Politicka Elita U Bih I Eu Final

ORE EKRLIJA, ELDAR SARAJLI, SEAD TURALO
NERZUK URAK
POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI
Biblioteka Nauni projekti

Nerzuk urak ore ekrlija Eldar Sarajli Sead Turalo Politika elita u Bosni i Hercegovini i Evropska unija: Odnos vrijednosti
Izdava Institut za drutvena istraivanja Fakulteta politikih nauka Univerziteta u Sarajevu Za izdavaa Prof. dr. sc. Mirko Pejanovi Urednik Doc. dr. Dino Abazovi Recenzenti Prof. dr. sc. Mirko Pejanovi Prof. dr. sc. air Filandra Lektor Zinaida Laki DTP Mahir Sokolija tampa Bemust, Sarajevo
CIP
ORE EKRLIJA, ELDAR SARAJLI, SEAD TURALO
NERZUK URAK
SARAJEVO, 2009.
Sadraj
Nerzuk urak, Predgovor ............................................................................................. 7 Nerzuk urak, Sead Turalo, Uvodne napomene .................................................. 11 Eldar Sarajli, Politika elita u teorijskoj perspektivi ............................................... 17 Eldar Sarajli , Sead Turalo, Politika simuliranog konsenzusa: Evropska unija, politika elita i dekonstruiranje Bosne i Hercegovine .......... 55 ore ekrlija, Rezultati ispitivanja pripadnika politikih elita ........................... 73 OKRUGLI STO VRIJEDNOSNI ODNOS POLITIKIH ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI PREMA BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKOJ UNIJI Eldar Sarajli, Kako govoriti o politikoj eliti? Izazovi i perspektive odgovornog diskursa o politikom upravljanju u Bosni i Hercegovini ............................................... 119 Esad Bajtal, Psihosocijalni kontekst politikih elita u BiH .................................... 127 Svjetlana Nedimovi, Politika filozofija politikih elita u Bosni i Hercegovini: eksperiment iz prirodnog stanja ................................. 141 Asim Mujki, Polazita institucionalnog dizajna u Bosni i Hercegovini i politike elite komparativna analiza Brko distrikt BiH i ostatak BiH / dodir demijurga ........................................................................... 153 Tarik Haveri, Naknadna razmiljanja o putu Bosne i Hercegovine ka evropskoj uniji ................................................ 169 Zoran Tomi, Ivica Grani, Politiki programi i stavovi kljunih bosanskohercegovakih stranaka u pogledu europskih integracija ......................................................................... 175 Dino Abazovi, O viestrukim nerazumijevanjima ovdje i tamo religija i politika ........................................................................... 183 Fahira Fejzi-engi, Patrijarhalne vrijednosti politikih elita u Bosni i Hercegovini i njihov utjecaj na formiranje vrijednosnih stavova prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji ...................................... 189 Diskusija ....................................................................................................................... 205 O autorima publikacije ............................................................................................... 229
Predgovor
njiga koju predajemo na uvid strunoj i drugim javnostima u naoj zemlji rezultat je naunoistraivakog projekta Vrijednosni odnos politikih elita u Bosni i Hercegovini prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji.1 Projekt je raen u okviru Instituta za drutvena istraivanja Fakulteta politikih nauka Univerziteta u Sarajevu u trajanju od dvije godine. Uspjeno je zavren nakon dvogodinjeg teorijskog i empirijskog istraivanja. Njegove kljune metodoloke odrednice (predmet istraivanja, cilj istraivanja i generalna hipoteza) date su u ovom predgovoru kao epistemoloko-gnoseoloki markeri koji omoguuju potpuniji uvid u istraivaki sadraj. Nadamo se da e ova publikacija biti od koristi istraivaima bosanskohercegovakog socijalnog konteksta, u kojemu politike elite/politika elita sa svojim vrijednosnim registrima na izuzetno bitan nain odreuju odnos graana prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji. Upravo zbog tog utjecaja odluili smo se za ovo istraivanje, unaprijed raunajui na prepreke koje su se tokom istraivanja pojavile kao uraunati rizik. Te prepreke naroito se tiu izraenog odsustva spoznaje unutar bosanskohercegovake politike elite da je odgovaranje na pitanja koja im postavljaju ovlateni istraivai bosanskohercegovake drutvenosti njihova obaveza. Tako smo se i mi, lanovi Istraivakog tima, suoili sa ozbiljnim problemima tokom rada na empirijskom dijelu istraivanja, jer su predstavnici etnonacionalnih politikih elita, u znaajnoj mjeri, ignorirali svoje obaveze spram znanstvene zajednice. Dugujemo zahvalnost onim politikim predstavnicima koji su bez ikakvih uvjetovanja odgovorno izvrili svoj dio posla, participirajui, na zahtijevani nain, u realizaciji ovog naunoistraivakog projekta koji je definiran na sljedei nain:
1
Projekt pod ovim imenom finansijski je podran od Savjeta za nauku Kantona Sarajevo a na osnovu konkursa za sufinansiranje naunoistraivakih i istraivakorazvojnih projekata u Kantonu Sarajevo u 2007/08. godini koji je objavilo Ministarstvo nauke i obrazovanja Kantona Sarajevo 9.7.2007.
PREDMET ISTRAIVANJA
Konstitucija politikih elita u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini (etnonacionalnih, nacionalnih, graanskih, lijevih, desnih...), geneza njihovog aksiolokog odnosa prema dravi koja im je svojom politiko-pravnom strukturom omoguila izdizanje u ravan politikih elita, nain uspostavljanja vrijednosnih kriterija politikih elita u Bosni i Hercegovini spram Evropske unije te istraivanje korelacije izmeu vrijednosnih indikatora na osnovu kojih politike elite izgrauju svoj odnos prema Bosni i Hercegovini i vrijednosnih indikatora na osnovu kojih politike elite izgrauju svoj odnos prema Evropskoj uniji.
CILJ ISTRAIVANJA
iri cilj istraivanja vezan je za definiranje, kritiko ispitivanje i revalorizaciju spoznajno-teorijskih pojmova koji oblikuju politoloko-socioloko polje politikih elita i apliciranje teorijskih rezultata u bosanskohercegovaku ravan politikih elita kako bi se stvorili prethodni teorijsko-istraivaki uvjeti za ui, primarni cilj istraivanja, a to je utvrditi uzroke postojanju vrijednosne dihotomije i politike hipokrizije u stavu politikih elita spram Bosne i Hercegovine i Evropske unije.
GENERALNA HIPOTEZA
Politike elite u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini konstituirane su na osnovu razliitih politikih, kulturnih, ekonomskih, religijskih, socijalnih i drugih svjetonazora, ali su sve generirane u politikom polju teritorijalnih etnonacionalizama koji nisu dozvolili i jo uvijek ne dozvoljavaju da politike elite (oni koji donose odluke), sa svim svojim razliitostima, (iz) grade vrijednosni konsenzus za Bosnu i Hercegovinu i Evropsku uniju, ime bi se izbjegle zamke aksioloke disonantnosti i politikog licemjerja, a koje spreavaju izgradnju meusobnog povjerenja izmeu ideoloki suprotstavljenih politikih elita kao prethodnog uvjeta da vrijednosni odnos politikih elita prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji ne bude u dugotrajnoj koliziji. 8
PREDGOVOR
NAUNA OBLAST
Drutvene nauke: politologija, sociologija, politika filozofija. Postavljeni koncepcijsko-metodoloki input je osnova iza koje slijedi zbornik sa sadrajem koji je podijeljen u dva dijela. U prvom, teorijsko-empirijskom dijelu, Istraivaki tim (prof. dr. sc. Nerzuk urak i magistri nauka ore ekrlija, Eldar Sarajli i Sead Turalo), kroz relevantan i referentan teorijski okvir i obradu empirijskog materijala, analizira vrijednosnu kompetenciju bosanskohercegovakih politikih elita/politike elite sukladno postavljenom projektnom zadatku, a u drugom dijelu objavljeni su prilozi uesnika okruglog stola koji smo organizirali kao znaajan diseminacijski dio naeg istraivanja. Koristim se ovom prilikom da zahvalim svim uesnicima okruglog stola jer su svojim poticajnim raspravama dali znaajan doprinos uspjehu naeg istraivakog projekta. Veliku zahvalnost dugujem i recenzentima prof. dr. sc. Mirku Pejanoviu i prof. dr. sc. airu Filandri. Mojim mladim kolegama, lanovima Istraivakog tima oru, Eldaru i Seadu, upuujem iskrene izraze zahvalnosti za nesebian trud koji su uloili u ovaj pionirski poduhvat. Na kraju ovoga uvoda imam potrebu da naglasim kako se na projekt ne bi mogao uspjeno zavriti da finansijski nije podran od Ministarstva nauke i obrazovanja u Vladi Kantona Sarajevo, Fonda otvoreno drutvo Bosna i Hercegovina i Fondacije Heinrich Bll, ured u Sarajevu, kojima srdano zahvaljujemo. Voditelj naunoistraivakog projekta Prof. dr. sc. Nerzuk urak
Uvodne napomene
NERZUK URAK, SEAD TURALO
duboko podijeljenim drutvima i fragilnim dravama vrijednosni konsenzus meu politikom elitom predstavlja kljuni uvjet za integraciju drutva i osnaivanje drave. Pred politiku elitu se postavlja zadatak normativne integracije drutva i njegovanja zdrave konkurencije unutar politike elite. Ukoliko, pak, doe do sukoba interesa i vrijednosti unutar politike elite, otvara se put dezintegracijskog djelovanja i paralize dravnog aparata. Dijametralnost vrijednosti unutar politike elite istovremeno se transformira u razliito sagledavanje svijeta, u naem sluaju drave Bosne i Hercegovine i Evropske unije, kao referentnog okvira unutar kojeg se vrijednosti definiraju i prevode u principe i politike akcije te istovremeno reflektiraju na graanstvo. Unutar bosanskohercegovake politike elite nalazimo oit primjer dihotomije u vrijednosnom odnosu spram Bosne i Hercegovine i Evropske unije, to za posljedicu ima lanu institucionalnu konvergenciju dejtonske drave i briselskog meudravnog i nadnacionalnog entiteta, dok izostaje mentalitetski preokret kao jedan od kljunih aksiolokih parametara za prevladavanje vrijednosne diskrepancije izmeu odnosa prema zemlji i Uniji. Prisustvujemo, evo ve deceniju i po, etnikom definiranju geopolitikih kodova u/o Bosni i Hercegovini i mitologiziranju Unije kao zamjene za sve nedostatke (post)dejtonske dravnosti, vizija i konstruktivnih ideja (Dihi, 2006). Iz te perspektive moemo itati i odgovore politike elite na pitanje da li osjeaju Bosnu i Hercegovinu svojom domovinom, odnosno da li osjeaju dejtonsku Bosnu i Hercegovinu svojom domovinom. Naime, veina ispitanika smatra Bosnu i Hercegovinu svojom domovinom (86,4%), dok ak 40% ispitanika ne doivljava dejtonsku Bosnu i Hercegovinu kao svoju domovinu. Meu ispitanicima koji ne prihvaaju dravu proizvedenu i miljenu nasiljem i ratom dejtonsku Bosnu i Hercegovinu kao svoju (urak, 2006) ispitanici su koji sebe definiraju kao bonjaku politiku elitu te ispitanici iz stranaka s hrvatskim predznakom. Kod srpske politike elite evidentno je da veina 11
ispitanika (66,6%) ne prihvaa Bosnu i Hercegovinu ni u jednoj varijanti kao domovinu, dok se odbijanje hrvatske politike elite da prihvati dejtonsku Bosnu i Hercegovinu kao svoju domovinu moe povezati sa osjeajem ugroenosti hrvatskog naroda u takvom ustavnopravnom ustrojstvu drave. Svi ispitanici iz stranaka s hrvatskim predznakom smatraju da narodi u Bosni i Hercegovini nisu ravnopravni. Njihovo rjeenje hrvatskog pitanja bi se moglo interpretirati na temelju odgovora na pitanje ta podrazumijevaju pod prevladavanjem dejtonskog ustrojstva Bosne i Hercegovine i od kojeg modela dravnog/drutvenog ustrojstva bi najlake odustali ako bi to zahtijevale evropske integracije. Naime, pripadnici dviju najveih hrvatskih stranaka HDZ-a BiH i HDZ-a 1990 smatraju da bi dejtonski konstrukt trebalo transformirati u etniki definiranu federaciju ili stvoriti tri etnike drave na prostoru Bosne i Hercegovine, te da bi se u procesu evropskih integracija, najprije odrekli centraliziranog ustrojstva drave. Ovakav stav koji preferiraju hrvatske politike elite govori o politikoj viziji dovravanja etnoteritorijalnog konsocijacijskog aranmana kao odgovarajuoj opciji hrvatskog pitanja u Bosni i Hercegovini. Opcija centraliziranog ureenja drave neprihvatljiva je i za sve ispitanike iz reda politike elite koja pretendira zastupanje interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, to u korelaciji s odgovorom da 66,6% (2) ispitanika ne prihvaa ni dejtonsku Bosnu i Hercegovinu kao svoju domovinu otvara pitanje kakva je vizija budunosti drave unutar srpske politike elite. Raspon miljenja kree se od onoga to u dejtonskom novogovoru nazivamo antidejtonskim, a to je stav zastupnice SNSD-a u dravnom parlamentu Duanke Majki da je njezin vitalni nacionalni interes samostalna Republika Srpska do odravanja statusa quo, to jest jaanje entiteta, koji preferiraju ostali ispitanici iz ove grupe. Ovakva pozicija politike elite iz Republike Srpske korespondira sa stavom predsjednika tog bosanskohercegovakog entiteta Rajka Kuzmanovia (jednog od ispitanika) da je etnika razliitost unutar Bosne i Hercegovine prepreka mogunosti konstituiranja graanske drave. Ona moe biti samo etno-graanska, u kojoj se primjenjuju etniki i graanski mehanizmi, odnosno gdje se moraju pruiti i zatititi kolektivna prava za svaki narod bez majorizacije i lina prava svakog graanina (Kuzmanovi, 2007: 41). Stavljanje kolektivnih prava u prvi plan, koje je svojstveno etnonacionalnoj politikoj eliti u Bosni i Hercegovini, ukazuje na parohijalnost kao primarnu odrednicu politike kulture u kojoj zajednica kao cjelina odreuje ponaanje pojedinca... (iber, 1998: 149). 12
UVODNE NAPOMENE
Pripadnici politike elite koji se u javnom prostoru prepoznaju ili predstavljaju kao reprezentanti bonjakih interesa u potpunosti se identificiraju s (dejtonskom) Bosnom i Hercegovinom. Zbog toga se namee pitanje da li ta elita uope ima viziju budueg politikog ustrojstva drave s obzirom na to da se dejtonska Bosna i Hercegovina i Bosna i Hercegovina meusobno gotovo pa iskljuuju jer dejtonski konstrukt poiva na negativnom suverenitetu. Prosuujui na temelju odgovora, vizija bonjake politike elite jeste prevazilaenje entiteta i regionalizacija na prvenstveno ekonomskom principu, to sutinski ukazuje na prevladavanje ustavnopravnog ureenja koje promovira ekskluziju ali koje se, istovremeno, doivljava od drugih etnikih elita kao skriveni zahtjev za unitarizacijom. U javnom diskursu dijelovi bonjake politike elite potenciraju ideje koje granie s graanskim nacionalizmom i koje se, od politikih elita druga dva konstitutivna naroda, doivljavaju i promoviraju kao pokuaj majorizacije. Shodno tome, postavlja se pitanje da li bonjaka politika elita ima sposobnost da ... bonjaki nacionalni i politiki identitet odvoji od kategorije nacije drave... (Filandra, 2009), odnosno, primijenjeno na cjelokupnu bosanskohercegovaku politiku elitu, da li uope postoji mogunost da prihvati dravni interes odvojeno od partikularnih etnikih ambicija. Ako bismo nekritiki donosili sudove na temelju diskursa o Evropi koji u javnoj sferi koristi politika elita, mogli bismo rei da je to polje u kojem interesi elite konvergiraju s dravnim interesima. Meutim, i u sferi evropskih integracija se pokazuje da deklarativno iskazivanje konsenzusa spram bosanskohercegovakog puta u Evropsku uniju uope nije osloboeno etnike komponente u formiranju vrijednosnog odnosa spram EU, ve, tavie, politika formula prikljuivanja evropskoj porodici drava se koristi za jaanje i produbljivanje manipulativnih etnopolitika. Diskurs o Evropskoj uniji se koristi kao mehanizam dvostruke legitimacije. S jedne strane legitimizira se tranzicijska politika koja ne korespondira s eurointegracijskim zahtjevima graanstva i meunarodne zajednice, a s druge strane zahtjevi Evropske unije se koriste za isticanje vanosti vlastite nacije. U definiranju vlastitih nacionalnih interesa 77,3 posto ispitanika smatra da je to punopravno lanstvo u svim relevantnim euroatlantskim integracijama, dok 13,6 posto ispitanika (svi ispitanici iz reda srpske politike elite) euroatlantske integracije ne promatra kljunim za svoju etniku / nacionalnu grupu. Prisutnost europeizacijskog diskursa kao panaceje za sve bolesti dejtonske drave vidljiva je i u stavu 45,5 posto ispitanika prema ijem miljenju bi ulaskom Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju bili rijeeni svi problemi, 13
pa shodno tome oekivano je da veina pripadnika politike elite (68,2%) smatra da evropska budunost Bosne i Hercegovine nema alternativu. Ako pak uzmemo u obzir da je jedna od kljunih evropskih vrijednosti good governance (dobro upravljanje), koja podrazumijeva otvorenu, participativnu i demokratsku vladu, bez kreiranja hijerarhijske, ekskluzivne i centralizirane vlasti (Menners, 2006), i kompariramo je sa, na prethodnim stranicama, diskutiranim odnosom politike elite spram Bosne i Hercegovine kojeg karakterizira oigledna konfliktnost vrijednosnog sistema generirana iz zahtjeva za teritorijaliziranjem vlastitog nacionalizma i injenice da politika elita u BiH ne pokazuje sposobnost postizanja konsenzusa o reformiranju politikog sistema oprenog vrijednostima good governance, moemo zakljuiti da bosanskohercegovake politike elite ne promoviraju evropsku politiku kao unutarnju. Dok politike elite geopolitiku situaciju u Bosni i Hercegovini doivljavaju kao nepravednu zbog nemogunosti da u potpunosti teritorijaliziraju i meunarodnopravno subjektiviziraju razliite etnike ambicije, doivljaj Unije je supranacionalan i kosmopolitski. Naime, veina politike elite Evropsku uniju poistovjeuje s vrijednostima poput mira, progresa i boljeg ivota, odnosno, u prenesenom znaenju, vidi je kao Kantovu pacifistiku federaciju i promotora kosmopolitskih prava utemeljenih na njegovoj filozofiji. Istovremeno, kako smo vidjeli, ovakva vizija Unije jeste politika antiteza predstavi politike elite o Bosni i Hercegovini kao svojoj dravi ili mjestu prebivalita (zavisno od doivljaja). Drutvena i politika kriza, kao i empirijski potvrdljiva nesposobnost politike elite da je rijei, nalazi svoje refleksije i u tvrdnji 54,5 posto ispitanika da Bosna i Hercegovina ne moe opstati bez Evropske unije. Taj stav zastupa veina pripadnika politike elite bez obzira na politiku i etniku pripadnost. Ovakvi stavovi motreni iz perspektive politike psihologije ukazuju na to da politika elita nema perspektivu daljnjeg razvoja drave (iber, 1998: 107), dok se uzroci za takvu situaciju vjetaki nalaze u permanentnoj ugroenosti od drugog. Iz ovakve deprimirajue slike negativnog odnosa prema Drugom izdvajaju se odgovori tek nekolicine anketiranih koji svojim odnosom prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji i poslu kojim se bave (politikom) svjedoe ozbiljnost sopstvenog politikog angamana, sklonost ka racionalnim i vrijednosno prihvatljivim kompromisima, obrazovanost, kompetenciju, elju za uenjem i saznavanjem i sposobnost afirmacije i artikuliranja identiteta kao sinteze vie registarskih identiteta. No, nae istraivanje nije se fokusiralo na didaktiko isticanje za BiH poeljnih politikih personaliteta, to bi se moglo tumaiti kao favorizacija odreenih vrijednosnih sudova, ve emo mogue identifikacije i favorizacije ostaviti samim itaocima. 14
Politika elita u teorijskoj perspektivi
ELDAR SARAJLI
UVOD Fenomen politike elite u Bosni i Hercegovini i njegova znanstvena artikulacija skazati stav da je razumijevanje savremene Bosne i Hercegovine nemogue bez adekvatnog razumijevanja drutvenih i politikih elita u ovoj zemlji te da razumijevanje fenomena elite predstavlja de facto razumijevanje Bosne i Hercegovine moe zvuati dosta redukcionistiki. Domen elite, kao jedan od mnogobrojnih drutvenih segmenata, u ukupnosti egzistencije jednog drutva uestvuje partikularno i nemogue ga je izolirati od ostalih sociolokih varijabli, te bi ograniavanje kompleksnosti bilo kojeg drutva na ovaj iskljuiv segment svakako bilo metodoloki nevaljano. Meutim, ako imamo na umu specifinosti postdejtonske Bosne i Hercegovine, fenomen elite, posebno politike elite, njene uloge i ukupnog utjecaja koji ima na stanje stvari u BiH, postavlja se kao jedno od kljunih sociolokih i politolokih pitanja na koje treba dati adekvatne znanstvene (teorijske i empirijske) odgovore. Iako se drutvena znanost u svijetu ve vie od sedamdeset godina vie ili manje intenzivno bavi problematikom elita, u Bosni i Hercegovini su znanstveni odgovori na ova pitanja veoma oskudni i u svakom sluaju nedovoljni za formulaciju adekvatnog teorijskog ili praktinog iskaza.2
2
Izuzev Statusa, magazina za politiku kulturu i drutvena pitanja, koji je jedno izdanje u 2006. posvetio problematici drutvene i politike elite, od 1995. do 2007. u BiH nije objavljen nijedan znanstveni ili publicistiki rad koji bi sistematiki tretirao pitanje reprodukcije elita u BiH. U nekoliko radova domaih autora se djelimino tretiralo ovo pitanje, no opsene, sistematine i detaljne analize nije bilo. Vidjeti Drutvene i politike elite u BiH, Status, br. 7, Mostar, 2006.
15
Dakle, ve na samom poetku metodolokog razmiljanja o fenomenologiji politike elite u Bosni i Hercegovini suoavamo se s nedostatkom znanstvene ravnotee, odnosno balansa u drutvenoj znanosti koji bi problematici i razmatranju fenomena drutvene i politike elite dodijelio adekvatan znanstveni kontekst i osigurao relevantno znanstveno tumaenje. Upravo zbog toga, fokusiranje na drutvenim i politikim aspektima pojma i fenomena ukupne drutvene, a posebno politike elite u Bosni i Hercegovini, predstavlja svojevrstan imperativ za drutvenu znanost. U tom smislu, pronalaenje odgovora na savremena pitanja konstrukcije i funkcioniranja politike elite u isto vrijeme podrazumijeva i pronalaenje odgovora za neka od najaktualnijih problema bosanskohercegovake dananjice. Tako je pretpostavka da politike elite imaju krucijalan utjecaj na karakter i kretanje bosanskohercegovakog drutva, te da kao takve predstavljaju jednu od kljunih uporinih taaka za sistematsku analizu savremene Bosne i Hercegovine, ustvari polazna hipoteza teoretskog dijela ovog istraivanja i predstavlja presudnu varijablu za tumaenje konstituiranja politike elite u Bosni i Hercegovini uope. Jedno od prvih konkretnih pitanja koje se u tom smislu postavlja jeste i na koji nain odrediti elitu, posebno politiku elitu u Bosni i Hercegovini, te na koji nain ta saznanja upotrijebiti u irem znanstvenom i praktinom okviru. Pozicioniranje ovih inicijalnih pitanja nuno otvara cijeli spektar problematike smjetene u kontekste komplementarnosti znanstvenih i empirijskih nalaza, kao i drutvene uloge kritike i transformativne politike znanosti. U tom smislu, nuno je postaviti i pitanje da li su klasina socioloka ili politika odreenja dovoljno precizna za njeno praktiko odreenje. Da li se obrasci formiranja i manifestacije politike elite kao naina drutvene organizacije u Bosni i Hercegovini uklapaju u postojee teorijske okvire? Shodno tome, da li se izmeu ova dva pola teorijskog odreenja zasnovanog na sintetikim pretpostavkama s jedne i praktinog utemeljenja elite kao oblika drutvenog organiziranja u Bosni i Hercegovini s druge strane mogu povui takve paralele u kojima e koristi imati ne samo drutvena znanost kao kompendij komplementarnih saznanja o zasebnim drutvima i njihovim osobenostima nego i konkretno drutvo u Bosni i Hercegovini i njegovi direktni subjekti graani? ta se iz takve teorijsko-empirijske fuzije moe nauiti o modernoj Bosni i Hercegovini i na koji nain se ta saznanja mogu iskoristiti za kritiku re-evaluaciju savremene bh. drutvenosti? U skladu s tim, da li kritika analiza fenomena elitne konstrukcije u Bosni i Hercegovini moe osigurati dovoljno mehanizama 16
POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI
za konceptualnu i socijalnu dekonstrukciju postojeih obrazaca reprodukcije politikih elita i njima inherentnih politikih ideologija? Da bi se postavile adekvatne osnove za kreiranje jednog koherentnog i refleksivnog diskursa o savremenim bosanskohercegovakim politikim elitama, potrebno je naznaiti osnovne teorijske parametre sociolokog i politolokog prouavanja elita, te uspostaviti korespondirajue empirijske i povijesne obrasce i ponuditi jezgru hipotetike referencije za kvantitativni dio istraivanja. Dakle, u tom procesu potrebno je razmotriti nekoliko vanih elemenata, podijeljenih u tri osnovne sekcije: a) Prvi dio tie se glavnih parametara sociolokog te politikog odreenja elite, koji ukljuuju povijesno i znanstveno utemeljenje samog fenomena kao drutvene injenice i oblasti sociolokog interesa. To pretpostavlja krae kontekstualiziranje fenomena politike elite u okvire interesa i djelovanja drutvenih znanstvenika, te ukazivanje na osnove interpretativne problematike koja se pojavila tokom stoljee dugog prisustva fenomena elita u znanosti o drutvu. U konanici, to iziskuje precizno odvajanje i ralanjivanje elite kao drutvenog i elite kao politikog fenomena, odreujui posljednju s opravdanim razlozima predmetom znanstvenog i istraivakog interesa. b) Drugi dio se bavi prevoenjem apstraktnih obrazaca znanstvenog diskursa o politikim elitama u iskustvo i modele drutvenog i politikog ponaanja elita u kontekstu tranzicije nekadanje jugoslavenske socijalistike drave, te u konfliktu nastale dejtonske bosanskohercegovake drave. Ovaj dio diskutira povijesno iskustvo formuliranja politike elite te, referirajui na ranije iskazane teoretske postavke, na posredan nain propituje i njihovu relevantnost za sintetiko razumijevanje politike elite kao teorijskog i praktinog fenomena. c) Trei dio pretpostavlja krae razmatranje fenomena politike elite kakav je naznaen teorijskim i empirijskim obrascima u kontekstu miljenja i poimanja pojma politikog kao takvog. Ova sekcija namjerava propitati odnose politike elite i politikog koncepta kakav egzistira u savremenom bosanskohercegovakom politikom drutvu. U tom smislu odreuju se suprotstavljeni parametri razumijevanja politikog i politike te se politika elita smjeta u njoj odgovarajuu taku na osi modernog razumijevanja politikog djelovanja u cijelosti. 17
Konaan cilj uvodnog dijela istraivanja u teorijsko razumijevanje fenomena politike elite u Bosni i Hercegovini i njenog odnosa spram drave i Evropske unije jeste da naznai i predstavi ne samo osnovne znanstvene parametre bavljenja politikom elitom unutar socioloke i politike drutvene znanosti nego i neke od najrelevantnijih povijesnih meaa koji, kontekstualno, tvore okvir za adekvatno razumijevanje politike elite u savremenoj Bosni i Hercegovini. Bez smjetanja politike elite u kontekst teorijskog bavljenja fenomenom, s jedne, te kontekst konkretne povijesne empirije, s druge strane, nema ni relevantnog razumijevanja procesa i mehanizama konstrukcije i reprodukcije politike elite uope.
PRVI DIO 1.1. Socioloko odreenje elite Socioloki artikulirati fenomen (politike) elite, kao drutvene injenice koja se odnosi na pojedinca ili specifinu grupu ljudi unutar povijesnog kontinuuma, znai kretati se po skliskom prostoru koji se nalazi izmeu dvaju interpretativnih ekstrema jednog koji apsolutnu argumentativnu snagu pripisuje tvrdnji o izvrsnosti, odnosno istaknutosti tretirane grupe ljudi, te drugog koji istim arom karakterizira povijesno vrijeme u kojem se data grupa ljudi nalazi, tvrdei da vrijeme, kao povijesni isjeak i kompleksan kontekst meusobno povezanih dogaaja, a ne njihove intrinsine osobine, tvori sam tok povijesti, a posljedino i izvrsnost spomenute grupe. Interpretativni uklon, koji se zasniva na prvom setu vrijednosti, tako prenaglaava line kvalitete i osobine pojedinca ili grupe, zanemarujui drutvene okolnosti njihove egzistencije i djelovanja, dok drugi ini upravo obratno, ne elei niti jednoj grupi djelatnih pojedinaca pridati centralni analitiki znaaj. Ni za jedan od ova dva naina tumaenja pozicije i ponaanja odreene grupe ljudi u povijesti, ili u nekom specifinom drutvu, ne moe se rei da predstavlja istinski socioloki diskurs o eliti kao takvoj. Mnogi od njih u povijesti, svakako, nisu ni imali takve pretenzije. Dok je diskurs ogranien na personalne kvalitete individua pripadnika odreene drutvene grupe, esto predstavljao tek biografsku ili specifino usku historijsku disciplinu, diskurs o vremenu kao povijesnom okviru djelovanja date grupe imao je makrohistorijske karakteristike te njegovao i takav znanstveni pristup. Ova interpretativna podvojenost 18
postojeih tumaenjskih obrazaca, unutar kojih bi se mogla iriti teorijska i praktina saznanja o eliti kao takvoj, u odreenoj mjeri mogu objasniti i svojevrsni manjak opsenih znanstvenih analiza drutvenih i politikih elita. Zaista, kada se uporedi s mnotvom sociolokih disciplina koje su u proteklom stoljeu doivjele znanstveni procvat, a koji je bio praen mnotvom korespondirajue literature i njoj svojstvenih sintetikih zakljuaka, za sociologiju (politike) elite se moe rei da je ostala relativno skromno razvijena iako su temelji njene disciplinarne egzistencije vrsti i postojani ve vie od stotinu godina od kraja devetnaestog i poetka dvadesetog stoljea, kada su italijanski sociolozi Vilfredo Pareto i Gaetano Mosca napisali i objavili prva djela koja su eksplicitno tretirala ovu problematiku. Skromna razvijenost sociolokog tumaenja elite posebno se odnosi na regiju jugoistone Evrope i znanstveni razvoj sociologije elite na junoslavenskim jezicima. Ekstenzivna teorijska djela ukoliko izuzmemo rijetke prijevode i usko fokusirane eseje u specijaliziranim asopisima predstavljaju iznimku. Utoliko i poduzeta analiza politike elite u Bosni i Hercegovini predstavlja poseban spoznajni ali i povijesni te disciplinarni izazov. Kada je rije o postojeim sociolokim djelima koja se bave elitom, bitno je istai da su se, od samih poetaka znanstvene artikulacije, krajem osamnaestog i poetkom devetnaestog stoljea, pojavile odreene dvojbe koje e u velikoj mjeri odrediti samu disciplinu i utjecati na kasnija tumaenja. U prvom redu se to odnosilo na dilemu upotrebe pojma elite u jednini ili mnoini da li, dakle, govorimo o eliti ili elitama; da li govorimo o jednoj eliti u odreenom drutvu kao grupi koja obuhvata sve, odnosno koja se konstituira u odnosu na najvei dio drutvenog spektra, ili govorimo o nekoliko specifinih grupacija unutar ireg drutva koje se istiu po nekom od prisutnih parametara, no ne predstavljaju jedinstvenu grupu. Govoriti o eliti u mnoini, prema inicijalnim sociolokim tumaenjima, znai govoriti o izvrsnosti, dakle o grupama pojedinaca koji se u oblastima vlastitog djelovanja po kvalitetu performanse izdvajaju od ostatka drutva. S druge strane, kada se govori o eliti u jednini, govori se o istaknutosti, dakle o grupi ljudi koji se nalaze na istaknutim mjestima u drutvu. Obino je, kako tvrdi Jacques Coenen-Huther, rije o oblasti upravljakog djelovanja, tako da je pojam elite u jednini uglavnom ogranien na rukovodilaku odnosno upravljaku grupu pojedinaca u odreenom drutvu. To, naravno, ne iskljuuje izvanrednost, ali se naglasak stavlja na steene poloaje i funkcije koje se obavljaju (Coenen-Huther, 2005: 12). Ova distinkcija se, u strukturnom smislu, zadrala i u svim kasnijim sociolokim analizama elita, 19
naavi artikulaciju i u tumaenjima koja su, poput onih Harolda Laswella i Hillary Putnama, naglaavala s jedne strane utjecaj, a s druge injenicu vladanja nad drugim ljudima (Laswell, 1965; Putnam, 1976; u: Coenen-Huther, 2005). Podvojenost inicijalnog odreenja ta elita jeste na taj nain je postavila osnove za itav kasniji razvoj ove socioloke discipline. Ona se konstituirala kao osnovna razdjelnica koja je odredila kvalitet i usmjerenje svih kasnijih tumaenja. Dilema da li govorimo o eliti kao jedinstvenoj grupi koja presijeca sve pore drutva tvorei unificiranu socijalnu grupaciju ili o elitama kao skupovima pojedinaca koji se u razliitim oblastima djelovanja istiu po kriteriju izvrsnosti utkala se u veinu teorijskih pokuaja da se sintetiki i znanstveno govori o fenomenu elite kao takve. O izvrsnosti i istaknutosti kao obiljejima ireg i ueg definiranja elite pisao je i founding father socioloke discipline o elitama italijanski sociolog Vilfredo Pareto poetkom dvadesetog stoljea. Prema njegovom tumaenju, opa, ira definicija elite, zasnovana je na ideji izvrsnosti u bilo kojoj djelatnosti.
Pretpostavimo, dakle, da se u svim oblastima ljudske djelatnosti svakom pojedincu pripie pokazatelj njegovih sposobnosti, slino kao to se dodjeljuju bodovi na ispitima iz svakog kolskog predmeta. Na primjer, onaj ko je izvrstan u svom zanimanju dobie deset. Onome koji ne uspijeva da obezbijedi nijednu muteriju daemo jedan, kako bismo mogli dati nulu onome ko je stvarno budala. Onome ko je umio da zaradi milion na dobar ili lo nain daemo deset. Onome ko je zaradio hiljade franaka daemo est. Onome koji uspijeva tek toliko da preivi daemo jedan (Pareto, 1916; navedeno prema Coenen-Huther, 16).
U takvom tumaenju, pojam elite ogranien je na djelatnost u okviru koje je pronalazimo kao realno egzistirajuu drutvenu formaciju. Na taj nain, u odreenom drutvu postoji onoliko elita koliko je djelatnosti odnosno zasebnih i relativno specijaliziranih i zatvorenih sfera ljudskog djelovanja. U tom smislu, o eliti kao fenomenu moemo govoriti samo u mnoini. Na slinom klasifikacijskom tragu se nalazio i njemaki sociolog Gnther Endruweit (1998), s tim da je on, sintetiki, ustanovio nekoliko razliitih vrsta elite o kojoj u datom kontekstu moemo govoriti. Tako je on uspostavio analitike razlike izmeu elite nosioca vrijednosti (Wertelite), elite utemeljene na performansama (Leistungselite), elite po poloaju (Positionselite), elite po moi (Machtelite) i elite po funkciji (Funktionselite). S obzirom na to da drutvene elite ne egzistiraju u vakuumu, ova klasifikacija nije pretpostavljala definitivnu aplikaciju, ve stanoviti idealni 20
tip u odnosu na koji su se u stvarnom kontekstu uspostavljale razliite vrste elita, esto imajui razliite i meusobno isprepliue karakteristike i pripadajui vie nego jednom klasifikacijskom klasteru. Neka drutvena elita je tako mogla biti na odreenom poloaju, ali i utjelovljivati odreenu vrijednost. Isto tako, neka druga elita je mogla biti izvrsna u vlastitim performansama, ali i imati znaajan stepen drutvene moi. Razliite vrste uspostavljanja elita u drutvu nisu meusobno iskljuujue (Endruweit, 1998; prema Coenen-Huther, 2005). Sociologija elita se, meutim, vrlo brzo fokusirala na specifiniju odnosno uu definiciju elite, kreui se polako ka njenim krucijalnim politikim karakteristikama. S druge strane spomenutog tumaenja o elitama izvrsnosti u razliitim drutvenim domenima, i Pareto navodi suenu definiciju, u kojoj se elita izjednaava s drutvenom klasom, te koja iziskuje rasporeivanje ljudi ... prema stepenu uticaja i stepenu politike i drutvene moi (Pareto, 1902: 8; navedeno prema Coenen-Huther, 2005). Via klasa, kao grupa koja je, zahvaljujui vlastitom bogatstvu, izvrsnosti ili nekom drugom kriteriju, ostvarila najvei stepen utjecaja u datom drutvu, po Paretovom tumaenju, jeste aristokracija odnosno vladajua klasa. Ona obuhvata ne samo one koje krasi izvrsnost u njihovoj sferi djelatnosti, ime su sebi i osigurali utjecajan poloaj u drutvu, nego i veliki broj onih koji ne posjeduju date kvalitete, ali su uspjeli da se pozicioniraju zajedno s onima koji ih posjeduju.3 Iako je Paretova teorija predstavljala idealan tip, i kao takva omoguila mu da se fokusira na varijablu istaknutosti te konsekventno izradi i teoriju o cirkulaciji elita u drutvu, njene praktine posljedice bile su posebno korisne u kontekstu tumaenja elite kao politike elite. Razlika koju je on napravio izmeu upravljake elite kao grupe ljudi koja vlada u odreenom kontekstu i neupravljake one koju karakterizira odreena izvrsnost, no ne i pozicija na kljunim mjestima politikog odluivanja upuuje na injenicu da je politika elita bila ne samo centar njegovog interesiranja nego i kljuna znanstvena posljedica poduzetog sociolokog tumaenja. Ovo ne proizlazi iz injenice pretjeranog fokusiranja na oblast politike kao
3
Bitno je ukazati na injenicu da postojanost odreene grupe ljudi ili individua na odreenoj elitnoj poziciji u drutvu ne donosi nuno utjecaj kao takav. Kako je to kazao i Robert Dahl, ...potencijalni uticaj nije isto to i stvarni uticaj; da bi se on ostvario, potrebna je elja kljunih rukovodilaca na pozicijama moi da ujedine napore i shodno tome da se organiziraju (Dahl, 1990: 63; navedeno prema Coenen-Huther, 104).
21
takve, ve iz injenice da je politika elita u svakom drutvu u stanju prisvojiti najvei stupanj drutvene moi. Kontekstualizirati elitu socioloki, u okvirima odreenog drutva, u velikoj mjeri iziskuje i odreen dijalektiki pristup tumaenju socijalne realnosti. Elita nikada ne postoji u vakuumu, niti se u strogo izoliranim uvjetima moe i posmatrati. Elita se, drugim rijeima, uvijek konstituira u odnosu na vlastitu drutvenu suprotnost u odnosu na masu. Ta opozicija, konstitutivna za sam socioloki pristup, predmnijeva strogu hijerarhizaciju drutva, te u odreenom smislu odbacuje empirijsku mogunost postojanja egalitarnog drutva. Ona podrazumijeva injenicu da odreene grupe ljudi nuno posjeduju vei stupanj drutvene ili politike moi od neke druge grupe s kojom dijele zajedniki drutveni prostor, da je taj odnos sutinski asimetrian, te kao takav aksiomatski prihvaen od veine drutvenih aktera (Putnam, 1976). Na to je ukazao i drugi klasik italijanske sociologije elita, Gaetano Mosca, kada je kazao da
[u] svim regularno konstituiranim drutvima, u kojima postoji ono to se zove vlada, ne opaamo samo da se vladina volja sprovodi u ime cijelog naroda, vladajue aristokratije ili jedinstvenog suverena ...nego neprestano nailazimo na jo jednu injenicu: oni koji upravljaju, oni koji raspolau javnom vlau i koji tu vlast vre, uvijek su samo manjina ispod koje stoji veliki broj ljudi koji nikada stvarno ne uestvuju u vlasti i jedino to jeste, trpe (Mosca, 1884: 19; navedeno prema Coenen-Huther, 2005: 21).
Odredivi upravljaku elitu kao politiku klasu, Mosca je ustvari prihvatio dominantno politiko razumijevanje drutvene elite, suprotstavivi je masi individua odsjeenih od kljunih poluga vlasti u drutvu koje, posljedino, nemaju bitnu drutvenu i politiku mo. Masa je tako jedna od najvanijih varijabli sociolokog tumaenja politike elite; kako emo vidjeti u kontekstu specifinijeg politikog tumaenja politike elite, bez mase kao drutvene injenice politiki svijet elita ne bi mogao ni postojati. Tokom povijesti drutvene znanosti koja je tumaila fenomen elite spomenuta distinkcija elite i mase esto je bivala i snano kritiki nastrojena te odreena vrijednosnim kategorijama koje su imale opisati dvije vrste ljudi. Coenen-Huther tu posebno istie Hosea Ortege y Gasseta, kod koga, kako kae, primjeuje i ... naroito otrovnu optubu drutva mase (24). Ortega y Gasset je svakako tu bio veoma eksplicitan:
Najradikalnija podjela koja se moe nainiti u ovjeanstvu jeste cijepanje pojedinaca na dvije klase: one koji od sebe mnogo zahtijevaju i dobrovoljno zgru zadatke i tekoe, i one koji ne samo da od sebe ne trae nita naroito
22
nego je za njih ivot u svakom trenutku samo ono to ve jeste, te ne ine nikakav napor za usavravanjem, nego se preputaju struji kao plutae (Ortega y Gasset, 1937: 6; navedeno prema Coenen-Huther, 2005: 25).
Kljuni indikator ovog cijepanja pojedinaca na dvije klase o kojima je govorio Ortega y Gasset, ako slijedimo tumaenje koje je dao ameriki sociolog C. Wright Mills, jest upravo svijest o toj podjeli. Naime, samo ako postoji svijest pripadnika odreene grupe da se, u vertikalno klasifikacijskom smislu, nalaze iznad najveeg broja individua u drutvu moemo rei da elita kao socijalna grupacija zaista i postoji. Kako je to kazao i sam Mills:
Bez obzira ta jo mogu biti, pripadnici viih krugova su ukljueni u preklapajue grupe i unutarnji povezane klike. Postoji neka vrsta meusobne privlanosti izmeu onih koji sjede na istoj terasi iako ovo njima samima, kao i ostalima, postaje jasno tek kada osjete potrebu da povuku granicu; tek onda kada, u svrhu zajednike odbrane, ponu razumijevati ta im je zajedniko, ime se zbijaju redovi pred autsajderima (Mills, [1956] 2000: 11).
Elita je dakle, marksovski kazano, klasa za sebe; tek onda kada se izgradi svijest o odreenoj zasebitosti, kojom biva pravdan ne samo vlastiti poloaj nego i postojei politiki i drutveni poredak koji ga omoguuje, moe doi do formiranja specifino elitnog socijalno klasifikacijskog identiteta, te posljedino i do faktikog drutvenog podvajanja. Jo jedna od vanih analitikih distinkcija za postojei kontekst tumaenja politike elite jest i distinkcija na lokalne i kozmopolitske elite. Sa sociolokim porijeklom u Sjedinjenim Amerikim Dravama i tamonjim prouavanjem elita, prvenstveno u radu Roberta Mertona i Charlesa Wrighta Millsa, sredinom dvadesetog stoljea, ova distinkcija pretpostavlja ne geografski opseg djelovanja odreene elite, ve njenu usmjerenost na vlastitu zajednicu. Kako je to opisao Merton, lokalni voa gleda u zvonik sopstvene crkve i svodi vlastita zanimanja na svoj gradi, bavei se uglavnom lokalnim zanimanjima, dok kozmopolitski voa, iako zainteresiran za vlastitu zajednicu u kojoj djeluje, ... lokalne probleme neprestano postavlja u iri kontekst globalnog drutva, te mnogo vie koristi organizacione kanale, za razliku od lokalnih voa koji preferiraju line kontakte (Merton, 1968: 447; Coenen-Huther, 2005: 146-147). Kriteriji pripadanja odreenoj eliti, kako smo vidjeli, mogu biti veoma razliiti. Od onih koji su vezani uz odreena dostignua unutar specifinih oblasti djelovanja do nekih drugih koji se odnose na nacionalnu i etniku pripadnost, obrazovanje, srodstvo ili ideoloku lojalnost. U svakom od ovih razliitih konteksta uspostavljen je i odreen mehanizam reprodukcije 23
i odranja elite na postojeim poloajima. Sociologija elita se od samih poetaka, od Paretovih lavova i lisica kao karakteristinih podtipova elitnog pripadnitva i kasnijih tumaa, zanimala za procese i mehanizme elitne reprodukcije. No, na koji nain elite regrutiraju nove lanove u svoje grupe, te na koji nain zadravaju postojeu drutvenu mo? Kako tvrde sociolozi elita, kriteriji po kojima elite odabiru svoje nove lanove uglavnom zavise od postojeeg kulturnog i povijesnog okvira. Dakle, zavise od toga o kojem specifinom drutvu i kojoj specifinoj kulturi unutar povijesnog kontinuuma govorimo. Ti kriteriji ustvari reflektiraju postojei aksioloki poredak datog drutva te otkrivaju ta se u odreenom drutvu u datom trenutku smatra vanim.
U tom pogledu bitna je razlika izmeu kriterijuma koji se odnose na ono to je pripisano (ascription) i kriterijuma koji se odnose na ono to je postignuto (achievement). Tradicionalna drutva tee ka valorizaciji naslijeenih, odnosno pripisanih odlika: izabrani smo zbog onoga to jesmo, a ne zbog onoga to inimo. U modernom drutvima, u naelu vie znae obdarenost i performansa i samo se univerzalni kriterijumi smatraju legitimnima (Coenen-Huther, 2005: 169).
