Takm elikleri

Takm elikleri malzemelerin ilenmesi ve ekillendirilmesi iin kullanlan asil eliklerdir. Toplam elik retiminin % 8ine sahip olan takm eliklerinin kullanm her yl art gstermektedir.

 elik malzemelerin takm elii olarak snflandrlmas sadece kullanm amacna ynelik olmaktadr.

 Dier elik guruplar gibi takm eliklerinde kimyasal bileime gre snflandrma veya snrlandrma mmkn olmamaktadr, zira hem kimyasal bileim ok geni aralklarda deiebilmekte ve hem de dier elik guruplar ile kesiebilmektedir.

 Bu nedenle ayn kimyasal bileimdeki elikler retim ekillerindeki (yntemlerindeki) deiikliklerle farkl zelliklere sahip olabilmektedir, bylece farkl kullanm alanlarnda ayn kimyasal bileime sahip malzeme farkl isimler ile adlandrlabilmektedir, rnein

 29 CrMoV 9 (1.2307, plastik enjeksiyon kalb 30 CrMoV 9 (1.7701) slah elii 31 CrMoV 9 (1.8519) nitrasyon elii

 Takm eliklerinde kullanlan alam elementleri ve kullanm oranlar

Alam elementi C Si Mn Cr Co Mo Ni V W Alam elementi miktar 0-2 0-2 0-17 0-25 0-12 0-9 0-20 0-5 0-18

 Takm eliklerinin sistematik olarak ierdii alam elementlerine ve kimyasal bileimine gre snflandrlmas mmkn olmad iin snflama ana kullanm alanna gre yaplmaktadr. Burada karakteristik farkllk malzemenin zellilerini de etkiler ekilde kullanm scakldr.

 Buna gre DIN 17350 normunda takm elikleri

Souk i takm elikleri Scak i takm elikleri Yksek hz takm elikleri

 Bu malzemeleri birbirlerinden ayran en nemli zellik sertlik ve bu sertliin temperleme scakl ile deiimidir

kincil Sertlik maksimumu

Sertlik HRc

1. Souk i takm elii 2. Scak i takm elii 3. Yksek hz takm elii

Temper scakl C

Souk i, scak i ve yksek hz takm eliklerinin temper sertlikleri

 Souk i takm elikleri yksek balang sertliine sahiptir ve bu sertlik 200 C scakln zerinde hzl bir ekilde der.

 Buna karlk scak i takm elikleri daha dk temper ncesi sertlie sahip olmakla birlikte bu sertlik 600C temper scaklklarna kadar sabit kalr ve dmez.

 Yksek hz takm elikleri ise hem yksek temper ncesi sertlie sahiptir ve hem de bu sertlik ok yksek temper scaklklarna kadar kalc olur.

 Yksek hz ve scak i takm eliklerinin nemli zelliklerinden biri de 500-600 C temper scaklk aralnda sertlikte gzlenen arttr.

 kincil sertlik art olarak da bilinen bu art V, W, Mo gibi alam elementlerin karbr keltileri ile meydana gelir ve bu malzemenin 500 C scakln zerine kullanlmasna imkan tanr.

Takm elikleri

Scak i takm elii

Dvme

Scak Haddeleme Basnl Ekstrzyon ekillendirme Dkm

Souk i takm elii

Yksek hz takm elii

Souk Plastik ekillendirme deformasyon

Kesme

Talal ileme

Souk deformasyon

Kesme

Talal ileme

Takm eliklerinin ana kullanm alanlar

 Genel olarak kullanm scaklna gre adlandrlan takm eliklerinin DIN 8580 normuna gre bir baka snflandrlmas da yledir:

lk ekillendirme (sv-kat): Basnl dkm, cam ve plastik kalplar Kat halde ekillendirme: Gravur, pres v.b. kalplar Ayrma: Koparma ve kesme v.b. kalplar

 Ayrca bu kullanm yerlerinde birden fazlasn da ieren kullanm alanlar bulunmaktadr ve daha ok bunlar el takmlarnda kullanlmaktadr.

