I. Vi nt v hon cnh ra i s pht trin ca trit hc Hy Lp c i Trit hc Hy Lp c i ra i trong bi cnh din ra s chuyn bin lu di v su sc cc quan h x hi.

l s ra i ca x hi c giai cp u tin trong lch s-ch chim hu n l. Hy Lp c i trc y l mt vng lnh th rng ln bao gm phn t lin v v s hn o ln nh trn bin Egie, vng duyn hi Ban cng v Tiu . S thun li v thin nhin, a l to iu kin cho Hy Lp nhanh chng pht trin tt c cc lnh vc, m rng bang giao, tip nhn nhiu gi tr vn ho. V vy, ni y hi t y nhng iu kin t duy con ngi c dp bay bng, tho sc sng to ra nhng gi tr trit hc c ngha v cng quan trng trong lch s t tng ca nhn loi. Xng ng l chic ni ca nn vn minh Chu u v ca c nhn loi. ng nh Ph.ngghen nhn xt: Khng c ch n l th khng c quc gia Hy Lp, khng c ngh thut v khoa hc Hy Lp, khng c ch n l th khng c quc La M m khng c ci c s l nn vn minh Hy Lp v quc La M th khng c Chu u hin i c. S hnh thnh trit hc Hy Lp khng din ra mt cch ngu nhin m l kt qu tt yu ca vic k tha nhng di sn tinh tu ca truyn thng trong sng tc dn gian, trong thn thoi, trong cc mm mng ca tri thc khoa hc (khoa hc t nhin). Hy Lp c i l t nc ca thi ca, thn thoi. Thn thoi l ni con ngi tng tng, din gii v cc hin tng thin nhin k b m cn l ni th hin i sng tm linh, s hnh thnh s phn cng nh mun mt ca i sng thng ngy. Thn thoi l ni tin t duy trit hc ra i v tng bc trit hc tch khi thn thoi, t mnh t duy v t nhin, o c, v x hi, v l sng, v chn l, v con ngi Nhng tinh hoa v ton hc, thin vn hc, a l, h thng o lng, lch php, xut hin do nhu cu bun bn, vt bin n cc nc phng ng. V vy,

cc nh trit hc u tin ca Hy Lp cng l nhng ngi nhiu ln n phng ng v nhiu vng t khc. Nh vy, c th thy rng s ra i ca trit hc Hy Lp c i l mt tt yu- l kt qu ni sinh ca c mt dn tc, mt thi i. C.Mc vit: Cc nh trit hc khng phi nhng cy nm mc trn t. H l sn phm ca thi i mnh, dn tc mnh m nhng tinh lc tinh t nht, qu gi nht v kh nhn thy nht c suy t trong cc khi nim trit hc. Trit hc Hy Lp c i pht trin qua 3 thi k sau: - Trit hc thi k tin Xcrat (thi k s khai) - Trit hc thi k Xcrat (thi k cc thnh) - Trit hc thi k Hy Lp ho II. NHNG C IM C BN CA TRIT HC HY LP C I c im th nht, trit hc Hy Lp c i l s kt tinh nhng g tinh tu nht ca nhn thc nhn loi t PTSX th nht n PTSX th hai phng Ty v vy dung cha hu ht cc vn c bn ca th gii quan v l mt h thng tp hp cc tri thc v t nhin, v con ngi, mc du cha thot khi trng thi phi thai mc mc nhng cng v cng phong ph, mun hnh mun vPh. ngghen nhn xt nh sau: Chnh v trong cc hnh thc mun v ca trit hc Hi Lp c mm mng v ang ny n hu ht tt c cc loi th gii quan sau ny. c im th hai, trit hc Hi Lp c bit quan tm n vn con ngi, khng nh con ngi l vn qu, l trung tm hot ng ca th gii. Mc d vy, con ngi y cng ch l con ngi c th, gi tr thm nh ch yu kha cnh o c, giao tip v nhn thc. c im th ba, Trit hc Hi Lp c i mang tnh cht duy vt t pht v bin chng s khai, c gng gii thch cc s vt hin tng trong mt khi duy nht thng xuyn vn ng v bin i khng ngng. Vi ngha , nhng t tng