Naravno, ni u ovom sluaju se ne radi o empirijski istim oblicima, ve o idealnim tipovima u odnosu na koje je mogue tumaiti datu empirijsku realnost. U mnogim modernim drutvima u koja svakako spada i savremena Bosna i Hercegovina i dalje vae mnogi tradicionalni kriteriji regrutiranja drutvenih i politikih elita, ali i obratno u nekim tradicionalnim drutvima sigurno moemo pronai i elemente performativnosti kao izrazito modernog reproduktivnog kriterija elitnog pripadnitva. ... Ako bismo eljeli u kratkim crtama sumirati osnovne parametre sociolokog odreenja fenomena elite, bilo bi bitno da ukaemo na nekoliko stvari. U prvom redu je to inicijalna podvojenost sociolokog tumaenja elite u odnosu na jedninu i mnoinu kao njena mogua empirijska utjelovljenja. Problem koji je pred drutvene istraivae postavljen ve prvim tumaenjima koja su na vidjelo iznijela ovu distinkciju biva i vei samom injenicom da se u ovu podvojenost veoma esto uitavaju i vrijednosni stavovi koji esto granie i s predrasudama kao opeprihvaenim mnijenjima za koja ne postoji validna spoznajna utemeljenost. Dok se elita u mnoini shvaa kao deskriptivni pojam izvrsnosti, elita u jednini vrlo esto biva 24
pejorativnim pojmom kojim se eli opisati pretpostavljena nepravedna vertikalna podjela u drutvu, koja nuno tvori neprirodnu hijerarhizaciju i zaziva socijalnu kritiku. Po prirodi stvari, odreenom i sociolokom teorijom o eliti, ova potonja uvijek biva politikom elitom kao takvom, dok se prethodna tie klasterskih elita omeenih specifinim oblastima ljudskog djelovanja. Politika elita, u takvom kontekstu, privlai uvijek mnogo vie analitike, ali i opedrutvene panje, te se za nju mnogo ee veu vrijednosni i emotivni sudovi, ali isto tako i stvarni potencijal za kreiranje promjene i usmjeravanje kretanja odreenog drutva. Iako je za odreeno drutvo, recimo, u stratekom i dugoronom smislu vanije imati nekolicinu nuklearnih fiziara ili vrsnih ahista nego provincijskih politiara na elu vanijih politikih partija, vjerovatnije je da e potonji mnogo ee biti u fokusu drutvene panje nego ovi prethodni. To je jednim dijelom i zbog injenice da je pojam politike elite inherentan politikom kao demokratskom sistemu datog drutva, te da se kroz reprodukciju i regrutiranje pripadnika politike, za razliku od klasterske elite, moe ustanoviti i demokratski karakter datog drutva u cijelosti.4 Naslijee sociologije elita, u okviru koje su uspostavljeni prvobitni i kljuni parametri razmatranja vanosti elite za jedno drutvo, na taj nain nuno dovodi do fokusiranja na politiku elitu kao paradigmu ukupne fenomenologije elita, kako u teorijskom tako i u praktinom smislu. Iz tog razloga, na ovom mjestu je bitno istai da e elita, kao pojam iskazan u jednini u kontekstu ovog istraivanja, biti relevantna metodoloka varijabla u odnosu na koju e se tumaiti empirija bosanskohercegovake elitne
4
Veoma esto se, meutim, deava i da klasterske elite pojedinci ija ih izvrsnost automatski smjeta u elitni okvir nekog drutva budu (svjesno ili nesvjesno) predmetom funkcioniranja, ili ak i uspostavljanja politike elite. Posebno je to sluaj u kontekstima izgradnje nacionalnih zajednica, kada se izvrsnost odreene grupe ljudi pokuava iskoristiti za utemeljivanje specifinog kolektivnog legitimiteta za upravljanje javnim poslovima. Takve primjere, u nedavnoj povijesti Bosne i Hercegovine, te bive Jugoslavije daju registri klasterskih elita kao znaajni politiki kulturni mehanizmi masovnog ukorjenjivanja odreenog politikog legitimiteta, poput zbornika Ko je ko u Jugoslaviji, ili Ko je ko u Bonjaka, koji su, oito, objavljeni i promovirani kao intelektualna i kulturna uporita elitnog zahtjeva za politikim legitimitetom (Ko je ko u Bonjaka, Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca, Sarajevo, 2000). Wright Mills navodi da je u Sjedinjenim Amerikim Dravama, 1880. godine, Ward McAllister tampao prvo takvo djelo, The Social Register, koje je sadravalo imena i opise pripadnika 881 porodice u New Yorku za koje se smatralo da pripadaju drutvenoj eliti (Mills, 1956: 54-56).
25
konstitucije. Ovo odgovara i samom cilju istraivanja koje je usmjereno iskljuivo na politiku kao upravljaku elitu, odnosno vladajuu klasu u Bosni i Hercegovini. To, naravno, ne iskljuuje da e se u okviru politike elite istraivati i tumaiti samo figure profesionalnih politiara, poslanika, ministara i pomonika, ve i druge osobe koje pripadaju klasterskim elitama, ali se pronalaze u javno-politikom polju kao bitne figure drutvenog i politikog utjecaja. U tom smislu, moe se rei da postoje tri kljuna unutarnja parametra u ijim okvirima valja kontekstualizirati svako, a posebice ovo istraivanje o eliti kao drutvenom fenomenu. To su: a) elita, b) masa, i c) drutvo. Prvi parametar tie se detektiranja pripadnika odreene (politike) elite i njoj inherentne ideologije, te dominantne reproduktivne matrice po kojoj ona osigurava vlastitu egzistenciju; drugi parametar je fokusiran na antipod elite koji upuuje kako na mehanizme regrutiranja i reprodukcije tako i na karakter samog drutva i njegovih kulturnih i drutvenih vrijednosti koji omoguuju specifino drutveno hijerarhiziranje; te trei parametar koji se tie drutvenog poretka o kojemu je rije i upuuje na ideoloki set vrijednosti koji postojeu drutvenu praksu odrava takvom kakva jest. Kako e se kasnije vidjeti, ova parametarska podjela reflektira ne samo kljune postavke sociologije elita u jednom makroteorijskom prikazu nego ak i neke na empiriji zasnovane racionalistike paradigme prouavanja politikih drutava, poput teorije racionalnog izbora i njoj inherentne strukturne osnove iz koje se takoer moe tumaiti drutveni poredak uspostavljen po osi elita-masa-poredak (Laver, 2005). 1.2. Politiko odreenje elite ta, u najprostijem smislu kazano, odreuje politiku elitu kao takvu? Spomenuta teorija racionalnog izbora, parcijalno primijenjena na kontekst prouavanja politike elite, upuuje na sljedeu matricu, iskazanu plastino primjerom Michaela Lavera (2005) o politikim poduzetnicima. Laver daje sljedeu pop-kulturnu metaforu da bi opisao idealni model politikog poduzetnika: kao politika elita u kljuu teorije racionalnog izbora, politiki poduzetnici se mogu usporediti sa devetnaestovjekovnim amerikim revolveraima, ilustracijom prisutnom u globalnom kulturnom polju preko popularnih filmova o Divljem zapadu, najee amerike ili italijanske produkcije. Klasina klieizirana radnja popularnih vesterna, koju Laver koristi kako bi ukazao na eljenu postavku, najee se vrti oko 26
male zajednice estitoga gradskog ivlja koju terorizira banda koja svaiji ivot pretvara u pakao. Zli momci se opijaju i tuku u barovima spomenutog gradia, pljakajui i silujui sve to im pritom padne pod ruku. Iako malobrojniji od itelja mirnog gradia, banditi ih dre u strahu brutalnom primjenom sile, a ni sami graani nisu voljni riskirati i suprotstaviti se pijanoj bandi iako bi, teoretski, makar i samom brojnou, bili superiorniji od njih. No, umjesto da rizik sukoba preuzmu na sebe, oni unajmljuju hrabrog i potenog revolveraa obino stranca koji u grad dolazi iskljuivo po ugovorenom zadatku da ih oslobodi banditske napasti. Sumirajui matricu spaghetti westerna u nekoliko jednostavnih koraka, Laver zakljuuje o najvjerovatnijem slijedu djelovanja unajmljenog revolveraa:
[p]ozvan u zabiti kraj, unajmljeni revolvera ujae u grad u oblaku praine; okupa se i popije nekoliko zasluenih gutljaja istog viskija; uzme od naroda u gradu novac; najuri zlikovce iz grada dok domae kukavice uplaeno vire iza zavjesa; odjae o zalasku sunca, lagano ranjen; slomi usput barem jedno domae srce (Laver, 2005: 126).
Osim to upuuje na simplificirajui herojski idealizam holivudske vestern produkcije, ta ova metafora specifino moe kazati o politikoj eliti? Naznake dominantno racionalnog utemeljenja ovog fenomena mogu se nazrijeti i iz neposrednog Laverovog pitanja kojim je elio ukazati na prirodu zvanja politikog poduzetnika kao unajmljenog revolveraa. Sutinsko pitanje, kae Laver, glasi: [z]ato unajmljeni revolvera zaista odjae iz grada o zalasku sunca kao to je obeao, umjesto da navue crni eir i postane novi lo momak u gradu?, a odgovor teorije racionalnog izbora tvrdi da revolverai poput ovoga iz primjera ive od toga da istjeruju loe momke iz grada i odjau o zalasku sunca; njihov odlazak nakon zavrenog posla, na taj nain, stvar je ugovora izmeu njega i kolektiva koji ga je unajmio; nepotivanje parametara ugovorenog odnosa od bilo koje strane u tom bi sluaju rezultiralo ruenjem uspostavljene funkcionalne ravnotee te otealo svako naredno ugovaranje istovjetnog ili slinog zadatka. Unajmljeni revolverai iz primjera predstavljaju racionalni ideal politikog poduzetnika kao profesionalnog politikog upravitelja koji s nekim kolektivom ugovore da, najee izvana, nameu rjeenja problema kolektivnog djelovanja. No, zaista, postavlja se sasvim opravdano pitanje ta, u specifinim povijesnim i kulturnim uvjetima, spreava revolveraa da se transformira u novog tiranina s crnim eirom. Primjer koji je naveden svakako predstavlja tek idealni tip postavljen unutar okvira pop-kulturne fikcije, koja rijetko, ili skoro nikako, ne odgovara empiriji kakvu 27
pronalazimo irom svijeta. Da li je u tom sluaju racionalno objanjenje, kao poredak uspostavljen na njegovom osnovu, adekvatna objanjavajua paradigma za fenomen politike elite? Ako usporedimo ponueni model teorije racionalnog izbora s politikim iskustvom savremene egzistencije, odgovor e veoma vjerovatno biti odrian. U malo drutava na svijetu danas moemo pronai iste elemente idealnog modela, u kojima bi politiari zaista bili politiki poduzetnici koji bi nakon obavljenog posla odjahali u zalazak sunca, te svakodnevne poslove nakon to je problem rijeen prepustili obinim ljudima. No, navedeni primjer nam moe pomoi utoliko to ima potencijal ukazati na kljune parametre teorijskog prouavanja i analiziranja politike elite kao takve, te posluiti kao bazina referenca za razumijevanje idealnih osnova za razumijevanje specifino politike elite. On upuuje na ranije iskazanu strukturnu osnovu, gdje se elita, mase i drutvo ukazuju kao politiari, drutvo i poredak, i tvore meae racionalnog objanjenja sloene drutvene realnosti politikog upravljanja.
Odnos izmeu politiara, koji prua usluge i drutva kojemu se te usluge pruaju, poprima tako oblik ugovora. Taj ugovor traje tokom odreenog vremena i specifizira ovlasti koje se daju politiaru za to razdoblje, politike usluge koje e biti pruene, te nagrade koje e pripasti politiaru u zamjenu za te usluge (Laver, 2005: 131).
Iako ponueni scenarij privlai svojom analitikom jednostavnou, kao i organizacionom funkcionalnou, Laver ipak biva oprezan, relativizirajui jednostavnost iskazanog stava navoenjem najmanje barem etiriju komplikacija koje se pojavljuju u datom interpretativnom kontekstu. Prva se uglavnom tie naina na koji drutvo dodjeljuje usluge politiaru. Druga otvara pitanje moe li se doista ograniiti mo prisile koju mu drutvo dodjeljuje, a trea razmatra poticaje koji bi naveli politiare da odstupe od svojih ugovora s drutvom, jednom kad su im dodijeljeni. etvrta se odnosi na to da ak i politiari s ogranienim ovlastima mogu biti uklonjeni s vlasti ako doista odstupe od svog ugovora s drutvom. Sva ova pitanja su u isto vrijeme i sutinska za pojam i fenomen politike elite kao takve, te otvaraju jo bezbroj novih i dodatnih dimenzija za tumaenje formiranja i reprodukcije jednog takvog socijalnog fenomena. No, u najkraem smislu, za politiku elitu se moe rei da predstavlja skup individua na kljunim upravljakim pozicijama u odreenom drutvu, koje su im od drutva dodijeljene po osnovu specifinog politikog ugovora i mandata koji je tim ugovorom determiniran. Vrsta ugovora kojim se datim pojedincima 28
i grupama osigurava centralna upravljaka pozicija varira od drutva do drutva, te predstavlja promjenjivu osnovu po kojoj razliita drutva posjeduju razliite politike aranmane i, posljedino, na razliite naine vrednuju status i ulogu politike elite. Ako bismo odluili da se zadrimo i dalje na tlu Sjeverne Amerike, koje je i samom metaforom Michaela Lavera uspostavljeno kao idealni tip, nuno bi bilo da uposlimo i tumaenja C. Wrighta Millsa, koji je ameriku elitu u cijelosti oznaio elitom moi, koja supsumira sve razliite podtipove drutvene elite u jedinstven politiki i drutveni fenomen elite ljudi koji posjeduju mo u punom smislu, odnosno grupe revolveraa koja je, uz pomo razliitih legitimacijskih mehanizama, ipak navukla crni eir i postala ako ne novi lo momak onda barem stalan izvor moi i autoriteta u datoj zajednici. Paralela o revolveraima iz vremena Divljeg zapada u Millsovom diskursu takoer pronalazi iskaz i kroz tvrdnju o specifinom nainu povijesnog kreiranja amerike elite koja je, kako kae Mills, ...u povijest ula kao buroazija bez opozicije, jer ameriko drutvo nije proivjelo feudalnu fazu poput evropskih, ime je i konstitucija elite pratila dosta drugaiju putanju (Mills, [1956] 2000: 10). Iako se, slijedom znanstvenog pristupa drutvenoj problematici, ne mogu uspostavljati identini modeli objanjavanja za sline fenomene u razliitim drutvenim i kulturnim kontekstima, Millsovo razumijevanje i kontekstualiziranje elite ipak ima veoma izraen znaaj za ukupno, sintetiko izuavanje fenomena politike elite. Elitom moi, kojom je Mills opisao specifinu ameriku elitu, moemo oznaiti i svaku politiku elitu u savremenom drutvu uope, upravo iz razloga to ona, obuhvaajui diferencirajue, no ipak ujedinjene elitne elemente, naglaava kontrolu institucija drutva kao kljuno egzistencijalno uporite svakog drutvenog autoriteta. Niko, kae Mills, ne moe ni biti moan u odreenom drutvu ako nema pristup kontroli institucionalnih oblika ispoljavanja moi, jer
... upravo kroz ova institucionalna sredstva moi, oni koji imaju mo i jesu moni kao takvi. Vii politiki zvaninici i kljuni dravni slubenici u posjedu su institucionalne moi; takav je sluaj i sa admiralima i generalima, ali i sa glavnim posjednicima i direktorima velikih korporacija. Nije sva mo, naravno, ukorijenjena i manifestna sredstvima tih institucija, ali jedino u okviru i kroz njih mo moe biti manje ili vie stalna i vana (Mills, [1956] 2000: 8).
Mills pod tim nije podrazumijevao jedno generalizirano shvaanje da su bilo koje institucije uporita drutvene i politike moi. Naprotiv, unutar svake i izmeu svih institucija modernog drutva postoji izvjesna gradacija 29
moi koja odreuje njihov poloaj i utjee na ukupne drutvene odnose. No, da je drutvena mo konstitutivni element politike elite kao takve, neupitna je socijalna injenica. Pod elitom moi Mills je tako razumijevao sve politike, ekonomske i vojne krugove koji tvore takozvane klike, ije odluke imaju opsene i odreujue posljedice po itavo drutvo. U njih, isto tako, ulaze i kljune figure pop-kulturnog i medijskog establishmenta, kao celebrity elita, koja politikim upraviteljima iza zavjese slui za skretanje panje masa s politikih i drutvenih prioriteta na trivijalne aspekte kolektivne egzistencije, poput svakodnevnice zvijezda filmske ili muzike industrije. Fenomen i poloaj odreene politike elite u drutvu kljuan je i za razumijevanje i analizu demokratskog karaktera datog drutva, na to je ukazano i ranije. Proces reprodukcije politike elite u odreenom drutvu na taj je nain u direktnoj vezi s procesom uspostavljanja i funkcioniranja bazinih demokratskih institucija, ime se fenomeni demokratije i elite kao takvi nalaze kao meusobno uvjetovane drutvene i politike injenice. Posebno je to vano u kontekstu tumaenja koje se naslanja na neke od parametara teorije racionalnog izbora, koja u odnosu izmeu drutva i politiara kao odnos izmeu mase i elite postavlja ugovorni odnos kao centralnu referenciju ukupnog drutveno-politikog poretka. Ako status postojee politike elite, kao skupine politikih poduzetnika, zavisi od postojeeg problema u cilju ijeg rjeavanja je i uspostavljen ugovorni odnos tada definiranje i reprodukcija problema predstavljaju kljune take na kojima su status i karakter elite i demokratskog poretka u cijelosti eksplicitni. Ono to je Mills, u kontekstu razvijanja utjecaja vojnog establishmenta u Sjedinjenim Amerikim Dravama, nazvao vojnom definicijom realnosti (military definition of reality) kao preduvjetom upoljavanja vojnih sredstava za rjeavanje drutvenih problema to je posebno bilo vidljivo u kontekstu amerike vanjske politike tokom najveeg dijela dvadesetog stoljea, a i danas nije nita drugo do poredak kao preutni ugovorni odnos mase i njene politike elite, odnosno drutva i politiara. Ugovorni odnos je tako u direktnom zavisnom odnosu sa definicijom i egzistencijom drutvene potrebe koja ga namee. Na taj nain, definicija problema se pojavljuje kao uporite politike ideologije odreenog drutva, a ona kao takva direktno utjee na status i karakter politike elite. Preivljavanje politike elite, odnosno njihovo odranje na postojeoj poziciji moi, isto tako zavisi i od, kako kae Ezra Suleiman, ... njihove volje da vre vlast i njihove sposobnosti da sebi iskuju ideologiju koja e im dati legitimitet 30
(Suleiman, 1979: 133; navedeno u Coenen-Huther, 2005: 28). Definicija realnosti kao definicija problema, odnosno drutveni poredak kao takav, na taj nain predstavlja i jedno od uporinih sredstava za politiku i opu drutvenu legitimaciju postojanja i funkcioniranja odreene politike elite u drutvu. Legitimitet kojim politika elita opravdava vlastitu poziciju moi tako proizlazi iz onoga to je i Gaetano Mosca nazvao politikom formulom, kao injenicom
... da u svim zemljama koje su stigle do nekog makar osrednjeg stepena kulture, rukovodea klasa pravda svoju vlast zasnivajui je na nekom vjerovanju ili na nekom osjeanju koje je u to vrijeme i u tom narodu opteprihvaeno. Od sluaja do sluaja, ova se osjeanja mogu iskazivati kao pretpostavljena volja naroda ili Boga, kao svijest da se formira nacija koja se neime odlikuje, tj. izabrani narod, kao tradicionalna vjernost dinastiji ili povjerenje u neku linost, stvarno ili prividno obdarenu izuzetnim osobinama (Mosca, 1955: 321; u Coenen-Huther, 2005: 66).
Politika formula ipak nije neto to se u potpunosti izvana namee datoj politikoj ili drutvenoj zajednici. U velikoj mjeri, vrijednosti koje ona nastoji uspostaviti kao drutvene norme moraju biti inherentne i samom tom drutvu, kao kulturne ili drutvene kategorije prakse ili zaostavtina tradicije. Kako tvrde kasniji sociolozi elite, da bi uope mogla i da djeluje, ...politika formula treba da odgovara pogledu na svijet koji je u tom asu pogled datog naroda; na taj nain ona e predstavljati moralnu vezu izmeu svih pojedinaca koji u tome uestvuju (Coenen-Huther, 2005: 65). Postojanje politike formule i njoj odgovarajue politike elite umnogome je vieno i kao funkcionalan rezultat prirodnosti hijerarhizirane drutvene segmentacije. Kao to se moe zakljuiti i iz revolverakog primjera navedenog na poetku ove sekcije, neophodnost stabilne i vrste drutvene organizacije kao preduvjet samog funkcioniranja svakog drutva iziskuje prijenos odgovornosti za odreene segmente drutvenog upravljanja na manjinu ljudi koja je voljna da obavlja takvu funkciju. Iz vestern primjera (koji, iako pojednostavljen, ipak upuuje na neke od osnovnih pokazatelja drutvenog karaktera ljudskih zajednica) moe se zakljuiti da najvei dio ljudi, pripadnika odreenog kolektiviteta, najee nije voljan da na sebe bilo individualno ili u grupi preuzme odgovornosti i zadatke rjeavanja zajednikih problema, politike, ekonomske ili sigurnosne prirode. No, prirodna sklonost drutava da stvaraju manjinu koja upravlja opim poslovima zajednice u velikoj mjeri proizlazi i iz tehnike i organizacijske nemogunosti drutava da zajednikim poslovima 31
upravljaju masovno. Najstraniji argument protiv suverenosti mase proizlazi iz mehanike i tehnike nemogunosti da se ostvari. Ako bismo i pokuali, rasprave radi, da redovno okupljamo skuptine od hiljadu lanova, naili bismo na velike tekoe u vezi s prostorom i vremenom, rekao je njemako-italijanski sociolog Robert Michels nastojei ukazati na injenicu da u masovnim drutvima tendencija ka oligarhizaciji predstavlja zakonitost socijalnog funkcioniranja (Michels, 1971: 28; u Coenen-Huther, 2005). Postojanje politike elite, na taj nain, predstavlja jednu od bazinih socijalnih nunosti ovjekove kolektivne egzistencije. Proizvodnju politike elite kao upravljakog sloja tako generira nita drugo do gvozdeni zakon oligarhije kao prirodna injenica ljudske drutvenosti. Svi organizirani oblici u jednom drutvu nuno su obiljeeni ovakvim tendencijama:
Kad se kae organizacija, to znai tenja ka oligarhiji. U svakoj organizaciji, bilo da je rije o nekakvoj stranci, zanatskom udruenju itd., aristokratska sklonost se vrlo naglaeno pokazuje. Mehanizam organizacije koji joj daje vrstu strukturu istovremeno izaziva krupne promjene u organiziranoj masi. Organizacija ima za posljedicu podjelu svake partije i svakog profesionalnog sindikata na manjinu koja rukovodi i veinu kojom se rukovodi (Michels, 1971: 33; isto).
U kontekstu tumaenja politike elite posebno vano mjesto na ta je ukazano i ranije predstavlja proces reprodukcije politike elite u drutvu. Najvaniji argument u tom smislu predstavlja injenica inherentne povezanosti ovog procesa s demokratskim karakterom drutva u cijelosti. Povijesni tok razvoja demokratije je u tom smislu podudaran i s povijesnim razvojem razliitih modela elitne reprodukcije u politikom polju. Kriteriji za odabir i regrutiranje politikih elita varirali su u povijesti, ukazujui ne samo na Moscinu politiku formulu kao vladajuu ideologiju kojom je politika elita legitimirala vlastiti poloaj nego i sam politiki karakter datog drutva. Tokom povijesti, kako kae Karl Manheim, smijenila su se tri glavna naela odabiranja elite: a) odabiranje na osnovu krvi odnosno porijekla, koje je obiljeilo aristokratska drutva; b) odabiranje na osnovu imovine, koje je bilo karakter buroaskog drutva; i c) odabiranje na osnovu postignua (achievement) kao osnovnog karaktera modernog regrutiranja politike elite (Manheim, [1940]; 1968). Kao i u prethodnim sluajevima pri kojima su razvijani idealni modeli za odreivanje empirijske realnosti, i u ovom sluaju se radi tek o laboratorijskom modelu kojeg valja primijeniti na sasvim konkretno drutveno i politiko polje. Kada se to uradi u savremenom politikom okviru nekog drutva, moe 32
se vidjeti da se i u ovom sluaju razliiti i povijesno determinirani oblici odabiranja elita pojavljuju kao konglomerat meusobno izmijeanih i esto meuzavisnih elemenata i kriterija. Iako je u modernom drutvu dominantan model reprodukcije zasnovan na postignuu to predstavlja i najegalitarniji mogui model elitne reprodukcije do sada u modernim drutvima dananjice politikom dominiraju i raniji povijesni modeli pomijeani s postojeim, sainjavajui specifian reproduktivni sistem unutar kojeg nove elite trae puteve i mehanizme vlastite samorealizacije. Spajanjem razliitih dosad tretiranih parametara konstituiranja politike elite moi, institucija, tendencije ka oligarhijskom ureenju i politike formule moe se doi do zakljuka o donekle opoj tenji novih politikih elita (kao i elita uope) ka konzervativnoj politikoj filozofiji. To biva sluajem i u kontekstu reprodukcije elita, jer se ... [n]e moe ... rei da svojstva novodolih u krugovima vlasti donose nova ponaanja ili novo shvatanje uloge. Izgleda da se prije dogodilo suprotno: nove politike linosti prilagoavaju se uzorima ponaanja koje nude institucije (Coenen-Huther, 2005: 109). Konzervativne vrijednosti, kao tenje ka ouvanju statusa quo, na taj nain karakteriziraju kljune kanale kojima se vri elitna reprodukcija, te slue kao filter elitno konstituiranih drutvenih i politikih vrijednosti i njenih novih nosilaca. ... Sintetizirajui shvaanje politikog karaktera elite kao takve politike elite najprikladnije je ukazati na one najvanije elemente koji elitu ine politikom uope. U prvom redu to je njena sklonost upravljanju kako svakodnevnim tako i stratekim poslovima odreene zajednice. Sklonost drutava da meu sobom odaberu najprikladnije ili najvoljnije ljude za obavljanje javnih funkcija, na to su upuivali odreeni autori, zaista predstavlja realno utemeljenu povijesnu injenicu. Oligarhizacija je u velikoj mjeri stalno obiljeje ljudskih drutava kroz povijest. Meutim, postojanje politike elite, u idealnom smislu, stvar je specifino dizajniranog drutvenog ugovora izmeu pripadnika politike elite i drutva koje od te elite zahtijeva odreene politike ili drutvene usluge. Nain na koji se vri takvo ugovaranje, te nain na koji se definiraju problemi, sredstva i mandat politike elite jedan je od kljunih parametara demokratske egzistencije ljudskih drutava. Od tog naina zavisi i cjelokupan politiki karakter drutva, te posljedino i njegov budui razvoj. to je odgovornost aktera 33
u obavljanju zadatih poslova vea, izglednije su i mogunosti da e se izmeu politike elite i drutva uspostaviti harmonian i obostrano produktivan odnos. Meutim, nije u povijesti uvijek bilo tako. Za razliku od modernih drutava, u kojima je tek i postalo mogue formulirati racionalistiku teoriju politike elite, prethodnim drutvenim porecima u povijesti dominirali su drugaiji obrasci uspostavljanja politikih upravitelja specifinih drutava, od srodstva do imovine, odnosno krvi i bogatstva. Iako takvi obrasci nisu u potpunosti iezli, njihovo prisustvo se ipak postavlja u kontekst manjka istinskih demokratskih vrijednosti, te se na osnovu njihove dominacije u odreenim savremenim drutvima daju izvui i supstantivniji zakljuci o politikom karakteru drutva i njegovih institucija. No isto je tako bitno ukazati i na izvjesne veze postojeeg poloaja politikih elita u savremenim demokratskim drutvima i ukupne zrelosti datog drutva za suoavanje sa sloenim socijalnim i politikim izazovima dananjice bez obzira na to koliki je demokratski proces njihovog konstituiranja. Razliite politike formule u razliitim drutvima na svijetu, kao utjelovljenja specifinih politikih filozofija, u direktnoj su vezi s karakterom odluivanja u drutvu, kao preduvjetom koji odreuje status date politike elite. Iako su u prolosti mehanizmi masovnog odluivanja o stvarima od javnog interesa bili tehniki i organizaciono nemogui zbog masovnosti politikog podrutvljenja i potreba funkcionalnosti procesa politikog odluivanja, tehnoloki napredak savremenog svijeta je u velikoj mjeri prevaziao prethodna organizaciona ogranienja, ime su se otvorile perspektive preispitivanja svakog procesa odluivanja o javim stvarima vezanog iskljuivo za politiku elitu i njene nosioce. U svakom smislu, to podrazumijeva i preispitivanje primjene politikih filozofija na mnoge kontekste i institucije kreirane u skladu s mnijenjem o ogranienju drutvenih procesa nedostatkom adekvatnih kanala masovnog ispoljavanja preferencija, ukljuujui i one politike teorije koje su na kljunoj poziciji politike elite u drutvu izgradile vlastiti vrijednosni i argumentativni instrumentarij. No prije nego to obratimo panju na bitne filozofijske veze izmeu politike elite i pojma politikog uope, bitno je da osmotrimo empirijska utjelovljenja fenomena politike elite u specifinom tranzicijskom kontekstu bive Jugoslavije i Bosne i Hercegovine, u kojima su politika elita i institucije, politika formula i konflikt nali sasvim specifinu povijesnu i fenomenoloku realizaciju. Tek nakon to se teorijska svjetlost prelomi kroz prizmu povijesnog bivanja-u-svijetu bit e mogue dati i sintetike teorijsko-empirijske zakljuke o politikoj eliti kao specifino politikom fenomenu. 34
DRUGI DIO 2.1. Politika elita u tranziciji: iskustvo bive Jugoslavije Tokom itave povijesti socijalistike Jugoslavije, politike elite su imale kljunu ulogu koja je odreivala politiki karakter i razvoj jugoslavenskog drutva. Socijalistika revolucija, iji je katalizator bio Drugi svjetski rat, kao osnivaki akt nove socijalistike drave junih Slavena, sruila je prethodnu, dominantno aristokratsku politiku formulu konstitucije politike elite, i zamijenila je novom drutvenom i politikom filozofijom i njoj inherentnim statusom nove, socijalistike politike elite. Revolucionarnim obratom smijenjeni su rojalistiki politiki obrasci, te kroz stvaranje nulte take kao radikalnog povijesnog poetka uspostavljeni novi principi drutvenog upravljanja. Proleterska politika elita konstituirala je sasvim novo drutvo; strukturne promjene u veini segmenata drutvenog funkcioniranja odrazile su se tako i na poloaj upravljake elite drutva u cijelosti. Socijalistika definicija realnosti bila je zasnovana na marksistikoj interpretaciji povijesti kao dijalektike klasne borbe, u kojoj je buroaziji bio suprotstavljen proletarijat kao nova politika snaga koja ima upravljati novostvorenim socijalistikim drutvom. U mjeri u kojoj je pojam klase (posebno upravljake klase) bio izjednaen sa pojmom elite5, socijalistika revolucija je obeala uspostavljanje besklasnog kao bez-elitnog drutva, u kome e se odgovornost i mandat za upravljanje drutvom, sa uskih krugova elite zasnovane na srodstvu (aristokracija) i bogatstvu (buroazija), prebaciti na proletarijat i ire radnike mase; drugim rijeima, ideali socijalistikih revolucionara predviali su radikalan rez sa sutinom politikog organiziranja buroaske povijesne faze u kojoj je eliti odreenoj po osnovu krvnih veza i imovine dodijeljen vrhunski politiki status. Iako je socijalistika revolucija, u kontekstu veine socijalistikih zemalja, od Sovjetskog saveza do SFR Jugoslavije, bila odluujue modernim i modernizacijskim povijesnim dogaajem posebno jer se u nutrini vlastite politike filozofije pozivala na kljune vrijednosti i naslijee emancipatorske moderne transformacija legitimacijskog obrasca, kako e se pokazati, nije u potpunosti slijedila principe dostignua (achievement) kao kljune kriterije odreivanja i regrutiranja moderne politike elite. Umjesto toga,
5
[T]eoriju elita moemo, dakle, posmatrati kao izvjesno uoptavanje teorije o klasnoj borbi, kao njenu dopunu, ili pak kao teoriju supstitucije (Coenen-Huther, 2005: 40).
35
kriteriji uspostavljanja politike elite bili su zasnovani na revolucionarnim parametrima nasilnog zbacivanja buroaske klase sa vlasti, te su na taj nain oznaavali i ... potpuni raskid sa politikim modernitetom i njegovu zamjenu organskom zajednicom u kojoj nema mjesta za formalizam pravnog legitimiteta (Dimitrijevi, 2001: 46). Privremeni kriteriji konstitucije politike elite kao revolucionarnog upravitelja vanrednog stanja uspostavljeni su kao permanentni obrasci odreivanja ko pripada domenu vladajue klase kao politike elite a ko ne. Iako je socijalistika revolucija diktaturu proletarijata proglasila putem uspostavljanja besklasnog drutva kolektivne zajednice osloboene od gvozdenog zakona buroaske oligarhije Komunistika partija se uspostavila kao realno egzistirajua politika klasa vladalaca klasa poslije klase, nova klasa politikog elitizma socijalistikog drutva. Kako kae Milovan ilas, referirajui na poznatu krilaticu o opem karakteru revolucija, komunistike revolucije ...mogu jesti svoju djecu, ali ne svu (Djilas, 1957: 27). Prema njegovom tumaenju, upravo komunistika revolucija predstavlja prvu u kojoj su revolucionari i njihovi saveznici, ukljuujui i grupe revolucionarnog autoriteta, preivjeli njen zavretak. Ta specifina injenica je specifinoj grupi ljudi koja je sebe proglasila nosiocima ideje novog drutva i njegovih principa, omoguila zadravanje postojeeg statusa i vlasti steene nasilnim putem oruanog zbacivanja prethodnog reima te izgradnju sintetizirane politike ideologije koja je tu vlast inila legitimnom. Revolucionarni proletarijat, njegova politika elita utjelovljena u Komunistikoj partiji i ideologija besklasnog drutva oformili su tako okvire socijalistike politike formule koja je, u sluaju Jugoslavije, dominirala neto vie od etrdeset godina. Slijedei ranije iskazane Millsove okvire tumaenja amerike elite, za socijalistiku prolost Jugoslavije se moe kazati da je jednim dijelom funkcionirala kao povijesna sila koja je, stvarajui povijesnu nultu taku, izbrisala skoro sve ostatke feudalne prolosti ove regije, doprinijevi posredno kasnijem snanom uspostavljanju politike elite moi kao elite sastavljene od politikih, ekonomskih i vojnih elemenata, posebno eksplicitno izraenih u kontekstu vojnih sukoba tokom devedesetih godina dvadesetog stoljea. Ukoliko je amerika politika elita, u Millsovom interpretativnom kljuu, svoju konstituirajuu snagu dugovala nepostojanju feudalne prolosti kao povijesno dominirajue politike formule, utoliko je i tranzicijska, postkomunistika elita zemalja nasljednica socijalistike Jugoslavije, svoju opu drutvenu mo, koja e se pokazati presudnom u politikom razvoju svih tranzicijskih zemalja jugoistone Evrope, dugovala 36
upravo socijalistikoj prolosti koja je posluila kao brisa feudalnih elitnih obrazaca koji su, zadravi se u nekim drutvenim (najee imovinskim) praksama, mogli utjecati na kasnije principe i mehanizme elitne reprodukcije. Upravo iz tog razloga se komparativno itanje Millsove The Power Elite i ilasove The New Class moe pokazati korisnim za tumaenje postkomunistike politike elite u zemljama bive Jugoslavije, a posebno u Bosni i Hercegovini. Iako se, u kulturnom i svakako povijesnom smislu, radi o dvije (radikalno) razliite zemlje, iji su drutveno-politiki konteksti i opa kulturna dinamika proizveli razliite empirijske obrasce drutvenog upravljanja, rezultati povijesnog kretanja i procesi preklapanja odreenih drutvenih elemenata proizveli su i neke sline empirijske primjere konstrukcije politike elite koji prevazilaze kulturna ogranienja. Posebno je to sluaj u kontekstu u kojem je proleterska revolucija iznjedrila jedno sveobuhvatno uspostavljanje upravljake klase, pri kojemu je politika elita bila kljunom osnovom moi i cjelokupnog razvoja datog drutva. Komunistika elita, okupljena oko Partije, bila je elita moi u punom smislu koji joj i Mills pridaje u amerikom kontekstu; i ona je, upravo poput amerike, bila sastavljena od razliitih elemenata koji su se protezali u sve sfere drutvenog djelovanja, objedinjujui ne samo politiku kao direktno upravljaku, odnosei se na visoke funkcionere Partije i drave nego i ekonomsku i vojnu elitu, koja je podrazumijevala direktore glavnih dravnih preduzea, visoke oficire JNA i druge osobe usko povezane sa ekonomskim i vojno-sigurnosnim sektorom. Svi, u politiko-egzekutivnom smislu, sporedni segmenti drutvenog upravljanja bili su na taj nain objedinjeni u jedinstven i sjedinjen upravljaki sektor politike klase koja je dospjela u posjed velike drutvene moi. Komunistiki model je vladavinu elite moi doveo do svojevrsnog ekstrema, u kojem su svi aspekti ne samo drutvene nego i individualne realnosti oblikovani u skladu s ideolokim prioritetima date politike elite:
Kad se kae da partija/drava obuhvata cijelo drutvo, to znai da se ukidaju sva institucionalna posredovanja preko kojih bi pojedinci i grupe kao drutveni akteri mogli da se interesno udruuju ili uobliavaju svoje posebne identitete, te konano uestvuju u uobliavanju zajednice. Graanin-trudbenik, kao olienje pojedinanosti, direktno je vezan za dravu, kao olienje optosti, ime se gubi (za politiku demokratiju bitna) granica izmeu legitimne sfere individualnosti i politike sfere (Dimitrijevi, 2001: 39).
U takvom kontekstu, pojedinana volja pripadnika politike elite vri sasvim obratnu funkciju od one eksplicirane u ranijem modelu teorije raci37
onalnog izbora, jer, umjesto da vlastitu egzistenciju na zadatom drutvenom poloaju izvlai i legitimira mandatom dodijeljenim od drutva na osnovu zajednike definicije odreenog problema, ona i samu realnost kao definiciju zajednikog ivota i njegovih prioriteta izvlai i konstituira na osnovu vlastitih prioriteta i tenji odravanja na vlasti. Na taj nain je specifina vrsta kreiranja i reprodukcije politike elite u komunistikoj fazi istonoevropskih zemalja uspostavila svojevrsnu teoriju iracionalne legitimacije kolektivnih problema putem odreenja parametara date drutvene realnosti na osnovu politike volje povijesnog subjekta klase proletarijata na elu sa Komunistikom partijom, metafizike instance osloboene ...procedura demokratskog legitimiranja i pravila igre pravne drave (Ibid., 61). Iako je proglasila reformu ukupne drutvenosti, a posebno imovinskih odnosa u pravcu drutvenog vlasnitva nad javnim dobrima, socijalistika politika elita je samo iskoristila postojeu proletersku ideologiju kako bi se domogla vlasnitva, kako nad javnim tako i privatnim dobrima svojih graana.
Nova klasa instinktivno osjea da su narodna dobra u sutini njeno vlasnitvo, te ak i da su pojmovi socijalistikog, drutvenog i dravnog vlasnitva jedna opa pravna fikcija. Nova klasa takoer smatra da svako naruavanje njenog totalitarnog autoriteta moe ugroziti njeno vlasnitvo. Shodno tome, nova klasa se protivi bilo kakvom vidu slobode, navodno s ciljem ouvanja socijalistikog vlasnitva (Djilas, 1957: 65).
Situacija sa komunistikom elitom u istonoj Evropi i Sovjetskom savezu ini se potvruje Michelsovo pravilo o gvozdenom zakonu oligarhije koji vlada ljudskim drutvima bez obzira na karakter dominirajue ideologije, koja, na ovaj ili onaj nain, opravdava ili ne opravdava postojanje specifine politike elite u datom drutvu. Iako je privremena politika elita utjelovljena u revolucionarnim figurama rata za osloboenje od buroaske dominacije (a ubrzo i inozemne invazije u liku nacizma/faizma) predviala dekonstrukciju svih oblika usko odreene vlasti jedne grupe ljudi nad masom pripadnika politike zajednice, faktiko stanje se ubrzo pretvorilo tek u povijesnu smjenu, odnosno generacijsku i ideoloku reprodukciju politike elite, a ne razaranje politikog sistema zasnovanog na odluujuoj ulozi politike elite kao takve. Privremenost politike elite utjelovljene u Komunistikoj partiji kao katalizatora revolucionarnog slijeda povijesnih dogaaja se na taj nain transformirala u diktaturu nove vladajue klase, ovaj put odreene besklasnom politikom ideologijom. Slian obrat se dogodio i etrdeset godina nakon to je uspostavljena diktatura proletarijata oliena u Partiji kao novi oblik drutvenog 38
upravljanja, kada je socijalistika politika formula, u novom socijalnom i politikom obratu, zamijenjena ideologijom liberalne demokratije zapada, odnosno ideologijom nacionalizma uoblienog u liberalni iskaz. Ta transformacija je, u nominalnom smislu podrazumijevala ...prelaz ka tipu ureenja socijalnih i politikih odnosa u kojem se ideologiji oduzima konstitutivni status (Dimitrijevi, 2001: 7); drugim rijeima, drutveno-politiki obrat zbacivanja socijalistikih/komunistikih reima predvidio je uspostavljanje takvog drutvenog sistema u kojem e definiranje problema za ije se rjeenje, u racionalistikoj vizuri, trai usluga politikih poduzetnika biti stvar slobodnije i otvorenije javne debate nego to je to bio sluaj u prethodnim politikim reimima. Meutim, kako je to pokazalo iskustvo veine zemalja biveg socijalistikog/komunistikog bloka, do toga nije dolo, a ponajvie iz razloga koji upuuju na nevoljnost politike elite da transformira vlastite odnose i legitimitet u skladu sa opom transformacijom drutvenog i politikog okruenja. Kada je rije o mnogobrojnim i kompleksnim kombinacijama unutar kojih je politika elita iji su legitimacijski temelji poljuljani traila mehanizme daljnje reprodukcije vlasti i postojeeg poloaja, za tranzicijsku elitu cjelokupne istonoevropske regije, a posebno zemalja bive Jugoslavije, kako tvrdi Coenen-Huther, moe se rei da je predstavljala ...laboratoriju u prirodnoj veliini (Coenen-Huther, 2005: 187). I zaista, svi izazovi demokratske transformacije drutava u kojima je ideologija predstavljala kljuno uporite drutvene stabilnosti i politikog karaktera drutva uope, prelomili su se na konkretnom povijesnom iskustvu bive Jugoslavije u posljednjoj dekadi dvadesetog stoljea. Neuspjeh Jugoslavije da se kao jedinstvena drava transformira bez krvavog raspada u najveoj mjeri je predstavljao neuspjeh politike elite da transformira vlastite odnose s drutvom, te da na osnovama novoosvojene slobode od ideolokih sprega komunizma izgradi nove ugovorne odnose s drutvom ijim je konstitutivnim dijelom bila. Umjesto radikalne izmjene postojeih uvjeta drutvene legitimacije, koja je bila nuna samom rokadom politike formule, politika elita postsocijalistike Jugoslavije nastojala je maksimizirati politiku i drutvenu mo, te zadrati postojee mehanizme prisile i utjecaja od materijalnih beneficija, privilegija, kontrole nad dravnim institucijama, policijom i vojskom do generalnog drutvenog statusa. U veini postkomunistikih zemalja, a ponajvie u republikama koje su nastale cijepanjem Jugoslavije, politike elite koje su nekad pripadale samom vrhu socijalistike nomenklature i bile dijelom partijskih i dravnih aparata 39
i administracije prigrlile su novu konzervativnu retoriku, te posljedino i politiku filozofiju koja se ukazala kao nova politika formula etniki nacionalizam. Nove elite, koje se u doba postkomunistikog etno-nacionalizma ponajprije pojavljuju kao nacionalne elite, predstavljaju svojevrsnu mutaciju elita prethodnog doba (Vlaisavljevi, 2005: 115). Politike elite u svim zemljama bive Jugoslavije, koje su tek nekoliko godina unazad proklamirale univerzalistike ideale internacionalnog bratstva radnitva, postale su beskompromisne u promicanju partikularistikih vrijednosti, s ciljem spreavanja dovrenja tranzicijske dekonstrukcije strukturalnih osnova socijalistikog sistema. Manipulacija masama, koje su u kontekstu demokratskih politikih vrijednosti stavljene u poziciju bitno razliitu od one u prethodnom reimu barem nominalno predstavljala je kljuno legitimacijsko sredstvo pomou kojeg su iste politike elite osigurale nastavak vlastite politike, drutvene i konceptualne revolucije. Ta manipulacija je svoju snagu gradila iz strukturnih slinosti komunizma i nacionalizma kao politikih koncepata u kojima je pozicija individue, u odnosu na kolektiv, bila znaajno zanemarena i potisnuta na marginu drutvenih prioriteta zajednice: nacionalizam, ba kao i komunizam poiva na pretpostavci radikalne desubjektiviziranosti pojedinca (Dimitrijevi, 2001: 74). To je, na to je eksplicitno ukazao i Nenad Dimitrijevi, omoguio i specifian konstitucionalni karakter jugoslavenske drave nakon 1974. godine i reforme saveznog ustava koji je doprinio politikom i konceptualnom objedinjavanju nacionalizma i komunizma u jedinstvenim institucionalnim okvirima, u kojima su prava nacionalnih zajednica pretpostavljena individualnim pravima graana. Politiki sistem koji je stvoren takvim povijesnim i konstitucionalnim razvojem jugoslavenskog politikog drutva a koji je, posljedino, omoguio i postkomunistikoj politikoj eliti da zadri drutvenu i politiku mo Dimitrijevi je nazvao totalitarnim konsocijalizmom, kao aranmanom lienim elementarnih proceduralnih mehanizama za funkcioniranje savezne drave koji je nacionalno-komunistikim elitama omoguio manipulaciju institucionalnim formama politike zajednice (Dimitrijevi, 76). Na taj nain su stvorene i strukturne osnove kasnijeg uspostavljanja i funkcioniranja nezavisnih i u naelu demokratskih drava, nasljednica jugoslavenskog socijalistikog zajednitva. Da je totalitarni konsocijalizam kao konstitucionalna politika formula socijalistike drave na umoru posredno kreirala i obrasce kasnije reprodukcije i drutvene legitimacije politike elite, potvruje i injenica da je u skoro svim postjugoslavenskim 40
