x
a
A B A B
) ( ) (
0
+ ++ +
= == =
Radni materijali
124
RIJEENI ZADACI

Zadatak: ) 3 , 1 , 2 ( T k j i r
T
3 2 + ++ + = == =

Zadatak: ) 8 , 4 , 2 ( = == = a , ) 2 , 3 , 0 ( = == = b
) 10 , 7 , 2 ( ) 2 8 , 3 4 , 0 2 ( = == = + ++ + + ++ + = == = + ++ + b a
153 100 49 4 = == = + ++ + + ++ + = == = + ++ + b a

Zadatak: Neka su zadane toke ) 1 , 4 , 2 ( A , ) 3 , 6 , 3 ( B i ) 3 , 2 , 4 ( C .
Izraunajte AC AB + ++ + i . 2 AC AB

k j i AB ) 1 3 ( ) 4 6 ( ) 2 3 ( + ++ + + ++ + + ++ + = == = k j i 4 10 5 = == =
k j i AC ) 1 3 ( ) 4 2 ( ) 2 4 ( + ++ + + ++ + + ++ + = == = k j i 2 6 6 + ++ + = == =
AC AB + ++ + k j i ) 2 4 ( ) 6 10 ( ) 6 5 ( + ++ + + ++ + + ++ + + ++ + = == = k j i 2 16 11 = == =
. 2 AC AB 2 = == = ) 4 10 5 ( k j i ) 2 6 6 ( k j i + ++ + k j i 10 14 4 = == =

Zadatak: Dane su toke ) 2 , 3 ( A , ) 4 , (
x
b B , ) 1 , 1 ( C i ) 5 , 1 ( D . Odredite
x
b tako da su
vektori AB i CDkolinearni. Izraunajte CD AB + ++ + .
j i b AB
x
2 ) 3 ( + ++ + = == = , j i CD 6 2 + ++ + = == =
b
x
= == = = == =

6
2
2
3

6
2
2
3
= == =

x
b

3
11
= == =
x
b ,
3
1
= == = CD AB
3
1
= == =
CD AB CD AB + ++ + = == = + ++ + 36 4 4
9
4
+ ++ + + ++ + + ++ + = == =
3
10 8
= == =

Zadatak: U ravnini je zadan radij-vektor
T
r toke T , 4 = == =
T
r i
0
60 ) , ( = == = i r
T
. Izraunajte koordinate
toke
T
.

0
j
i
y
x
T
x
y
60
0

Radni materijali
125
r r x
T x
cos = == = = == = 2
2
1
4 60 cos 4
0
= == = = == = = == =
3 2
2
3
4 ) 60 90 cos(
0 0
= == = = == = = == = = == =
T y
r r y

) 3 2 , 2 ( T

Zadatak: Zadana je poetna toka Avektora a . Koje koordinate ima vrh B ako je
) 1 , 1 , 2 ( A , k j i a + ++ + = == = 3 2 .

0 j
i
k
a

a OA OB + ++ + = == =
k j i OA + ++ + = == = 2
k j i k j i OB 2 4 4 ) 1 1 ( ) 3 1 ( ) 2 2 ( + ++ + = == = + ++ + + ++ + + ++ + + ++ + = == =
) 2 , 4 , 4 ( B

Zadatak: Izraunajte modul vektora k j i a
3
1
3
1
3
1
+ ++ + + ++ + = == = .
3
1
3
1
3
1
3
1
2 2 2
= == = | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
+ ++ + | || |

| || |

\ \\ \
| || |
= == = a

Zadatak: Odredite R tako da vektori j i a 3 2 + ++ + = == = i j i b = == = budu kolinearni.

Vektori su kolinearni ako postoji broj tako da je b a = == = .
) ( 3 2 j i j i = == = + ++ +
Iz jednakosti vektora = == = 2 i = == = 3 , pa je 3 2 = == = odnosno
3
2
= == = .
Radni materijali
126
( koordinatizacija vektora)

1. ) 0 , 0 , 5 ( T , = == =
t
r ?

2. Odredite jedinini vektor
0
a vektora ) 2 , 2 , 1 ( = == = a .

3. Dan je poetak ) 0 , 2 , 5 ( A i vrh ) 2 , 0 , 1 ( B vektora. = == = AB ?

4. Dan je poetak ) 1 , 1 , 2 ( A vektora k j i AB + = 3 2 . Koje koordinate ima vrh B ?

5. Da li su vektori j i a 6 6 + = I j i b = == = paralelni?

DA NE

6. Odredite ) , ( i a ako je j i a 3 3 = == = .

7.
( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
1
0
6
b , = == =
0
b ?