bin chng ca trit hc Hi Lp c i lm thnh hnh thc u tin ca php bin chng. III. MT S TRIT GIA TIU BIU HERACLITTE (khong 540 - 475) ng c xem l trung tm trong lch s ca php bin chng Hi Lp c i. Lnin coi ng l mt trong nhng ngi sng lp ra php bin chng. T tng ca ng c nh hng lu di n s pht trin ca php bin chng sau ny. a. V khi nguyn ca v tr - La l khi nguyn ca th gii, la to ra tng s vt c th hng ngy gn gi cho n nhng hnh tinh xa lc. Th gii ny ch l mt i vi mi ci, khng phi do thn thnh hay do con ngi to ra nhng n mi mi , ang v s l ngn la vnh cu, nh l o ca nhng ci ang rc chy v mc ca nhng ci ang li tn. - La l c s lm nn s thng nht ca th gii. Th gii ch l mt ngn la ang bp bng chy sut ngy m. Cc hin tng t nhin nh nng ma, cc ma,theo ng khng phi l nhng hin tng thn b m ch l nhng trng thi khc nhau ca la. Ci cht ca la ch l s ra i ca khng kh, ci cht ca khng kh ch l s ra i ca nc. Nc sinh ra t ci cht ca t, khng kh sinh ra t ci cht ca nc, la sinh ra t ci cht ca khng kh. - Th gii vn ng theo trt t m ng gi l logos: logos khch quan v logos ch quan quan h vi nhau nh l quan h gia khch th v nhn thc. V nh vy th s ph hp vi logos khch quan l tiu chun nh gi t duy con ngi. y l mt ng gp c gi tr ca Heraclit cho php bin chng sau ny. b. V s vn ng l ph bin

Quan nim v vn ng c mt s nh trit hc trc cp nhng phi n Heraclit th mi tn ti vi t cch l hc thuyt v vn ng vi cu ni ni ting khng ai c th tm hai ln trn cng mt dng sng. Quan nim v vn ng ca ng c ni dung ct li l t tng v s thng nht v u tranh ca cc mt i lp. Th nht, thng nht l s ng nht ca ci a dng v l s hi ho gia cc mt i lp. ng nht c xem l gii hn theo ngha cng tn ti trong mt tng quan so snh, nu thiu th khng cn s so snh na nh l khng th qu sc kho khi khng bit mt i lp ca n l bnh tt. Tnh cht ca s ng nht l tng i. Bn cht ca s vt ch c th c xc nh trong mi lin h vi cc s vt khc. Nhng nhng tng quan khc nhau s cho nhng kt qu so snh khc nhau. Con kh p nht trong loi kh cng khng th so snh vi con ngi. Con ngi sng sut nht so vi Thng cng ch l con kh xt v tr tu, sc p. Th hai, mi s vt, mi hin tng trong qu trnh bin i u tri qua cc trng thi i lp v chuyn thnh cc mt i lp vi n. ng vit: Cng mt th trong ta nh sng v cht, thc v ng, tr v gi, v sau khi bin i ci ny tr thnh ci kia v ngc li. Th ba, u tranh ca cc mt i lp khng ch l s i lp m cn l s thng nht gia cc mt i lp, l iu kin ca tn ti Tri vi quan im ang thnh hnh lc by gi xem u tranh nh mt hin tng hon ton tiu cc, nh l s xung t gia cc lc lng m qung bt ng mang tnh cht ph hu, Hraclit khng nh u tranh s to ra mt trt t hi ho v s thng nht. Theo ng, ci vn c trong hi ho l u tranh v l iu kin hi ho. u khng c s khc bit th khng c s thng nht. u tranh l ngun gc