nezavisnim dravama nekadanja komunistika elita, presvuena u nacionalistike odore, preuzela kormila vlasti i kontrolu nad upravljanjem drutvom. U sutinskom smislu, do stvarne politike transformacije i tranzicije ovih drutava nije ni dolo, upravo iz razloga jer je izostala dekonstrukcija strukture drutvenog upravljanja od strane politike elite formirane tokom vladavine prethodnog reima; ono to je ilas nazvao revolucijom u palai (palace revolution, 51). Iako su autoritarne vlasti direktnih nosilaca postkomunistike pseudorevolucije otjelovljene u figurama reima pod Franjom Tumanom i Slobodanom Miloeviem u prvom redu doivjele svoj kraj, uslijed demokratskog pritiska koji je dolazio kako odozgo, iz neposrednog geopolitikog susjedstva i dinamike pribliavanja Evropskoj uniji, s jedne, te odozdo, iz pritiska nezadovoljnih masa, matrica reprodukcije politike elite koja je uspostavljena njihovim djelatnim obrascima i dalje pronalazi naine da utjee na razvoj ovih drutava te da djeluje na dinamiku njihovog politikog i drutvenog razvoja. Veina spomenutih dilema najeksplicitnije se odrazila u kontekstu Bosne i Hercegovine, u kojoj je u procesu transformacije sa socijalistikog na liberalno-demokratsko politiko ureenje posebno vrhunila varijabla na brutalan nain povezana s obrascima reprodukcije politike elite: nasilje. 2.2. Politika elita i konflikt: Bosna i Hercegovina U izvjetaju briselskog Instituta za sigurnosne studije (EU Institute for Security Studies) iz novembra 2007. godine o stanju politike krize u Bosni i Hercegovini, za bosanskohercegovake politiare kazano je da predstavljaju
... odvratnu mjeavinu beskrupuloznih i prostodunih gospodara opstrukcije; kratkovide opsesivce i korumpirane provincijalce slabog duha, kojima nedostaju strateka vizija, politika mudrost i hrabrost. Njihova politika nije iracionalna, ali je njihova racionalnost u suprotnosti s racionalnou evropskih integracija (Batt, 2007).
Na bazinom nivou promiljanja bosanskohercegovakog politikog bivstva, postavlja se prosto i jednostavno pitanje ta je dovelo do toga da se politika elita jedne zemlje njena upravljaka klasa koja u teorijskoj perspektivi moe utjeloviti ne samo principe istaknutosti nego i izvrsnosti opie na ovako kritian i eksplicitan nain? Kako je dolo do toga da se grupa istaknutih ljudi, iji bi drutveni status barem u nekom smislu trebao 41
biti legitimiran odreenim kvalitetima prikladnim za poziciju upravljake elite, oznai ovako nipodatavajuom deskripcijom? Da bi se odgovorilo na ta pitanja potrebno je naznaiti osnove konstrukcije politike elite i njenog odranja na vlasti u uvjetima etniki definiranog konflikta zdruenog s geopolitikim okrujem tranzicije sa socijalistikog na kapitalistiki drutveno-ekonomski sistem. To znai fokusirati se na nekoliko uzajamno zavisnih i komplementarnih stvari. Prvo, na injenicu na koju je ukazano i u prethodnoj sekciji pseudotransformacije stare komunistike u novu demokratsku elitu. Djelatno jezgro politike elite socijalistikog samoupravljanja je u procesu ukupne drutvene tranzicije u posljednjoj dekadi dvadesetog stoljea ostalo vie-manje nepromijenjeno; ono to je, umjesto toga, doivjelo sutinsku transformaciju bila je politika formula njene legitimacije, a ne ona sama. Za razliku od socijalistikog revolucionarnog prevrata iz sredine dvadesetog stoljea, kada je nova klasa zbacila staru politiku elitu s vlasti i uz pomo revolucionarne politike formule postavila novu, ono to je post-hladnoratovski prevrat (u najveoj mjeri) zbacio bila je tek ideoloka odora stare elite, a ne njena faktika drutvena i politika mo. Kako pokazuju eksplicitni primjeri Hrvatske, Bosne i Hercegovine i nekadanje Savezne republike Jugoslavije (danas Srbije i Crne Gore), veliki broj osoba koje su u socijalistikom sistemu pripadale politikoj nomenklaturi, odnosno dravnom ili partijskom establishmentu, kasnije su se pojavile i kao kljuni nosioci drutvene moi u novom poretku, definiranom politikom formulom etnonacionalizma. Upravo ta generacija, koja e zajedno sa smru Franje Tumana, Alije Izetbegovia6 i Slobodana Miloevia u dobroj mjeri ieznuti s politike scene, udarila je temelje dananjoj reprodukciji nacionalne politike elite koja je u smislu politikog upravljanja drutvom kao politika avangarda etnonacionalistiki definiranih kolektiva identina komunistikom determiniranju politike realnosti, te konsekventnom izvoe6
Situacija u sluaju Alije Izetbegovia u odreenom smislu varira, utoliko to on nikada nije bio lanom Komunistike partije Saveza komunista, a samim tim ni pripadnik socijalistike politike elite, ve upravo suprotno njen ideoloki neprijatelj. No, u kontekstu postojeeg tumaenja paralela ima odgovarajue znaenje iz razloga to je veliki broj postsocijalistikih sljedbenika Izetbegovieve politike vizije zasnovane na kleronacionalnom definiranju bonjakog interesa doao ba iz socijalnog i politikog jezgra prethodnog reima, ime je i sama Stranka demokratske akcije konstituirana kao strukturno-politiki klon komunistikog prethodnika.
42
nju legitimiteta odgovarajue politike elite. To se odnosi i na vlasniku odnosno ekonomsku osnovu drutva, strateki isprepletenu i intrinsino povezanu s upravljakom strukturom. Postavi upravljakom figurom kolektivnog vlasnitva u socijalizmu vlasnik drutvene imovine par excellence, kao to je to pokazao ilas postsocijalistika politika elita je iskoristila postojeu kontrolu nad javnim dobrima kao naslijee samoupravnog vlasnikog obrasca za snanije pozicioniranje u tranzicijskom procesu privatizacije, u kojem su nastajua ekonomska i postojea politika elita zdruene u jedinstvenu socijalnu grupaciju sa iroko uspostavljenim polugama ope drutvene moi. To objanjavaju i bliske veze koje u dananjoj Bosni i Hercegovini postoje izmeu kljunih politikih figura i ekonomske elite oliene u novim veleposjednicima, privrednicima, direktorima i lanovima upravnih odbora dominantnih kompanija, kao i nerijetko preklapanje ovih dviju sfera u specifinim centrima moi, poput politikih partija, nevladinih organizacija, medija i drugih manje-vie neformalnih drutvenih grupa. Drugo, s obzirom na strukturne slinosti komunizma i nacionalizma u kontekstu odnosa individue i drave koji se iskazao u punom svjetlu postkomunistikim naglaavanjem kolektivnih prioriteta obogotvorene nacije otvorila se potreba za stvaranjem konfliktnih situacija u kojima e se, kroz odreenje neprijatelja utjelovljenog u suprotstavljenoj etnonacionalnoj grupi, homogenizirati konstitutivna masa reificirane nacionalne zajednice i kreirati legitimitet koji se u to ime dodjeljuje datoj politikoj kao nacionalnoj eliti. Paradigmatsko konstituiranje elite u odnosu na masu, na to je ukazala ve i klasina socioloka teorija elite, u tom smislu je posluilo kao jedna od osnovnih poluga betoniranja kolektivistikog legitimiteta politike elite preko sistematske i intenzivne manipulacije masama kojima je, zahvaljujui djelovanju masovnih medija kontroliranih od elite, umrtvljena sposobnost kritikog promiljanja i iskazivanja alternativnih drutvenih obrazaca. U takvom okruju, manipulacija masama, usmjerena generiranju konflikta izmeu pretpostavljenih neprijateljskih nacionalnih zajednica, formirana je kao jedan od kljunih mehanizama kojim je istovremeno generiran legitimitet date politike elite, te permanentno obnavljan njen ugovorni mandat za obavljanje upravljake i liderske funkcije drutva za koje se smatralo da je u egzistencijalnoj krizi. U skladu sa Millsovom elaboracijom omasovljivanja modernih drutava kao transformacije kritike i refleksivne javnosti u inertnu i receptivnu masu, pri emu je porast moi i utjecaja politike elite predstavljao logian korak takvog drutvenog 43
razvoja7, izvjesno je kazati i da je etnonacionalistika politika elita postsocijalistike Bosne i Hercegovine svoj dominantan drutveni poloaj i prateu politiku i opu mo uspostavila upravo preko spreavanja transformacije masovnog karaktera drutva u javno-politiki domen kritike deliberacije o stvarima zajednikog interesa, to bi u sutinskom smislu predstavljalo i istinsku tranziciju sa drutva kojim upravlja ideologija na drutvo kojim upravlja javno iskazan politiki razum. U tom procesu su, osim medija, koji su ve u prvim danima krize koja se polako pretvarala u oruani konflikt pokazali vlastitu pristranost po linijama etnonacionalne pripadnosti i odgovarajue ideologije, podrku pruili i postojei pop-kulturni obrasci, koji su u skladu s naelima distrakcije posluili ne samo kao mehanizmi obmane nego i aktivne agitacije i regrutacije za proskribirane ideoloke potrebe i prioritete. Takav je sigurno sluaj s fenomenom turbofolka i njemu inherentnim kulturnim obrascem koji je politikim elitama na vlasti sluio (to i dalje ini) kao sredstvo dekonstruiranja svih politikih i kulturnih alternativa dominantnoj politikoj formuli (Gordy, 2001). Slinu funkciju je obavio i religijski establishment kao specifina podgrupa politike elite sa veoma velikim utjecajem na mase; poput medija (a najee i njihovim posredstvom), i religijska elita je politikoj eliti posluila kao drugi ealon za manipulaciju i odravanje masovnog karaktera drutva, uspostavljenog putem reprodukcije meugrupnih kao meureligijskih konflikata. Tree, ukupan politiki i konstitucionalni poredak koji je nastao iz takve drutvene konstelacije, dodatno je omoguio eliti moi da perpetuira vlastiti model reprodukcije i uspostavi njegove institucionalne kanale. Dejtonski sporazum, kojim je konstituiran institucionalni okvir Bosne i Hercegovine, u intrinsinoj je strukturnoj vezi s drutvenim konfliktom i politikom elitom kao njegovim primarnim generatorom. Politiki sistem, s jedne, te reprodukcija politike elite s druge strane, nalaze se na najvanijim polovima zatvorenog kruga bh. politikog bivstva utoliko to, dija7
Ideja masovnog drutva pretpostavlja ideju elite moi. Ideja javnosti, s druge strane, pretpostavlja liberalnu tradiciju drutva bez bilo kakve mone elite, ili barem ideju cirkulacije elite bez konsekvencija po suverenost datog drutva. Jer, ukoliko je istinska javnost zaista suverena, ona ne treba gospodara; ali, mase, u svojoj punoj razvijenosti, suverene su jedino tokom nekih plebiscitarnih momenata ulagivanja celebrity elitu kao autoritetu. Politika struktura demokratskog drutva zahtijeva postojanje javnosti; a demokratski ovjek mora jasno iskazati da je upravo javnost kljuna pozicija suverenosti kao takve (Mills, [1956] 2000: 323).
44
lektiki, hrane i konstituiraju jedno drugo, tvorei jedinstven drutveno-politiki perpetuum mobile. Dizajniran u skladu s postojeom etno-teritorijalnom podjelom, politiki okvir dejtonske Bosne i Hercegovine je tako u potpunosti oblikovan u skladu s prioritetima koje postavlja politika elita; s druge strane, ona je i sama reproducirana iz te etno-teritorijalne osnove, te uvjetovana njenom daljnjom proizvodnjom. Drugim rijeima, status postojee politike elite u Bosni i Hercegovini je u nunoj i uzajamno generiranoj vezi s ukupnim drutvenim i politikim sistemom u kojem se ova zemlja nalazi. Bilo koja dekonstrukcija ili reforma dejtonskog ureenja Bosne i Hercegovine tako bi, nuno, iziskivala i dekonstrukciju postojeeg obrasca reprodukcije politike elite i njene drutvene moi. Uzimajui u obzir spomenuta tri aspekta koji omoguuju parcijalno objanjenje razloga za prethodno iskazane tvrdnje o kvalitetu politike elite u Bosni i Hercegovini, moe se zakljuiti sljedee: a) Politiku elitu u Bosni i Hercegovini predstavlja jedinstven skup osoba na upravljakim pozicijama u drutvu koje na vlasti odrava komunistiki obrazac drutveno-politike avangarde legitimiran masovnim (demokratsko-plebiscitarnim) karakterom ukupne socijalne organizacije, te politikom formulom etnonacionalizma kao dominantnim tumaenjem politike egzistencije. Utoliko je za ukupnu bosanskohercegovaku politiku elitu ispravno koristiti pojam u jednini bez obzira na postojeu podjelu po liniji etnonacionalnog pripadnitva. Elitna reprodukcija u okvirima razliitih etnonacionalnih klastera funkcionira po manje-vie istim principima, te se to je najbitnije uspostavlja meusobnim sukobljavanjem sa ostalim etno-politikim subjektima. Postojeu politiku elitu u Bosni i Hercegovini, dakle, sa socijalistikom novom klasom vee konceptualni kontinuitet reprodukcije u skladu s principima kolektivistike reprezentacije i politike avangarde elitnog (kao partijskog) subjekta; b) Proizvodnja konflikta, kojeg su u najveoj mjeri generirale politike elite legitimirane plebiscitarnom podrkom narodnih masa za upravljanje nacionalnim interesima, uspostavila se kao jedan od najvanijih drutvenih mehanizama kojim je legitimirana eljena reprodukcija politike elite. Proizvodnja neprijatelja tako je posluila kao epistemoloka podloga definiranja drutvenog problema ijim rjeenjem treba da upravlja politika elita. Odreenje kolektivnog neprijatelja predstavlja tako permanentan obrazac obnavljanja upravljakog legitimiteta postojee politike elite; 45
c) Politike elite i (dejtonski) politiki sistem Bosne i Hercegovine u meuzavisnoj su vezi. Dekonstrukcija politikog sistema je nemogua bez dekonstrukcije prevladavajue politike formule kojom politika elita legitimira vlastitu egzistenciju. Politiki sistem zemlje, ukljuujui i njeno institucionalno jezgro, tako je uspostavljen kao kljuni garant stabilnosti i dominacije postojee reprodukcijske i legitimacijske formule politike elite; d) Globalnu (kapitalistikim razvojem induciranu) tendenciju stvaranja masovnog drutva u Bosni i Hercegovini prati sistematsko i strateko omasovljivanje graanstva kao proces proizvodnje drutvenog statusa quo, koji kao rezultat ima spreavanje socijalno-politike tranzicije s kolektivistike paradigme koju je odredio komunistiki reima na liberalno-demokratsku politiku paradigmu u ijem je vrijednosnom centru individua graanin sa svim svojim linim i drutvenim interesima i prioritetima. Masovno drutvo kao takvo, u kojem javnost kao medij grupnog refleksivnog odluivanja o stvarima od javnog interesa ne postoji, ve biva supstituirana inertnom gomilom u ime koje o kljunim javnim stvarima odluuje plebiscitarno izabrana politika elita, prirodno inklinira ka takvom drutvenom sistemu u kojem e postojanje snane politike elite sa presudnim utjecajem na razvoj drutva biti egzistencijalna neophodnost.8
8
Na sasvim direktan nain to potvruje i izuzetno nizak stepen drutvenog povjerenja u Bosni i Hercegovini, te povjerenja graanstva u institucije kao kljuna uporita moi politike elite. Kako pokazuju neka istraivanja poduzeta u posljednjih sedam godina u BiH, nivo povjerenja u razliite politike institucije u BiH je konstantno bio nizak. Prema jednom istraivanju iz 2007. godine, vie od 80% graana nema povjerenje u politike stranke, neto manje od 80% u dravne institucije, a vie od 60% ne vjeruje meunarodnim organizacijama, sudovima, te neto manje od 60% ne vjeruje institucijama entiteta. Takoer, na sline zakljuke upuuje i podatak da najvei broj graana (oko 64%) smatra da su zvaninici u dravnim institucijama korumpirani, iako se veina (79%) nikada nije nala u situaciji iznude novca za neku socijalnu ili zdravstvenu uslugu. Indikativno za karakter politike kulture u BiH, spomenuto istraivanje ukazalo je i na injenicu da najvei broj ispitanika (oko 65%) najvie povjerenja ima u policiju, te u entitetske televizije (60%). U konanici, sve ovo ima utjecaja na masovnu inklinaciju ka neuestvovanju u procesima politikog odluivanja. Istraivanje je, u tom smislu, ukazalo na injenicu da je Bosna i Hercegovina, jedina transformacijska zemlja u kojoj je interes glasaa za politiku tako mali (57% ljudi, u totalu, nije zainteresirano za politiku). Vidjeti u The Silent Majority Speaks: Snapshots of Today and Visions of the Future of Bosnia and Herzegovina. Oxford Research International & UNDP, Sarajevo, 2007.
46
U takvom, dakle, kontekstu, u kojem ovi kljuni parametri tvore okvire za reprodukciju i funkcioniranje politike elite, nije iznenaujue da se ta drutvena grupacija formira kao skup monih individua koje ne osjeaju javnu odgovornost, a tako niti potrebu da, u skladu s liberalno-demokratskim politikim naelima, vlastito djelovanje pravdaju u javno-politikom polju na svakodnevnoj djelatnoj osnovi. U Bosni i Hercegovini, meu politikom elitom, ne postoji koncept politike odgovornosti kakav nalazimo u razvijenim liberalnim ili socijalnim demokracijama, pri kojem bi nosioci kljunih politikih funkcija u drutvu prvi snosili posljedice vlastitog odluivanja. Da je to tako, potvruje i injenica da se u proteklih trinaest godina bosanskohercegovake postdejtonske egzistencije nije desio niti jedan sluaj u kojem bi odreena individua na nekoj kljunoj poziciji podnijela ostavku na javnu funkciju nakon neuspjeha odreene politike, ili ak i odreenog skandala u koji je bila ukljuena, a takvih prilika je bilo mnogo. U svakom od ovakvih sluajeva do kojih je dolo, umjesto akta odgovornosti kao zrelog ina demokratskog drutvenog upravljanja, reakcija politike elite bila je dodatno zbijanje politike i drutvene moi putem kontekstualiziranja svakog nastalog problema u okvire zatite nacionalnih interesa i iskazivanje vlastite strateke vanosti za opstanak date etnonacionalne grupe. Prizivanje politike formule je na taj nain posluilo kao svakodnevni mehanizam skretanja javne panje sa odgovornosti politike elite za njeno odluivanje na egzistencijalnu problematiku obogotvorenih nacionalnih kolektiva. Politika elita Bosne i Hercegovine se tako formirala kao zasebna socijalna grupacija koja transcendira sve postojee podjele i konflikte unutar bosanskohercegovakog drutva, te se uspostavlja kao njima nadreen i od njih zavisan sloj individua koji ima odluujui utjecaj na ukupan karakter i dinamiku drutva. Po prirodi vlastite konstitucije usmjerena je iskljuivo na vlastite grupne (velikim dijelom kao klasne) interese, te na odravanje takvog socijalnog i politikog okruja u kojem e se potreba za snanom i odluujuom politikom elitom kao i legitimitet za njeno djelovanje ukazivati kao drutveno-politika nunost par excellence. U konkretnom smislu, to predstavlja odranje statusa quo, u kojem e konzervativne vrijednosti kolektivistike paradigme socijalne reprezentacije biti institucionalno ovjerene i na taj nain ukorijenjene u najdublje strukture drutva. Malo je politikih drutava danas na svijetu ije su elite u tolikoj mjeri povezane i meusobno zavisne od politikog sistema kakav je to sluaj u Bosni i Hercegovini; za ovu zemlju je sasvim izvjesno kazati i da politika 47
elita ini samu konceptualnu osnovu politikog sistema, pa ak i politiki sistem kao takav izmeu politike strukture drutva kakva je formulirana ustavom drave i politike elite u velikoj mjeri stoji znak jednakosti. U tom smislu je svaka politika reforma u Bosni i Hercegovini nemogua bez promjene poloaja, statusa i naina reprodukcije politike elite. Svaka promjena koja kao rezultat ne bude imala dekonstrukciju dominirajueg elitnog obrasca bit e tek puka simulacija demokratskog politikog razvoja bosanskohercegovakog drutva.
TREI DIO 3.1. Politika elita i pojam politikog Fenomen politikih elita, kako teoretski tako i empirijski, nuno otvara mnoga pitanja koja se odnose i na samo razumijevanje politikog kao takvog. Bosanskohercegovaki primjer sasvim sigurno ukazuje na takve veze, posebno u kontekstu institucionalnog organiziranja drutva kao metode normativiziranja akomodacijskih mehanizama za prevazilaenje odreenih podjela i njima inherentnih potencijala za konflikt. Struktura ukupnog odnosa izmeu statusa politike elite i razumijevanja politikog kao takvog se, u tom smislu, obavija oko normativno-politikog kao centralnog polja elitnog iskazivanja. Prirodno, odreeni normativni modeli politike organizacije drutava su skloniji da prihvate odnosno institucionaliziraju kljunu i odluujuu ulogu politike elite od nekih drugih. Takav je sluaj i sa normativno-teorijskim modelom koji je, u odreenim elementima, pronaao efektivnu realizaciju u Bosni i Hercegovini, te kakav se u mnogim znanstvenim i publicistikim raspravama preporuuje kao idealan model akomodacije bosanskohercegovake politike problematike model konsocijacijske demokratije (Lijphart, 1969; Kasapovi, 2006). Ovaj normativni model zasnovan je na inicijalnom razumijevanju demokratskog funkcioniranja pluralnih drutava koje je krajem ezdesetih godina dvadesetog stoljea iznio nizozemski politolog, Arend Lijphart. On je, u kontekstu duboko podijeljenih zemalja, zagovarao uspostavljanje politikih mehanizama podjele moi (power-sharing mechanisms) kao metode prevazilaenja konflikata koji su iz tih podjela nastajali. Postepena demokratizacija tih drutava bi tako u najveoj mjeri zavisila od autonomnog razvoja politikih elita koje bi meusobnim konsenzusom, umjesto 48
drutvenom reformom odozdo, nastojale prevladati postojee drutvene konflikte. Na taj nain, model konsocijacijske demokratije kao normativni model institucionalno-politikog razvoja pluralnih odnosno podijeljenih drutava kljunu ulogu u itavom politikom procesu dodjeljuje politikoj eliti, te ukupnu dinamiku socijalne ili politike reforme do koje u odreenoj fazi povijesnog razvoja nuno mora doi podreuje volji i sposobnosti politike elite da takvu reformu prihvati i provede.
Sutinsku karakteristiku konsocijacijske demokracije ne predstavlja toliko bilo koji institucionalni aranman, koliko svjestan zajedniki napor elita za stabilizaciju sistema. Umjesto pojma iroke koalicije sa dosta uskom konotacijom, moemo govoriti o univerzalnoj participaciji, odnosno o kao to to ini Ralf Dahrendorf kartelu elita (Lijphart, 1969: 213).
U kontekstu klasinih drutava zapadne Evrope koja slue kao empirijski modeli uspjenosti power-sharing mehanizama za prevazilaenje povijesno ukorijenjenih klivaa i konflikata, model konsocijacijske demokratije moe imati stanovitog uspjeha. Posebno je to sluaj sa drutvima ije demokratske institucije su nastajale u dugom povijesnom procesu akomodacije i izgradnje drutvenog i politikog povjerenja, ne samo izmeu razliitih konstitutivnih grupa u datom drutvu nego i izmeu politike elite i graanstva koje ona predstavlja. Takav je recimo sluaj i sa etiri evropske zemlje primjera iz Lijphartovog modela Nizozemskom, Belgijom, Austrijom i vicarskom. Ali, sasvim sigurno, primjena normativnog politikog modela koji kljunu drutveno-upravljaku ulogu dodjeljuje politikoj eliti u kontekstu drutva koje je proivjelo, ili i dalje proivljava, tranziciju sa socijalistiko-komunistikog sistema na kapitalistiki sistem pretpostavljene liberalne demokratije nailazi na mnotvo konceptualnih i organizacionih potekoa. Prva, i najvanija od njih, jest nunost transformacije drutva od politikog sistema u kojem je partijsko-politika elita imala totalnu mo nad svim aspektima drutvenog ivota ka politikom sistemu u kojem se o stvarima javnog interesa odluuje uz pomo demokratskih metoda javne deliberacije, u kojima participira itavo drutvo, a ne uski, elitni krug, partijskih zvaninika. Kako je to pokazano u ranije navedenim primjerima, upravo je nemogunost transformacije komunistike politike elite u demokratski sloj politikih poduzetnika s jasno odreenim mandatom i odgovornostima bilo glavno obiljeje dominantnih politikih problema tranzicijskih drutava. Drugo, s obzirom na to da politika elita svoj legitimitet gradi preko koncepta kolektivne (kao etnike ili nacionalne) 49
reprezentacije za koji je jasno da predstavlja nedemokratsku zaostavtinu dravnog socijalizma zadravanje statusa quo u kojem e kolektiv a ne individua predstavljati osnovu politikog razvoja predstavlja jedan od stratekih ciljeva djelovanja date politike elite. Daljnja dedukcija e tako ukazati i na nunost odranja i promoviranja konfliktnog karaktera drutva kao mehanizma kreiranja kolektivne grupne homogenosti kojom se i ukupna politika struktura konsocijacijske dominacije politikih elita uspostavlja, legitimira i preporuuje kao idealan model povijesno-politikog razvoja. Konstitucionalna politika osnova u kojoj politika elita zauzima centralno mjesto te posjeduje mo za odreivanje dinamike i pravca razvoja odreenog drutva na taj nain poiva na dominantno mitovskom razumijevanju koncepta politikog, u kojem odreenje neprijatelja te mogunost konflikta predstavljaju sutinu politike kao takve. Posebno su tranzicijska drutva, u kojima je postojea politika elita za raun svog opstanka na vlasti bila prinuena uposliti konfliktnu retoriku i odreenje neprijatelja kao homogenizacijsko sredstvo koje je, konsekventno, osiguralo i zadobijanje drutvenog legitimiteta, bila sklona uvoenju i institucionaliziranju mitovski shvaene politike. Iskustvo tranzicije veine bivih socijalistikih zemalja potvruje da je upravo ovaj mehanizam bio uposlen od strane politike elite, te specifino uspjeno primijenjen u kontekstu etnike diferencijacije. Ve je ukazano na to da je konflikt bio jedan od najvanijih generirajuih mehanizama za postojeu politiku elitu u Bosni i Hercegovini. Uzdiui etnonacionalni princip kolektivistike reprezentacije u rang politikog preko odreenja etnikog neprijatelja, bosanskohercegovake politike elite su na taj nain kreirale matricu perpetuacije konfliktnog karaktera drutva, ime su posredno konstituirale i sebe same kao politike subjekte. Reprodukcija politikog, koja je, dakle, reprodukcija neprijatelja i mogunosti sukoba kao povijesna realnost, za politiku elitu je nuno bila (te uvijek i jeste) reprodukcija vlasti, odnosno drutvenog legitimiteta kao metode odranja vlastite privilegirane drutvene pozicije. Konflikt i neprijatelj, kao kljuni filozofski koncepti razumijevanja politikog u djelima Carla Schmitta, tako se nalaze u samoj nutrini politike formule kojom politika elita u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini pravda svoje drutveno postojanje. Na taj nain su i ukupno razumijevanje te status politikog u Bosni i Hercegovini odreeni konfliktnim karakterom politikih odnosa, te strukturno vezani za mogunost odnosno perpetuaciju antagonistikih pozicija i podjela po liniji etnonacionalnog pripadnitva koji u konanici generiraju konflikt. 50
Meutim, politiko ne mora nuno biti odreeno iskljuivim djelovanjem politike elite, niti konstituirano u skladu sa njenim reprodukcijskim i drugim prioritetima. Kao domen javnog, zajednikog djelovanja pojedinaca i grupa u datom drutvu, politiko je otvoreno za multiplicirajuu i isprepliuu konceptualnu definiranost, u kojoj e javna deliberacija kao iskaz demokratske politike volje biti konstitutivnim elementom politikog. U takvoj vizuri ono ne mora nuno biti stvoreno kao domen ija se egzistencija izvodi iz konflikta i neprijatelja kao politike i drutvene Drugosti u odnosu na koju se ono konstituira, ve umjesto toga moe biti izrazom deliberativne transcendencije konfliktne i povijesne datosti kao izraz napretka i ukupne drutvene emancipacije. U Bosni i Hercegovini to danas svakako nije sluaj, to potvruje injenicu o sveobuhvatnoj moi koju politika elita ima nad bosanskohercegovakim drutvom, usmjeravajui i odreujui njegov politiki razvoj preko normativnog odreenja sutine politikog bivstva. U kontekstu koji svojim povijesnim, kulturnim i institucionalnim okvirima omoguuje takvu mo, do dekonstrukcije prevladavajue elitne kontrole nad drutvenim razvojem teko se moe doi bez sistematskog dekonstruiranja kontekstualnih uvjeta koji pothranjuju stvaranje i odravanje takvog politikog sistema. To bi podrazumijevalo, u prvom redu, dekonstrukciju postojeih obrazaca povijesnog razumijevanja, te politikih praksi ija geneza ukazuje na prevazieno povijesno porijeklo, ukljuujui tu i shvaanje o nacionalnim partijama kao avangardama narodnih interesa, kao i hiperagregativni i plebiscitarni karakter politikog odluivanja o stvarima od javnog interesa; dekonstrukciju prevladavajuih kulturnih normi i obrazaca socijalnog odnoenja koji politikoj eliti dodjeljuju centralnu drutvenu ulogu u odluivanju o smjeru i dinamici ukupnog drutvenog razvoja; kao i dekonstrukciju postojeeg institucionalnog okvira koji pothranjuje i omoguuje beskonanu perpetuaciju dominirajue reproduktivne matrice politike elite. Tek ukoliko doe do sveobuhvatne dekonstrukcije spomenutih aspekata drutvenog karaktera u Bosni i Hercegovini, te dekonstrukcije statusa, uloge i naina reprodukcije dominantne politike elite, moe doi i do transformacije postojeeg razumijevanja politikog i politike u BiH, te posljedino do konanog osloboenja drutva od okova ideologijski definirane realnosti. U tom procesu, shvaanje i uloga Evropske unije moe imati znaajnu ulogu. Kao konkretan primjer transcendencije povijesne datosti, koja je u velikoj mjeri odreena konfliktom i sukobom, Evropska unija moe 51
posluiti kao vrijednosni i konceptualni model prevazilaenja statusa quo iji korijeni seu u dubinu ratom definirane (bliske) prolosti i konfliktnih duhova koji i danas odreuju karakter i stanje politikog. itava mrea politikog odnoenja u Bosni i Hercegovini, u kojoj razumijevanje realnosti od politike elite u najveoj mjeri determinira i ope drutveno razumijevanje, uglavljena je unutar aksiolokog poretka u kojem se na kljunim uporinim takama nalaze vrijednosti teritorijalno omeene etnike zajednice, s jedne, drave Bosne i Hercegovine kao konsenzualnog i institucionalnog okvira, s druge, te Evropske unije kao projicirane politike i drutvene budunosti, s tree strane. Unutar tog vrijednosnog trokuta vrhuni ne samo dananji karakter bosanskohercegovakog drutva i njegove elite nego i koncept politikog kakav se nazire mitovskim razumijevanjem, ali i potencijalima njegove vrijednosne i operativne reforme. Ispitivanje detalja tog vrijednosnog sklopa kod kljunih pripadnika politike elite, u tom smislu, moe poluiti vrijedne empirijske zakljuke o spomenutim teorijskim meaima, ali i o ukupnom karakteru bosanskohercegovakog drutva i njegovim mogunostima za politiku i drutvenu transformaciju.
Literatura Batt, Judy (2007) Bosnia and Herzegovina: Politics as War by Other Means Challenge to the EUs Strategy for the Western Balkans, Institute Note, Institute for Security Studies, IESUE/COPS/INF(07)09, 19 November. Coenen-Huther, Jacques (2005) Sociologija elita. Beograd: Clio. Dimitrijevi, Nenad (2001) Sluaj Jugoslavija: socijalizam, nacionalizam, posljedice. Beograd: RE, B92. Djilas, Milovan (1956) The New Class. New York: Harcourt Brace Jovanovich. Gordy, Eric (2001) Kultura vlasti u Srbiji: nacionalizam i razaranje alternative. Beograd: Samizdat B92. Kasapovi, Mirjana (2006) Bosna i Hercegovina: Deset godina nakon Daytona, u Status br. 9, Mostar, proljee, 2006. Laver, Michael (2005) Privatne elje i politika. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk. Manheim, Karl (1968) Ideologija i utopija. Beograd: Nolit. Mills, C. Wright (1956) The Power Elite. London and New York: Oxford University Press. Lijphart, Arend (1969) Consociational Democracy, u World Politics, Vol. 21, No 2 (Jan., 1969) pp. 207-225. Oxford Research International & UNDP (2007) The Silent Majority Speaks: Snapshots of Today and Visions of the Future of Bosnia and Herzegovina. Sarajevo. Schmitt, Carl ([1932] 2007) The Concept of the Political. University of Chicago Press. Vlaisavljevi (2005) Politika utjelovljenja naroda, u Status, magazin za politiku kulturu i drutvena pitanja br. 7, Mostar.
52
Politika simuliranog konsenzusa: Evropska unija, politika elita i dekonstruiranje Bosne i Hercegovine
ELDAR SARAJLI , SEAD TURALO
ilj ovog teksta je analizirati odnos zvaninika Evropske unije kao specifinih i kontekstom ogranienih pripadnika onoga to se oznaava pojmom meunarodne zajednice i pripadnika politike elite u Bosni i Hercegovini i ulogu tog odnosa u dekonstruiranju drave Bosne i Hercegovine. Ovaj nimalo jednostavan zadatak poiva na dokazivanju pretpostavke o meusobno uvjetovanom odnosu briselske birokracije i korpusa bosanskohercegovakih politikih predstavnika koji nadilazi puku dijalektiku strukturu vanjskog i unutarnjeg faktora ukupne bosanskohercegovake politike jednaine. Pod pojmom briselske birokracije podrazumijeva se skup zvaninika Evropske unije i njenih osnovnih institucija koji se na direktan nain bave odnosom Bosne i Hercegovine i Evropske unije kao zasebnih politikih entiteta; politiku elitu u Bosni i Hercegovini, s druge strane, odreuje upravljaka pozicija grupe individua pri kojoj njihov institucionalno-politiki status, a ne line ili profesionalne kvalitete, igra kljunu ulogu u odreivanju politike elite. Kompleksnost politikih fenomena koji se iskazuju u Bosni i Hercegovini te njihova meusobna isprepletenost i poklapanje koje onemoguuje jednostavno omeivanje granica svakog od njih omoguuje svojevrsnu fleksibilnost u oznaavanju i imenovanju kljunih subjekata bosanskohercegovakog politikog ivota. Posebno je to sluaj sa subjektom briselske birokracije, koji se u odreenim kontekstima u velikoj mjeri moe preklapati s pojmom meunarodne zajednice. U 53
kontekstu povijesnog i politikog trenutka u kojem nastaje ovaj tekst kojeg karakteriziraju potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju izmeu Evropske unije i Bosne i Hercegovine te intenzivna napetost u vezi s potencijalnim politikim reformama u zemlji spomenuto preklapanje predstavlja ak i vie od fenomenoloke neodreenosti: sve izraenije, na mjesto meunarodne zajednice kao dominantnog politikog subjekta postdejtonskog bivstva Bosne i Hercegovine stupa Evropska unija kao subjekt budunosti, suveren-koji-to-jo-nije, koji iz perspektive svoje budue moi isijava sadanju snagu. Istovremeno, pojam meunarodne zajednice se povlai, ustupajui mjesto Evropskoj uniji, ali i sam po sebi poprima karakteristike koje ga svode na (njemu ve svakako imanentnu) evropsku odrednicu. Dakle, osnovna hipoteza ovog teksta pretpostavlja meusobnu uvjetovanost djelovanja briselske birokracije i politike elite, pri emu se komplementarnost tog odnosa iskazuje kao meusobna konstitucija vlastite politike relevancije, ali posljedino i produkcija nedemokratskih politikih praksi, te virtuelne, simulirane i nepostojee drave koja se u javnom diskursu odreuje kao proizvod konsenzusa meu politikom elitom. Komplementarnost ovog odnosa utjelovljena je u nekoliko dimenzija koje su predstavljene strukturom ovog rada: a) dimenziji konstitutivne uvjetovanosti i njoj posljedinog eksternaliziranja odgovornosti za politike probleme; b) dimenziji produkcije retorikih obrazaca o evropskosti Bosne i Hercegovine; i c) dimenziji perpetuiranja nedemokratskih politikih praksi koje dekonstruiraju institucije drave Bosne i Hercegovine. Iz osnovne hipoteze se, kako elimo pokazati, moe izvui i nekoliko dodatnih pretpostavki. Prva tvrdi da je odnos zvaninika briselske birokracije prema politikoj eliti u Bosni i Hercegovini konstitutivan za prevlast politike elite nad stvarima od javnog interesa u zemlji. Taj odnos, prema hipotezi, konstituirajui vertikalnu hijerarhiju politikih i drutvenih prioriteta u kojoj se pitanja etnikog identiteta i etnopolitike nalaze na najvanijem mjestu, uspostavlja konanu vladavinu etnokracije u Bosni i Hercegovini. To ukazuje i na pretpostavljenu injenicu da se odnos zvaninika Evropske unije i politike elite u Bosni i Hercegovini, s jedne, te politike elite i graana BiH, s druge strane, strukturalno podudaraju, utoliko da se refleksije obaju odnosa konstituiraju kao dominantna politika praksa u Bosni i Hercegovini. Varijabla odnosa briselske birokracije prema Bosni i Hercegovini, koji se odvija posredstvom politike elite, dakle, kon54
POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...
stitutivna je za ukupnu fenomenologiju reprodukcije politike elite kao kljunog problema bosanskohercegovake politike tranzicije koji tvori prazna mjesta bosanskohercegovake dravnosti. Tvrdnje iznesene u tekstu zasnovane su na tri metodoloka stupa: a) promatranju postojeih politikih uvjeta bosanskohercegovakog drutvenog ivota i zakljuivanjem na osnovu praenja masovnih medija; b) djelominoj analizi dostupne znanstvene literature; te c) razgovorima i intervjuima koji su obavljeni sa odabranim zvaninicima evropskih institucija u ijoj nadlenosti se nalaze pitanja odnosa Evropske unije i Bosne i Hercegovine.1 Tekst je strukturiran u tri dijela. Prvi dio analizira konstitutivnu meuuvjetovanost meunarodnih zvaninika i politike elite u Bosni i Hercegovini koja se iskazuje kako na bazinom nivou uspostavljanja dejtonske drave Bosne i Hercegovine tako i na nivou retorikog eksternaliziranja konstitutivne odgovornosti za institucionalne i politike nedostatke postojeeg ureenja zemlje. Drugi dio se bavi proizvodnjom fiktivnog kon1
Razgovori su obavljeni u okviru radne posjete institucijama Evropske unije u Briselu izmeu 10. i 13. juna 2008. godine, u koje su bili ukljueni sljedei ljudi: Laurie Ball, ured organizacije Human Rights Watch za zapadni Balkan; Marianne Ebertowski, Fondacija Heinrich Bll EU regionalni ured; Rainer Emschermann, Evropska komisija; Fabrice de Kerchove, Fondacija King Baudouin; Ann Isabelle von Lingen, Fond otvoreno drutvo Brussels; Marie T. Lubs, Kraljevski institut za meunarodne odnose (Royal Institute for International Relations); Dorothe Marotine, Meunarodni centar za tranzicijsku pravdu (International Center for Transitional Justice ICTJ); Lucia Montanaro-Jankovski, International Alert; Wolfgang Pape, Evropska komisija; Laurent Pessey, vojno predstavnitvo Francuske u EU (Reprsentation militaire de la France auprs de lUE Gestion militaire des crises); Andrzej Pyrka, Gallup Europe; Katja Rottmann, parlamentarna grupa Zelenih pri njemakom Bundestagu; Michael Alexander Rupp, Ured za ljudska prava komiteta za vanjske odnose; Liz Scurfield, Kvekersko vijee za evropska pitanja (Quaker Council for European Affairs), Alain Servantie, Ured za meuinstitucijske odnose, Jedinica za proirenje Evropske komisije (Interinstitutional Relations DG Enlargement European Commission); Luca Tardelli, Centar za sigurnosnu politiku eneva (Geneva Centre for Security Policy GCSP); Heleen Touquet, Univerzitet u Leuvenu (KUL); Claude Weinber, Fondacija Heinrich Bll EU regionalni ured. Takoer, dubinski intervjui su obavljeni sa Giselom Kallenbach, predstavnicom frakcije Zelenih u Evropskom parlamentu, i Stefanom Simosasom, predstavnikom Ureda za proirenje Evropske komisije.
55
senzusa meu politikom elitom u Bosni i Hercegovini koji je zasnovan na opticaju mitolokog diskursa o Evropi i Briselu kao spasonosnim rjeenjima za Bosnu i Hercegovinu, dok trei dio teksta ukazuje na strukturu odnosa zvaninika Evropske unije i bosanskohercegovake politike elite i njegove posljedice po status institucija drave Bosne i Hercegovine. Zakljuni dio ukazuje na posljedice dekonstrukcije Bosne i Hercegovine kao drave te upuuje na sintetiki zakljuak o smjernicama poeljne demokratske promjene.
KOKO ILI JAJE? DEBATA O PORIJEKLU BOSNE I HERCEGOVINE KAO POLITIKOG PROBLEMA Poetna pretpostavka tumaenja Bosne i Hercegovine kao savremenog politikog problema u Evropi, u najveem broju sluajeva, tie se pronalaska kljunog uzroka postojeeg stanja, odnosno uspostavljanja subjekta svojevrsne konstitutivne odgovornosti za strukturne probleme politike egzistencije Bosne i Hercegovine. Svaka interpretacija, na taj nain, zapone kao svojevrsna politika arheologija iji neposredni predmet biva prvenstveno politika prolost kao osnova problema u sadanjosti. Da je geneza tranzicijske problematike zemalja Balkanskog poluotoka ve postala autonomnom oblau politikog promiljanja politiara, novinara i drutvenih znanstvenika, pokazuje i injenica egzistencije raznolikog snopa teorija o uzrocima sukoba i nestabilnosti u regiji, poevi od onih krajnje primordijalistikih i esencijalistikih, koje tvrde da se osnovni uzrok moe pronai u prirodnoj sklonosti ljudi u ovom dijelu svijeta ka konfliktu i nasilju, do onih krajnje konstruktivistikih i instrumentalistikih, koje tvrde da su nestabilnost i sukobe potakle i izazvale velike geopolitike sile s ciljem stjecanja vojne, politike ili ekonomske dobiti (vidjeti, recimo, razliita tumaenja u: Kaplan, 2004; Simms, 2001, kao i interpretaciju odreenih pristupa u: Todorova, 1999; Baki-Hayden, 1995). No, bez obzira na kompleksnost ove problematike i njenu irinu, koja uveliko nadilazi namjere ovog teksta, iz bazinih pretpostavki spomenute geneze mogu se izvui odreeni sintetiki zakljuci relevantni za ovo razmatranje. U ovom kontekstu najvaniji od njih glasi: na svakoj od razina postojeeg teorijsko-interpretativnog spektra uloga dva subjekta pokazuje se kao presudno vana predstavnici meunarodne zajednice s jedne i lo56
kalna politika elita s druge strane figuriraju kao kljuni povijesni i politiki akteri. Dakako, prominentnost vanosti jednog ili drugog subjekta varira u odnosu na poziciju date teorije u spektru tumaenja, kao i u odnosu na poziciju samog tumaa. Tako e i povran pregled razliitih interpretacija i njihovih zastupnika pokazati da su vanjski promatrai (kako oni koji pristaju na esencijalistika tumaenja o inherentnoj sklonosti ka sukobu Balkanaca tako i oni kojima je blia paradigma politike manipulacije masama) ee skloniji naglasiti kljunu ulogu lokalne politike elite, a unutarnji promatrai (koji su esto i uesnici) kljunu ulogu geopolitikih sila i njihovih zastupnika u generiranju sukoba na Balkanu. Stereotipna i monoparadigmatska tumaenja koja su zasnovana na uskoj povijesnoj i kontekstualnoj interpretaciji i (esto) ideoloki angairanom iznoenju vlastitih argumenata dovode do parcijalnih i znanstveno neupotrebljivih objanjenja, ali i do pogrenih politikih preporuka koje dodatno oteavaju adekvatno rjeenje politikih problema. Upravo zbog toga, pitanju konstitutivne odgovornosti za postojeu situaciju u Bosni i Hercegovini nije mogue pristupiti bez apriornog prihvaanja kompleksnosti i meusobne uvjetovanosti uzronih inilaca koji tvore postojeu drutvenu i politiku jednainu. Ovaj tekst, dakle, naelno prihvata pretpostavku sloene uzronosti bosanskohercegovakog politikog i drutvenog problema i meusobne uvjetovanosti njegovih unutarnjih i vanjskih faktora, u ovom sluaju uvjetovanosti djelovanja lokalne politike elite, s jedne, i djelovanja predstavnika meunarodne zajednice, odnosno Evropske unije, s druge strane. Meutim, na koji se nain ta pretpostavka moe dokazati? Prvo, tvrdimo da je meusobna uvjetovanost meunarodne zajednice (pod ime se podrazumijevaju i predstavnici Evropske unije, odnosno briselska birokracija) i politike elite kao politikih subjekata uglavljena u samu strukturu politikog akta na kojem je zasnovana dejtonska Bosna i Hercegovina dravni ustav kao Aneks 4 Dejtonskog mirovnog sporazuma. Dejtonski Ustav Bosne i Hercegovine djelo je amerikih ustavnih strunjaka, dogovoren je u vojnoj bazi u SAD-u, a potpisan u Parizu. Njegova nomoloka i politika izvanjskost u odnosu na Bosnu i Hercegovinu vidljiva je i na razini mjesta i naina njegovog donoenja. Meutim, to ga ne ini iskljuivo vanjskim proizvodom s obzirom na injenicu da su ga dogovorili i potpisali i predstavnici bosanskohercegovake (te srbijanske i hrvatske) politike elite. Dejtonski ustav, a time i dejtonska Bosna i Hercegovina je na taj nain djelo zajednikog i meusobno uvjetovanog djelovanja meu57