Malzeme zellikleri

 Bu malzemelerin nemli zelliklerinden biri de ileme ve imalat zellikleridir. Zira takm malzemelerin retim maliyetinin nemli bir oran talal veya talasz ileme (ekillendirme) ile sl ilem srasnda meydana gelmektedir.

Yksek Hz Isl ilem srasnda boyut koruma Yzey parlatlabilirlik Ekonomik talal ekillendirme Yksek kesme zellii Ekonomik talasz ekillendirme Yksek sertleebilirlik Homojen mikroyap ve izotropi Temper dayanm Yksek kullanm sertlii Anma dayanm Basma dayanm Scak dayanm Scak anma direnci Scak tokluk Scak atlak oluum direnci Oksidasyon direnci Tav sertlii Tokluk Korozyon direnci Form (ekil) koruma

Scak ekil- Souk lendirme

Takm eliklerinden istenen zellikler

 stenen zelliklerin salanmas ve bunlarn optimizasyonu en uygun mikro yapnn oluturulmas ile mmkndr. stenen mikro yapnn oluumu ise alam elementleri ve miktarlarna, retim koullarna, ileme (ekillendirme) sl ilem ve ksmen de yzey ilem koullarna baldr.

Scaklk direnci Tokluk Krlma direnci Yksek kesme mr Sertlik Mukavemet Anma direnci def. direnci Termook direnci Srnme direnci Sertletirilebilirlik Sertlik alma Sert. derinlii Boyut deiimi

stenen zellik

lenilebilirlik ekil deitirme Talal ilem Talama

Alam elementleri Mikro yap

*Yzey ilemleri+

retim koullar

leme

Isl ilem

Takm eliklerinde istenilen zelliklere gre mikroyap ve zellikl deiimleri

 Takm eliklerinde istenilen bu ok ynl zelliklerin salanmas alam elementleri, bunlarn miktarlar ve kombinasyonunun optimizasyonu ile ulalm durumda. Bu da hemen her farkl kullanm iin neredeyse farkl takm malzemelerinin gelitirilmesini getirmi.

stenen zellikler Sertlik

Gerekli mikroyap Martenzit, yksek C znrl Martenzit + karbrler

Gerekli alam elementleri % 0,6-1,5 C

elik grubu ve rnekler Alamsz souk i takm elikleri C100 Alaml souk i takm elikleri X210Cr12 Havada sertleen souk i takm elikleri X45NiCrMo4 Scak i takm elikleri X38CrMoV5 1 Yksek hz takm elikleri S6-5-2 S10-4-3-10

Sertlik ve anma direnci

% 1-2 C %12 e kadar Cr W, Mo ve V % 0,4-0,6 C % 4 e kadar Ni Mn ve Cr % 0,3-0,4 C % 5e kadar Cr Mo ve V % 0,8-2 C % 18 kadar (W+2Mo) % 4e kadar V % 10a kadar Co

Byk kesitlerde sertlik

Martenzit, dnme direnli matriks Martenzit ikincil karbr keltileri Martenzit, primer karbrler ikincil karbr keltileri

Scak mukavemet Termo ok direnci Sertlik Scak anma direnci

 Gnmzde alam elementleri ile ilgili aratrmalar byk ounluk olarak bitirilmi ancak kimyasal bileimde hala dzeltmeler yaplmaktadr ve bunlar genellikle kullanm ynndeki isteklere paralel olarak yaplan aratrmalar ile ortaya kmaktadr.

 nemli gelimeler iin k tutan imalat veya kullanm koullar ileme ve sl ilem zellikleri olmu ve bu hedeflere gre de mikroyap gelitirilmitir .

 Takm malzemelerinde beklenen en nemli zellik kullanm artlarnda plastik ekil deitirmemesi, krlmamas (veya atlak olumamas) ve mmkn olduunca uzun sre yzeyinin deimeden (yzey genel, oksidasyon, przllk, sertlik vb.) kalmas.

 Bylece takm eliklerinin en nemli kullanm zelliklerini belirleyen

sertlik, tokluk ve anma dayanmlardr.