8. Ako je 2 = == = a ,
0
45 ) , ( = == = i a ,
0
45 ) , ( = == = j a I
0
45 ) , ( = == = k a odredite skalarne komponente
vektora a .

Radni materijali
127
ODGOVORI

1. i r
T
5 = == =

2. k j i a
3
2
3
2
3
1
0 + ++ + = == =

3. k j i AB 7 2 6 = == = , 49 4 36 + ++ + + ++ + = == = AB

4. = == = + ++ + = == = AB r r
A B
( (( ( ) )) ) 2 , 4 , 4

5. NE

6.
2
2
2 3
3
cos = == = = == = = == =
a
a
x

7. k i
b
b
b
37
1
37
6
0
+ ++ + = == = = == =

8. k j i k i i a 2 2 2 ) 45 cos 45 cos 45 (cos 2
0 0 0
+ ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + = == =
Radni materijali
128
3.3. SKALARNI PRODUKT VEKTORA

Rad

s
F
F
F
s
F
2
F
1
A=F.s
A=F.s.o=o
A=F .s
1

Aktivna sila koja vri rad nije cjelokupna sila F , nego samo njena komponenta
1
F u pravcu kretanja
tijela. Izvreni rad je s F A =
1
. Kako je ) , ( cos
1
F s F F = slijedi cos = s F A .

Skalarni produkt vektora b i a je skalar (broj) koji oznaavamo b a i definiramo ga

b a = cos b a , ) , ( b a = == =

je kut izmeu vektora b i a i uzeto je 0 .

Ako je
2
0

< << < < << < ( iljati kut) slijedi 0 > >> > b a
Ako je
< << < < << <

2
( tupi kut) slijedi 0 < << < b a .
Ako je
2
= == = ( pravi kut) slijedi 0 = == = b a

Vrijedi : 0 0 b i a i b a = cos b a = 0
2
=

Radni materijali
129

Skalarna projekcija vektora b na vektor a

cos b b
a
=
| b |cos
b
a

43 42 1
a
b
b a b a cos =
a
b a =

a
b a
b
a
=

Vektorska projekcija vektora b na vektor a

0
a b b
a
a =
b
a
0
b
a
a

Iz formule za skalarni produkt slijedi

2
0 cos a a a a a = == = = == =
a a a =

Kut izmeu vektora a i vektora b odreuje se iz

b a
b a
= cos

Specijalno: kutevi , , vektora a s koordinatnim osima dani su sa:

a
a
a i
a i
x
= == =

= == = cos ,
a
a
a j
a j
y
= == =

= == = cos ,
a
a
a k
a k
z
= == =

= == = cos
Radni materijali
130

Za jedinine vektore koordinatnih osi vrijedi

0 =
0 =
1 =
i k
i j
i i

0 =
1 =
0 =
j k
j j
j i

1 =
0 =
0 =
k k
k j
k i

Ako su vektori b i a dani u odnosu na pravokutni koordinatni sustav ) , , (
z y x
a a a a = == = ,
) , , (
z y x
b b b b = == = tada je
z z y y x x
b a b a b a b a + + =
Svojstva skalarnog produkta

1. c b c a c b a + ++ + = == = + ++ + ) (
2. ) ( ) ( b a b a = == =
3. a b b a = == = ( komutacija)
4. 0 = == = a a 0 = == = a

Napomena: Za skalarni produkt nije definirano c b a .

) ( c b a je definirano I vrijedi ) ( c b a c b a ) ( b c a ) ( .
Radni materijali
131
PROVJERA ZNANJA
(skalarni produkt )

1.
= == = b a

2. Izvrite naznaene raunske operacije ) 3 ( ) 2 ( b a b a + ++ + .

3. 0 < << < b a ) , (
&
b a >
2

DA NE

4. 0 4 4 = == = a b b a

DA NE

5. = == = b a a b

DA NE

6.
= == = k k

7. b a c ) ( je vektor

DA NE

8. Dani su vektori k a j a i a a
z y x
+ ++ + + ++ + = == = i k b j b i b b
z y x
+ ++ + + ++ + = == = ..

b a =

9. Ako za vektore a i b ( 0 a , 0 b ) vrijedi 0 b a tada su vektori okomiti.

DA NE

Radni materijali
132
ODGOVORI
(skalarni produkt)