narodne zajednice i bosanskohercegovakih politiara. Konsekventno toj injenici, i sav postdejtonski period politike egzistencije Bosne i Hercegovine obiljeen je matricom ove uvjetovanosti u kojoj se akti predstavnika meunarodne zajednice i akti domaih politiara nikada nisu odvijali u meusobnoj neovisnosti, ve bivali dijalektiki komplementarni, tvorei osnovu ukupne politike dinamike u zemlji. I kada nisu eksplicitno doneseni pod pritiskom meunarodne zajednice ili Evropske unije aktima domae politike elite je, kao konstitutivna drugost (Derrida), inherentna mogunost i perspektiva reakcije inostranih zvaninika. Isto vai i za akte meunarodnih predstavnika, ije je djelovanje skoro uvijek situirano u kontekst reakcije i ponaanja politike elite na njega. Meutim, i sama injenica postojanja monoparadigmatskog naina objanjavanja ovih stvari predstavlja predmet prouavanja za sebe. Pretpostavka je da na fenomenolokom nivou ona upuuje na interesno sklopljen mehanizam objanjavanja te da ukazuje na nedostatak politike volje i odgovornosti za rjeavanje problema; drugim rijeima, ukazuje na intenciju odravanja statusa quo. U kontekstu Bosne i Hercegovine i njenih konstitutivnih varijabli to se iskazuje kao prebacivanje politike odgovornosti na velike sile od strane predstavnika domae politike elite to predstavlja paradigmatian primjer izbjegavanja prihvaanja odgovornosti i pravdanja za pogrene postupke u prolosti pod izgovorom da su oni napravljeni pod pritiskom predstavnika meunarodne zajednice ili velikih svjetskih sila te upuivanje na ultimativnu odgovornost demokratski izabranih domaih politiara za politiku budunost Bosne i Hercegovine od strane meunarodnih i evropskih zvaninika. U okvirima svakodnevne politizacije javnog polja u Bosni i Hercegovini, a posebno u periodu pred izbore, to poprima obrise retorikog i marketinkog oslobaanja krivnje i odgovornosti onih snaga koje su potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma doprinijele stvaranju postojeih politikih uvjeta i ogranienja. Najea formula tog ponaanja zasnovana je na upotrebi floskula o nunosti potpisivanja tog sporazuma i ultimativnim pritiscima meunarodne zajednice koji su zanemarivali tenje izabranih narodnih deputata ka politikom iskazivanju volje naroda. No, isto tako je zanimljiva i tendencija umanjivanja odgovornosti vanjskih posrednika u kreiranju bosanskohercegovake politike krize putem eksplicitnog i repetitivnog naglaska na demokratskom karakteru odabiranja politikih predstavnika u Bosni i Hercegovini, na ijim pleima, kako slijedi zakljuak, lei konana odgovornost za uzrok, ali i posljedice ratnog sukoba i postojeih 58
politikih problema koji su iz njega proizili. Nominalno demokratski karakter prvih postsocijalistikih i svih naknadnih politikih izbora u Bosni i Hercegovini predstavnicima briselske birokracije slui kao ultimativna potvrda konane lokalne odgovornosti za politike probleme. U intervencionistikom kljuu razumijevanja bosanskohercegovake problematike na ovaj nain se zanemaruje mo uokvirivanja i reprezentacije politikog djelovanja u svim fazama koje su najee od kljune vanosti za njegov konaan rezultat. Tako se previa ne samo kontekstualna priroda politikog djelovanja neodvojiva od karaktera politikog kao takvog nego i dodjeljuje nesrazmjerna i esto nerealna mo individualnim akterima na lokalnom nivou. Eksternaliziranje odgovornosti za bosanskohercegovaku politiku problematiku u odnosu na subjekta politikog diskursa predstavlja jednu od bitnih znaajki konvergencije djelovanja briselske birokracije i politike elite u Bosni i Hercegovini. Meutim, retoriko situiranje konstitutivne odgovornosti u iskljuive okvire jednog ili drugog subjekta djelovanja ne doprinosi uspostavljanju odreene monouvjetovanosti problematike, ve naprotiv konstituiranju oba pola djelovanja kao nerazdvojivih determinanti bosanskohercegovake politike egzistencije. Na odreeni nain, upravo povlaenje iz sfere konstitutivne odgovornosti i njegovo diskurzivno smjetanje u drugi konstitutivni element fiksira dvostruku spregu politikog subjektiviteta i oba elementa utemeljuje u egzistentnu strukturu politikog ivota Bosne i Hercegovine. Drugim rijeima, bjeei od vlastite odgovornosti, i briselska birokracija i politika elita konstituiraju jedni druge kao temeljne inioce ukupnosti bosanskohercegovakog politikog ivota.
DISKURS O EVROPI I DEMOKRATSKA PRAKSA: PROIZVODNJA FIKTIVNOG KONSENZUSA Osim implicitne konstitutivne meuuvjetovanosti, postoji i jedno eksplicitno poklapanje djelovanja briselske birokracije i bosanskohercegovake politike elite, ono koje se iskazuje na nivou politikog diskursa i tie se koritenja metafora i simbolizma Evrope u opisivanju i legitimiranju specifinih politikih koncepata ili prijedloga kojima se nastoji osigurati minimalni konsenzus meu pripadnicima politike elite u Bosni i Hercegovini. 59
Prije svega, to proizlazi iz injenice svakodnevnog politikog diskursa u Bosni i Hercegovini koji je zasien vrijednosnim pojmovljem i metaforama emaniranim iz simbolike naziva Evropa. Moe se ak rei i da je, zanemarujui povijesnu optereenost tog pojma, Evropa danas u Bosni i Hercegovini konstituirana kao ultimativna metafora. Ona se je, od konkretnog pojma s geografskom namjenom, na neki nain, izdigla u eterini svijet simbola zagospodarivi javnim poljem u tolikoj mjeri da stvarna Evropa, kao kontinent i geografski pojam, skoro i da ne postoji.2 Evropa je u Bosni i Hercegovini konstruirana kao vrijednosna odrednica ije prizivanje u diskurs uvodi ur-kategorije dobra i zla, iz kojih se naknadno izvode posljedine kategorizacije, poput blagostanja i siromatva, lijepog i runog, razvijenosti i zaostalosti, budunosti i prolosti, svjetla i mraka, ili Dejtona i Brisela kao jedne od konsekventnih simboliko-dijalektikih utjelovljenja. Moe se ak rei da je diskurs o Evropi u dananjoj Bosni i Hercegovini poprimio karakteristike svojevrsnog teolokog diskursa, u okviru kojeg se u javnom polju eksploatiraju odreene vrijednosti bez inherentne kritike distance. Evropa je danas u Bosni i Hercegovini ultimativna metafora ija vrijednost nije stvar javnog propitivanja ve nekritikog i bezuvjetnog prihvaanja. Iako poredba diskursa o Evropi sa teolokim diskursom u odreenom kontekstu moe izgledati kao plod iznimno radikalne interpretacije, ona posjeduje i sasvim korisne i konkretne analitike mehanizme. Recimo, strukturalna analiza, primjenjiva kako u klasinom religijskom javnom diskursu tako i u ovom sluaju, moe ukazati na intencionalne osnove upotrebe diskursa o Evropi. Drugim rijeima, pretpostavimo li da se iza svakog religijskog diskursa kriju specifini i konkretni zahtjevi za mo i njenu javnu legitimaciju, moemo se zapitati ta je osnovni povod upoljavanja diskursa o Evropi u Bosni i Hercegovini te koje su konane namjere onih koji ga obilato koriste. Ukoliko Evropu i simboliku koja iz nje proizlazi situiramo u kontekst politike formule kao javno-narativnog mehanizma politike legitimacije, kako ju je odredio
2
Za razliku od Evrope, koja je jedna konkretna realnost, fiziki egzistentna injenica ograniena na sasvim odreen skup elemenata, Evropa predstavlja posljedicu i fenomen vrhunskog odroivanja oznaitelja od oznaenog, njegovo nepovratno udaljavanje od referentne realnosti drugim rijeima, oznaku bez nune veze s onim to je prvobitna konstrukcija pojma imala da oznai.
60
Gaetano Mosca3, biva jasno da su intencije diskurzivnog djelovanja, koje operira simbolikom Evrope interesnog karaktera, uglavnom povezane s ciljevima zadravanja ili osvajanja politike moi. Pritom se upotreba ovog simbolizma koristi dvojako, za skrivanje autentinog politikog djelovanja gdje se taj diskurs, marksovski, upoljava za proizvodnju ideologije kao lane svijesti te za samolegitimaciju politikih aktera u irem kontekstu osvajanja i zadravanja moi. Ova interpretacija je u datom kontekstu primjenjiva na pripadnike bosanskohercegovake politike elite, koja se obilato koristi razliitim retorikim i diskurzivnim obrascima kako stekla i opravdala vlastitu politiku mo. Kao politika formula, Evropa sasvim sigurno predstavlja jedan od najkorisnijih simbolikih obrazaca za legitimaciju vladajue pozicije i domaa politika elita je prepoznala njenu mo. To se posebno jasno da vidjeti u toku predizbornih kampanja u Bosni i Hercegovini, kada se veina politikih partija i njenih lidera koristi tom simbolikom (u verbalnom ili vizuelnom smislu) kako bi pridobili glasae opredijeljene za pretpostavljeni ekonomski i politiki progres evropskog tipa. Ipak, nisu iskljuivo predstavnici domae politike elite spremni na svakodnevnu utilizaciju diskursa o Evropi za odreene politike dobiti. Diskurs o evropskoj Bosni i Hercegovini takoer predstavlja i jedno od opih narativnih mjesta kod pripadnika meunarodne zajednice, posebno kod zvaninika Evropske unije. Skoro svako javno obraanje Visokog predstavnika meunarodne zajednice odnosno Specijalnog predstavnika
3
Mosca je kazao kako ...rukovodea klasa pravda svoju vlast zasnivajui je na nekom vjerovanju ili na nekom osjeanju koje je u to vrijeme i u tom narodu opteprihvaeno. Od sluaja do sluaja, ova se osjeanja mogu iskazivati kao pretpostavljena volja naroda ili Boga, kao svijest da se formira nacija koja se neime odlikuje, tj. izabrani narod, kao tradicionalna vjernost dinastiji ili povjerenje u neku linost, stvarno ili prividno obdarenu izuzetnim osobinama (Mosca, 1955: 321; u Coenen-Huther, 2005: 66). Evropa i njen simbolizam, u tom smislu, u Bosni i Hercegovini danas predstavljaju vrhunske i opeprihvaene vrijednosti, na to upuuju i rezultati razliitih istraivanja provedenih u posljednjih nekoliko godina, poput istraivanja Delegacije Evropske komisije u BiH iz 2006. godine koje je pokazalo da se pojam Evrope uglavnom povezuje sa znaenjima ekonomskog prosperiteta i blagostanja, ili UNDP-a iz 2007. koje je pokazalo da vie od 70% graana BiH ima pozitivan odnos prema pristupanju BiH u Evropsku uniju. Vie na http://www.delbih.ec.europa.eu/en/ index.htm; (pristupljeno 3. marta 2007) te u The Silent Majority Speaks, UNDP, Sarajevo, 2007.
61
EU za BiH sadri neodreene i simbolike referencije na kvalitete evropskosti kao ideal koji bi Bosna i Hercegovina trebala slijediti. Postavlja se pitanje zato je to tako. U ovom sluaju stvari su neto kompleksnije. Oito, Evropska unija ne pretendira na osvajanje politike moi u Bosni i Hercegovini na nain na koji to radi bosanskohercegovaka politika elita, te stoga nema potrebe za kreiranjem manipulativnih narativa za skrivanje konkretnog djelovanja ili njegovu javnu politiku legitimaciju. Meutim, zvaninici Evropske unije ipak ne stoje van odnosa moi u BiH koji se iskazuju i kroz diskurs te stoga nisu ni imuni na njena simbolika vorita. Svjesni iznimne snage koja isijava iz simbolizma Evrope, oni je s jedne strane sasvim racionalno upotrebljavaju za stvaranje simbolikog pritiska (odozdo) na politiku elitu od strane pretpostavljene javnosti jer su svjesni utjecaja evropskih simbola na populaciju ali i kao kompenzaciju za manjak politike odlunosti koja bi se dovela u vezu s konkretnim politikim aktima i koherentnim djelovanjem. U tom smislu je znaenjski ispranjen diskurs o briselskoj Bosni i Hercegovini tek supstitut za moderno hard core politiko djelovanje kojim se stvaraju prazni politiki dogaaji, ali i utjelovljuje nova vrsta simboliko-politikog suvereniteta Evropske unije. Na taj nain su konkretnost politikog djelovanja zvaninika Evropske unije i upoljavanje diskursa o Evropi u obrnuto proporcionalnom odnosu, pri emu se uz insistiranje na evropskom kursu Bosne i Hercegovine kljuni teret konstitutivne odgovornosti prebacuje na domau politiku elitu. Meutim, taj nain ophoenja Evropske unije i njenih predstavnika za Bosnu i Hercegovinu perpetuira bosanskohercegovaki politiki problem i onemoguuje konanu politiku tranziciju ove zemlje. Zadravajui se u registru ideoloke upotrebe evropskog simbolizma, pripadnici briselske birokracije i predstavnici Evropske unije u Bosni i Hercegovini djeluju u skladu s nedemokratskim i ideolokim politikim praksama domae politike elite koja sline parametre za pravdanje vlastite pozicije (politiku formulu) koristi od raspada socijalizma u Bosni i Hercegovini pa sve do danas. injenica je da zvaninici briselske birokracije ne prepoznaju politike kriterije za odreivanje demokratskog karaktera politikih snaga u Bosni i Hercegovini koji bi bili precizniji od neodreene posveenosti evropskim integracijama i evropskim vrijednostima koje na svakodnevnom nivou isijavaju predstavnici bosanskohercegovake politike elite. Demokratinost lokalnih snaga je u potpunosti identificirana sa vir62
tuelnim i retorikim iskazivanjem eurofilije od strane glavnih politikih lidera u Bosni i Hercegovini. Na ovaj nain se cementira prevlast politike elite nad stvarima od javnog interesa i politikoj eliti omoguuje perpetuacija politike formule koja, na raun javne deliberacije o stvarima zajednikog, drutvenog interesa, opravdava dalju egzistenciju iskljuivih i nedemokratskih politikih praksi u kojima su interesi graana potisnuti na samu marginu.4 Tako se konkretan problem s upotrebom dihotomije Dejton Brisel u kontekstu odnosa Evropske unije i politike elite u Bosni i Hercegovini iskazuje tek na sekundarnom nivou onom koji ukazuje ne na esksplanatornu jednostavnost i mitoloku ukorijenjenost te paradigme ve na konvergenciju diskurzivnog djelovanja zvaninika Evropske unije s nedemokratskim praksama lokalne politike elite koje su zasnovane na slinim ili veoma esto istim retorikim i manipulacijskim parametrima. Radi se o injenici inherentne ideoloke konstrukcije pojma Evropa i evropskosti koji je u Bosni i Hercegovini (te ostalim zemljama bive Jugoslavije) konstruiran kroz orijentalistike i balkanistike prakse etnopolitike i prevlast kulturne distopije etniciteta nad politikom utopijom socijalizma u kojoj je evropeizacija balkanskog prostora ustvari percipirana kao kulturna dekolonizacija socijalizmu podreenog etnikog identiteta i etnopolitike.5
4
U kontekstu u kojem jedna politika formula utemeljena u retoriko-ideolokim praksama dominira javnim poljem ve skoro dva desetljea nisu iznenaujui pokazatelji koji upuuju na visok stepen socijalne iskljuenosti. Upravo je ovo sluaj i s Bosnom i Hercegovinom, u kojoj je, prema UNDP-ovom Izvjetaju o humanom razvoju (NHDR 2007), vie od 50% populacije, na jedan ili drugi nain, iskljueno iz dominantnih drutvenih procesa. Vie od 20% populacije suoava se sa ekstremnom iskljuenou, dok 47% ima veoma limitirane mogunosti za popravak vlastite pozicije. Vie u Izvjetaju o humanom razvoju Socijalna ukljuenost, UNDP, Sarajevo, 2007. Kroz te prakse, svaki derivat evropskosti utjelovljen ultimativno u pretpostavljenom briselskom karakteru bosanskohercegovake dravnosti ugraen je u samu strukturu etnikog esencijalizma kao jedan od njegovih dodatnih argumenta. To potvruju i povijesni fakti retorike upotrebe evropskog simbolizma za partikularne politike potrebe etnikih ideologija tokom balkanskih sukoba devedesetih godina dvadesetog stoljea: srpski ideolozi su tvrdili da Srbi brane Evropu i evropskost od muslimansko-azijske najezde sa istoka; hrvatski da Hrvati utjelovljuju Antemurale Christianitatis predvorje kranstva spreavajui neevropske narode da izvre invaziju na Evropu; a bonjaki da Bonjaci jedini utjelovljuju duh evropske civiliziranosti koja Evropu brani od balkanskog barbarizma (Kolst, 2003).
63
Prevlast politike elite nad javnim stvarima u Bosni i Hercegovini se, zahvaljujui upravo odnosu zvaninika EU prema BiH, legitimira kao racionalna demokratska praksa putem proizvodnje lanog konsenzusa koji je zasnovan na konvergenciji pozitivnog odnosa spram Evrope i zajednike opredijeljenosti raznolikih i sukobljenih pripadnika politike elite za briselsku Bosnu i Hercegovinu. Diskurs o Evropi kao politiki mit o spasenju iskoriten je kao osnova (u sutini) fiktivnog politikog konsenzusa o temeljnim pitanjima bosanskohercegovake dravne egzistencije. S obzirom na to da politika elita u Bosni i Hercegovini nije sposobna proizvesti konsenzus o bilo kojem pitanju drutvenog ili politikog ivota, jedini objedinjujui mehanizam biva saglasnost o evropskom putu Bosne i Hercegovine i njenom konanom integriranju u Evropsku uniju. Meutim, s obzirom na to da je perspektiva te integracije veoma daleka, te da konsenzus o njoj ne implicira nikakve konkretne vrijednosti primjenjive na trenutni politiki kontekst Bosne i Hercegovine, niti pretpostavlja nunost prihvaanja odreenog konstitucionalnog ureenja zemlje kao kljunog politikog pitanja postdejtonske Bosne i Hercegovine on biva fiktivnim konsenzusom, praznim znaenjskim i retorikim obrascem na osnovama kojeg je nemogue graditi racionalnu i uspjenu politiku zajednicu. Na tim, politiki i demokratski ispranjenim konsenzusnim osnovama, gradi se politika budunost Bosne i Hercegovine.
KAKO SE (RAS)KALILA DRAVA: BOSNA I HERCEGOVINA IZMEU DEJTONA I BRISELA Proizvodnja fiktivnog konsenzusa i diskurzivno poklapanje djelovanja briselske birokracije i bosanskohercegovake politike elite ne ukazuje samo na teorijske injenice produkcije perpetuirane konsocijacije kao elitnog vlasnitva nad politikim pitanjima bosanskohercegovake egzistencije, ve i na konkretne naine odravanja postojeeg statusa quo i nedemokratskih praksi koje iz njega proizlaze. Na to ukazuje strukturalno i komparativno ralanjivanje diskursa o dejtonskoj i briselskoj fazi bosanskohercegovake politike egzistencije, s jedne, te konkretnog politikog djelovanja i odnosa briselske birokracije spram politike elite u Bosni i Hercegovini, s druge strane. 64
Emanirajui iz simbolizma Evrope, dihotomija Dejton Brisel se naslanja na mnogo dublje strukture hegemonijskog i ideolokog miljenja koje u irokim kozmogonijskim i povijesnim obrisima nastoji urediti svijet na osnovama primordijalne dijalektike Boga i Sotone, kao utjelovljenih entiteta u savremenim simbolikim borbama. Bez obzira na evidentnu injenicu nemogunosti politike (ili bilo koje druge) artikulacije bez barem minimalne upotrebe simbola, ipak je iznenaujui nivo do kojeg je utilizacija ovih metafora u Bosni i Hercegovini uzela maha: ona predstavlja svakodnevno ope mjesto javnog diskursa u tolikoj mjeri da se sam diskurs o politikoj problematici Bosne i Hercegovine i njenim demokratskim perspektivama sveo na iskljuive dihotomijske iskaze ispranjene od znaenja i konkretne djelatne relevancije. No, sveopa prisutnost te dihotomije posjeduje i stanoviti analitiki potencijal koji moe ukazati na strukturne tendencije bosanskohercegovakog politikog bivstva u kojima kljunu ulogu igraju zvaninici Evropske unije i meunarodne zajednice. Dihotomija Dejton Brisel nije tek sluajni opis povijesnog puta Bosne i Hercegovine, ve otkriva dublje, fenomenoloke strukture prirode odnosa zvaninika Evropske unije prema ovoj zemlji. Nije sluajno ni to da se radi o dihotomiji, a ne trihotomiji, kvadritomiji, ili nekom drugom eksplanatornom konceptu s vie varijabli. Nastojei da ostavi utisak dijalektike borbe dviju iskljuivih tendencija od kojih jedna predstavlja permanentnu izvjesnost etnikog rata i nestabilnosti koju uzrokuje priroda balkanske kulture, a druga distopijsku nemogunost konflikta uslijed centripetalne geopolitike moi evropskog sredita i prosvjetiteljske sutine Evrope kao takve ta dihotomija otkriva dva strukturna nivoa politiziranja u Bosni i Hercegovini sa nejednako rasporeenom koliinom moi i utjecaja koji u odreenoj mjeri korespondiraju sa pretpostavljenom bazinom dihotomijom na dejtonsku i briselsku fazu razvoja Bosne i Hercegovine. Prva predstavlja nivo formalnog iskazivanja politike u Bosni i Hercegovini, u okviru kojeg egzistiraju institucije drave i drutva uspostavljene dejtonskim politikim okvirima. U takvom, formalnom smislu, Bosna i Hercegovina je uz sve specifinosti normalna parlamentarna demokracija u kojoj demokratski politiki mehanizmi, poput slobodnog natjecanja partija na slobodnim izborima te postojanja reprezentativnih metoda odluivanja (lokalni i dravni parlamenti), predstavljaju osnovna obiljeja moderne politike normalnosti. Drugi nivo pak predstavlja egzistenciju neformalnih struktura odluivanja koje ne podlijeu procesima i metodama demokratske provjere i transparentnosti. Ovo predstavlja 65
postojanje kanala, politika i osoba koje, daleko od oiju javnosti, odluuju o kljunim drutvenim i politikim pitanjima. Iako su ova dva nivoa meusobno vrsto povezana (pri emu se veoma esto ne nazire jasna linija razgranienja) oni egzistiraju kao dva specifina naina iskazivanja i predstavljanja politike u Bosni i Hercegovini, lice i nalije savremene politike egzistencije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na injenicu da ni to ne predstavlja specifinost ove zemlje u odnosu na neke druge drave u svijetu, koje se takoer suoavaju s formalnim i neformalnim nainima politikog odluivanja, ipak je iznenaujui nesrazmjer koliine moi koja je instalirana u ova dva nivoa. Za razliku od razvijenih demokracija, stepen moi i utjecaja formalnih institucija bosanskohercegovake politike je minimalan. Sva politika mo investirana je u neformalne strukture, a isturene institucionalne pozicije u iskljuivoj su funkciji politike reprezentacije unaprijed formuliranih odluka. Otud proizlazi i ukupna nemo bosanskohercegovake drave da preuzme inicijativu u procesima reformi, te akutni nedostatak dravnih kapaciteta za osmiljavanje i provoenje bilo kakve strateke politike u bilo kojem segmentu drutva. Takva struktura politikog odnoenja u Bosni i Hercegovini, oito, naslijee je prethodno determiniranih obrazaca: prvo onog iz vremena jugoslavenskog socijalizma, kada su u skladu s marksistikom doktrinom odumiranja drave sistematski dekonstruirane savezne institucije a mo prebaena na partijska rukovodstva u republikama,6 a potom i onog iz vremena rata koji je uslijedio nakon raspada socijalistike Jugoslavije. Politiki obrazac koji je uspostavljen formiranjem nacionalnih stranaka u formi devetnaestovjekovnih romantiarskih nacionalnih pokreta u Bosni i Hercegovini slijedio je upravo tu logiku: pretendirajui na sistemsku reprezentaciju masovnih sentimenata, sve nacionalne stranke u Bosni i Hercegovini uspostavljene poetkom devedesetih ugradile su matricu vlastite prevlasti nad institucijama drave u logiku nastajueg politikog odnoenja. Drugim rijeima, pretendirale su ne da vlastitim pojavljivanjem na politikoj sceni doprinesu uspostavljanju politikog pluralizma koji je s javne scene bio protjeran skoro pola stoljea prije toga ve da stupe na mjesto postojeih institucija i uspostave etnokratski poredak u punom
6
Veoma zanimljivo tumaenje u tom kontekstu dao je i Dejan Jovi u knjizi Jugoslavija, drava koja je odumrla: uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugoslavije (1974-1990), Prometej, Zagreb, 2003.
66
smislu te rijei u okviru kojeg e bilo koja naznaka institucionalnosti van njih samih biti tek puka himera. Utoliko je projekt uspostave etnokratije u Bosni i Hercegovini u velikoj mjeri uspio. Ultimativna relevancija etnikog ugraena je u samu strukturu drave Bosne i Hercegovine i njenog drutva. Dejtonski poredak kojim je determinirana dananja Bosna i Hercegovina jeste upravo taj vrhunski konstitucionalno-legitimacijski akt etnike BiH. To potvruje i sam obrazac njegovog donoenja: potpisnici Dejtonskog mirovnog sporazuma su predstavnici nacionalnih stranaka (kao masovnih pokreta), a ne dravnih institucija Hrvatske, Srbije i Bosne i Hercegovine. Dejtonska Bosna i Hercegovina tako predstavlja etniku dravu u kojoj konsenzualne savezne institucije ne predstavljaju uporita moi odluivanja ve mjesta etnike reprezentacije apriorno podijeljene politike moi i suvereniteta. Konsenzus u Bosni i Hercegovini nikada nije politika, ve iskljuivo etnika stvar. Odmicanje od takve politiko-fenomenoloke strukture Bosne i Hercegovine, to podrazumijeva proces reformiranja postojeih politikih obrazaca i jaanje dravnih institucija kao mjesta demokratskog odluivanja, predstavlja upravo ono to se eli oznaiti krilaticom o prelasku Bosne i Hercegovine iz dejtonske u briselsku fazu politike egzistencije. Za razliku od dejtonske, koja predstavlja Bosnu i Hercegovinu odreenu etnikom elitom koja daleko od bosanskohercegovake realnosti, uz pomo geopolitikog diva SAD-a odreuje njenu sudbinu, briselska Bosna i Hercegovina bi trebala predstavljati demokratski ureeno evropsko drutvo u kojem se proces odluivanja i stjecanja legitimiteta odvija na transparentan, otvoren i na zakonu utemeljen proces, iji su osnovni nosioci institucije drave i drutva a ne politika elita i nacionalne stranke.7 Nije sluajno da sintagma izgradnja kapaciteta (capacity building) predstavlja jednu od najfrekventnije upotrijebljenih rijei u diskursu politikih reformi u Bosni i Hercegovini. Sutinski, radi se o (re)konstrukciji dravne
7
U tom smislu se za dejtonsku Bosnu i Hercegovinu kae da simbolizira ...politiku i globalnu volju Sjedinjenih Amerikih Drava, te slabost i odsustvo Evropske unije i njenih zemalja-lanica u prvoj polovini devedesetih, dok briselska predstavlja ... povratak i sve snanije prisustvo Evrope u regionu zapadnog Balkana, izgradnju i jaanje drave BiH, njenih centralnih institucija; u: Emir Hadikaduni, Od Dejtona do Brisela, Sarajevo: ACIPS, 2005, str. 17. Vidjeti i Nermina ai Meunarodna zajednica i BiH od decembra 1995. do marta 2007: politoloki aspekti u: Primjer Bosne i Hercegovine: odrivi koncept ili stranputice meunarodne zajednice, Sarajevo: Heinrich Bll Stiftung, 2007.
67
moi kao obnovi politikog suvereniteta Bosne i Hercegovine. Insistirajui na politikim reformama usmjerenim ka ovom konanom cilju posebno vanim u kontekstu pristupanja Bosne i Hercegovine evropskoj zajednici modernih i odgovornih drava Evropska unija, zajedno sa ostalim akterima meunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini, stremi izgradnji demokratskog poretka u Bosni i Hercegovini i dekonstrukciji nedemokratskih formi vladavine uokvirenih u naslijeu onoga to se naziva dejtonskom Bosnom i Hercegovinom. No da li je to zaista tako? Da li, zaista, Evropska unija svojim djelovanjem putem zvaninih predstavnika dekonstruira nedemokratske politike obrasce i doprinosi dugoronim perspektivama demokracije, pluralizma i vladavine prava u Bosni i Hercegovini? Analizirajui forme politikog odnoenja izmeu predstavnika Evropske unije i lokalne politike elite u Bosni i Hercegovini, odgovor na ovo pitanje moe jedino biti odrian. Forsirajui metodu politikog odluivanja u kojem glavnu ulogu imaju elnici vodeih nacionalnih stranaka kao etnonacionalni lideri a ne kao elni ljudi institucija, Evropska unija ponajvie putem svog specijalnog predstavnika (EUSR) i drugih zvaninika meunarodne zajednice direktno institucionalizira antiinstitucionalizam i doprinosi daljnjoj perpetuaciji sutinski nedemokratskih formi politikog odnoenja u zemlji.8 Izgovor da su te forme demokratske uslijed slobodne izborne utrke koja je date politike lidere dovela do pozicije da odluuju o javnim stvarima nije dovoljan s obzirom na to da demokracija u jednom drutvu ne zavrava na pragu izbornog mjesta, ve predstavlja kontinuiran napor ka osmiljavanju i realizaciji pravednih i participatornih mehanizama odluivanja o stvarima od zajednikog interesa. Drugim rijeima, nain na koji se u dananjoj Bosni i Hercegovini donose politike odluke u emu zvaninici Evropske unije imaju bitnu ulogu nedemokratski je. Utoliko je sintagma o briselskoj Bosni i Hercegovini kao drutvu s perspektivno uspostavljenim demokratskim mehanizmima razvoja i odluivanja puki retoriki obrazac zvaninika Evropske unije i meunarodne zajednice iza kojeg se skriva perpetuirano odravanje dejtonske kao etnike Bosne i Hercegovine. Dihotomija Dejton Brisel stoga utjelovljuje lanu dilemu, jer je struktura briselskih odnosa zvaninika Evropske unije sa bosanskohercegovakom politikom elitom identina dejtonskoj fazi njene povijesne egzistencije.
8
Otud ne iznenauje injenica da se kljune reformske odluke o sudbini Bosne i Hercegovine donose u raznim ugostiteljskim lokalima restoranima, hotelima, kafanama a ne unutar minimalnih okvira institucija drave.
68
BOSNA I HERCEGOVINA, DEKONSTRUIRANA DRAVA: UMJESTO ZAKLJUKA Spomenuta dihotomija, kao manifestacija ukupnog odnosa politike elite sa irim okvirima moi u strukturama Evropske unije i njenim predstavnicima u Bosni i Hercegovini, sasvim jasno pokazuje obrasce dekonstruiranja Bosne i Hercegovine kao moderne drave i njoj pripadajueg unutarnjeg i vanjskog suvereniteta. Odravanje nedemokratskih politikih praksi, koje su zasnovane na elitnoj prevlasti nad stvarima od javnog interesa, doprinosi neposrednom odumiranju autoriteta javnih institucija, kao i njihove socijalne i politike relevancije. U dugoronom smislu, etnika elita se uspostavlja kao ultimativni politiki element Bosne i Hercegovine, u ijoj nadlenosti bivaju ostavljene sve javne ingerencije, a graanstvo odsjeeno od mehanizama kontrole i upravljanja javnim resursima i politikama. Iako prepoznaju reformsku i razvojnu defektnost bosanskohercegovake politike elite, briselski birokrati perpetuiraju odnos koji elitu ini kamenom temeljcem politikog sistema jer ne vide alternativu postojeoj konstelaciji. U kontekstu u kojem je civilno drutvo nerazvijeno i (etniki) fragmentirano etnopolitika elita (p)ostaje jedinim uporitem stabilnosti politikog sistema. A stabilnost, a ne demokratska transformacija, u geopolitikom kontekstu postaje vrhunskom vrijednou za koju je Evropska unija kao geopolitiki entitet u nastanku primarno zainteresirana. Vojna, politika i trina stabilnost su tako jedine vrijednosti koje se pokazuju kao orijentir politikog djelovanja za predstavnike Evropske unije, te se sva evropska politika prema Bosni i Hercegovini oblikuje u skladu s tom matricom. Rezultat toga je da trinaest godina nakon okonanja rata protiv Bosne i Hercegovine njezini stanovnici ive u entitetima i distriktu, dok se drava i dalje doivljava kao virtuelna stvarnost. Virtuelna drava ne moe kontrolirati realni prostor jer njezine institucije predstavljaju uobrazilju, te se stoga radi o propaloj dravi (failed state). ta uiniti s propalom dravom? Jedno od potencijalnih rjeenja pretpostavljalo bi odustajanje od dejtonskog karaktera Bosne i Hercegovine i rekonstituciju drave na principima pozitivnog suvereniteta odnosno s dravnim prerogativima, ili ...politikim, sociolokim, ekonomskim i tehnolokim kompetencijama da utvruje, implementira i primjenjuje domae javne politike (Caplan, 2007: 237). Rekonstrukcija Bosne i Hercegovine zahtijeva prekid vaninstitucionalnog saveznitva izmeu zvaninika meunarodne zajednice odnosno Evropske 69
unije i bosanskohercegovake politike elite koja opstaje insistirajui na dejtonskoj Bosni i Hercegovini kao dravi koja predstavlja eufemizam za permanentnu krizu, a permanentna kriza je kljuni mehanizam za produkciju etnike moi. Pristanak zvaninika Evropske unije na vaninstitucionalno paktiranje s lokalnom politikom elitom u Bosni i Hercegovini oito je jedan od kljunih uzroka kontinuiranog slabljenja legalnih institucija drave. Prekid tog saveznitva znaio bi povratak politike iz tajne, antiinstitucionalne, u javnu sferu.9 Naime, podrka predstavnika Evropske unije procesu donoenja politikih odluka od transformativne i tranzicijske vanosti za Bosnu i Hercegovinu na vaninstitucionalan nain, putem sastanaka s liderima politikih stranaka na privatnim imanjima, u gostionama i hotelima, znai ponitavanje svake mogunosti da se virtuelne dravne institucije transformiraju u realne institucije s realnim suverenitetom i drutvenom odgovornou. Pristajui na metodu politikog odluivanja u kojoj glavnu ulogu imaju elnici vodeih nacionalistikih stranaka kao etnonacionalni lideri, a ne kao elni ljudi institucija, zvaninici Evropske unije umjesto rekonstitucije Bosne i Hercegovine u dravu podravaju parainstitucionalizam i doprinose daljnjoj perpetuaciji sutinski nedemokratskih formi politikih odnoenja u zemlji. Takav pristup Evropske unije i meunarodne zajednice je potpuno komplementaran pristupu etnonacionalistikih politikih elita u Bosni i Hercegovini upravo zato jer ...etnopolitika najefikasnije operira na parainstitucionalan nain (Mujki, 2007: XII). Stoga bi povratak politike u dravne institucije predstavljao jedan od najvanijih reformskih koraka ka transformaciji Bosne i Hercegovine od autoritarne i elitne u demokratsku i deliberativnu dravu, u kojoj bi graanstvo, a ne uzak krug politiara, upravljalo stvarima od javnog interesa. Takav pristup rjeavanju bosanskohercegovake problematike podrazumijeva prethodno priznanje zvaninika briselske birokracije i meunarodne zajednice da dejtonska Bosna i Hercegovina de facto nije drava i da sadanje ustavno rjeenje ne moe proizvesti funkcionalnu dravnost, to bi vodilo konsekventnom prekidanju licemjernog insistiranja da je odgovornost iskljuivo domae politike elite da samostalno doe do ustavnog rjeenja. Da je to nemogue, potvruje i trinaest godina dejtonske svakodnevnice koja empirijski dokazuje da etnonacionalistika politika elita nije
9
Da antiinstitucionalizam odozgo dovodi i do dekonstrukcije institucija odozdo govore podaci UNDP-ovog Sistema ranog upozoravanja prema kojem samo 36% ukupnog broja graana ima povjerenje u institucionalni aparat na dravnom nivou.
70
spremna na kompromis koji bi bio prihvatljiv za sve, jer svaki kompromis koji bi znaio izlaz iz sadanjeg vanrednog stanja znaio bi i dokidanje etniciteta kao dominantne politike formule za legitimaciju vlasti, drugim rijeima odlazak etnonacionalista s politike pozornice. Takoer, perpetuiranje postojee dejtonske konstelacije i stalna potreba za reformom aktualnog ustavnog rjeenja podrazumijeva vjeni ostanak Evropske unije kao direktnog upravljakog subjekta nad politikom Bosne i Hercegovine. Drugim rijeima, simulirani konsenzus kao osnova postojeeg politiziranja u Bosni i Hercegovini nema reformski i transformativni potencijal koji bi zemlju iupao iz postkonfliktnog i tranzicijskog gliba u kojem se nalazi ve vie od 15 godina. Kao zajedniki proizvod djelovanja lokalne etnopolitike elite i predstavnika meunarodne zajednice iju mo i politiki subjektivitet sve vie preuzimaju zvaninici Evropske unije politika simuliranog konsenzusa pokazuje se kao najgori mogui scenarij koji zamrenost bosanskohercegovakog politikog problema odvlai u beskraj i permanentno ugroava mogunosti njegovog rjeenja. Takva politika je sve manje manifestacijom trenutne krize, a sve vie stalna karakteristika politikog bivstva Bosne i Hercegovine. Ukoliko se u neposrednom periodu integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, koji e uslijediti nakon to se smiri entuzijazam u povodu potpisivanja SSP-a, postojea politika praksa i konstelacija koja iz nje proizlazi ne dekonstruiraju, postoji realna mogunost dugorone i nepovratne dekonstrukcije same Bosne i Hercegovine kao cjelovite drave.
71
Rezultati ispitivanja pripadnika politikih elita
ORE EKRLIJA
UMJESTO UVODA osmatranje i analiziranje elita u okviru bilo kog aspekta drutva trebalo bi da predstavlja mogunost da se sam analitiar unaprijedi, odnosno da naui neto iz domena odnosa prema ljudima, zajednici ili problemima. Sam termin elita sugerie neto vrijedno i znaajno, tako da bi u najmanju ruku bilo za oekivati takvu anticipaciju. Meutim, ukoliko se samo posmatra nain nastanka drave u kojoj ivimo i njen razvojni put ka dananjem obliku, zatim njene dananje karakteristike, i posebice perspektive, nekako bi se prebrzo dolo da zakljuka da izuavanje politike elite u Bosni i Hercegovini nee rezultirati unapreenjem saznajnih sfera autora ove studije, ve prije dovesti do toga da isti u nekoliko navrata ostanu zbunjeni odgovorima ili stavovima koji su dobijeni od ispitanika, esto obuhvaenih optim nazivom voe naroda. Da bismo to slikovitije potkrijepili izreenu tvrdnju, odstupiemo u ovom sluaju od standardne forme naunog lanka i malo drugaije predstaviti informacije, interpretacije i zakljuke dobijene analizom odgovora pripadnika politike elite u Bosni i Hercegovini. UZORAK ISPITANIKA Ispitivanje koje je izvreno u inicijalnom planu trebalo je da sadri 90 ispitanika, relevantnih predstavnika politikih elita/politike elite u Bosni
1
Proces slanja i prikupljanja anketnih upitnika trajao je od 15. maja do 15. oktobra 2008. godine, tako da je ispitanicima dato dovoljno vremena da odgovore na upitnik.
73
i Hercegovini. Meutim, ukupan uzorak koji je obraen i na osnovu kojeg su vrene interpretacije i zakljuci iznosio je N = 22 ispitanika (od kojih za jednog ispitanika nije bilo dostupno ime na upitniku, odnosno predstavnik politike elite iz HDZ-a BiH nije htio upisati svoje ime na anketnom upitniku). Naime, jedan broj upitnika koji su dostavljeni u centrale stranaka ili izvrnih i zakonodavnih politikih institucija nikada nije stigao popunjen na adresu istraivaa. Najvei broj pokuaja zvaninih kontakata je uglavnom ostao na protokolu. Na ovom mjestu bismo postavili pitanje u kojoj mjeri predstavnici politikih opcija uopte shvataju vanost komunikacije sa javnim i naunim krugovima (ako ne sa biraima koji su im omoguili vlast svojim glasovima) i da li se radi o nepoimanju vanosti saradnje i komunikacije sa ostatkom svijeta ili osionosti i izostanku potrebe da se uopte komunicira sa spoljnim svijetom.2
2
Tabela 1. Ime i prezime ispitanika Ime i prezime 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Azra Hadiahmetovi ????? (HDZBiH) Bakir Izetbegovi Beriz Belki Boo Raji Damir Mai Duanka Majki Edhem Biaki Ibrahim Nadarevi Ivo Miro Jovi Karlo Filipovi Lidija Topi Mirsad Kebo Mio Relota Momilo Novakovi Nermin Niki Rajko Kuzmanovi Selim Belagi emsudin Mehmedovi Velimir Juki eljko Komi Zlatko Lagumdija F 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
F frekvencija
Anketni upitnici su upueni na adrese 90 osoba, predstavnika politike elite u Bosni i Hercegovini. Upitnici su, najprije, upuivani preko pisarnica, prijavnica, ureda za odnose sa javnostima, sekretarica ili efova ureda ministara, to jest slubenim kanalima. Nakon to je istraivaki tim primijetio slab povrat upitnika koriteni su i neslubeni kanali kako bi upitnici stigli do ispitanika i bili popunjeni. Veoma mali broj osoba od kojih nismo dobili povratnu informaciju dao
74
REZULTATI ISPITIVANJA PRIPADNIKA POLITIKIH ELITA
Tabela 2. Obrazovni status pripadnika politike elite i njihovih roditelja Stepen obrazovanja ispitanika F Zavrena osnovna kola ili nie Zavrena srednja kola Zavrena via kola Zavren fakultet ili vie Zavrene postdiplomske studije 0 0 2 14 6 % 0,0 000 9,1 63,6 27,3 7 31,8 2 9,1 F 5 9 majke % 22,7 40,9 F 12 7 oca % 54,5 31,8
Pregled obrazovnog statusa ispitanika pokazuje da svi uesnici istraivanja kao pripadnici politike elite imaju zavrenu barem viu kolu. Najvie njih je sa zavrenim fakultetom, dok je est ispitanika sa zavrenim postdiplomskim studijem. S druge strane, roditelji ispitanika su znatno nieg obrazovnog nivoa u odnosu na same ispitanike. Pritom je oekivan rezultat da su oevi pripadnika politike elite obrazovaniji od majki (to generalno odgovara optem odnosu obrazovnog statusa mukaraca i ena u Bosni i Hercegovini).
Tabela 3. Iz kakve porodice potiete F Bogate Relativno bogate porodice Relativno siromane porodice Siromane porodice Total 1 15 5 1 22 % 4,5 68,2 22,7 4,5 100,0
je bilo kakvo obrazloenje zbog ega nije odgovorilo na upitnik. Dva zastupnika dravnog parlamenta su odgovorili da ne ele uestvovati kao ispitanici u istraivanju. Jedan parlamentarac na dravnom nivou je odbio da popuni upitnik jer je smatrao da nije pisan na jeziku konstitutivnog naroda iz kojeg dolazi.
75
Materijalni status porodice se prema velikoj veini istraivanja (bez obzira na to iz koje naune oblasti dolazilo to istraivanje) pokazao kao jedan od osnovnih motiva za napredovanje u ivotu i karijeri. Naime, loija materijalna pozadina pojedinca u socijalnim uslovima rezultira u ovoj oblasti vrlo esto veoma intenzivnim nastojanjem da se popravi materijalni status u odnosu na primarnu porodicu. S druge strane, oni kojima je materijalni status primarne porodice odgovarao kategoriji bogatih ili vrlo bogatih ludi su isto tako nastojali da taj poloaj jo vie unaprijede ili ga barem odre na istom nivou.
Tabela 4. Struka ispitanika F Arhitekt Dipl. geolog Ekonomista Ininjeri (elektrotehnike, hemije, mainstva, strojarstva, tehnologije) Politolog Pravnik Profesor Stomatolog Vojno lice Total 1 1 5 6 1 3 3 1 1 22 % 4,5 4,5 22,5 27,0 4,5 13,6 13,5 4,5 4,5 100,0
Ipak, u ovom sluaju je najvanije istai da je kroz ovo pitanje najvjerovatnije (neeljeno) registrovana znaajna tendencija davanja socijalno poeljnih odgovora. Naime, vidimo da je najvei broj njih oznaio kategoriju relativno bogata (68%, ili 15 ispitanih) koja omoguava da ispitanici daju samoprocjenu koja ne mora nuno zavisiti samo i iskljuivo od stvarnog materijalnog stanja primarne porodice, ve da se rukovode i nekim drugim parametrima ili linosnim tendencijama. Na ovom mjestu emo samo spomenuti da je vie nego popularno imati stav da angaman u politikim vodama nije nain za popravljanje materijalnog statusa, ve iskljuivo briga za graane BiH ili briga za vlastiti nacionalni korpus. 76
Razmatranje strunih oblasti kojima pripadnici politike elite u Bosni i Hercegovini pripadaju po svome obrazovanju pokazuje da tu nema previe dominantne struke. Najvei broj (6) njih su ininjeri razliitih profila, dok su po tri pravnici ili profesori. U svakom sluaju, bez pretjerane analize (koja je svakako suena zbog malog ukupnog broja ispitanika) moe se rei da je premali broj pripadnika politike elite iz domena drutvenih nauka ili barem nauka koje se bave ljudskim resursima ili drutvenim odnosima.
Tabela 5. Kojim ste se poslom bavili prije nego to ste se profesionalno poeli baviti politikom? F Zaposlen u proizvodnji Zaposlen u uslunim djelatnostima Zaposlen u administrativnoj djelatnosti Zaposlen u oblasti obrazovanja/kulture Zaposlen u policiji ili vojsci Total 7 3 5 5 2 22 % 31,8 13,6 22,7 22,7 9,1 100,0
Uz prethodnu tabelu veu se i podaci koji se tiu vrste posla kojim su se ispitanici bavili prije samog ulaska u politike vode. Tu se jasno vidi da su dominantne kategorije ispitanika zaposlen u proizvodnji, zaposlen u administrativnoj djelatnosti i zaposlen u oblasti obrazovanja/kulture. Po ovom profilu bi se moglo rei da vie-manje ispitanici imaju prethodnu osnovu za bavljenje politikom. Meutim, puna interpretacija dobijenih odgovora e biti data u potonjem dijelu rada, zajedno sa jo nekim nalazima, to e dati priliku za jedan cjelovitiji i istinitiji uvid u dobijene podatke.
Tabela 6. Politika aktivnost lan politike stranke prije 1990. godine F Da Ne Total 8 14 22 % 36,4 63,6 100,0 F 20 2 22 danas % 90,9 9,1 100,0
77