Sertlik

 Takm malzemesinin sertlii ileyen veya ilenilen malzemenin sertliine oran ile ortaya kar ve bu oran olabildiince yksek olmaldr.

 Kullanlan takm sertlikleri

200 HV, cam ekillendirme kalplar ile 900 HV talasz veya talal ekillendirme kalplar arasndadr.

 Sertlik malzemeden bamsz bir zellik olmad ve zellikle anma direnci ve tokluk ile deitii iin ncelikle takm malzemeleri olabildiince sert ve bu yolla eklini koruyacak ekilde dizayn edilmeye allr. Bu zellikler snrl olmasna ramen bu ynde allr.

 Sertlik ve mukavemet arasndaki bantlarn yardmyla ve mukavemet arttrc mekanizmalar kullanarak sertlii kolayca arttrmak mmkndr.

 Bunlar:
keltiler (boyut, miktar ve dalm), tane boyutu vb. Sertlik artn salayan en etkili mekanizma martenzit oluumudur.

 Ulalabilecek en yksek sertlik zeltiye alnan karbon oranna bal olarak %0,6 C iin 65 HRc civarndadr. Daha yksek karbon oranlarnda tane snr karbr oluumu ile tokluk kaybna ve zellikle yksek alaml ekillerde artan kalnt stenit oluumuna ve sertlik kayplarna yol amaktadr.

 Kullanm artlarndan dinamik ve darbeli yklenmeler veya heterojen gerilim dalmlar nedeniyle lokal gerilimler (gerilim piki (maksimumlar)) veya ok eksenli gerilmeler takm malzemelerde kullanm artlarnda meydana gelen gerilmeler akma mukavemetinin ok altnda kalmasna ramen gevrek krlmalar meydana gelebilmektedir.

 Bu alma koullar altnda yeterli bir krlma emniyetini salayabilmek iin malzemelerin ani gerilme ykselmelerine dayanabilmesi ve lokal plastik deformasyonlar giderebilmesi lazm.

 Artan sertlik ile ekil deitirme hzla azalyor, yani tokluk ssel olarak azalyor. Takm eliklerinde tokluk kayb ile normal kullanm yklenmelerinde bile kolaylkla atlak oluumu meydana gelebiliyor.e

 Artan sertlik ile ekil deitirme hzla azalyor, yani tokluk ssel olarak azalyor. Takm eliklerinde tokluk kayb ile normal kullanm yklenmelerinde bile kolaylkla atlak oluumu meydana gelebiliyor. Balang yapsnda veya sl ilem sonras oluabilen inhomojenlikler (segregasyon vb.) tokluu drc etki gsteriyor.

 Bu nedenle zellikle geometri veya boyut gerei deformasyon ynne dik ynde yklenmeler altnda alan takm elikleri ESU veya vakum yntemleri ile retilmesi gerekli ve zel durumlarda da difzyon tavlamas ile sl ilem grmesi lazm.

 Sertlik deeri 55 HRc zerinde olan eliklerde tokluun kopma ekil deitirmesi ile deerlendirilmesi ok anlaml deil. Tokluk deerleri ok dk malzemelerde statik eme testleri veya torsiyon testleri kullanlyor, burada tokluk deeri olarak kullanlan plastik deitirme snr oluyor.

Tok takm elikleri

Gevrek takm elikleri

Gerilme

Eme Plastik eme Elastik eme

Tok ve gevrek takm eliklerinde gerilme eme erileri

Anma Direnci

 Takm malzemelerinin snrl kullanm mrlerinin nedeni genellikle kullanlan yzeylerinde meydana gelen ar anmalar ve bu yzeylerin kesilerek (talanarak) kaybolmas. Bu nedenle malzeme kullanlan koullara dayankl olmal ve yksek anma dayanm salanmal.

 Takm eliklerinde anma dayanmn arttran en nemli parametreler matriks sertliinin arttrlmas ve elik malzemeye sertlik arttrc katklar vermek (rnein keltiler). Burada sertlik art ile ve kelti art ile de tokluk azalacak ve krlma tehlikesi artacaktr.