1. = == = b a ) , ( cos b a b a

2.
2 2
6 b b a a + ++ +

3. DA

4. DA

5. DA

6.
= == = k k
=1

7. DA

8.
z z y y x x
b a b a b a b a + ++ + + ++ + = == =

9. NE

Radni materijali
133

RIJEENI ZADACI
(skalarni produkt)

Zadatak: Zadani su vektori a i b za koje vrijedi 3 = == = a , 2 = == = b i
4
) , (

b a = == = .
Izraunajte b a .
) , ( cos b a b a b a = == =
2
2
2 3 = == =

Zadatak: Izvrite naznaene operacije a b b a 8 4

a b b a 8 4 = == = b a b a b a = == = 4 8 4

Zadatak: Izraunajte ) 3 2 ( ) 2 ( b a b a + ++ + , ako je 6 = == = a , 3 = == = b i kut izmeu njih je
3
= == = .
) 3 2 ( ) 2 ( b a b a + ++ + b b a b b a a a + ++ + = == = 3 2 6 4 =
2 2
3 4 4 b b a a =
81 3 3
3
cos 3 6 4 6 4
2 2
= == = = == =

Zadatak: Zadan je vektor a : 6 = == = a ,
3
3
cos = == = ,
3
3
cos = == = ,
3
3
cos = == = .
Odredite skalarne komponente vektora a I prikaite ga kao jednostupanu matricu.

3 2
3
3
6 cos = == = = == = = == = a a
x

3 2
3
3
6 cos = == = = == = = == = a a
y

3 2
3
3
6 cos = == = = == = = == = a a
z

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

= == =
3 2
3 2
3 2
a

Zadatak: Odredite kut izmeu vektora k j i a + ++ + = == = 2 i k j i b + ++ + = == = 3 .

b a
b a

= == = cos
11 6
8
1 1 9 1 1 4
1 1 1 1 3 2

= == =
+ ++ + + ++ + + ++ + + ++ +
+ ++ + + ++ +
= == =
= == =

Radni materijali
134
Zadatak: Ako je vektor ) 1 , , 2 (
y
a a = == = okomit na vektor ) 0 , 2 , 3 ( = == = b odredite komponentu
y
a vektora
a .
Uvjet okomitosti 0 = == = b a
0 0 1 2 3 2 = == = + ++ + + ++ +
y
a 3 = == =
y
a

Zadatak: Postoji li vektor x tako da je 1 = == = a x , 1 = == = b x i 1 = == = c x ako su
) 3 , 3 , 1 ( = == = a , ) 3 , 2 , 0 ( = == = b i ) 1 , 0 , 2 ( = == = c ?
) , , (
3 2 1
x x x x = == =
1 3 3
3 2 1
= == = + ++ + + ++ + = == = x x x a x
1 3 2
3 2
= == = + ++ + = == = x x b x
1 2
3 1
= == = = == = x x c x

Problem se svodi na rjeavanje sustava

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

1
1
1
1 0 2
3 2 0
3 3 1

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

3
1
1
7 6 0
3 2 0
3 3 1

( (( (
( (( (
( (( (

( (( (

6
1
1
2 0 0
3 2 0
3 3 1

Sustav ima jednoznano rjrenje 2
1
= == = x , 4
2
= == = x , 3
3
= == = x .
Traeni vektor je ) 3 , 4 , 2 ( = == = x

Zadatak: Naite vektorsku projekciju vektora k j i d + ++ + + ++ + = == = 3 2 na pravac odreen
vektorom k j i a 2 2 + ++ + = == = .

0
a
a
a d
d a
=
6 2 1 ) 2 ( 3 1 2 = == = + ++ + + ++ + = == = a d
3 4 4 1 = == = + ++ + + ++ + = == = a
3
2 2
0
k j i
a
a
a
+ ++ +
= == = = == = k j i
3
2
3
2
3
1
+ ++ + = == =
k j i k j i d a
3
4
3
4
3
2
3
2
3
2
3
1
3
6
+ = |
\
|
+
=

Radni materijali
135

ZADACI ZA SAMOSTALNI RAD (skalarni produkt)

1. Izraunajte izvreni rad sile F iznosa N 3 po ravnom putu duljine m 8 , ako sila i put
zatvaraju kut od
0
60 stupnjeva.

2. Odredite kut izmeu vektora k j i a + ++ + = == = 2 I j i b 4 3 = == = .

3. Vrhovi trokuta su ) 1 , 4 , 1 ( A , ) 2 , 4 , 3 ( B , ) 1 , 2 , 5 ( C . Odredite kut uz vrh B .

4. Odredite nepoznate komponente vektora k j c i c c
y x
+ ++ + + ++ + = == = tako da je a c i b c
ako su j i a + ++ + = == = , k j i b + ++ + + ++ + = == = 2 .