U tabeli iznad su dati podaci koji pokazuju stepen politikog angaovanja ispitanika prije 1990. godine i danas. Iz tabele se vidi da je prije ratnog perioda oko 36% ispitanih bilo politiki aktivno. S obzirom na to da je u to vrijeme postojala samo jedna politika opcija (razliiti nivoi saveza komunista), nije bilo potrebe postavljati dalja pitanja o tome. Danas, podaci pokazuju da su samo dva ispitanika nestranake linosti (jedna od njih je i predsjednik RS-a Rajko Kuzmanovi), dok su ostali zvanini lanovi razliitih politikih partija. U ovom dijelu smatramo da bi trebalo naglasiti da je opta tendencija u Bosni i Hercegovini takva da nema stvarnih nestranakih linosti koje iskljuivo razmatraju i povlae politike poteze na osnovu vlastitih ideja i miljenja. Mahom su to simpatizeri odreenih politikih struja ili osobe koje se iz ugla predstavnika vlasti (razliitih nivoa) smatraju pogodnim za odreene politike funkcije.
Tabela 7. Kako najee provodite slobodno vrijeme F U porodinom okruenju Bavei se sportom itajui knjige U izletima u prirodu Ostalo 17 5 6 6 2 % 77,0 22,5 27,1 27,1 9,1
to se tie slobodnog vremena, vidimo da je najvei broj ispitanih naveo da slobodno vrijeme provodi u porodinom okruenju (77%), dok su sa preko 20% registrovani odgovori koji se odnose na bavljenje sportom, itanjem knjiga i izletima u prirodu. U ovom dijelu iskreno i nema previe materijala za analiziranje i interpretaciju, ali se moe rei da su dobijeni odgovori ispitanih pripadnika politike elite vrlo poeljni i da se moemo samo nadati da stvari zaista tako stoje i u stvarnom ivotu.
Tabela 8. Da li ste religiozni F Da Ne Total 13 9 21 % 59,1 41,0 95,5
78
Tabela 9. Koliko esto posjeujete crkvu ili damiju F Barem jednom sedmino Barem jednom mjeseno Uglavnom za vjerske praznike Vrlo rijetko 9 2 2 9 % 40,9 9,1 9,1 41,0
Konano, gornje dvije tabele se odnose na religioznost ispitanih pripadnika politike elite. Polazei od injenice da je danas socijalno poeljno biti religiozan i slagati se sa stavovima vlastite religijske orijentacije, moglo se oekivati da vei broj ispitanih odgovori na ovo pitanje potvrdno. U ovom sluaju tako je i odgovorilo 59% ispitanika (13), dok se ostali deklariu kao nereligiozni. Ipak, kako se vidi u tabeli koja se odnosi na posjete crkvama ili damijama vidimo da nema nijednog ispitanika koji izostaje iz bogomolja u potpunosti. Razmatrajui kategoriju odgovora vrlo rijetko (41%), moemo pretpostaviti da se radi o onim ispitanicima koji nisu religiozni (ili koji su sebe tako opisali u prethodnoj tabeli) i koji se u bogomoljama pojavljuju ili turistiki ili povodom nekih zvaninih dogaaja kojima kao pripadnici politike vlasti moraju prisustvovati
Tabela 10. ta od navedenog najee itate F Dnevne novine Knjige beletristiku i knjievnost Knjige strunu literaturu Total 14 7 20 22 % 63,0 31,5 90,0 100,0
Konano, posljednje pitanje iz dijela koji se bavio socio-demografskim podacima ispitanika odnosi se na to ta najvie itaju. Ubjedljivo najvie odgovora je dobijeno u okviru kategorije knjige strunu literaturu (90%), a zatim dnevne novine (63%). Sami odgovori su takvi da bi trebalo da odgovaraju potrebama i zahtjevima koje pred ispitanike postavljaju njihove politike dunosti i funkcije. 79
Uz to je dodana (u prilogu) i lista odgovora ispitanika o tome koje su dvije knjige proitane u zadnja dva mjeseca. Pritom naglaavamo da u ovom dijelu uzorka nije vrena analiza odgovora, ve su podaci prikupljeni da se vidi koliko odgovaraju samim svjetonazorima i stavovima ispitanika, a dobijeni odgovori e biti spominjani u vie navrata u okviru dijela koji se bavi analizom dobijenih rezultata koji se tiu drugih dijelova upitnika (doivljaj i stav prema vlastitim politikim djelovanjima, doivljaj i stav prema Evropskoj uniji, doivljaj Bosne i Hercegovine i stav prema njoj).
ODNOS DAVANJA SOCIJALNO POELJNIH ODGOVORA I SUROVE REALNOSTI Kao sam uvod u dobijene rezultate, ali i prvi primjer gore navedenih (naizgled vrlo surovih) konstatacija, dobijen je na pitanje postavljeno ispitanicima sa ciljem da definiu smjer ili domen politike filozofije kojoj pripadaju. Dobijeni rezultati su predstavljeni u tabeli 11.
Tabela 11. Koja od politikih filozofija najvie odgovara Vaem politikom profilu F Konzervativizam Socijaldemokratija Liberalni socijalizam Konzervativni socijalizam Liberalni konzervativizam 3 11 1 3 4 % 13,5 50,0 4,5 18,0 18,2
Ve na osnovu samog pregleda dobijenih odgovora vidi se da su odgovori sve samo ne oekivani. Naime, dvije posljednje opcije odgovora konzervativni socijalizam (za ta su se opredijelila tri ispitanika), s jedne, i liberalni konzervativizam, s druge strane (za koji se opredijelila etiri ispitanika), pri sastavljanju samog upitnika uzete su kao kontrolne varijable. Pritom moramo istai da se u tim momentima inilo ak i bezobraznim ponuditi ispitanicima kao pripadnicima politike elite u Bosni i Hercegovini takve fiktivne kategorije. Bojazan da bi se takvo neto moglo tumaiti kao provociranje i nita sem toga je po miljenju samih autora bila 80
vrlo opipljiva i opravdana. Rezultati vie nego nedvosmisleno pokazuju zapanjujui stepen nepoznavanja osnovnih domena drutvenih nauka, koji bi morali biti dio opte kulture za svakoga ko se drznuo ui u politiku, a pogotovo smatrati se (ili pripadati) dijelom politike elite u dravi. U najmanju ruku, dobijeni podaci bi se mogli nazvati kompromitirajuim (ukoliko se osvrnemo na stav pripadnika politikih elita koji kroz svoje javne nastupe plasiraju najrazliitije informacije i miljenja za koje oekuju da budu konformistiki prihvaene i da nema potrebe da se dovode u pitanje). Zahvaljujui ovakvim podacima, koji, kako se ini, predstavljaju rezultat neznanja, bahatosti i izostanka potrebe da se barem neto zna o vodama u kojima se profesionalno plovi (i to sa vie hiljada ili miliona sudravljana na leima), gotovo u potpunosti se ukida potreba da se tumae podaci onih koji se smatraju pripadnicima liberala, konzervativaca, liberal-socijalista ili socijaldemokrata. A pitanje koje dobijeni podaci nameu glasilo bi: Da li oni koji znaju dovoljno o politici, politikoj filozofiji ili srodnim disciplinama nunim za kvalitetno i puno bavljenje politikom mogu imati ikakav uticaj i znaaj u ovakvom elitnom profesionalnom kolegijumu? Naalost, ve prvi razmotreni podaci usmjeravaju ka vrlo pesimistikom gleditu. Naravno, pod uslovom da se drimo note akademske ozbiljnosti i odupremo se elji da nasilu uoene tendencije u ponaanju na neki nain opravdamo sa ciljem pravljenja sretnije drave. Prije nego to preemo na druge karakteristike koje su po miljenju autora trebale biti osnova u opisu pripadnika politike elite u Bosni i Hercegovini, zadraemo se na jo nekoliko prikaza dobijenih rezultata koji govore o stepenu ozbiljnosti kako samih ispitanika tako i jo jednom o irini njihove opte kulture. I u ovom dijelu emo se pozvati na rezultate ve diskutovane prilikom pokuaja da se identifikuje socio-robot, kao okvirni obrazac ponaanja u kome se pripadnici politike elite manifestuju. Iz rezultata odlomljenih od tabele 7, koji se odnose na slobodno vrijeme ispitanika, vidi se da samo est (6) ispitanika kao odgovor navodi i itanje knjiga. Brojka je zaista mala, meutim ukoliko se dobijeni podaci uporede sa odgovorima ispitanika koji se odnose na dvije knjige proitane u posljednja dva mjeseca vidi se da nema ispitanika koji nije proitao traene dvije knjige i na taj nain pokazao da je uradio zadau. Ono to na ovom mjestu ostaje kao dilema je: Da li ispitanici (odnosno veina njih) toliko brzo itaju da u tom malom vremenu koje posvete knjizi mogu da ih proitaju ili se kroz odgovore probija sklonost davanju 81
socijalno poeljnih odgovora. Ukoliko bismo se vodili rezultatima iz tabele 1, vjerovatno bi se mogli opredijeliti za socijalnu poeljnost kao razlog ovakvih dobijenih podataka.
Izvod iz tabele 7. Kako najee provodite slobodno vrijeme F itajui knjige 6 % 27,1
Ovakva tvrdnja naalost dobija na snazi ukoliko se pogleda nain na koji su ispitanici navodili naslove proitanih djela. U najveem broju sluajeva su samo oni sa profesionalnim iskustvom u akademskim sferama dali potpune odgovore, koji ukljuuju i autore i izdavae i godine izdanja. Svi ostali su navodili samo naslove knjiga. Jo su zanimljiviji primjeri zabiljeeni u okviru analize literature na osnovu koje su ispitanici sticali saznanja o Evropskoj uniji. Naime, u vezi sa Evropskom unijom im je postavljen set pitanja, od kojih je jedan dio predstavljen i prokomentarisan u ranijim dijelovima, a jedan vaan segment se odnosio na izvore informacija o Evropskoj uniji koji je ispitanicima najvie posluio. Dobijeni odgovori na ovo pitanje su predstavljeni u tabeli 12.
Tabela 12. Najvaniji izvori informacija o EU F Televizija Dnevne i sedmine novine Internet Struna literatura Neformalni razgovori sa prijateljima 4 5 2 13 4 % 22,8 22,7 9,1 59,4 22,3
Kako vidimo, najvei broj ispitanika je kao najvaniji izvor naveo strunu literaturu. Na osnovu poreenja ovih rezultata sa uestalou itanja se ba ne stie utisak saglasnosti, ali se u obzir moe uzeti da se ispitanici s obzirom na prirodu njihovog posla ovim bave u toku radnog vremena. 82
Meutim, ukoliko se posmatra i proanalizira sastav strune literature, odnosno struktura pisane grae koja se odnosi iskljuivo na Evropsku uniju, to je razmatrano kroz pitanje Koje dvije knjige o Evropskoj uniji ste proitali, jo jednom su dobijeni podaci koji zakljuak upuuju u ne ba eljenom smjeru. Naime, ponovo su na isti nain navoene bibliografske jedinice (nepotpuno i s obzirom na standarde koji tu postoje nekorektno). Pored toga, sam sastav odgovora je takav da se bez ustezanja moe razmatrati stepen ozbiljnosti koji sami ispitanici pokazuju prema tako vanoj instanci kao to je Evropska unija, ali i prema samim biraima koji su im omoguili da budu na pozicijama koje trenutno zauzimaju. U prilozima (na kraju ovog teksta) se nalaze kompletne tabele koje sadre sve registrovane i nepromijenjene odgovore. Na osnovu njih se vidi da se strunom literaturom moe smatrati po ispitanicima (ili barem znaajnom dijelu njih) sve to se po formi i pakovanju ili nazivu smatra pisanim materijalom. Uz to je nemogue da se ne izdvoji i konkretan odgovor koji je zabiljeen na pitanje o proitanim knjigama o Evropskoj uniji, a iji je autor Boo Raji, koji glasi: Nisu bile ponuene!!! Dalji opis ispitanog uzorka pripadnika politike elite se moe dopuniti odgovorima koji su dobijeni na pitanja ta je naelo subsidijarnosti (naelo koje, najoptije reeno, sugerie da ako se neto moe uraditi na niem nivou vlasti onda tako treba i da se uradi) i acquis communautaire (pravna tekovina/steevina Evropske unije). Iako svjesni da se ovakvi termini i pojmovi mogu smatrati usko strunim i ne nunim za poznavanja prosjenog akademski obrazovanog pojedinca, miljenja smo da bi svi ispitanici trebali da barataju ovim pojmovima. Ako nita drugo, onda zbog profesionalnih okvira u kojima rade i evropskih tendencija Bosne i Hercegovine kao drave. Konano, tu je i stalna presija koja potie upravo od pripadnika politikih elita u smislu isticanja kako Evropska unija nema alternativu i kako je put ka evropskim integracijama jedini ispravan za Bosnu i Hercegovinu. Odgovori koji su navedeni u sekciji prilozi (radi neoptereenja prostora prevelikim tabelama i prikazima) ukazuju na injenicu da smo daleko od stanja u kome bi svaki pripadnik politike elite trebalo da poznaje karakteristike institucija ili eljenog statusa Bosne i Hercegovine koji sami istiu kao jedini i konani cilj. U svakom sluaju, u navedenim primjerima je dovoljno podataka koji nam dozvoljavaju da, u odnosu na dobijene odgovore ispitanika, njihovo stalno nametanje vrijednosti Evropske unije posmatramo kao davanje socijalno 83
poeljnih odgovora ili alibi za nedovoljno poznavanje ili angaovanje u poslu kojim se bave. Na ovom mjestu emo se prisjetiti datog obeanja o dodatnoj interpretaciji podataka koji su razmatrani u cilju opisa uzorka ispitanika. Opravdanje za ovo repetiranje nalazimo u potrebi da potpunije objasnimo neke od predstavljenih dobijenih odgovora ispitanika. Naime, ukoliko se osvrnemo na injenicu da se najvei broj ispitanika bavio poslovima koji nemaju previe veze sa politikom ili pravom, ne udi izostajanje odreenih znanja koja bi se oekivala od pripadnika politikih elita. Iako ih to ne oslobaa obaveze da se upute u oblasti kojima se po opisu posla moraju baviti, kao to ih ne oslobaa potrebe za konstantnim usavravanjem politikih vjetina (da ne govorimo o optoj kulturi i informisanosti), sigurno da pogled ka stvarnim profesijama naih ispitanika daje vrlo indikativne odgovore koji govore dvije vrlo jasne ali i surove injenice. Kao prvo, nisu svi koji uu u vode politike sposobni da budu pripadnici politike elite jedne drave. A kao drugo, moemo navesti da veina politiara pokazuje vie nego zavidne sposobnosti davanja socijalno poeljnih odgovora, kako na ovakvim ispitivanjima tako i u okviru svakodnevnih informisanja javnosti Bosne i Hercegovine.
DOIVLJAJ BOSNE I HERCEGOVINE KOD PRIPADNIKA POLITIKE ELITE U sljedeoj sekciji je predstavljen set rezultata koji bi se mogli predstaviti kao vienje i doivljaj Bosne i Hercegovine. Shodno tome, smatrali smo da je najprimjerenije poeti sa odgovorima dobijenim na pitanje Da li osjeate BiH kao svoju domovinu? Ovo je pitanje postavljeno na dva naina, tako da se odnosi na Bosnu i Hercegovinu uopte i Bosnu i Hercegovinu kao posljedicu Dejtonskog mirovnog sporazuma. Dobijeni rezultati su predstavljeni u tabeli 13 gdje se vidi da ispitanici jasno razlikuju ove dvije ideje (BiH uopte i dejtonske BiH). Bosnu i Hercegovinu kao vlastitu domovinu prihvata i takvom doivljava veina ispitanih (86,4%). Meutim, sa druge strane, osjetno je manje onih koji Bosnu i Hercegovinu kao dejtonsku tvorevinu smatraju svojom (60%). Direktan uzrok ove razlike je vjerovatno posljedica stava (prisutnog kod ispitanika koji ine ovu razliku) da se Bosna i Hercegovina ne posmatra kao zajednica dva dijela, ve kao nadreeni i vaniji pojam. 84
Posmatrajui ove rezultate i tendencije kao cjelinu, moglo bi se u slobodnijoj interpretaciji rei da bi ovakav stav vjerovatno bio najzdravija forma politikog razmiljanja i na njemu baziranog politikog djelovanja. injenica da je Bosna i Hercegovina nastala na nesretan nain, kao i to da se sastoji od dva entiteta, ne mora da perzistira u ivotu svih nas u svakom momentu. Ukoliko su identifikovani opti ciljevi i ako postoje jasne namjere/elje da se Bosna i Hercegovina strukturira kao drava zadovoljnijih ljudi, onda je oblik njenog ureenja samo jedna od varijabli koju treba imati na umu pri operacionalizaciji tih namjera. Nikako glavna prepreka za funkcionalan opstanak i djelovanje drave. Naalost, preesto smo svjedoci da se upravo ureenje Bosne i Hercegovine istie kao maltene jedina i nesavladiva prepreka za previe toga. I to u tolikoj mjeri da preteko postaje razgraniiti da li je dananje ureenje Bosne i Hercegovine kao drave prepreka koja onemoguava zapoinjanje konkretnih prosperitetnih politikih aktivnosti ili onemoguava njihovo konkretizovanje u svakodnevnom ivotu.
Tabela 13. Da li osjeate BiH kao svoju domovinu... BiH F DA NE 19 3 % 86,4 13,6 Dejtonsku BiH F 12 8 % 60 40
U sljedeem prikazu tabela 14 dati su rezultati kojima se predstavlja vienje ispitanika o ureenju Bosne i Hercegovine. Iz tabele se vidi da je neto vie od polovine miljenja usmjereno ka ukidanju entiteta i regionalizaciji na ekonomskom principu (54,5%). Oko etvrtine ispitanih Bosnu i Hercegovinu vidi kao federalno ureenu na etnikom principu (22,7%) ili drugo (pretpostavljamo kao centralizovanu dravu ili kao izvor novih drava). Najjednostavnije reeno, ini se da gotovo ni ne postoje pripadnici politikih elita koji su zadovoljni postojeim stanjem. Iz ove kategorije i konstatacije bi se moda mogla izdvojiti miljenja iz RS-a, koja je najblia ostvarenoj ideji Bosne i Hercegovine kao cjeline u smislu zajednice etnikih jedinica. Za njih bi se sa najveom dozom povjerenja u vlastitu tvrdnju moglo rei da su najzadovoljniji postojeim ureenjem Bosne i Hercegovine. 85
Tabela 14. Kako vidite ureenje BiH F Ukidanje entiteta i regionalizacija na ekonomskom principu Federacija BiH na etnikom principu Drugo 12 5 5 % 54,5 22,7 22,7
U narednoj tabeli je testirana razlika u izraenosti mjerenih identiteta (etniki, dravni, evropski) u odnosu na to da li ispitivani pripadnici politikih elita doivljavaju Bosnu i Hercegovinu svojom domovinom ili ne. Iako za primijenjeni statistiki postupak uzorak jedva da zadovoljava osnovne kriterije, uz ogranienja koja vae za male uzorke, mogu se dati relativno valjane interpretacije (zasnivane prvenstveno na uoenim tendencijama dobijenih odgovora).
Tabela 15. t-test Procjena uticaja doivljaja BiH na etniki, dravni i evropski identitet Da li BiH osjeate svojom domovinom Etniki identitet Dravni identitet Evropski identitet N M t df p DA NE DA NE DA NE N 19 3 19 3 19 3 M 3,1789 3,9167 4,1105 2,8667 3,7719 2,7778 t df p
1,175 1,950 2,004
20 20 20
,254 ,065 ,059
uzorak aritmetika sredina t-test stepen slobode nivo statistike znaajnosti
Prema dobijenim rezultatima vidi se da je etniki identitet izraeniji kod onih ispitanika koji Bosnu i Hercegovinu ne osjeaju svojom domovinom. 86
Meutim, razlika u etnikom identitetu koja je identifikovana u odnosu na one koji Bosnu i Hercegovinu osjeaju svojom domovinom nije statistiki znaajna ni na jednom nivou znaajnosti. Drugim rijeima, kod pripadnika politike elite doivljaj Bosne i Hercegovine kao domovine nije determinisan izraenosti etnikog identiteta. Sa druge strane, zanimljivi su nalazi koji se dobijaju itanjem rezultata koji se odnose na dravni i evropski identitet. Naime, ni za ova dva ispitivana identiteta nije identifikovana znaajna razlika ni na jednom nivou statistike znaajnosti. Meutim, vrijednosti koje to pokazuju (p = ,065 za dravni identitet i p = ,059 za evropski identitet) vrlo su blizu vrijednosti ,05, koja oznaava gornju granicu statistike znaajnosti blaeg nivoa zakljuivanja. Drugim rijeima, sa poveanjem broja ispitanika (poveanjem uzorka) identifikovana razlika vezana za dravni i evropski nivo bila bi najvjerovatnije statistiki znaajna, tako da se moe zakljuiti sljedee: ispitanici koji Bosnu i Hercegovinu doivljavaju kao vlastitu domovinu imaju izraeniji dravni i evropski identitet (uz jo jedan naglasak da bi ovakav rezultat bio s pravom oekivan uz poveanje broja ispitanih pripadnika politike elite u BiH). Ovakav nalaz je svakako oekivan iako bi se moglo ostati na nivou nesvrstanog jer bi svakako bilo za oekivati da oni koji osjeaju da imaju odreenu bazu (u smislu vlastite drave) vie streme zajednicama na viem nivou (kao to je EU). Sa druge strane, pratei tu logiku, teko bi bilo i za oekivati jasno artikulisanu elju ka viim integracijama ukoliko je nezadovoljena prva stavka, to bi u ovom sluaju bio izostanak osjeaja pripadnosti dravi u kojoj se ivi i zadovoljstva time. U dijelu ispod je grafiki predstavljen odnos izmeu ispitivanih identiteta. Kako se vidi, dominantnim se pokazuje dravni identitet (3,9). Njega sa neznaajno manjom vrijednosti slijedi evropski identitet (3,6), dok se etniki identitet pokazuje najmanje izraenim. U odnosu na sve dosadanje rezultate istraivanja gdje je primjenjivana skala namijenjena procjeni razmatranih identiteta (Turjaanin, ekrlija, 2006; ekrlija, 2009) dobijeni su drugaiji nalazi, gdje je etniki identitet bio dominirao, s tim to je i evropski identitet imao prednost u odnosu nad dravnim. U sluaju pripadnika politike elite dravni i etniki identitet su zamijenili mjesta i pokazuju afirmativno stanje, gledano iz ugla objektivne potrebe da se drava Bosna i Hercegovina unaprijedi. Iz tog ugla odgovori se mogu uzeti kao poeljni i pozitivni. Meutim, radi potpunije interpretacije ipak se treba podsjetiti 87
na injenicu da je veina ispitanika iz Federacije BiH, gdje su etniki i dravni identitet u upravo proporcionalnom odnosu, kao i to da su ispitanici ve pokazali zavidnu sposobnost davanja socijalno poeljnih odgovora.
Grafik 1. Odnos izmeu ispitivanih identiteta
2 = 2,441; df = 2; p = ,095 2 hi kvadrat test df stepen slobode p nivo statistike znaajnosti
Kao dodatak dijelu koji se tie odnosa etnikog, dravnog i evropskog identiteta, u dijelu ispod su dati i ukupni zakljuci, zasnovani na svim dosadanjim parcijalnim interpretacijama i zakljucima koji su se ticali ispitivanih grupnih identiteta. Oni se sastoje iz dva dijela: prvi se odnosi na konkretan analitiki nalaz, dok je drugi dio dat u vidu preporuke ta i kako raditi sa svakim od njih. Pratei zavjetanje Raymonda B. Cattella (Cattell, Kline, 1980) koje istie da su rezultati svih istraivanja nitavni ukoliko ostanu razjedinjene reference razbacane po naunim zbornicima i ukoliko nemaju pragmatine vrijednosti, smatrali smo to u najmanju ruku svojom moralnom obavezom. Na kraju krajeva, smatramo da je ovakav produkt i najkonkretnija korist koju autori mogu iznijeti pred pripadnike politike elite. 88
Tabela 16. Zakljuci i prijedlozi u vezi sa drutvenim identitetima u BiH Identitet Etniki identitet Zakljuak Etniki identitet je u Bosni i Hercegovini kategorija koja se ne moe zaobii i koju u najmanju ruku nije zdravo sputavati i negirati. Dravni identitet u dejtonskoj BiH je kategorija na staklenim nogama. Naslijeena krvava geneza ovog identiteta uslovljava njenu direktnu zavisnost od svakog iole burnijeg drutvenog momenta. Preporuka Sistematski insistirati na razvoju afirmativnih komponenti etnikog identiteta, kao to su kulturni, umjetniki, sportski aspekti etnocentrini
Konkretnim i efektivnim politikim odlukama i potezima (konkretnijim i smislenijim od Dravni aktuelnih!) raditi na pribliavanju identitet Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji, to bi dovelo do intenziviranja osjeaja stvarne pripadnosti Evropi. A ukljuujui se u znatno veu zajednicu drava i nacija i raznolikosti, sama Bosna i Hercegovina bi se Evropski identitet je relativno poela u veoj mjeri doivljavati Evropski poeljna kategorija kod kao poznatije, sigurnije i domaije identitet stanovnika Bosne i Hercegovine. okruenje. Jednostavnije govorei, razvojem evropskog identiteta indirektno se stabilizuje i jaa i dravni identitet.
STAVOVI I MILJENJA O EVROPSKOJ UNIJI U ovoj sekciji su razmatrani odgovori ispitanika koji se tiu Evropske unije. Naime, ova kategorija je svakako jedna od najvanijih odrednica svekolikih politikih deavanja u Bosni i Hercegovini. Nain ivota pojedinca u Bosni i Hercegovini, ali i ivot Bosne i Hercegovine na najrazliitije naine oblikovan je stavom Evropske unije prema BiH. Ako nita drugo, Evropska unija je u smislu politike orijentacije ve dugo usmjerena ka BiH. Takoe, BiH ve dui niz godina pokuava ispuniti uslove i kriterije neophodne za ulazak u evropsku raju. Stoga je zanimljivo pogledati kakva su miljenja i stavovi politiara koji Bosnu i Hercegovinu kao dravu vode ka Evropskoj uniji. Postavljena pitanja i analizirani odgovori se tiu upravo toga. 89
U okviru prvog pitanja od ispitanika se trailo da izaberu pojmove koji prema njima najbolje opisuju njihov lini doivljaj Evropske unije. Dobijeni odgovori su rangirani prema broju izbora, tako da pojam sa najveom vrijednosti predstavlja najee birani odgovor.
Tabela 17. Rang-lista doivljaja Evropske unije N Mir Progres Bolji ivot Raznolikost Saradnja Svjetlo Ukidanje viza Snaga Kvalitet Dvolinost Bogatstvo Nuno zlo Ljepota Neodlunost Jednolinost Tamnica N uzorak 14 14 13 10 9 4 3 2 1 1 1 1 0 0 0 0
U tabeli se sasvim jasno vidi da su odgovori koji dominiraju afirmativni i da Evropsku uniju predstavljaju stanovitom oazom koja Bosni i Hercegovini moe samo dobro initi. Po tome bi se reklo da se nain na koji pripadnici politike elite doivljavaju Evropsku ubiju ne razlikuje od doivljaja obinih graana. A takvo stanje stvari bi se moglo ocijeniti vrlo pozitivnim. Meutim, ono to bi vjerovatno bilo pravo pitanje na ovom mjestu je: Ukoliko Evropska unija predstavlja tako znaajnu instancu kojoj se tako intenzivno elimo (ili moramo) prikljuiti, zato su onda akcije koje se u tom smjeru poduzimaju toliko spore i neuinkovite? Ukoliko neto (emu geografski, 90
istorijski i kako ve sve ne ionako pripadamo) sadri i predstavlja mir, progres i bolji ivot za vie od etiri miliona ljudi, zato se onda ne angauje malo vie u nastojanju da se tome neem prie? Svjedoci smo najrazliitijih politikih nesposobnosti da se ispune i najjednostavniji politiki uslovi, razvlaenja vremenskih rokova bez ikakve potrebe, kao i politikih poteza koji gotovo da svjesno i namjerno izazivaju tarabu3 na ulazak u Evropsku uniju.
Tabela 18. ta mislite da je cilj stvaranja Evropske unije F Obezbjeenje mira u Evropi Stvaranje jedinstvenog evropskog trita Prevazilaenje nacionalnog koncepta drutvenog organizovanja Stvaranje protivtee Americi 4 11 7 6 % 13,6 27,3 18,2 4,5
U vezi sa ciljem Evropske unije ispitanici jasno daju do znanja da su miljenja da je Evropska unija prvenstveno usmjerena formiranju jedinstvenog ekonomskog trita (27,3%). Sve ostale stavke su manje vrijednosti, tako da se moe zakljuiti da su sve ostale vrijednosti ili domeni djelovanja Evropske unije koji se navode od manje vanosti i da su ekonomski razlozi ako ne jedini onda dominantne smjernice i ciljevi. Identian zakljuak se moe dati i pri posmatranju tabele 19. I ovdje je ekonomski aspekt naveden kao najvaniji u okviru evropskih integracija (14). Njega prati politiki aspekt (10), dok su kulturni i drutveni prepoznati kao sporedni domeni djelovanja EU.
Tabela 19. Najvaniji aspekt evropskih integracija F Politiki Drutveni Kulturni Ekonomski
3
10 2 3 14
Taraba ulinim rjenikom opisana zabrana ulaska u kafanu zbog nedolinog ponaanja ili loeg glasa koji prati personu non grata (napomena autora).
91
Interesantno pitanje koje je postavljeno ispitanicima ticalo se procjene vanosti Evropske unije kao cjeline, sa jedne strane, i drava kao dijelova EU, sa druge strane. Ispitanici su (s obzirom na njihov mali broj u uzorku) relativno ujednaeni u opredjeljenju za ponuene odgovore. Neznatno vei broj ispitanika smatra da su drave kao dijelovi Evropske unije vanije od cjeline. Na ovom mjestu bismo mogli rei da je podjednak broj pripadnika politike elite koji smatraju da bi vrijedilo rtvovati odreene aspekte drave u cilju efikasnijeg funkcionisanja Evropske unije i onih koji smatraju da takvo neto ne bi bilo vrijedno truda.
Tabela 20. Evropska unija je kao cjelina vanija od njenih dijelova, drava F Slaem se Ne slaem se Total 10 12 22 % 45,5 54,5 100,0
U tabelama 21 i 22 predstavljeni su odgovori na pitanja koja se tiu budunosti Bosne i Hercegovine u okviru Evropske unije ili bez lanstva u njoj. Ukupno gledano, odgovori sugeriu da su ispitanici dominantnog miljenja da je za budunost Bosne i Hercegovine lanstvo u EU jedina perspektivna varijanta. Iako ima i drugih miljenja, moe se slobodno rei da ovaj stav dijeli veina onih koji prema primijenjenim kriterijima pripada politikoj eliti. Stoga emo jo jednom postaviti pitanje: Nije li onda vrijeme da se krene sa konkretnim akcijama pribliavanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji?
Tabela 21. Ulaskom u Evropsku uniju BiH F Bili bi rijeeni svi problemi Postojea nefunkcionalnost drave postala bi izraenija Neto drugo Total 10 3 8 21 % 45,5 13,6 36,4 95,5
92
Tabela 22. Slaete li se da BiH moe opstati bez Evropske unije F Da Ne Total 6 14 20 % 36,4 54,5 90,9
Ovoj sekciji smo pridodali i analize nekih odgovora koji nisu direktno vezani za Evropsku uniju. Posljednja sekcija rada je okupila odgovore na vie pitanja koja daju jo neke karakteristike ili poglede pripadnika politike elite na politiki svijet u kome ive. Ovi odgovori bi trebalo da upotpune sliku razmatrane subpopulacije politikih elita, ali i da pomognu da se vidi iz kakvog miljea uopte pripadnici politike elite stiu i ispoljavaju stavove prema Evropskoj uniji.
Tabela 23. Nivoi politikog djelovanja ispitanika N Optina u kojoj ivim Zavisno od institucije i vrste djelovanja Drava BiH Kanton u kojem ivim Politika partija kojoj pripadam Entitet u kojem ivim 22 16 22 19 22 22 M 4,27 4,12 4,09 4,05 3,81 2,86 SE M ,384 ,481 ,460 ,370 ,345 ,422 SD 1,804 1,927 2,158 1,614 1,622 1,983
N uzorak M aritmetika sredina SE M standardna pogreka aritmetike sredine SD standardna devijacija
Prvi odgovori se odnose na ispitanike gdje je od ispitanika prvo traeno da procijene svoje politiko djelovanje po vanosti koje ono ima za razliite nivoe politikog djelovanja. Prema odgovorima se ispostavlja da 93
su prema svome politikom djelovanju ispitanici najuticajniji na nivou optine u kojoj ive (4,27). Daleko od zanemarljivog je odgovor drava BiH (4,09), dok je najzanimljiviji odgovor svakako zavisno od institucije i vrste djelovanja (4,12). Ovo bi vjerovatno trebalo da znai da isti politiari imaju razliite angamane na razliitim nivoima politikog ivota. Ukoliko bi se radilo o sposobnim i ekspeditivnim ljudima, taj bi podatak svakako bio za podrati. Meutim, kako raniji odgovori ne sugeriu toliko nivo strunosti i sposobnosti, vjerujemo da na ovom mjestu moemo postaviti pitanja: Zato to?, Kako to? i emu sve to? to se tie pripadnika odreenih (u odgovorima ponuenih) drutvenih grupa, ispitanici su imali za zadatak da ih procijene i uporede njihovu vanost (tabela 24). Kako se prema rezultatima vidi, kao najvanija grupa se navode politika vodstva (4,27). Iako bi se iz ugla iole pozicioniranijeg politiara u Bosni i Hercegovini moglo rei da konkurencija i nije neka, moe se mirne due prokomentarisati kao oekivano i potvreno. Ono to je zanimljivo, to je najnii zabiljeeni rang za javne linosti iz svijeta zabave i sporta (2,86). Mogli bismo zakljuiti da bi ova grupa trebalo da meu ponuenim predstavlja onu koja je najmanje vana i najmanje uticajna. Ali s obzirom na to da i u naoj i u susjednim zemljama politike elite i estrada idu ruku pod ruku i da su druenja popularnih osoba i politiara vie nego este i zabiljeene pojave zadraemo u ovom sluaju pravo da budemo sumnjiavi u pogledu pune iskrenosti odgovora na ovo pitanje. Jedino puno povjerenje naravno ostaje u odnosu na procjenu vanosti politikih vodstava od strane ispitanika. U okviru ispitivanja pripadnici politike elite su iznosili svoj stepen slaganja i u odnosu na neke opte tvrdnje koje se tiu politike u Bosni i Hercegovini a koje se svakodnevno uju u najrazliitijim socijalnim situacijama. Sve se tvrdnje na odreen nain tiu u stvari procjene razloga za nesreeno stanje u dravi. Njihovo rangiranje trebalo je da identifikuje osnovne probleme koji su uzrok toga. Kako vidimo iz tabele 25, glavni razlog za krizu u dravi su mediji jer je oni kreiraju. Vjerovatno se misli na optereenost programskih sadraja bombastinim i napetim vijestima i politikim emisijama koje kod graana dovode do produbljivanja osjeaja nesigurnosti, a koje jo uz to i dodatno zaotre neusklaene stavove politiara koji su u tom momentu na razliitim stranama. Uglavnom, najvanije je da je krivica na neijim 94
drugim leima, a to to su mediji samo pozornica za ispucavanje stavova i poteza nema nikakve veze. Vjerovatno onda nema veze ni to to su medijske kue i njihove uprave direktno u vezi sa politikim institucijama i to prenose samo stavove i miljenja politiara i politikih struja. Tom logikom je opet krivac glasnik vijesti o loim stvarima, a ne onaj ko je tvorac tih istih loih stvari.
Tabela 24. Procijenjena vanost grupa N Politika vodstva Menaderi/direktori u firmama Sudije Vodee osobe u medijima Vodee osobe u nauci Vodee osobe u duhovnom ivotu Javne linosti iz svijeta zabave i sporta 22 22 22 22 22 21 22 M 4,27 4,09 4,04 4,00 4,00 3,85 2,86 SE M ,209 ,207 ,191 ,186 ,279 ,231 ,265 SD ,984 ,971 ,898 ,872 1,309 1,062 1,245
Uz to svakako da jo moemo opaziti i jasno pokazivanje prstom na usmjerenost samo vlastitim interesima (linim i stranakim), nesposobnost politiara koji vode zemlju od strane kolega pripadnika uzorka ispitanika politikih elita kao vane faktore krize u zemlji. Znai, moemo zakljuiti da i pripadnici politike elite jasno znaju i priznaju da i u njihovim vodama postoje znaajne oteavajue okolnosti za efikasno funkcionisanje Bosne i Hercegovine kao drave. A pritom, miljenja smo, vjerovatno ne podrazumijevaju sebe ili vlastito politiko gnijezdo ve one ine politiare. Konano, nisu zanemarene ni floskule koje omoguuju da se pokae kako su teki uslovi rada u ovoj napaenoj zemlji. Prema rezultatima vidimo da su problemi presloeni za jednostavna rjeenje, kao i to da kao graani i birai imamo nerealna oekivanja od politiara. Vjerovatno da kao obini graani i nepolitiari nemamo pojma kako je teko raditi svoj posao, i to jo zasnovan na linim obeanjima i programima predstavljenim u toku predizbornih igara bez granica. 95
Tabela 25. Miljenja i stavovi pripadnika politike elite N Krizu u dravi prvenstveno kreiraju mediji Politiari prvenstveno gledaju vlastitu dobit Politiari prvenstveno gledaju interese vlastite stranke Oekivanja graana od politiara su nerealna Ljudi koji vode zemlju nisu dovoljno sposobni Moral u politici je izgubio vrijednost Ljudi koji vode zemlju nisu dovoljno profesionalni Danas nedostaju drutvene vizije i koncepti Drutveni problemi su suvie sloeni za jednostavna rjeenja Saradnja politiara ne funkcionie kako bi trebalo 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 M 2,36 2,09 1,95 1,77 1,77 1,63 1,54 1,45 1,40 1,36 SE M ,123 ,090 ,103 ,130 ,146 ,140 ,143 ,143 ,142 ,123 SD ,581 ,426 ,485 ,611 ,685 ,657 ,670 ,670 ,666 ,581
Za kraj smo ostavili dva nalaza koji se tiu procjena vrijednosti. Sa jedne strane osobina politiara koje se smatraju vrijednosnim i poeljnim, a sa druge strane je od ispitanika traeno da procijene neke opteljudske vrijednosti koje su kod Rokeacha (1973) oznaene kao terminalne vrijednosti. to se tie procijenjenih osobina koje se kod politiara smatraju poeljnim, na prvom mjestu su efikasnost i vizija (3,0), dok je sa vrlo bliskim vrijednostima prati kreativnost (2,95). Kao visoko vrednovane se u tabeli nalaze i potenje, dosljednost, iskrenost... Drugim rijeima, sve visoko vrednovane vrijednosti su tu, tako da su miljenja ispitanika sasvim na mjestu. Stoga emo potenom itaocu ostaviti da pogleda ovih deset rangiranih osobina i sam procijeni koliko njih je prisutno kod politiara u Bosni i Hercegovini i koliko je same ispitanike mogue opisati osobinama koje su naveli vrijednim i poeljnim u svijetu politike. 96
Tabela 26. Osobine poeljne kod politiara N Efikasnost Vizija Kreativnost Potenje Dosljednost Iskrenost Hrabrost Praktinost Domiljatost Umjerenost Iskustvo Pristojnost Govornike sposobnosti Otvorenost Materijalna obezbijeenost Vezanost za vlastitu naciju Dominantnost nad kolegama Sposobnost manipulacije drugima 20 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 21 22 22 22 22 M 3,00 3,00 2,95 2,86 2,81 2,72 2,68 2,68 2,63 2,59 2,59 2,59 2,54 2,52 1,95 1,90 1,59 1,45 SE M ,000 ,000 ,045 ,074 ,084 ,097 ,101 ,101 ,104 ,107 ,107 ,125 ,108 ,131 ,139 ,159 ,142 ,127 SD ,000 ,000 ,213 ,351 ,394 ,455 ,476 ,476 ,492 ,503 ,503 ,590 ,509 ,601 ,653 ,750 ,666 ,595
to se tie procjene terminalnih vrijednosti, moe se rei da pripadnici politike elite vie cijene humanistike i altruistike ciljeve u ivotu u odnosu na individualistiku orijentaciju. Ta injenica bi trebalo da uliva optimizam i da smo njom zadovoljni. Meutim, da bi tekst ostao sam sebi dosljedan, ni ovaj put se neemo uputati u jednostavnu interpretaciju podataka, ve ukazati na jednu drugu stvar. Naime, prema svim relevantnim teorijama iz domena psihologije linosti odreene vrijednosti su zanimljive i tei im se ukoliko su neostvarene, odnosno ukoliko ih kao pojedinci ili grupe nemamo. A one vrijednosti koje su dostignute (ili potrebe koje su zadovoljene) vie se ne ine tako vanim. Drugim 97
rijeima, ono u emu oskudijevamo je vrijednost ili postaje jo vrednije. Stoga ostaje samo jo da se ukae na injenicu da je sloboda oznaena kao najvea procijenjena vrijednost, a udoban ivot kao najmanje vrijedna stavka. Ostaje jo samo da se primijene najelementarnija pravila logikog zakljuivanja.
Tabela 27. Procjena vanosti ljudskih vrijednosti N Sloboda Porodina sigurnost Samopotovanje Iskreno prijateljstvo Unutranja smirenost Ljubav Mir u svijetu Osjeaj doprinosa neemu Mudrost Jednakost Lina srea Nacionalna sigurnost Lino zadovoljstvo Uspjeh i priznanje u drutvu Spasenje due Uzbudljiv i aktivan ivot Ljepota Udoban ivot Literatura Cattell, R.B., Kline, P. (1977) The scientific analysis of personality and motivations. New York: Academic Press. Rokeach, M. (1973) The nature of human values. New York: Free Press. Turjaanin, V., ekrlija . (2006) Linost i drutvo II; Etniki, dravni i evropski identitet. Banja Luka: Grafid. 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 M 4,95 4,86 4,77 4,68 4.68 4,63 4,59 4,50 4,45 4,45 4,31 4,31 4,18 4,00 3,77 3,68 3,50 3,40 SE M ,045 ,074 ,091 ,101 ,121 ,123 ,142 ,127 ,127 ,170 ,137 ,137 ,141 ,113 ,293 ,178 ,215 ,182 SD ,213 ,351 ,428 ,476 ,567 ,581 ,666 ,597 ,595 ,800 ,646 ,646 ,664 ,534 1,377 ,838 1,011 ,854
98
PRILOG I
Tabela A. Proitana knjiga u posljednja dva mjeseca (jedna knjiga) F Digitalna tvrava Dva lica Islanda Fratar i njegova Bosna Geopolitika Haaka pria Hijerarhija zaverenika KOMITET 300 Knowledge based economy Kosovo kratka povijest Kratka istorija Kosova Kristina Lavrasova Lovac na zmajeve Nagrada Parfem Peta gora Pravo Evropske unije Requesta Sjeanja i razmiljanja (I i II dio) Sjene narova drveta Uloga inovacija u strategiji poduzea Uskrsnue Total 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 22 % 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
99
Tabela B. Proitana knjiga u zadnja dva mjeseca (druga knjiga) F Alkaida se stvarala u Bosni Balana Bleiburg Cosmos Dravnost i nacija E, jebi ga jarane Gazi Isa-beg Kad je bio juli Majstor i Margarita Modern Economics Predsjednik Perspektive participarne demokratije Rute Taunenban The work is fun Vjenik ivi i mrtvi Zovem se crvena Total 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 22 Tabela C. Knjiga o Evropskoj uniji 1 F Bijela knjiga EU Bijela knjiga o europskoj politici Bijela knjiga o internacionalnog dijalogu Ekonomija Evrope ESDP, Bosna i Hercegovina EU za svakoga European economy 1 1 1 1 1 1 1 % 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 % 4,5 4,5 4,5 4,5 9,1 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
100
Evropska unija Istorija evropskog ujedinjenja kroz govore evropskih politiara 1946-2006 Izdanja parlamentarne skuptine Europe Nisu bile ponuene Pravo Evropske unije Razliite broure Transitions integrations Urbanization and conflict resolution Ustav Evrope Uvod u reguliranje dravne pomoi prema pravu EU Total
1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 22 Tabela D. Knjiga o Evropskoj uniji 2 F
4,5 4,5 4,5 4,5 9,1 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
% 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
Bilteni Europuls EU transformation power Europski politiki sistem Europa na internetu Evropska unija Evropska unija za svakoga Federalizam i Evropska unija Going business in EU Kako radi EU Va vodi kroz institucije EU Osnovi prava Evropske unije Temelji prava Evropske zajednice Uvod u reguliranje pravne pomoi prema pravu EU zajednice Total
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 22
101
Tabela E. ta je acquis communautaire F EU norme (pravna steevina EU) Evropska pravna tekovina Ne zna Neitljivo Pravila EU Pravna steevina EU Pravna steevina Europske zajednice Pravna steevina Evrope Pravne steevine, zakonodavstvo EU Pravni spisi EU Pravno naslijee EU Pravno naslijee Evropske unije, direktive i regulativa Pravno naslijee zajednice, posebno za drave kandidate da moraju usvojiti regulativu evropskih institucija Procedura u postupku usklaivanja propisa Set pravila i zakona za svako polje ivota jedne drave su za BiH formirane kroz 30 ovlasti Skup pravila i propisa EU Skup pravnih normi i odluka koje obavezuju sve zemlje lanice EU Skup zakona EU Zakonodavstvo zajednice, pravno nasljedstvo zajednice Total 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 22 % 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 9,1 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
102
Tabela F. ta je naelo supsidijarnosti F Da EU priznaje i unutranji ustroj drava lanica EU Donoenje odluka na niim nivoima ali i prednost EU zakonodavstva nad nacionalnim Donoenje odluka na razini to blie graanima Naelo rjeavanja stvari na najnioj moguoj razini Naelo rjeavanja stvari na najniem moguem nivou Naelo zamjenjivosti Neitljivo Neto pomono, uzgredno, pridodato Odnosi izmeu razliitih nivoa vlasti, princip je ako se neto moe uraditi na niem nivou vlasti onda da se tako i uradi Podijeljena ili uzajamna odgovornost Podjela i preuzimanje odgovornih ovlasti Politiko odluivanje odozdo Poticanje donoenja odluka na irem lokalnom nivou Redoslijed odgovornosti (drugi po redu) Rezultat tenji drava da ogranie rastuu zakonodavnu vlast EU Rjeavanje stvari na najnioj moguoj razini Temeljni ustavni princip nadlenosti onom nivou organizovane vlasti gdje e se neto najefikasnije sprovesti Usaglaenost sa viim aktom Zadatak ovog naela je da se u postupku donoenja odluka to vie ispotuju zahtjevi graana Total 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 22 % 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 9,1 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0
103
PRILOG II
Anketni upitnik4
n/r _____________________
Potovani, Pred Vama sa nalazi upitnik koji sadri pitanja namijenjena ispitivanju politikih elita u Bosni i Hercegovini. Istraivanje se sprovodi na cijeloj teritoriji BiH i na svim nivoima vlasti za potrebe realizacije naunoistraivakog projekta Vrijednosni odnos politikih elita u Bosni i Hercegovini prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji, a njegov cilj je bolje shvatanje percepcije politike i drutvene situacije, kao i ideja o bosanskohecegovkoj budunosti meu politikom elitom u Bosni i Hercegovini. Istraivanje se sprovodi u organizaciji Instituta za drutvena istraivanja Fakulteta politikih nauka Univerziteta u Sarajevu, a finansirano je od Ministarstva obrazovanja i nauke Kantona Sarajevo i Fonda otvoreno drutvo Bosna i Hercegovina Molimo Vas da na svako pitanje iskreno odgovorite i na taj nain doprinesete boljem uspjehu cijelog istraivakog procesa, a podaci e biti koriteni iskljuivo u naune svrhe. Ukoliko imate bilo kakvih pitanja ili nejasnoa, obratite se ispitivau. Unaprijed hvala na saradnji Voditelj projekta: Prof. dr. Nerzuk urak, Fakultet politikih nauka Sarajevo lanovi istraivakog tima: Mr. sc. ore ekrlija, Filozofski fakultet Banja Luka Mr. sc. Eldar Sarajli, Fakultet politikih nauka Sarajevo Mr. sc. Sead Turalo, Fakultet politikih nauka Sarajevo
4
U ovom prilogu dat je anketni upitnik u formi u kojoj je poslat na adrese predstavnika politike elite u Bosni i Hercegovini.
104
1. 2. 3.
Pol Starost (upisati):
a) muki _________________
b) enski
Stepen obrazovanja?
a) b) c) d) e) osnovna kola i nie srednja kola via kola fakultet magisterij, doktorat
4.
Kojim ste se poslom bavili prije nego to ste se profesionalno poeli baviti politikom?
a) b) c) d) e) f) g) h) nezaposlen poljoprivrednik zaposlen u proizvodnji zaposlen u uslunim djelatnostima zaposlen u administrativnoj slubi zaposlen u oblasti obrazovanja/kulture/medija zaposlen u sudstvu zaposlen u policiji ili vojsci _______________________________
5. 6.
ta ste po struci (upisati):
Da li ste lan neke politike stranke?