 Mo,W ve V gibi karbr oluturucu elementler ile alamlama, C art ile karbr sertliinin artna bal, bu ekilde takm anmas azalyor.

Sertlik HV

Sertlik HV

Alamlar

Demir d metaller

elik mikroyaps

Mineral ve andrclar Mohs sertlik skalas

Metal, karbr ve mineral sertliklerinin kyaslanmas

Anma mm2 107

sertletirilmi halde karbr miktar (%)

Matriz ve zmba anmalarnn sertletirilmi halde ierdii karbr miktar ile deiimi

 Takm malzemelerinde % 25in zerinde karbr kullanm (normalde mmkn deil ). Bu kadar karbr kullanm ile scak deformasyon snr olumu yani malzeme daha fazla ekil deitiremiyor. Daha fazla karbr kullanm ve bu ekilde takm elii retimi sadece toz metalurjik yol ile mmkn.

 Karbrlerin ekil ve miktarnn dnda ayrca dalm ve boyutlarnn da anma direncine nemli etkisi var.

 Artan karbrler aras mesafe ve azalan karbr boyutu anma direncini azaltyor zira hem matriks ierisinde tutunmalar zorlayor ve hem de kk olduklar iin kesme zorlayor.

 Anma direncinin arttrlmas iin bir baka yol da yzey deiimi veya yzey kaplama ilemleri olabiliyor. Geleneksel olarak kullanlan
nitrrleme, sert krom kaplama ve borrleme yannda

PVD yntemi ile uygulanan Titannitrr kaplamalarda kullanlyor.

Souk Takm elikleri

 Souk i takm elikleri oda scakl ile 200 C gibi dk scaklklarda ekillendirme amal kullanlan takmlar kapsyor. Ana kullanm alanlar metalik veya metalik olmayan malzemeler iin kullanlan
kesme kalplar, souk deformasyon ve plastik ekillendirme kalplar.

 Kalp mr daha ok kesici kenarlarda veya kalp gravrlerindeki ekil deiimine bal. Basit kesme kalplarnda basma akma gerilmesi 1500 mpa ve gravr kalplarnda ise 3500 Mpa civarndadr.

 Arlkl olarak basma, anma, bkme ve kayma yklenmeleri altnda altklar iin sertlik, anma direnci ve tokluk nemli zellikleridir.

 zleyen tablolar srasyla

Alamsz Souk Takm elikleri Alaml Souk Takm elikleri Kullanm Yerleri

 Snflandrma C oranna gre yaplyor. Bylece 3 grup var;

tektoid alt (0,4-0,7%C) tektoid st (0,8-1,5 %C) tektik alt veya ledebritik (1,5-2,9%C)

 Alamszlarda karbon orannn etkisi var ama alamllarda dnme alam elementinin etkisisin bilinmesi lazm. rnein
%2 Cr ile %1,5 C orannda, 13 Cr ile de %0,8 C orannda ledebrit oluuyor.

 Dier yandan alam elementleri ve miktarlar

ayrca primer ve sekunder
karbr miktar ile tiplerini ve sertliklerini de etkiliyor.

 Sertletirme scaklklar alam durumuna gre 760-980 Ce kadar kyor. Daha yksek temper scaklklar iin 1080 Ce kadar kyor. Su, ya veya havada soutulup bir kez 180Cde temperleniyor.

Sertlik ve Anma Dayanm

 Souk i takm eliklerinin en nemli zellii sertliktir. Sertlik de mikroyapya baldr.

Sertlik sadece matriksten gelebildii gibi hem matriks hem de karbrlere bal olabilir.

Mikroyapdaki martenzit, kalnt stenit, karbr miktar ve dalm sertlii belirliyor.

 tektoid alt eliklerde C stenitleme srasnda neredeyse tamamen stenit ierisinde znyor. Ulalabilen sertlik artan C ile artyor, ancak bu eliklerden en fazla 62 HRc olabiliyor. kalnt stenit oran da ok az.

 tektoid st eliklerde C ok yksek olduu iin bir yandan tam martenzit sertlii 64 HRc var dier yandan da %5-10 znmemi (M3C ) sertlii dk oranda alam elementi ierdikleri iin martenzitin ok az zerinde bu grup souk i takm elikleri en fazla 65 HRc sertlik alabiliyor. Genel olarak kalnt stenit oran %5in altnda.