ca mi ci ang hin hu, l khi nguyn sng to ca s sng v tn ti. V vy u tranh l ph bin tt yu. T quan nim v dng chy, v vn ng l ph bin, Heraclit khiinh ra mt khi nim trit hc mi l . l ci to ra s hi ho, tnh chu ky, tnh n nh, s bin i ca s vt hin tng v cc qu trnh trong th gii. Vi cch hiu nh vy, chnh l logos ca logos. Vi ni dung trit hc c din t bng hnh nh l im mnh ng thi cng l hn ch ca Heraclit. Hnh nh so vi khi nim l cng mt lc c th thu tm c cc mt i lp, biu din c ci chung v ci ring, gy c nhng n tng trc quan sinh ng, nhng mi lin tng so snh nhng do tnh cht a ngha ca n, kh c th din t chnh xc bn cht ca vn v vy thng phi vin dn n nhng nghch l, chm ngn, mt kiu lm quen thuc ca vn hc ch khng phi trit hc. c. V nhn thc lun v nhn bn hc V mt nhn thc. Theo ng, nhn thc khi u t cm tnh thng qua cc gic quan con ngi nhn thc cc s vt c th. ng cng nhn thy vai tr khng ging nhau gia cc gic quan trong nhn thc mt v tai l ngi thy tt nht nhng mt tt hn tai. ng chia nhn thc thnh hai cp l nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh. Nhn thc cm tnh ch l s tip cn vi logos nhng khng chc chn. Nhn thc l tnh l con ng t ti chn l nn ng cao. V nhn bn hc. Con ngi l s thng nht c hai mt i lp m t v la. Linh hn ca con ngi l biu hin ca la. La a con ngi n iu thin, lm cho con ngi tr nn hon ho, la l thi thc trong tim ngn nga nhng cm d v chng li khoi cm cn kh hn chng li s gin d. Theo ng, hnh phc khng phi l s hng lc v mt th xc tho mn dc vng m ch phi bit vt ln trn mnh bit ni, bit suy ngh, hnh ng theo logos.

Tm li, Heraclit c xem l mt trong nhng ngi sng lp ra php bin chng. Gi tr m ng li chnh l nhng vn m ng t ra.
mcrt (460-370 tr.CN) sinh trng trong mt gia nh ch n dn ch per (Hy Lp). ng n Ai Cp, Ba T, n , nn c dp tip xc vi nn vn ho phng ng c i. ng am hiu ton hc, vt l hc, sinh vt hc cng nh m hc, ngn ng hc v m nhc v.v. ng c n 70 tc phm nghin cu v cc lnh vc khoa hc ni trn. ng c Mc v ng -ghen coi l b c bch khoa u tin ca ngi Hy Lp. -m-crt l i biu xut sc ca ch ngha duy vt c i Hy Lp. Thuyt nguyn t l cng hin ni bt ca ng i vi ch ngha duy vt. Ngoi ra, ng cn c nhiu ng gp qu gi v l lun nhn thc. a. Thuyt nguyn t Thuyt nguyn t c Lxp (Leucippe) nu ln t trc. Nhng phi n mcrt hc thuyt mi tr ln cht ch. Theo ng, v tr c cu thnh t hai thc th u tin: nguyn t v chn khng. Nguyn t l nhng ht vt cht cc nh, khng nhn thy c, khng th phn chia nh hn c na. Nguyn t khng bin i, tn ti vnh vin v vn ng khng ngng. Nguyn t khng khc nhau v cht, chng c mi v, m thanh v mu sc. Nguyn t ch khc nhau v hnh thc, kch thc, v tr v trnh t kt hp ca chng. C nhng nguyn t hnh cu, hnh tam gic, hnh mc cu, hnh lm v.v., nh chng mi c th bm dnh c vi nhau. Mi vt th u do s kt hp gia cc nguyn t nn nu tch ri chng ra th vt th b tiu dit. Linh hn ca con ngi cng do nhng nguyn t hnh cu, nh, v nng to nn. Khi ngi ta cht, linh hn s khng cn; chng ri th xc v tn ti nh nhng nguyn t khc. Chn khng l khong khng gian trng rng. Vi mcrt, chn khng cng cn thit nh nguyn t, nh n nguyn t mi vn ng c. Nu tt c l c st cc nguyn t th s khng c iu kin cho vn ng. Khc vi nguyn t c kch thc, hnh dng, chn khng th v hn v khng c hnh dng.