a) DA _____________________________________________________ b) NE
7.
Koji stupanj obrazovanja imaju Vai roditelji? ta je sa ovog popisa najvei stupanj obrazovanja koji imaju Vaa majka i otac?
Otac: a) b) c) zavrena osnovna kola i nie zavrena srednja kola zavren fakultet i vie Majka: a) b) c) zavrena osnovna kola i nie zavrena srednja kola zavren fakultet i vie
8.
Molimo Vas da navedete iz kakve porodice potiete:

a) b) c) d) bogate porodice relativno bogate porodice relativno siromane porodice siromane porodice
105
9.
Molimo Vas da navedete kako najee provodite slobodno vrijeme:

a) b) c) d) e) u porodinom okruenju bavei se sportom itajui knjige u izletima u prirodu gledajui TV
10. ta od navedenog najee itate?

a) b) c) d) e) dnevne novine sedmine novine knjige beletristiku i knjievnost knjige strunu literaturu nemam vremena za itanje
11. Molimo Vas da navedete dvije knjige koje ste proitali u protekla dva mjeseca?
___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________
12. Molimo vas da procijenite vanost svoje pozicije na politikim dunostima u sljedeim oblastima?
malo vana 1. U okvirima stranke iji ste lan 2. U okvirima entiteta u kome obavljate svoju dunost U odnosu na domen djelovanja koji pripada Vaoj dunosti 1 1 1 1 srednje vana 2 2 2 2 vrlo vana 3 3 3 3
3. U dravnim okvirima 4.
13. Da li ste prije 1990. godine bili politiki aktivni?