 Grup 1 ve 2ye ait alamsz takm eliklerinde C ile iyi bir sertlik yakalanabiliyor ama bu neredeyse sadece yzey ve yzeyden 1 ka mm derine kadar kalabiliyor. Bu trde souk i takm eliklerine kabukta sertleen malzemeler ad veriliyor.

 Yzeylerinde basma gerilmeleri var. Bu nedenle atlak oluumunda olduka dayankldr. Basma yklenmelerine kar malzeme merkez sertlii dk olduu iin dayankszdr.

Sertlik (HRc)
Ya

Su

Su

Cr rneinde alam elementlerinin sertleebilirlie etkisi

 Sertleebilirlii iyi elik malzemelerin sertletirme scaklndan ok hzl soutulmas gerekmiyor. Bylece malzemede
boyut deiimlerine arplmalara hatta atlaklara neden olabilecek yzey ve merkez scaklk fark da olduka dk oluyor.

 Takm eliklerinde alam elementlerinin seimi hem pozitif hem de negatif olacak etkilerine bal olarak optimize edilmelidir.

 rnein
karbr oluumu, karbr sertlii, dekarbrizasyon eilimi, yksek scakla dayanm, nitrasyona yatknl ekillendirilebilirlik, dnm scaklklarnda deiim vb.

 rnein karbr olumakszn yksek sertleebilirlik istenirse

Ni alamlama kullanlr. Ama bunun dezavantaj dnm scaklklarn drerek yumuatma tavlamasn zorlatrmasdr.

 Dier yandan eer Si ile alamlanrsa dekarbrizasyon kolaylar.

 Cr, Mo ve V ile alamlama da srasyla artan etkisiyle karbr oluumunu kolaylar, nitrasyona yatknl artar.

 Ledebritik Souk Takm elikleri de katlamasnn hemen sonunda oluumlar balar. Bu karbrler iri olduklar iin katlama sonras izleyen gsvdan karbr scak ekillendirme ile krlarak datlmaserekir.

 Alamsz ledebritik eliklerin M3C karbr oluumu nedeniyle pratikte pek kullanm yeri yok. Zira M3C karbrleri dendiritler arasnda bir a gibi bulunurlar ve scak deformasyonu gletirir ve kaba karbr oluumunu getirir.

 Buna karn Cr oran %12ye karsa M3C yerine M7C3 karbrleri oluur. Bu karbrler a gibi birbirine bal olmayp ubuk eklinde izole karbrler eklinde kelir. Bylece scak deformasyon kolaylar daha ince ve homojen dalan karbrler ile de nemli tokluk artlar gzlenir.

200CrMn8 M3C karbr

X210Cr12 M7C3 karbr

Dkm rnek (ap 30 mm)

ubuk elik 8 paso ekillendirilmi (ap yarya indirilmi)

Ledebritik eliklerde karbr oluumlar

 Dier yandan M7C3 karbrleri M3C karbrlerine ( veya alamszlarda Fe3C ) gre olduka serttir. %25 M7C3 karbr ieren bir souk i takm elii ok yksek anma dayanmna sahiptir.

 Bu eliklerde %20nin zerine kan kalnt stenit oranlarna ramen 63-68 HRc sertlikleri rahatlkla salanr. Bu sertlik deerleri souk deformasyon ile ekillendirme salayan takm malzemelere istenilen yksek basma dayanmn (elastik) salar. Bu dayanm eme veya torsiyon deneyleri ile (%0,1 elastik snr) llr.

Scak Takm elikleri

 Scak i takm elikleri yksek scaklkta metalik malzemelerin talasz ekillendirilmesinde kullanlan takm malzemeleridir. Ana kullanm alanlar hafif metallerin basnl dkm veya ekstrzyon kalplar veya dvme kalplar.

 Bu malzemelerin scaklk yklenmeleri genellikle periyodik ani scaklk deiimleri veya yksek scaklklarda ritmik yksek mekanik yklenmeler olabiliyor.