5. Naite skalarnu i vektorsku projekciju vektora ) 4 , 12 , 3 ( = == = a na vektor
) 2 , 0 , 1 ( = == = b .

Radni materijali
136
RJEENJA ( skalarni produkt)

1. J W 12 =

2.
3
6
cos = == = , 2 5 5 1 35
0
= == =
3.
3
1
cos = ,
0
471 . 109 = == =

4.
3
1
,
3
1
= =
y x
c c
5. 5 = == =
b
a , k i a
b
2 + ++ + = == =
Radni materijali
137
3.4. VEKTORSKI PRODUKT

Vektorski produkt dvaju vektora definira se za vektore iz prostora. Ako su b i a dva vektora u prostoru,
tada je njihov vektorski produkt u oznaci b a , novi vektor c sa slijedeim svojstvima:

1. sin = = b a b a c , 0 , je kut izmeu vektora b i a
2. Vektor c je okomit na vektore b i a , dakle na ravninu u kojoj lee vektori b i a
3. Smjer vektora c je odreena tako, da gledano s njegovog vrha zakretanje vektora a u
smjer vektora b ( za najmanji kut) ima pozitivan smisao.

Pozitivan smisao zakretanja je smjer suprotno od smjera gibanja kazaljki na satu.

b
a
c = a x b

Za ovako definiran produkt vrijedi:

Ako je jedan od vektora u vektorskom produktu nul-vektor tada je, po definiciji, njihov vektorski produkt
nul-vektor .

Ako ni jedan od vektora nije nul-vektor ( 0 a i 0 b ) vektorski produkt je nul-vektor ( 0 = b a )
onda i samo onda ako su b i a kolinearni.

Za svaki vektor a vrijedi 0 = a a .

Vrijedi:
0
0
0
= == =
= == =
= == =
k k
j j
i i

j i k
i k j
k j i
= == =
= == =
= == =

j k i
i j k
k i j
= == =
= == =
= == =

Radni materijali
138
Svojstva vektorskog produkta

1. a b b a = == =

2. ( (( ( ) )) ) c b c a c b a + ++ + = == = + ++ +

3. ) ( ) ( b a b a = == =

Neka su zadani vektori k a j a i a a
z y x
+ ++ + + ++ + = == = i vektor k b j b i b b
z y x
+ ++ + + ++ + = == = tada je

z y x
z y x
b b b
a a a
k j i
b a = == = k
b b
a a
j
b b
a a
i
b b
a a
y x
y x
z x
z x
z y
z y
+ ++ + = == =

Gore nije prava determinanta, jer su u prvom retku vektori, a ne brojevi. Ipak vektorski produkt tako
zapisujemo radi kratkoe zapisa. Da bi dobili komponente vektorskog produkta moramo razviti
determinantu po elementima prvog retka.

Povrina paralelograma razapetog vektorom a i vektorom b

a
v a P = == = = ) , ( sin b a b a
b a P = .

b
a

Povrina trokuta razapetog vektorom a i vektorom b

b a P =
2
1

b
aa+b
a

Mjeoviti produkt vektora

Pomnoimo li vektore a i b vektorski, pa dobiveni vektor b a pomnoimo skalarno s vektorom c , tada
je produkt c b a ) ( definiran kao mjeoviti produkt vektora a , b i c .

Mjeoviti produkt tri vektora je skalar.

Radni materijali
139

Neka su zadani vektori k a j a i a a
z y x
+ ++ + + ++ + = == = , k b j b i b b
z y x
+ ++ + + ++ + = == = I k c j c i c c
z y x
+ ++ + + ++ + = == = tada je

z y x
z y x
z y x
c c c
b b b
a a a
c b a = == = ) (

Mjeoviti produkt vektora moe biti jednak nuli ako su: jedan,dva ili sva tri vektora nul-vektori ili
ako sva tri vektora lee u istoj ravnini (ako su komplanarni) .
Uvjet komplanarnosti: ako za tri vektora vrijedi

0 ) ( = == = c b a
vektori su komplanarni.