Trong v tr c hng h sa s nhng nguyn t vn ng theo nhiu hng, khi th tn ra, khi t li. Khi t vo mt im no , chng va chm vo nhau to thnh mt cn xoy trn (cn lc nguyn t). Cn lc ny y nhng nguyn t nh, nh ra ngoi chu vi, cn nhng nguyn t to, nng quy vo tm, nh cc hnh tinh, k c tri t c hnh thnh. Nhng hnh tinh xut hin v mt i mt cch t nhin, khng do thn thnh hoc mt ai to ra. Nhng phn on trn y v nguyn t tuy cn nhiu im hn ch (ht vt cht nh nht, khng th phn chia c), nhng n khng nh bn cht ca th gii l vt cht, v tr l v cng, v tn. Hn na, mc d mcrt cha gii thch c nguyn nhn ca vn ng, nhng ng gn lin vn ng vi nguyn t, v n cng v cng, v tn nh nguyn t. l mt ng gp ht sc quan trng i vi s pht trin ca khoa hc t nhin v trit hc duy vt. Chnh v quan nim duy vt v v thn y, ng b tng lp thng tr coi l ph nhn thn linh v trc xut ng khi qu hng. b. L lun v nhn thc mcrt c cng a l lun nhn thc ln mt bc mi. ng v tip theo ng l Arixtt, k c Platn rt ch n nhn thc l tnh, n lgc hc. Theo ng, nhn thc ca ngi ta bt ngun t cm gic. Nh s vt tc ng vo cc gic quan m ta c cm gic v chng. Nhng cm gic ny c ni dung chn tht, nhng khng y , khng su sc, n ch l s phn nh ci v bn ngoi ca s vt, cha phn nh c bn cht ca s vt. Bi v, n ch phn nh c mi v, m thanh, mu sc, hnh dng ca s vt, m khng phn nh c nguyn t v chn khng. Hn na, mi nguyn t u ging nhau v cht, bn thn chng khng c mi v, mu sc, m thanh v khng trng thy c. Bi vy, nhng cm gic ny ch l ch quan ca con ngi. Theo ng, mun nhn thc c nguyn t v chn khng, tc l mun nhn thc bn cht ca s vt, con ngi ta khng c dng li cm gic, m phi bit quy np, so snh, phn on, tc l phi y ti nhn thc l tnh. Do , ng chia nhn thc lm hai dng: dng nhn thc "m ti"(nhn thc cm tnh) v dng nhn thc tr tu. Theo ng, dng nhn thc th hai l ch yu, ng tin cy hn.

Mt tch cc trong quan im trn y l ch, ng coi i tng ca nhn thc l th gii khch quan do nguyn t v chn khng to ra. Tuy cha nhn thc c s chuyn ho gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh, nhng ng thy c v tr ca tng dng nhn thc, c bit l nhn thc l tnh. Song mt hn ch trong quan nim ny l ch, ng coi cc thuc tnh khch quan ca s vt nh m thanh, mi v, mu sc ch l nhng quy c ch quan ca con ngi. Hn ch ny m ng cho nhng quan nim duy tm cho rng cht tch ri s vt, cht c trc v cht c sau ca s vt v.v. T ch coi trng vai tr ca nhn thc l tnh, mcrt c mt cng lao to ln na i vi trit hc, l lgc hc (Tc phm "Bn v lgc hc" (Canon); tc phm ny b tht lc, ngi ta ch bit v n mt cch gin tip qua li ca Arixtt, Platn). Theo th ng nu ra nhiu vn v lgc hc nh nh ngha khi nim, phng php so snh, quy np, gi thit.v.v, trong phng php quy np c v tr ni bt. Arixtt coi mcrt l tin bi ca mnh v lgc hc, l ngi u tin nghin cu lgc ca khi nim, lgc quy np. c. Quan nim v con ngi Theo ng, linh hn khng phi l ci siu vt cht, m l ci bn nguyn bng la trong c th; n cng c cu to t cc nguyn t hnh cu ging nh la v c tc vn ng ln hn cc nguyn t khc. S sng v con ngi khng phi do thn thnh to ra m l kt qu ca qu trnh bin i ca chnh t nhin, c pht sinh t nhng vt th m t di tc ng ca nhit . Theo ng, con ngi l mt loi ng vt, nhng v kh nng c th hc c bt k ci g nh c tay chn, cm gic v nng lc tr tu tr gip. mcrit ng trn lp trng v thn ph nhn thng v thn linh; thn ch l s nhn cch ha hin tng t nhin hay thuc tnh ca con ngi. d. Quan im chnh tr - x hi mcrit ng trn lp trng ca ch n dn ch, bo v nn dn ch Aten chng li ch chuyn chnh. ng cho rng ci ngho trong ch dn ch cng qu hn ci hnh phc ca cng dn di thi qun ch y nh l t do qu hn n l. Nhng do xut