 Malzemelerin alma scakl 200 Cnin zerinde, zellikleri:

Yksek temper dayanm Yksek scak dayanm Yksek scak tokluk Yksek scak anma dayanm Termook dayanm

Temper dayanm

 Takm malzemesi yksek scaklkta kullanlyor veya kullanm srasnda takm snmas varsa malzemenin bu s girii ve scaklk art ile sertlik kayb gstermemesi gerekir.

 Artan stma ile sertlik kayb ne kadar dkse malzemenin temper dayanm da o kadar yksek olur.

 Temper dayanmnn grlebilecei temper diyagramdr, burada sertlik ile e deer srede farkl temperlenme scaklklar bir diyagrama tanr.

 Yksek alaml scak i takm eliklerinde ve yksek hz takm eliklerinde sertlik souk i takm eliklerinde olduu gibi srekli bir d gstermez, tam aksine alam elementi miktarna bal olarak 500-600 C arasnda bir maximum sertlik verir.

Sertlik (HRc)

Temperleme Scakl (C)

ok kullanlan scak i ve yksek hz takm eliklerine ait temper diyagramlar

 Temper dayanmn salayan martenzitin paralanmasn geciktiren alam elementleri veya ikincil karbr keltileridir. kincil karbrleri en ok etkileyen Cr, W, Mo ve V elementleridir.

Scak i takm eliklerinde segregasyon a) ve c) dkm, b) ve d) deformasyon sonras

Darbe Tokluk Enerjisi (J)

Ark Oca ESU ESU+Diffzyon tavlamas Ca-ile kalnt modifikasyonu+ zel sl ilem ESU+Diffzyon tavlamas+ zel sl ilem

Yzey Merkez

Kullanlan retim ynteminin scak i takm eliklerinde toklua etkisi (rnek X38CrMoV5 1)

Gerilim gidirme Tavlamas

Istma

stenitleme

Soutma

Temperleme

Son ileme

Hazrlama

Sertletirme scakl 3. n stma 1 dak/mm 900C 2. n stma dak/mm 650C

Scaklk

600-650C

Scak banyo (500-600C)

Hava/ya Dengeleme Scakl 1h/100mm

1. Temperleme 1h/20mm

2. Temperleme 1h/20mm

Frnda Yava Soutma

1. n stma dak/mm 400C

Hava

Hava

Zaman

Scak i takm eliklerinin >900C sertletirme scaklklarnda sl ileme ait scaklkzaman diyagram

Yksek Hz Takm elikleri

Alam elementlerinin yksek hz takm eliklerinin zelliklerine etkisi

S6-5-2 Yksek Hz Takm eliine ait faz diyagram ve dkm mikroyaps

Toz metalurjisi

2t ingot (yzey)

2t ingot (mekez)

Ledebritik takm eliklerinde farkl soutma hzlarnda karbr a oluumu

Toz metalurjisi

Dkm 180 mm kare

Yzey

Merkez

Toz metalurjisi ve geleneksel dkm yolu ile retilmi yksek hz takm elii deformasyon yaps

stenitleme scakl : 1210 C

Dnm balangc
perlit dnm sonu

Karbr kelti balangc

Dnm balangc

Beynit dnm

S 6-5-2 eliine ait izotermal TTT diyagram

stenitleme scakl : 1210 C

S 6-5-2 eliine ait srekli TTT diyagram

Gerilim gidirme Tavlamas

Istma

stenitleme

Soutma

Temperleme

Son ileme

Hazrlama

Sertletirme scakl 3. n stma 1 dak/mm 900C 2. n stma dak/mm 650C

Scaklk

600-650C

Scak banyo (500-600C)

Hava/ya

1. Temperleme 1h/20mm

2. Temperleme 1h/20mm

Dengeleme Scakl 1h/100mm

Frnda Yava Soutma 1. n stma dak/mm 400C Hava Hava

Zaman

Scak i takm eliklerinin >900C sertletirme scaklklarnda sl ileme ait scaklkzaman diyagram