Volumen paralelopipeda razapetog vektorima c i b a , .

b
c
a

V = povrina baze ( paralelograma odreenog vektorima a i b ) v
povrina baze = b a P =
visina v = projekcija vektora c na pravac okomit na bazu. Ako je kut izmeu vektora c i okomice na bazu
jednak (
2
0

< << < ), tada je volumen paralelopipeda
c b a V cos = == =
Openito volumen paralelopipeda razapetog vektorima c i b a , je:
c b a V = == = ) (
Volumen je apsolutna vrijednost mjeovitog produkta.

0 0 , 0 c i b a
Radni materijali
140

PROVJERA ZNANJA
(vektorski produkt)

1. sin b a b a =

DA NE

2. = == = b a

3. a b b a = == =

DA NE

4. 0 b a vektori a i b su kolinearni

DA NE

5. c a b ) ( je skalar

DA NE

6. ? = == = i i

7. 0 = == = j i

DA NE

8. ) ( 5 a b je vektor

DA NE

9. Ako je i b a 2 = == = tada je = == = a b ..

Radni materijali
141
ODGOVORI
(vektorski produkt)

1. NE

2. = == = b a b a sin

3. NE

4. NE

5. DA

6. 0

7. NE

8. DA

9. i a b 2 = == =
Radni materijali
142
RIJEENI ZADACI
(vektorski produkt)

Zadatak: Odredite b a za vektore ) 1 , 1 , 2 ( = == = a i ) 1 , 0 , 1 ( = == = b

b a = == =

+ ++ +

= == =

= == =
0 1
1 2
1 1
1 2
1 0
1 1
1 0 1
1 1 2 k j i
k j i
k j i + ++ + 3

Zadatak: Zadani su vektori ) 1 , 2 , 1 ( = == = a , ) 1 , 1 , 2 ( = == = b i ) 0 , 2 , 0 ( = == = C . Izraunajte
c b a ) 2 3 ( .

1. nain

k j i k j i k j i b a 5 4 ) 2 ( 2 ) 6 3 ( 2 3 + ++ + + ++ + = == = + ++ + + ++ + + ++ + = == =
c b a ) 2 3 ( =
= =
2 0
4 1
0 0
5 1
0 2
5 4
0 2 0
5 4 1 k j i
k j i
k i 2 10
2. nain

c b a ) 2 3 ( c b c a = == = 2 3 raunamo dva vektorska produkta

3. nain
{ {
k i j k j j j i j k j i
i
k
2 10 10 8 2 ) 2 ( ) 5 4 (
0
= + + = + +
3 2 1

Zadatak: Izraunajte povrinu trokuta ABC zadanog s ) 1 , 4 , 1 ( A , ) 2 , 4 , 3 ( B i ) 1 , 2 , 5 ( C .

k i AB 3 4 = == =
k j i AC 2 2 6 = == =
Povrina ABC AC AB P = == =
2
1

2 6
0 4
2 6
3 4
2 2
3 0

+ ++ +

= == = k j i

k j i 8 10 6 = == =

2 5 64 100 36
2
1
= == = + ++ + + ++ + = == = P
= == =

= == =
2 2 6
3 0 4
k j i
AC AB
Radni materijali
143
Zadatak: Izraunajte volumen paralelopipeda razapetog vektorima AB , AC i AD
ako je ) 0 , 0 , 1 ( A , ) 0 , 1 , 1 ( B , ) 0 , 1 , 1 ( C i ) 0 , 0 , 1 ( D .

) 0 , 1 , 0 ( = == = AB
) 0 , 4 , 2 ( = == = AC
) 3 , 0 , 2 ( = == = AD

) ( AD AC AB V = == =
Kako je ( (( ( ) )) )
3 0 2
0 4 2
1 1 0

= == = AD AC AB 6 = == = imamo da je 6 = == = V .
Zadatak: Izraunajte povrinu trokuta, kojem su dvije stranice vektori ) 2 , 1 , 3 ( = == = a I ) 4 , 2 , 2 ( = == = b .

b a P = == =
2
1

4 2 2
2 1 3

= == =
k j i
b a
2 2
1 3
4 2
2 3
4 2
2 1

+ ++ +

= == = k j i

k j i 8 8 8 = == =

3 8 64 64 64 = == = + ++ + + ++ + = == = b a

Radni materijali
144
(vektorski produkt)

1. Ispitajte jesu li vektori ) 4 , 1 , 3 ( = == = a i )
3
4
,
3
1
, 1 ( = == = b
a) okomiti b) kolinearni.

2. Naite povrinu paralelograma razapetog vektorima k j i a 2 2 + ++ + + ++ + = == = i k j i b 2 2 3 + ++ + + ++ + = == =

3. Izraunajte volumen paralelopipeda razapetog vektrima ) 1 , 4 , 1 ( = == = a , ) 2 , 4 , 3 ( = == = b
i ) 1 , 2 , 5 ( = == = c .