thn t tng lp ch n nn ng ch cp n dn ch ca ch n v cng dn t do; cn n l phi bit tun theo ngi ch. ng coi nh nc l tr ct ca x hi, cn phi x l nghim khc nhng k vi phm php lut hay cc chun mc o c. Tm li, trit hc mcrt l s k tha v pht trin ln mt trnh cao cc quan im duy vt (ca trng phi Mil) v t tng bin chng (ca Hraclt) trc , a trit hc ca ng tr thnh nh cao ca ch ngha duy vt thi c i. Sau ny, piquya v Lucrex khc phc nhng hn ch ca ng v pht trin hc thuyt nguyn t hn na. Lxp, mcrt, piquya tr thnh nhng tn tui i biu cho phi nguyn t lun thi c i Hy Lp - La M. 3.2. Pla-tn (427 - 347 TCN) Pla-tn xut thn trong mt gia nh ch n qu tc A-ten. Tn tht ca ng l Aristcl. Theo Arixtt, lc u Platn l hc tr ca Cratin (ngi theo thuyt tng i), sau l hc tr ca Xcrt (nh trit hc duy l, duy tm ch ngha). Khi Xcrt b kt n t hnh v ti hot ng chng li ch dn ch ch n, Platn ri Aten n sng min nam nc Italia. Trong thi gian ny ng c lin h vi phi Pitago v clt. Sau ny ng tr li Hy Lp, lp trng dy hc Aten, gi l Vin hn lm (Acadmie). y l trng i hc tng hp u tin chu u, hc tr rt ng, trong c nh trit hc ni ting Arixtt. Ngt 40 nm ging dy v trc tc, ng li 34 thin i thoi v nhiu bc th trit hc. Tc phm "Nc cng ho" (Rpublique) c v tr c bit trong trit hc ca ng. Platn l nh trit hc duy tm khch quan, u tranh chng li ch ngha duy vt ng thi. Khi ni v hai ng li, hai trng phi trong trit hc, Lnin ch ra s i lp gia ng li duy vt ca mcrt v ng li duy tm ca Platn. T tng trit hc ca Platn chu nh hng su sc cc yu t duy tm trong trit hc ca Pitago v Xcrt. Ngoi nhng cng hin ca ng v php bin chng ca nim, vai tr ca thc x hi trong vic hnh thnh nhn cch v thc c nhn, trit hc ca ng tiu biu cho ch ngha duy tm thi c i.

a. Hc thuyt v nim Nh ni trn, Pla-tn chu nh hng su sc khuynh hng duy l trong trit hc Hy Lp c i (l lun v ci duy nht ca trng phi l, l lun v con s ca trng phi Pitago, l lun v ci ph bin ca Xcrt). V vy ng xem nh vai tr ca nhn thc cm tnh, tuyt i ho vai tr ca nhn thc l tnh, ca khi nim. T ng chia th gii thnh hai loi: th gii ca nhng nim (khi nim) v th gii ca nhng s vt cm tnh. Theo ng, th gii ca nhng nim l tn ti chn thc, vnh vin, tuyt i, bt bin, n l c s tn ti ca th gii cc s vt cm tnh. Cn th gii cc s vt cm tnh l tn ti khng chn thc, ph thuc vo th gii ca cc nim, n l ci bng ca nim. minh ho cho quan nim th gii cc s vt cm tnh c sinh ra t th gii cc nim nh th no, Platn a ra v d "Hang ng" nh sau: ngoi ca ca mt ci hang ti c mt on ngi i qua; nh sng mt tri chiu vo ca hang lm cho bng ca on ngi c in ln vch . Nu nhn ln vch hang bn trong, ngi ta s thy nhng bng ngi i qua. Nhng bng ny ch l hnh nh ca on ngi, ch khng phi bn thn on ngi. Th gii cc s vt cm tnh cng vy, n ch l ci bng ca nim c t trc m thi. Nh vy, khi gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc, Platn cho rng nim l ci c trc, l nguyn nhn, l bn cht ca s vt. Cn s vt ch l ci c sau, l ci bt chc, ci m phng, l bn sao ca nim. T th gii quan trn y, Platn quan nim mt cch duy tm, thn b v linh hn. Theo ng, th xc ca con ngi c cu to t t, nc, la v khng kh, n ch l ni tr ng tm thi ca linh hn. Linh hn ca con ngi l sn phm ca linh hn v tr c Thng to ra t lu. Sau khi c to ra, mi linh hn tr ng mt v sao trn tri, sau dng cnh bay xung trn gian v nhp vo th xc con ngi. Khi nhp vo th xc con ngi th n qun ht mi qu kh, do nhn thc ca con ngi ch l s hi tng li nhng g m linh hn c nhng b lng qun. b. L lun v nhn thc