a) DA b) NE (kako) _________________________________________
14. Molimo Vas da brojem od 1 do 5 ocijenite u kojoj mjeri Vam predstavljeni faktori oteavaju da lake ili bolje obavljate svoje politike dunosti (1 znai nimalo ne oteava, a 5 u potpunosti onemoguava). 106
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Preduge formalne procedure Opti neprofesionalan odnos prema poslu Nekompetencije saradnika ili strunih slubi Prenaglaavanje stranakih interesa Preesto nepostojanje jasnih zakonskih odredbi Nepostojanje dovoljne koliine materijalnih sredstava
15. Kakav je Va trenutni status u stranakoj strukturi?

a) b) c) d) e) f) nisam lan nijedne stranke samo lan stranke lan vodstva stranke na optinskom nivou lan vodstva stranke na kantonalnom nivou (ili distrikta) lan vodstva stranke na entitetskom/dravnom nivou lan najueg stranakog vodstva
16. Na ovom popisu se nalaze razliite organizacije i udruenja u razliitim oblastima drutvenog ivota. Molimo Vas da navedete da li ste aktivni u nekim od njih, i ako jeste da li je to politiko djelovanje ili lini afinitet prema djelovanju datog udruenja.
politiko djelovanje 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Naunoistraivaka udruenja Strukovna udruenja Kulturna drutva Drutvene grupe Sportska udruenja/klubovi Graanske inicijative Humanitarne organizacije lini afinitet
17. Molimo Vas da ocjenama od 1 do 6 rangirate navedene nivoe politikog djelovanja u Bosni i Hercegovini prema vanosti koju im Vi pridajete.
Politika partija kojoj pripadam Optina u kojoj ivim Kanton u kojem ivim Etnitet u kome ivim Drava BiH Zavisno od situacija i vrste djelovanja
107
18. Kako Vi kao politiar procjenjujete vanost navedenih grupa u Bosni i Hercegovini danas? (1 = nevano, 5 = izuzetno vano)
a) b) c) d) e) f) g) Politika vodstva Sudije Menaderi/direktori u firmama Vodee osobe u medijima Vodee osobe u duhovnom ivotu Vodee osobe u nauci Javne linosti iz svijeta zabave i sporta 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5
19. Odgovorite molim Vas da li se slaete sa sljedeim miljenjima u potpunosti, djelomino, ili se uope ne slaete.
potpuno se slaem a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) Oekivanja graana od politiara su prevelika/nerealna Drutveni problemi su suvie sloeni za jednostavna rjeenja Ljudi koji vode zemlju nisu dovoljno profesionalni Ljudi koji vode zemlju nisu dovoljno sposobni Krizu u dravi prvenstveno kreiraju medij Saradnja politiara ne funkcionie kako bi trebalo Politiari prvenstveno gledaju vlastitu dobit Politiari prvenstveno gledaju interese vlastite stranke Moral u politici je izgubio vrijednost Danas nedostaju drutvene vizije i koncepti djelomino se slaem uopte se ne slaem
108
20. Molimo Vas da navedete u kom su stepenu sljedee tvrdnje za Vas tane:
uglavnom netano potpuno netano uglavnom tano potpuno tano
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Kao osobu najvie mr odreuje pripadnost mom narodu. Pripadnost mojoj etnikoj grupi mi nije vana. Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog identiteta. Uspjehe svog naroda doivljavam kao vlastite. Svoju budunost vidim jedino uz svoj narod. Kao osobu najvie me odreuje pripadnost mojoj dravi. Pripadnost mojoj dravi mi nije vana. Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog identiteta. Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. Svoju budunost vidim jedino u svojoj dravi. Kao osobu najvie me odreuje pripadnost Evropi. Pripadnost Evropi je sastavni dio mog identiteta. Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite.
ne znam
109
21. Molimo Vas da ocjenama od 1 do 5 procijenite vanost navedenih ljudskih vrijednosti za Vas (1 = potpuno nevaano, 5 = mnogo vano):
ni vano ni nevano uglavnom nevano potpuno nevaano uglavnom vano mnogo vano
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
Sloboda Iskreno prijateljstvo Porodina sigurnost Ljubav Lina srea Unutranja smirenost Samopotovanje Mir u svijetu Lino zadovoljstvo Mudrost Uspjeh i priznanje u drutvu Nacionalna sigurnost Spasenje due Jednakost Uzbudljiv i aktivan ivot Osjeaj doprinosa neemu Udoban ivot Ljepota
110
22. Molimo Vas da procijenite koliko su navedene osobine nune za dobrog politiara?
od potpuno ni vano presudnog nevaano ni nevano znaaja 1. Kreativnost 2. Vizija 3. Efikasnost 4. Dosljednost 5. Dominantnost nad kolegama 6. Iskrenost 7. Iskustvo 8. Potenje 9. Praktinost 10. Hrabrost 11. Umjerenost 12. Pristojnost 13. Sposobnost manipulacije drugima 14. Govornike sposobnosti 15. Domiljatost 16. Otvorenost 17. Vezanost za vlastitu naciju 18. Materijalna obezbijeenost
23. Da li ste religiozni?

a) DA b) NE
24. Koliko esto posjeujete crkvu/damiju?

a) b) c) d) barem jednom sedmino barem jednom mjeseno uglavnom za vjerske praznike vrlo rijetko
111
25. Koja od postojeih politikih filozofija najvie odgovara vaem politikom profilu?
a) b) c) d) e) f) g) h) i) liberalizam socijalizam konzervativizam socijaldemokratija socijalni liberalizam liberalni socijalizam konzervativni socijalizam liberalni konzervativizam komunizam
26. O Evropskoj uniji sam najvie nauio/la putem...

a) b) c) d) e) televizije dnevnih i sedminih novina interneta strune literature neformalnih razgovora sa prijateljima
27. Navedite dvije knjige o Evropskoj uniji koje ste proitali:

___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________
28. ta mislite da je cilj stvaranja Evropske unije?

a) b) c) d) obezbjeenje mira u Evropi stvaranje jedinstvenog evropskog trita prevazilaenje nacionalnog koncepta drutvenog organiziranja stvaranje protutee SAD-u
29. Najvaniji aspekt evropskih integracija je:

a) b) c) d) politiki drutveni kulturni ekonomski
30. Evropska unija, kao cjelina, vanija je od njenih dijelova, drava. Da li se slaete s ovom tvrdnjom?
a) DA b) NE
112
31. Da li BiH osjeate svojom domovinom?

DA NE
32. Da li osjeate dejtonsku Bosnu i Hercegovinu svojom domovinom?

DA NE
33. ta podrazumijevate pod prevazilaenjem dejtonskog ustrojstva Bosne i Hercegovine?

a) b) c) d) Ukidanje entiteta i regionalizaciju na ekonomskom principu Kantonizaciju Bosne i Hercegovine Federalizaciju Bone i Hercegovine na etnikom principu Drugo __________________________________________________
34. ta je Va vitalni nacionalni interes?

a) b) c) d) e) f) Punopravno lanstvo BiH u svim relevantnim evroatlantskim organizacijama Jaki entiteti i slaba drava Jaka drava i slabi entiteti Drava bez entiteta Samostalna Republika Srpska Stvaranje tri etnike drave na prostoru BiH
35. Za koji datum veete bosanskohercegovaku dravnost?

a) 25. novembar (ZAVNOBiH) b) 21. novembar (Dejtonski mirovni sporazum) c) Nita od navedenog
36. Ulaskom u Evropsku uniju u Bosni i Hercegovini bi:

a) b) c) d) Bili rijeeni svi politiki problemi Postojea nefunkcionalnost drave bi postala izraenija Ostao bi status quo ___________________________
37. Da li su graani u BiH ravnopravni?

a) b) c) d) Da Ne Ne, ugroeni su (navesti jedan najugroeniji narod)___________ Ne, manjine su ugroene
113
38. Za Vas, u politikom smislu, najvanija je:

a) b) c) d) e) Drava Bosna i Hercegovina Evropska unija Republika Srpska Federacija BiH Moj narod
39. Za Vas, u kulturnom smislu, najvanija je: a) b) c) d) e) Drava Bosna i Hercegovina Evropska unija Republika Srpska Federacija BiH Moj narod
40. Evropsku uniju vidite kao:

a) b) c) d) Evropu nacija Evropu drava Evropu regija Evropu graana
41. Da li evropska budunost Bosne i Hercegovine ima alternativu?

a) DA b) NE
42. Kojim pojmovima/metaforama biste najjednostavnije opisali znaenje Evrope za Vas? (mogua 3 odgovora)
a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l) svjetlo tamnica nuno zlo mir saradnja progres bogatstvo raznolikost jednolinost snaga neodlunost dvolinost
114
m) ljepota n) kvalitet o) bolji ivot p) ukidanje viza
43. Ukoliko evropske integracije budu od Bosne i Hercegovine zahtijevale da odustane od nekih postojeih modela drutvenog ureenja, od kojih biste stvari najlake odustali?
a) b) c) d) od entitetskog ureenja zemlje od jedinstvenog fiskalnog sistema od jedinstvene policije od centralizovanog dravnog ustrojstva
44. ta je acquis communautaire? _______________________________ 45. ta je naelo supsidijarnosti? _______________________________ 46. Evropskoj uniji treba Bosna i Hercegovina. Slaete li se sa ovom tvrdnjom?
a) Da. Zato? _____________________________________ b) Ne. Zato? __________________________________________
47. Bosna i Hercegovina moe opstati bez EU. Slaete li se sa ovom tvrdnjom?
a) DA b) NE
48. Evropska unija je prvenstveno:

a) sekularna politika zajednica b) politika zajednica zasnovana na izvorno kranskim vrijednostima c) multikonfesionalna (kransko-jevrejsko-muslimanska) zajednica
49. U drutvenom i politikom ivotu EU religija ima:

a) bitnu drutvenu ulogu u oblikovanju kljunih drutvenih vrijednosti b) relativno bitnu ulogu u moralnom usmjeravanju drutva c) relativno nebitnu ulogu, svedenu uglavnom na povremene kulturne manifestacije d) nebitnu ulogu
115
OKRUGLI STO
VRIJEDNOSNI ODNOS POLITIKIH ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI PREMA BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKOJ UNIJI*
1
Fakultet politikih nauka Univerziteta u Sarajevu Sarajevo, 2.12.2008.