4. Odredite vrijednost parametra R tako da je povrina paralelograma to
ga odreuju vektori ) 2 , 3 , ( a = == = i ) 1 , 0 , 1 ( = == = b jednaka 18 = == = P .

RJEENJA
(vektorski produkt)

1. a) 0 b a nisu okomiti b) 0 = == = b a kolinerani su

2.

3. 74

4. 2 = == =
Radni materijali
145
3.5. RAZLAGANJE VEKTORA NA PROIZVOLJNE VEKTORSKE KOMPONENTE

Zadatak: Razloiti vektor d na vektorske komponente u smjeru vektora a , b , c .

1. nain
- grafiki

d = a +
1 2b +
3
c

d
3
2
b
c
a
c
1
a
b
2
b

2. nain

Vektor d ) , , (
z y x
d d d = == = treba prikazati kao linearnu kombinaciju vektora
( )
z y x
a a a a , , = , ( )
z y x
b b b b , , = i ) , , (
z y x
c c c c = == = . Da bi to bilo mogue vektori d i c b a , , moraju
biti linearno zavisni.Time se problem svodi na rjeavanje sustava linearnih algebarskih jednadbi.

Zadani su vektori ( )
z y x
a a a a , , = , ( )
z y x
b b b b , , = i ) , , (
z y x
c c c c = == = . Traimo brojeve
3 2 1
, i tako
da je c b a d
3 2 1
+ ++ + + ++ + = == = .

= == = + ++ + + ++ + k d j d i d
z y x
( (( ( ) )) ) k a j a i a
z y x
+ ++ + + ++ +
1
( (( ( ) )) ) k b j b i b
z y x
+ ++ + + ++ + + ++ +
2
( (( ( ) )) ) k c j c i c
z y x
+ ++ + + ++ + + ++ +
3

Odredbeni sustav

z z z z
y y y y
x x x x
d c b a
d c b a
d c b a
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
3 2 1
3 2 1
3 2 1

Problem ispitivanja linearne zavisnosti vektora svodi se na ispitivanje da li postoje brojevi
3 2 1
, , ( od
kojih je barem jedan razliit od nule )za koje je 0
3 2 1
= == = + ++ + + ++ + c b a .

Odredbeni sustav

0
0
0
3 2 1
3 2 1
3 2 1
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
= == = + ++ + + ++ +
c b a
c b a
c b a
z z z
y y y
x x x

Radni materijali
146
PROVJERA ZNANJA
(razlaganje vektora na proizvoljne vektorske komponente )

1. Prikaite vektor c kao linearnu kombinaciju vektora b i a .

b
c
a

2. Vektori j i k su linarno nezavisni.

DA NE

ODGOVORI (razlaganje vektora na proizvoljne vektorske komponente )

1.
b
c
a
a 1
2
b

c = a + 1 2
b

2. DA

Radni materijali
147

RIJEENI ZADACI

Zadatak: Prikaite vektor j i b + ++ + = == = 2 kao linearnu kombinaciju vektora j i a + ++ + = == = i vektora
j i c 3 + ++ + = == = .

c a b
2 1
+ ++ + = == =

) 3 ( ) ( 2
2 1
j i j i j i + ++ + + ++ + + ++ + = == = + ++ +

1 3
2
2 1
2 1
= == = + ++ +
= == =

4
7
1
= == = ,
4
1
2
= == =

c a b
4
1
4
7
= == =

j i j i ) ( ) ( 2
2 1 2 1
+ ++ + + ++ + = == = + ++ +
Radni materijali
148
ZADATAK ZA SAMOSTALNI RAD

1. Moe li se vektor ) 4 , 3 , 1 ( = == = b prikazati kao linearna kombinacija vektora
) 2 , 4 , 6 ( = == = a i ) 3 , 5 , 2 ( = == = c .

RJEENJE ( razlaganje vektora na proizvoljne vektorske komponente )

1. c a b = == =
2
1

Matematika 1dio

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika 1dio

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Radni materijali

, a slijedei korijeni se dobiju uveanjem

z prikaite u eksponencijalnom obliku.

< << < < << <

= == = ( pravi kut) slijedi 0 = == = b a

You might also like