T cch gii quyt duy tm khch quan nh trn v mt th nht vn c bn ca trit hc, khi gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc, Platn cng ri vo quan nim duy tm, thn b. Theo ng, i tng ca nhn thc khng phi l cc s vt cm tnh khch quan bn ngoi, m l th gii nim. Nhn thc cm tnh khng phi l ngun gc ca tri thc; tri thc chn thc ch c th t c bng nhn thc l tnh, c th hin cc khi nim. Bi v, mi s vt u c mt nim v n; s vt c th mt i, nhng nim v s vt khng bao gi mt. V d ci nh c th sp , h nt, khng cn l ci nh, nhng nim v ci nh (khi nim nh) th khng mt. Bng cch no c c nhn thc chn thc, t c chn l? Bng cch hi tng li nhng g linh hn tri qua, nhng khi nhp vo th xc con ngi n b lng qun. Tm li, Platn quy ton b qu trnh nhn thc thnh qu trnh hi tng ca linh hn bt t, rt thn b. c. Hc thuyt v chnh tr - x hi Trong tc phm Nc cng ho (Chnh th cng ho), Pla-tn chia linh hn lm ba b phn: l tnh hay tr tu, xc cm v cm tnh. Tng ng vi ba b phn y l ba hng trong x hi. Hng th nht, l cc nh trit hc, nh thng thi. Hng ny l tnh gia vai tr ch o, thch hp vi vic lnh o nh nc. Hng th hai, l nhng ngi lnh, v s m linh hn ca h trn y xc cm gan d, bit phc tng l tr v ngha v, thch hp vi vic bo v an ninh ca nh nc cng ho. Hng th ba, l i chng, gm nhng ngi nng dn, th th cng v thng nhn. Hng ny linh hn ca h khng i xa hn nhng kht vng cm tnh thch nghi vi lao ng chn tay, lm ra ca ci vt cht phc v cuc sng ca nc cng ho. V vy, cng l l ch mi ngi phi sng ng v tr ca mnh. duy tr trt t x hi, Platn cho rng s tn ti ca nh nc l cn thit, nhng ba hnh thc nh nc hin nay u xu. Mt l nh nc ca bn vua cha xy dng trn kht vng lm giu, ham danh vng, a n chin tranh. Hai l, nh nc qun phit ca mt s t ngi giu c, p bc s ng, a n ti c. Ba l, nh nc dn ch em li quyn lc cho s ng; l mt nh nc ti t.

Platn nu ln m hnh mt nh nc m ng cho l l tng, l nh nc cng ho. Trong nh nc y, quan h bt bnh ng gia cc hng ngi phi c duy tr, bi v n hp vi t nhin, hp vi s phn cng trong x hi. S tn ti ca nh nc l tng phi da trn s pht trin ca sn xut vt cht v s phn cng hi ho gia cc ngh trong x hi. khc phc s phn chia giu ngho, cn xo b gia nh v t hu. Tr con sinh ra c a vo cc c quan gio dc ring, la chn nhng a tr khe mnh, nui dng chng tr thnh v binh. Cc nh thng thi, trit hc s c la chn trong s v binh ny. Quan nim v mt nh nc l tng trn y ca Platn cha ng nhiu mu thun. Mt mt, ng mun xo b t hu, mt khc, ng li ch trng duy tr s bt bnh ng gia cc hng ngi. Mt mt, ng cao hnh thc cng ho, mt khc ng li ra sc bo v li ch ca giai cp ch n qu tc, chng li nh nc dn ch Aten. Nh nc m ng coi l l tng, thc cht ch l s bin h cho giai cp ch n qu tc. ng nh nhn xt ca Mc, n ch l l tng ho ch ng cp ca Aicp vo Aten m thi. 3.3. Arixtt (384 - 322 TCN) Arixtt l con mt thy thuc, thuc x Maxoan, bc Hy Lp. Nm 17 tui ng n Aten hc Vit hn lm ca Platn v tr thnh gio vin ca Vin. Khi Platn qua i, ng ri Aten i chu du nhiu ni thuc vng Tiu . Trong thi gian ny ng c mi dy hc cho hong t Alchxngr (Alexandre) con vua Philp (Philippe) x Maxoan (Macdoine). Nm 336 tr.CN, ng tr v Aten lp ra trng phi trit hc ring ca mnh. Hc thc ca ng ht sc uyn bc, c Mc coi l nh t tng v i nht ca thi c i. ng li cho nhn loi nhiu cng trnh khoa hc thuc nhiu lnh vc khc nhau. V trit hc, c tc phm Siu hnh hc. V lgc hc, c tc phm Oc ga-nn. V khoa hc t nhin, c tc phm Vt l hc. V khoa hc x hi, c tc phm o c hc, Chnh tr hc, Thi ca hc v. v. Cng hin ni bt ca Arixtt l ng ph phn mt cch cn k hc thuyt v nim ca Platn, t nn mng cho khoa hc lgc thi c i. Nhng v dao ng gia hai ng li duy vt v duy tm, nn trit hc ca ng mang tnh cht chit trung, khng trit . a. Th gii quan trit hc ca A-ri-xtt

A-rt-xtt l hc tr xut sc ca Platon, nhng chnh ng li nhn ra sai lm ca thy hc mnh v hc thuyt nim. Sai lm ca Platn l ch, ng tch ri bn cht khi ci c bn cht , v bin ngay ci chung (khi nim) thnh ci ring bn cnh th gii cm tnh, quyt nh th gii cm tnh. Ngha l, Platn bin nhng khi nim c hnh thnh trong qu trnh nhn thc thnh mt th gii ring bit, siu cm gic, tn ti mt cch c lp i vi nhng s vt c phn nh. Nh vy th, mt l, th gii ca cc nim (khi nim) l tn ti ti cao, cn th gii cc s vt cm tnh ch l mt tn ti cp thp. Hai l, nu th gii cc nim c lp v tch ri th gii cc s vt cm tnh, th cc khi nim, phm tr chng c vai tr g i vi nhn thc c. Ba l, nu cho rng th gii ca cc nim l c lp i vi cc s vt, nhng cc s vt li l ci bng, l bn sao ca nim, th r rng l t mu thun vi mnh, v nh th l chng c ch tng ng. S ph phn trn y ca Arixtt i vi thuyt nim ca Platn vch ra mt cch ti tnh cn nguyn nhn thc lun ca ch ngha duy tm ni chung. Theo Arixtt, bn cht tn ti (cha ng) ngay trong bn thn s vt. Nhng bn cht ny c nhn thc ca con ngi khi qut thnh nhng ci chung, ci ph bin di dng, cc khi nim, cc phm tr, cc quy lut. V vy, khng phi khi nim phm tr, quy lut l ci c trc, sinh ra s tn ti ca s vt, m ngc li. Trong tc phm "Cc phm tr", Arixtt khng nh: "Khi nim khng bao gi li l nguyn nhn ca s tn ti ca s vt, m s vt, c th gi l nguyn nhn chn chnh ca khi nim". Quan nim c Lnin nh gi l tin st n ch ngha duy vt. Trn c s ph phn hc thuyt nim ca Platn, Arixtt xy dng h thng trit hc ring ca mnh, ng tha nhn gii t nhin tn ti mt cch khch quan vi nhng s vt ht sc a dng. Vt l hc nghin cu cc dng tn ti c th ca n; ng coi y cng l trit hc, nhng l "trit hc th hai". Siu hnh hc nghin cu bn cht ca tn ti ni chung v c ng coi l "trit hc th nht". Khi gii thch v bn cht ca tn ti, ca s vt, ng thng t cc cu hi (v sao, v ci g) gii thch nguyn nhn tn ti ca chng. T ng a ra 4 nguyn nhn ca tn ti ni chung: Nguyn nhn vt cht, nguyn nhn hnh dng, nguyn nhn vn ng,

nguyn nhn mc ch. V d, ci nh m c c, l nh vt liu (vt cht), hnh thc ca n (hnh dng), hot ng ca th (vn ng), nh (mc ch). Trong nhng nguyn nhn y, nguyn nhn th nht v th hai l c bn, trong , nguyn nhn hnh dng l ci quyt nh, l ci bn cht ca s vt. Th d, bc tng bng ng, ci chn bng bc. ng v bc ch l vt liu tham gia vo s vt, cn ci quyt nh l hnh dng. S d n l bc tng, ci chn, v n c hnh dng bc tng, hnh dng ci chn. Nu ta em ng v bc lm ci khc th n khng cn l bc tng, ci chn na. V theo ng, hnh thc ca mi hnh thc l t duy, l l tnh, s suy ngh, l thng . Quan nim trn y ca Arixtt cho thy ng dao ng, do d gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, ho nhp vo thn hc, tr li gn gi vi Platn, thy hc ca ng.

V vn linh hn, Arixtt cho rng con ngi c phn linh hn v phn th xc, ta nh mi s vt u c hnh thnh t vt cht v hnh thc. ng ph phn Platn xem th xc ch l ni tr ng tm thi ca linh hn bt t ". Theo ng, linh hn khng c trong c th cht; khng th c linh hn nu khng c vt cht. Nhng ng li chia linh hn lm 3 loi: linh hn thc vt c hot ng nui dng v sinh sn; linh hn ng vt c kh nng cm ng vi mi trng xung quanh; linh hn con ngi c hot ng l tnh, y l loi linh hn cao nht. Trong con ngi c c ba loi linh hn ni trn. Khi ngi ta cht, ring linh hn l tnh cn tn ti bt dit. Quan nim v linh hn nh trn chng t rng Arixtt l nh trit hc khng trit , va ph phn Platn, va k tha quan im duy tm ca Platn. b. L lun nhn thc ca Arixtt

L lun v nhn thc ca Arixtt l nh cao ca s pht trin cc t tng v nhn thc lun thi c i Hy Lp. ng t ra nhng vn h trng v nhn thc lun, nh cc vn : i tng ca nhn thc, kh nng nhn thc ca con ngi, vn chn l v khoa hc v t duy. im c sc trong l lun nhn thc ca ng l phng php suy lun ba bc (tam on lun) ca lgc hnh thc. Khc vi Platn coi nim l i tng ca nhn thc, ng khng nh rng th gii khch quan l i tng ca nhn thc, l ngun gc ca kinh nghim; t nhin l tnh th nht, tri thc l tnh th hai. Theo ng, mi tri thc u bt ngun t cm gic v nhng s

vt n nht c khi qut li m c. ng kch lit ph phn quan nim ca Platn coi nhn thc ch l s hi tng ca linh hn. ng khng nh rng, nhn thc ca con ngi khng c tnh cht bm sinh, linh hn con ngi khi mi sinh ra hon ton khng c tri thc, n ta nh mt tm bng sch cha c vt phn (nguyn l Tabula rasa). ng l ngi c quan nim rnh mch v qu trnh nhn thc i t cm tnh n l tnh. Tuy ht sc coi trng nhn thc cm tnh, nhng theo ng nhn thc cm tnh khng c kh nng i su vo bn cht ca s vt. Nu ch bng cm gic, con ngi ta khng th nm c nh l v tng cc gc ca mt tam gic bng hai gc vung v khng gii thch c cc hin tng nht thc, nguyt thc. V vy, t n chn l, nhn thc phi i t cm tnh n l tnh. l qu trnh i t nhng cm gic n l, ngu nhin n ci chung, ci ph bin, ci bn cht di dng khi nim, phm tr, quy lut. Nhng nh ni trn, ng tuyt i ho vai tr ca nhn thc l tnh, coi l tnh l hnh thc ca mi hnh thc, quyt nh bn cht ca s vt. Trn con ng t duy l tnh, Arixtt rt quan tm n phng php t duy: theo ng, ci c coi l chn l phi l ci ph hp gia t tng v thc t. Mun vy, mi t duy ng tin cy phi c din t chnh xc, c ni dung ng tin cy v vng chc. T , ng nu ln nhng nguyn tc rt c bn xy dng khi nim, phm tr. ng cng nu ln nhng quy lut c bn ca t duy logc (quy lut ng nht, quy lut cm mu thun trong t duy, quy lut loi tr ci th ba). ng nu ln phng php suy lun ba bc (tam on lun). Trong , kt lun c rt ra t hai tin c (Nu A thuc B, B thuc C, th A thuc C. V d: ng l kim loi, mi kim loi u dn in, vy ng cng dn in). Tuy mi cp c mt s nguyn tc ca t duy lgc, nhng ng c coi l ngi sng to ra lgc hnh thc c in. Nhng nguyn tc lgc hc ca ng, sau ny c Bcn, cc v cc nh trit hc c in c k tha v pht trin ln mt trnh cao hn. Tm li: Arixtt l nh trit hc v i nht ca Hy Lp c i. Ph. ngghen gi ng l con ngi c khi c ton din nht. Cn C. Mc nh gi: t tng thm thy ca Arixtt vch ra nhng vn tru tng nht mt cch tht ng kinh ngc... T

tng ca ng coa nh hng rt ln n s pht trin ca trit hc v khoa hc t nhin sau ny.