*
Autorski prilozi sa okruglog stola nuno ne odraavaju stavove autora publikacije.
Kako govoriti o politikoj eliti? Izazovi i perspektive odgovornog diskursa o politikom upravljanju u Bosni i Hercegovini
ELDAR SARAJLI
bosanskohercegovakoj javnosti, vrlo vjerovatno, postoji odreeni konsenzus o tome da politika elita predstavlja kljunu varijablu procjene drutvenog i politikog stanja u ovoj zemlji. Zaista, ini se da bi jedan od rijetkih konsenzusa o dijagnozi bosanskohercegovakog politikog stanja bio upravo ovaj: politika elita ini osnovni element bosanskohercegovakog drutva. Ne radi se tu samo o priznavanju injenice da je (dnevna) politika, zajedno sa svojim akterima, postala nerazdvojnim dijelom svakodnevnice u BiH, ve i o mnogo dubljem, strukturnom fenomenu. Postoje dva naina na koje se fenomenologija politike elite u Bosni i Hercegovini manifestira. Prvi se tie svojevrsne redukcije politikog bivstva u Bosni i Hercegovini na politiku elitu kao takvu: pretpostavljeno polje politikog vezuje se za iskljuivo djelovanje politikih predstavnika triju etnikih grupa u Bosni i Hercegovini. Pritom ta redukcija ne podrazumijeva svoenje politike na djelovanje institucija drave. ak naprotiv, ona podrazumijeva uspostavljanje polja politikog kao iskljuivog prerogativa stranakih struktura koje preuzimaju autoritet i legitimitet dravnih institucija. U takvoj vizuri, politika postoji jedino onda kada postoje politike stranke zaduene za njeno generiranje. Vizija politikog drutva u kojem stranaka elita predstavlja osnovu politike organizacije u velikoj mjeri suava perspektive promatranja drutva u cijelosti i utjee na procjenu mogunosti uspostavljanja alternativne politike. U Bosni i Hercegovini to je primilo znaajne proporcije, to 119
je u konanici dovelo do toga da se politika alternativa moe zamisliti iskljuivo u zadatim elitnim parametrima i nikako drugaije. Drugim rijeima, to dovodi do interpretativnih ekstrema, koji s jedne strane tvrde da je kljuni problem bosanskohercegovakog drutva upravo postojea (etno) politika elita, ili, s druge strane, da je problem bosanskohercegovakog drutva stvar zakasnjele modernizacije i da je politika elita tek refleksija drutva kao nedovrene strukture. U oba sluaja, politika elita predstavlja kljunu varijablu: bez nje nema adekvatne drutvene i politike promjene. To veoma esto dovodi i do izazova zapadanja u svojevrstan afektivni diskurs o politikoj eliti koji pretpostavlja viu moralnu poziciju istraivaa i esto moe iskriviti analitiki sud. Ustvari, ti interpretativni ekstremi referiraju na dva razliita smjera posmatranja bosanskohercegovake politike. Iako oba uspostavljaju vertikalan odnos izmeu elite i drutva, prvi podrazumijeva da je smjer tog odnosa uspostavljen odozgo nadolje, tvrdei da politika elita manipulira drutvom, oblikujui ga u onoj mjeri koja odgovara njoj samoj, dok drugi vjeruje u obratan smjer djelovanja, odozdo nagore, tvrdei da je politika elita tek odraz dominantnih tokova prisutnih u samom tkivu drutva, odnosno u narodu. Drugi nain manifestiranja tie se donekle nejasnog odreenja i uspostavljanja jedne drutvene grupacije kao elite. U sociolokoj disciplini koja prouava fenomen elite postoji sasvim jasna distinkcija izvrsnosti (kvaliteta) i istaknutosti kao razliitih mehanizama uspostavljanja te tumaenja uloge elite u drutvu. U prvom sluaju govori se o elitama kao grupama ljudi u razliitim oblastima drutvenog ivota koji se istiu zahvaljujui svojim osobinama, sposobnostima ili talentima. U drugom pak sluaju govorimo o politikoj eliti kao sasvim jasno odreenom sloju ljudi koji se nalaze na upravljakim pozicijama u datom drutvu. U prvom sluaju grupe izvrsnosti oznaavamo pojmom mnoine, a u drugom, grupe istaknutosti pojmom jednine. Elite kvaliteta i elita upravljanja. Meutim, sama podvojenost sociolokog tumaenja elite kao fenomena ini se oteava govor o politikoj eliti utoliko to pojmovima kvaliteta i istaknutosti veoma esto zamjenjuje mjesta, pa se upravljakoj eliti pripisuju kvalitativne vrijednosti koje nuno ne posjeduje, to posljedino dovodi i do toga da se u isto vrijeme i eliti izvrsnosti esto odriu kvaliteti u ime bliskosti s pozicijama moi. Ovo je sasvim jasno vidljivo u savremenoj Bosni i Hercegovini. Pripadnicima politike elite se pripisuju odreeni kvaliteti i sposobnosti za koje se ne moe nuno tvrditi da su istiniti, to se ini da 120
KAKO GOVORITI O POLITIKOJ ELITI? IZAZOVI I PERSPEKTIVE...
donekle objanjava, legitimira i opravdava i njihov dolazak na vlast kao vrstu vertikalne mobilnosti nedostupne ljudima koji ne posjeduju date kvalitete. To se jo i dodatno komplicira podijeljenou bosanskohercegovake politike elite po etnikom avu, to daje dodatni legitimitet upotrebi pojma elite u mnoini. U tom smislu oboje, i princip izvrsnosti u elitnom uspostavljanju i etnika podijeljenost upravljake elite u bosanskohercegovakom diskursu o politikoj eliti, daje opravdanje za upotrebu pojma u mnoini. No, da li je to u potpunosti ispravan nain tumaenja i u kojoj mjeri to predstavlja sutinski izazov za adekvatno razmatranje karaktera i uloge politike elite u Bosni i Hercegovini? Ovo pitanje je posebno bitno ako uzmemo u obzir teorijsku injenicu distinkcije izvrsnosti i istaknutosti kao neovisnih principa uspostave elite u drutvu, ali i oitu te empirijski potvrdljivu vertikalnu podijeljenost bosanskohercegovakog drutva koja je mnogo snanija i upeatljivija od ve poslovine horizontalne podijeljenosti Bosne i Hercegovine. Naime, veina sociolokih podataka do kojih se dolo kroz razna istraivanja u Bosni i Hercegovini u posljednjih deset godina1 pokazuje da izmeu politike elite i graana postoji vei jaz nego izmeu samih graana na osnovu njihovog etnikog pripadnitva. Povjerenje u politiku elitu, bez obzira na to to se smatra osovinom politikog sistema, na veoma je niskoj razini. Posljedino tome, graani Bosne i Hercegovine nemaju povjerenja ni u institucije drave, a niti u politiku uope. Stepen zainteresiranosti bosanskohercegovakog graanina za politiku je, bez obzira na to koliko to u drutvu svakodnevne prisutnosti politike u domovima irom zemlje paradoksalno izgledalo, veoma nizak. Svakako, to je u najveoj mjeri refleksija konsocijacijskog ureenja zemlje koje propisuje takav vertikalan odnos i proizvodi demokratski deficit, umanjujui relevanciju graanske participacije u politici i preputajui politikoj eliti iskljuivu odgovornost nad procesima politikog odluivanja. No, ako je to tako, da li zaista imamo razloga da u politiku elitu Bosne i Hercegovine uitavamo istu onu podijeljenost koja je, naelno, prisutna u drutvu? U kojoj mjeri je onda i ta podijeljenost proizvod same politike elite? ta je, ustvari, tu starije podijeljenost drutva ili djelovanje politike elite? Koja od ove dvije je promjenjiva, a koja nepromjenjiva varijabla?
1
Poput Sistema ranog upozoravanja, UNDP-a (2009), Social Trust in Bosnia and Herzegovina, Friedrich Ebert fondacije u BiH (2009) te izvjetaja Silent Majority Speaks (2007) i Human Development Report: Social Inclusion in Bosnia and Herzegovina (2006) UNDP-a u BiH.
121
Uesnici okruglog stola o politikoj eliti u Bosni i Hercegovini, koji je odran na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu drugog decembra 2008. godine, a ije radove donosimo u ovoj publikaciji, bili su svjesni veine izazova s kojima se odgovoran diskurs o ovom fenomenu suoava. To potvruje prvenstveno sam obim perspektiva odnosno registara unutar kojih je politika elita kao takva situirana i tumaena. Analiziran je odnos politike kao stranake elite prema samom procesu evropskih integracija i takozvanih evropskih vrijednosti koje su emanirane iz tog procesa. Prilog Zorana Tomia jasno je pokazao da je, u deklarativnoj ravni osnovnih stranakih dokumenata, vrijednost Evrope interiorizirana u politiku ideologiju skoro svake stranke u Bosni i Hercegovini. To je, naravno, vidljivo i u retorikoj ravni politike svakodnevnice: veina politiara se deklarativno zalae za integraciju Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, pripisujui sebi zastupanje genuino evropske politike. Meutim, da stvari nisu tako jednostavne, potvruje ve i drugostepena analiza odnosa politike elite prema konkretnim pitanjima i problemima koji proizlaze iz specifinih zahtjeva koje pred Bosnu i Hercegovinu postavlja perspektiva lanstva u EU. Naime, iako se deklarativno zalau za evropske vrijednosti, veina pripadnika politike elite u Bosni i Hercegovini proizvodi upravo suprotnu politiku i oteava transformaciju Bosne i Hercegovine u skladu s demokratskim zahtjevima Evropske unije. To je, na principijelnoj i fenomenolokoj ravni, jasno pokazao i Tarik Haveri, tvrdei da je politika elita u Bosni i Hercegovini aktivna tek na usporavanju nune reforme Bosne i Hercegovine, do koje e neovisno o njihovom djelovanju doi. U Haverievoj vizuri, svojevrsni geopolitiki i geofilozofski determinizam Evropske unije i djelovanje bosanskohercegovake politike elite su u direktnoj koliziji, to u konanici proizvodi tek sekundarnu djelatnu relevanciju politike elite uope: u kontekstu redukcije suvereniteta modernih drava (posebno onih koje pretendiraju na lanstvo u EU), politika elita Bosne i Hercegovine moe odluivati tek o brzini odnosno sporosti prilagoavanja drave evropskom determinizmu, a nipoto o principu prilagoavanja i integracije u cijelosti. Bosanskohercegovaki politiari, u takvom kontekstu, ne doprinose integraciji Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, ve prije usporavaju njen napredak i razvoj. Sasvim je jasno, onda, da su interes politike elite i bosanskohercegovakog drutva radikalno suprotstavljeni. Usporavanje reforme Bosna i Hercegovina u skladu sa zahtjevima Evropske unije svoj korijen pronalazi u prvenstvu privatnog interesa politike elite nad javnim interesom gra122
ana Bosne i Hercegovine. Interes politike elite ustvari inducira inverziju pri kojoj se polis kao javna sfera transformira u oikos, sferu privatnosti i vlasnitva, a javni interes drutva podreuje privatnom interesu pripadnika politike elite. Na taj nain je politika elita, rijeima Uge Vlaisavljevia, stvarni domain Bosne i Hercegovine: raspolaganjem javnim dobrima, sistemom odluivanja i brzinom integracija Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, politika elita raspolae budunou Bosne i Hercegovine i njenih graana. Meutim, unutar takvog registra tumaenja, postavlja se pitanje smislenosti politikog djelovanja politike elite kao takve. Da li ikakva politika, u kontekstu snanog determinizma Evropske unije kao svojevrsnog imperija, na to su u toku rasprave panju skrenuli Ugo Vlaisavljevi i Dino Abazovi, ima ikakvu perspektivu i gdje u tom sluaju lei polje politikog? Ukazavi na problematiku tumaenja politike filozofije bosanskohercegovake politike elite i implikacije koje iz toga proizlaze, Svjetlana Nedimovi je na vidjelo iznijela jednu od kljunih varijabli na koju se svaka analiza politike elite u Bosni i Hercegovini mora osloniti: prisutnost politikog u djelovanju politike elite kao takve. Naime, Nedimovi je ukazala na injenicu da je, s obzirom na to da je situirano unutar pretpostavljenog vitalnog nacionalnog interesa i zakovano etnikim markerima koji onemoguuju prevladavanje pretpostavljenih primordijalnih datosti, djelovanje politike elite ustvari ispranjeno od politikog kao dinamikog principa javnog djelovanja. Vitalni nacionalni interes kao pravno-politiki princip ustroja dejtonske Bosne i Hercegovine, paralizira politiku i onemoguuje njeno konstituiranje kao sfere javnog djelovanja. Umjesto javnosti i odgovornosti, koji prate refleksivno poimanje politike, djelatnost politike elite u BiH uronjena je u maglu prirodnog stanja i njegovih zakonitosti, a stvarna oblast politikog skoro da i ne postoji. Formativni kontekst politike problematike u Bosni i Hercegovini, svakako, otvara i pitanja neega to se moe oznaiti svojevrsnom konstitutivnom kauzalnou bh. politikog sistema. To se u prvom redu odnosi na vezu ustavnog sistema i politike elite koja unutar njega nastaje. Kao distinktivno konsocijacijski politiki aranman, dejtonski Ustav Bosne i Hercegovine sasvim jasno generira takvo politiko stanje u kojem politika elita preuzima maksimalnu mo i autoritet za oblikovanje drutva. Petnaest godina postdejtonske politike egzistencije Bosne i Hercegovine eksplicitno ukazuje na uzrono-posljedinu vezu ustavnog kao politikog okvira drave i karaktera politike elite koja se unutar njega generira. U 123
ovakvim ustavnopravnim okolnostima, odrivu i dugoronu alternativu etnopolitikom poretku teko je i zamisliti, a kamoli provesti u djelo. U kolikoj mjeri je ta veza formativna za bosanskohercegovaku politiku i drutvo pokazuje i svojevrsna negativna analiza koju je za potrebe ovog okruglog stola poduzeo Asim Mujki. On je u svom prilogu ukazao na jedan paradigmatian primjer pravne uvjetovanosti karaktera politike i njenih aktera koji se mogu pronai u Bosni i Hercegovini: Distrikt Brko. Specifika ovog dijela Bosne i Hercegovine, koji, za razliku od ostatka zemlje, nije ustanovljen i pravno odreen iskljuivim etnikim principima, ustvari pokazuje ne samo koliko je etnopolitika zavladala ostatkom Bosne i Hercegovine nego i da su konkretne ustavne, politike, pa i drutvene alternative postojeem etnopolitikom poretku mogue. Distrikt Brko, kao svojevrstan izuzetak etnopolitikog pravila u Bosni i Hercegovini, sasvim sigurno je jedinstven primjer naina na koji se pravno-politikim sredstvima moe oduprijeti sveobuhvatnoj etnicizaciji drutva i njegovoj politikoj redukciji na ekskluzivni etniki princip kojim suvereno dominira etnopolitika elita. Meutim, u kolikoj mjeri je takav sistem dugorono odriv i potencijalno prenosiv na ostatak drave, zasada nije jasno, niti se sa sigurnou moe predvidjeti bilo kakav razvoj u budunosti. Veliku ulogu, a s time i odgovornost za demokratski razvoj u Bosni i Hercegovini, snosi i meunarodna zajednica, a posebno Evropska unija, kao jo jedna od kljunih varijabli bosanskohercegovake politike jednaine. Njen odnos prema politikoj eliti, s jedne, i bosanskohercegovakom drutvu, s druge strane, takoer ima formativnu ulogu u transformaciji bosanskohercegovake drave i drutva ka odgovornoj i participativnoj politikoj zajednici slobodnih graana. Okrugli sto je bosanskohercegovakim istraivaima zainteresiranim za fenomen politike elite pruio priliku za adresiranje mnogostrukih manifestacija ovog drutvenog problema. Posebno zanimljiv je prilog Esada Bajtala, koji otvoreno govori o psiholokoj dimenziji fenomena politike elite u Bosni i Hercegovini te suvereno iznosi teze u prilog tvrdnjama o problematinom psiholokom profilu veine pripadnika politike elite u Bosni i Hercegovini, potkrepljujui ih primjerima kako teorijske tako i praktine psiholoke znanosti. Iako zvui donekle komino, Bajtalovu bi tvrdnju o nunom psiholokom pregledu odgovornih javnih djelatnika trebalo sasvim ozbiljno shvatiti i protumaiti njene potencijalne implikacije na postojei rad javnih institucija u Bosni i Hercegovini. Osim ovih, uesnici okruglog stola su se bavili i pitanjima religije, patrijarhalnih vrijednosti, manipulacije medijima i drugim relevantnim 124
fragmentima drutva ije veze s politikom elitom sainjavaju puni krug politike fenomenologije Bosne i Hercegovine. Okruglom stolu su, osim spomenutih redovnih izlagaa, autora i istraivaa, znaajno doprinijeli i dekan Fakulteta politikih nauka u Sarajevu Mirko Pejanovi, ore ekrlija s Filozofskog fakulteta u Banjoj Luci te Fahira Fejzi-engi, Zarije Seizovi i Nermina Mujagi s Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Odgovornost za format, teme i karakter izlaganja i debate snose organizatori Nerzuk urak, Sead Turalo i Eldar Sarajli, dok odgovornost za kvalitet, stil i argumentaciju zasebnih radova snose sami njihovi autori. Bitno je naglasiti da organizatori okruglog stola i sastavljai ove publikacije nisu eljeli imati strogu uredniku superviziju nad dostavljenim i ovdje objavljenim radovima. Kao to ete i primijetiti, radovi variraju, kako u argumentativnom i disciplinarnom tako i u kvalitativnom smislu. Svaki od njih ima zasebnu logiku argumentacije, svaki je zasnovan na zasebnom korpusu literature i znanja, i to je vjerovatno kljuno svaki od njih daje originalan autorski i intelektualni uvid u fenomen politike elite. O njihovoj konanoj znanstvenoj i publicistikoj vrijednosti odluivat e, naravno, itatelji ove publikacije, kao i budui istraivai i znanstvenici koji budu zainteresirani da prodube znanje o fenomenu politike elite u Bosni i Hercegovini. U tom smislu bitno je istai da izlaganja koja su sadrana u ovoj publikaciji, svakako, nisu posljednja rije Instituta za drutvena istraivanja Fakulteta politikih nauka o fenomenu politike elite u Bosni i Hercegovini. Istraivanje ovog fenomena u Bosni i Hercegovini je tek zapoelo, a ova publikacija predstavlja tek jedan od prvih koraka u pravcu dugoronog, sistematskog i kritikog znanstvenog promiljanja karaktera i uloge politike elite u bosanskohercegovakom drutvu. Kao takva, ona sasvim sigurno ima odreenih nedostataka. No, kao prvi element zasad jo nepostojeeg znanstvenog diskursa o politikoj eliti u Bosni i Hercegovini, ona ima pionirsku vrijednost u proirivanju horizonata drutvene znanosti u Bosni i Hercegovini i kao takva zasluuje pravo sebi pripisati odreeni znaaj. Meutim, tog znaaja u najveoj mjeri ne bi ni bilo da nije posveenosti uesnika okruglog stola istinskom doprinosu drutvenoj znanosti i nastajuem korpusu znanja o politikoj eliti u BiH, kao i svesrdne podrke Fondacije Heinrich Bll i njene direktorice u BiH Mirele Gruenther-eevi grupi istraivaa okupljenih oko Instituta za drutvena istraivanja FPN-a i problematike politike elite u BiH, kojima oni duguju duboku i iskrenu zahvalnost. Sarajevo, april 2009. 125
Psihosocijalni kontekst politikih elita u BiH
ESAD BAJTAL*
Mnogi neurotiki stavovi su oigledni pokuaji da se pokrenu ili potisnu izvjesne pulsije ili da se linost zatiti od neke instinktivne opasnosti. To su prinudni kruti stavovi koji spreavaju manifestaciju suprotnih pulsija, koje ponekad ipak izbijaju na razne naine. U tim sluajevima, psihoanaliza, kao demaskirajua psihologija, moe dokazati da prvobitni suprotni stav jo uvijek postoji u nesvjesnom. Otto Fenichel
jemaki filozof i psiholog XIX stoljea Eduard Spranger (1882-1963)1, govorei (sa stanovita linih vrijednosti) o tipovima linosti, analitiki opservira sljedeih est: teorijski, ekonomski, estetski, socijalni, politiki i religijski tip linosti. Dodijeljena mi zadaa da govorim s psihosocijalnog aspekta o politikim elitama u Bosni i Hercegovini sklanja me na mogunost da startam upravo sa Sprangerovom tipologijom, preputajui daljnji
* 1
Dr. sc. Esad Bajtal je doktor psiholokih nauka i nezavisni istraiva. Kao nastavlja psiholokog uenja Dilteheya (Wilhelm Diltehey), Spranger utjee na psiholoka shvaanja u okviru duhovno-naune psihologije, istiui moment cjeline i jedinstvenu strukturu mentalnog sklopa pojedinca. Autor je najbolje tipologije linosti zasnovane na vrijednosnom sistemu, to je, s aspekta naslova zadatog od organizatora, bilo opredjeljujue da, upravo od nje, krenem u razmatranje teme.
127
tok analize kritikom, teorijsko-asocijativnom sagledavanju drutvenog bosanskohercegovakog trenutka, koji, svojim nedopustivo dugim trajanjem, prijeti da, sivilom vlastite letarginosti, zaprijei traenu perspektivu mogueg izlaza iz oiglednog orsokaka bh. besmisla. Kako je psihologija, kao fenomenologija i ontologija duha, u svojoj biti, jedna demaskirajua znanost, to e i analize koje slijede pokuati p(r)okazati upravo onu nevjeto maskiranu stranu civilizacijski i egzistencijalno pogubnog djelovanja ekstremnih etnopolitikih elita Bosne i Hercegovine. Ko su politike bosanskohercegovake elite? Ako bismo povjerovali njima samima, ako bismo sudili po njihovom verbalnom diskursu i svakodnevnom prenaglaenom zaklinjanju u Boga, to jest njihovom pozivanju na vjeru; i ako bismo zdravo za gotovo prihvatili njihovu marketing-interpretaciju vlastitog samorazumijevanja (stavljajui u fenomenoloku zagradu pitanje stvarne iskrenosti te samointerpretacije), onda bismo, mirne due, mogli zakljuiti o dominaciji religijskog tipa linosti na naoj politikoj sceni. U nametanju takvog utiska (ne)sumnjivo prednjae bonjake politike elite i politiari. Ve neukusno napadno, i na tetu ukupnog drutvenog interesa za koji se deklarativno zalau, oni su totalno religizirali sferu javnog prostora i govora: od vjerskih pozdrava pa do pozerski naivne religiozno-verbalne ortodoksije u svakom moguem, pa i najbanalnijem komunikativnom kontekstu, ukljuujui i onaj kriminogeni. O tome uvjerljivo svjedoi onaj bestidni telefonski dijalog (dojueranjeg) parlamentarca i jednog utamnienika optuenog za najtei kriminal, koji nam je ovih sedmica (novembar-decembar 2008.), opetovano reproducirala Federalna televizija. U tom monstruozno-psovakom,2 bontonsko-civilizacijski poraznom dijalogu profanisanog dvojca, uzajamno uvjeravanje, umjesto argumentima, osigurava se a priori kredibilnom floskulom Allaha mi, koja, paradoksalno, bez zazora i istovremeno, ide uz nekontrolirano-sono psovanje islamskih religijskih vrijednosti, kao to su efini3, npr. Neviena verbalna
2
U pitanju je fenomen koprolalije (gr. i = govoriti, brbljati), fenomen uivanja u izgovaranju to sablaznijih skarednosti i primitivnih rijei koje odudaraju od civiliziranog, kulturnog verbalnog kodeksa. U pitanju je oblik svjesnog prkoenja i poricanja socijalnih konvencija, ali i cinina degradacija onoga na koga se psovaka skarednost odnosi. Moe se javiti kao indikativni simptom shizofrenije, manije i koprofilije. efin (ar.), bijelo platno, ifon u koji muslimani umotavaju mrtvaca za sahranu; mrtvake haljine. Oskrnavljen tom vulgarno-nadmenom psovkom, mrtvaki araf postaje konano neupotrebljiv i za svoju posljednju namjenu, dok akteri
128
PSIHOSOCIJALNI KONTEKST POLITIKIH ELITA U BiH
vulgarnost tog uasavajue bestidnog dijaloga htjela bi, po svaku cijenu, pa i jezikom najprizemnije genitalno-egzibicionistike sablanjivosti, osigurati sebi neku vrstu aksioloko-retorike uvjerljivosti. Odnosno, i prije svega, htjela bi sugerirati svu sagovorniku ozbiljnost seksualno-nasilnikih planova koji su centralna tema tog krimi dijaloga. Meutim, njihova napadno-religizirajua retorika u kontekstu najprizemnijih vulgarnosti kriminogenog dijaloga, namjenski doziranom uestalou i neodmjerenou, demaskira svu moralnu dvolinost tako sraunatog pretjerivanja. Jer svako pretjerivanje, umjesto da nas ubijedi (u ono emu je svojom sraunatou okrenuto), na kraju, sasvim nehotice, otkriva suprotnu stranu svoje licemjerne nakane. Odnosno, svako je pretjerivanje psiholoki uvijek sumnjivo, ukljuujui i pretjerano, pragmatski stilizirano pozivanje na Boga (resp. Allaha). Psiholoka reinterpretacija te pozerski podastirane odanosti Bogu govori nam da je samo velikim grenicima Bog uvijek (i gdje treba i gdje ne treba) na usnama. Zapravo, Bog je jedini kome oni jo mogu da se obrate, jer su kod ljudi ve poodavno izgubili svaki kredibilitet. Dakle, u sluajevima javnih vjersko-retorikih pretjerivanja ne radi se o istinski religijskom, nego o politikantski sraunatom, prozirno fingiranom, odnosno pozerski jeftinom pseudoreligijskom tipu linosti, koji, u stranako-ideolokoj ravni figurira na principu als ob, odnosno kao da je u pitanju religijski (tanije, i u terminologiji nekadanjeg SKJ, moralno podobni) tip linosti, to je normativno-aksioloki gledano potpuno netano. Normativno-teorijski, religijski tip linosti bio bi, tragom Sprangerovog vrijednosno-psiholokog uvida sutinski, neto sasvim drugo. Konkretno, za razliku od prizemljenosti ekonomskog i politikog tipa linosti,
tog necivilizacijskog dijaloga, nadmenom osornou retorikog besmisla, vode borbu za prestini trofej glavnog mahalskog kabadahije, kojemu ama ba nita nije sveto. Tako, malograanska, moralno-deprivirana pamet sudionika telefonskog dijaloga, i ne znajui to, dospijeva na samo dno civilizirano pojmljenog ivljenja naeg vremena. Uprkos tome, jedan drugi parlamentarac i visokorangirani funkcioner ambiciozno-dravotvorne stranke (izriito islamske aksioloke profilacije), svojom nesuvislo-razoaravajuom retorikom akrobatikom, umjesto osude, pokuat e da moralni strmoglav neshvatljivo primitivnog dijaloga nekako racionalizira i relativizira pred etiki okiranom bh. javnou. I moda je upravo taj sraunati pokuaj neizvedive relativizacije najbolji mogui likovni odgovor, to jest paradigmatska slika i prilika naslovom zadatog okvira vrijednosnog i psihosocijalnog habitusa politikih elita Bosne i Hercegovine.
129
religijski tip linosti, slobodan od bilo kakvog pragmatskog diskursa, okrenut je onostranom, to jest svijetu Apsolutnog bia. U svojoj iskrenoj predanosti Bogu, on je asket, i kao sveti ovjek vrhunsku vrijednost ne nalazi ni u koristoljubivo-instrumentaliziranoj pozi pseudoistunca; jo manje u uzdizanju drne samodovoljnosti, i pogotovo ne u neodmjerenosti sablanjivo sakrileginog vokabulara (uz istovremeno zaklinjanje u Boga), nego, upravo obrnuto, u skromnosti samoudubljivanja, odnosno u potpuno bezglasnoj, utljivo-introvertnoj predanosti Svetom. S druge strane, reklamerska samodopadnost pripada ekonomskom tipu linosti, koji prvenstveno preferira ono materijalno (gdje sam tu ja). Sutinski, njega ne zanima ni moral ni istina, nego korisnost. Potronja i gomilanje ovozemaljskog bogatstva njegove su osnovne vrijednosti. Njega okupira zgrtanje novca i luksuzan rasipniki ivot. Ekonomski tip je noen eljama neodlonog uitka hic et nunc, odnosno eljama egosa potpuno osloboenog vjerski obavezujue empatije i altruistikog osvrtanja na svijet i ljude oko sebe. Analogno toj ekonomskoj jednostranosti, politiki tip ovjeka orijentiran je strogo na vlast. On se bavi drutvenom moi, tei da postigne drutveni utjecaj, da vlada ljudima ili da posredno utjee na njihovo ponaanje i sudbinu. Kao javni ovjek on je Machtmensch ovjek moi, i, kao takav, eli imati sve pod svojom kontrolom. Apsolutnom kontrolom. Jer on je, po vlastitom samorazumijevanju, bog. Bog na zemlji. Sve drugo je samo (s)lijepa pseudodemokratska pria za javnost. I to se jasno vidi i iz najnie vizure psiho-hermeneutike opservacije njegovog svakodnevnog dranja i ponaanja. Naravno, u ivotu nema istih tipova linosti. Naalost, ima loih kombinacija. A najgora mogua dominira na bh. politikoj sceni. Politike bosanskohercegovake elite, uprkos svom svakodnevnom, napadnom pozivanju na Boga, Vjeru i Uzvieno, praktino (na djelu) otjelovljuju aksioloki najprizemniju, prozirno-pragmatsku kombinaciju ekonomsko-politikog tipa linosti. Opservirajui tu kombinaciju deskript-kategorijama humanistike psihologije najznaajnijeg predstavnika teorijskog humanizma XX stoljea Ericha Fromma, radi se o izrabljivakom tipu karaktera, koji svim svojim silama i lukavstvima uma uzima sve ono to mu se svia. Stanovite izrabljivakog tipa, ...obojeno (je) nekom mjeavinom neprijateljstva i manipulacije. Svatko je objekt izrabljivanja i procjenjuje se 130
prema njegovoj korisnosti. Umjesto povjerenja i optimizma (...) kod njih nalazimo sumnjiavost i cinizam, zavist i ljubomoru. Otuda njihova sklonost da prave zagriljive primjedbe na raun drugih, kae Fromm (E. Fromm, Man for Himself, New York, 1947).4 Upravo toj zagriljivosti zahvaljujemo cinini komentar onog bosanskohercegovakog parlamentarca koji sopstvene graane (resp. birae) medijski-javno naziva uama (Ne dozvoljavam da svaka ua na ulici raspravlja o mojoj plati)5 samo zato to su kritiki progovorili o enormnom poveavanju primanja parlamentaraca u vrijeme kad bh. Graanin Obini (G. Allport) jedva sastavlja kraj s krajem.
ta je i ko je ua? Etimoloki, ta uvredljiva metafora javno upuena graanima (resp. poreznicima) dolazi od glagola ukati. U tom se pojmu znaenjski ukrtaju pridjev suh i onomatopejski adekvatan glagol (P. Skok). Tako, uka ili uti suho jesenje lie koje je ot-palo s drvea; uka vjetrom vijana gomila odbaenog papira na otpadu. Dakle, u pitanju je neto sasvim prizemno, bezvrijedno; ono to nam, u svojoj otpalosti, kao npr. u situaciji lovakog prikradanja umom, izdajniki uka pod nogama. U analogiji, ua je dakle ljudski otpad i svaki njegov govor, kao govor otpada, samo je glupavo ukanje dostojno jedino politikantsko-poslanikog prezira. Najkrae, ua je neyager, ljudska smlata, tumaralo i idiot koji zaviruje tamo gdje mu nije mjesto. Prema tome, ua, kao neotesani uhljup i posljednja vrsta drutvenog bia, nema ta da pria o izabranima. Odnosno, ui je svako pravo glasa (ukanja) zauvijek oduzeto. Izuzev na izborima. Samo na izborima ua nije ua. ua samo na izborima ne uka, nego (sasvim licemjerno) postaje legitiman glas glasaa na koji se parlamentarci, ukljuujui i ovog bahatog, sasvim normalno pozivaju kao na (ukavo neporecivi) argument svoje izborne pobjede. Jer, zahvaljujui glasovima upravo tih ua, parlamentarci sjede tamo gdje sjede, i iz plitkih poreskih depova ua rasipno krme gomile novca, o emu ue , umjesto to ute, treba pokorno da ute. Dakle, u drutvima pseudodemokratije ua samo u vrijeme izbora, sasvim nakratko i jednokratno (dan ili dva), postaje neua, a potencijalni parlamentarci mu se, sasvim prizemno, to jest izborno-udvaraki (kao posljednje ue), bacaju pod noge. Ako je faizam socioloko-politiki fenomen nadmeno-grubog poricanja svih (podljudi) u ime Nekih (bermensch), onda
4 5
E. Fromm, ovjek za sebe, Zagreb, 1966, str. 69-70. http://www.radio-feral.ba/feral/modules/news/article.php?storyid=695
131
je ovo uavo vrijeanje i javno poniavanje obespravljenih bosanskohercegovakih graana svojevrsna forma predstavnikog neofaizma. U tom kontekstu, bilo bi antifaistiki ograditi se od tako civilizacijski neodmjerenih istupa. Ali do sada, koliko znam, nije primijeeno da se to nekome od nadlenih omaklo (resp. dogodilo). Oito, vrijeanje i poniavanje graana ima opi i preutni zastupniki konsenzus politikih etno-elita.
Korist i mo su osnovni principi (vrijednosni kompas) djelovanja izrabljivakog karaktera. To, logiko-psiholoki, poraa filozofiju praktinog hedonizma, odnosno dominaciju principa zadovoljstva, koji postaje temeljni, beskrupulozno-djelatni motiv i nedodirljivi praxis etnopolitike oligarhije vladanja. Teorijsko-analitiki, princip zadovoljstva je forma arhainog miljenja podsticana snanim uplivom osobnih elja. U praktinom smislu, lust prinzip oznaava tenju ka direktnom, trenutnom i potpunom zadovoljenju; odnosno, animalno-neodgodivom zadovoljenju bez ostatka. Slikovito govorei, kada ostavljamo najbolje pare hrane da bismo ga pojeli na samom kraju, na cilj je da na taj nain postignemo maksimalnu prijatnost. Ta se prijatnost kumulira kroz anticipaciju njenog dolaenja koja je ve sama po sebi prijatna (M. Ossowska, Motywi postpowania, 1958). Meutim, pas kojemu dajemo punu posudu hrane, ili vrabac koji kljuca mijeanu gomilu sira i hljeba, nastavlja Ossowska, uzima najprije ono to je najbolje. I to je izraz nagonskog, animalnog stava. ovjek tako postupa samo u ratnim, egzistencijalno neizvjesnim situacijama. U stabilnom, sigurnosno neupitnom okruenju, koje garantira da najslai zalogaj nee biti doveden u pitanje, motivirano perspektivom anticipiranog zadovoljstva, najslae pare biva ostavljeno za sami kraj objeda.6 U sluaju bosanskohercegovakih politikih elita, trenutno, iracionalno i enormno bogaenje, bez moralnih stega i racionalno-kritikog pogleda na izbor takvog opredjeljenja, projekcija je prethodno navedenog animalno-nagonskog dranja i simptom psiho-socijalne nezrelosti aktualnih nosilaca vlasti. Sumnjiva i protuzakonita privatizacija, bjeanje od donoenja zakona o ispitivanju steene imovine, enormno poveavanje primanja dravnih i federalnih parlamentaraca jasno govore da imamo posla s neim to se odvija daleko od javno proklamiranih principa djelovanja i ivljenja u okvirima istinski demokratskih drutava i vjerskih nazora na koje se (pozerski) svakodnevno sami pozivaju. U ekstremnoj izrabljivakoj izvedbi, kakvu imamo na bosanskohercegovakoj sceni, neskrivena, ali sofisticirana
6
M. Osovska, Psihologija morala, Sarajevo, 1971, str. 54.
132
zamjena principa realnosti hedonistikim principom trenutnog uitka, logiki i praktino vodi kriminalizaciji politike, odnosno direktnoj sprezi politike i kriminala. O tome zorno svjedoe nalazi brojnih finansijskih komisija, revizorskih nalaza. Tu su i razni drugi podnesci, kao i svakodnevni medijski izvjetaji, i, naroito, povremena paradna hapenja nedodirljivih, koji, po nalogu s vieg mjesta, ubrzano (nepotistiki promptno) bivaju putani da se brane sa slobode. U svom sebeljublju i okrenutosti neumjerenom linom bogaenju (dok narod i birai /ue/, u potrazi za hljebom, prekopavaju po kontejnerima) politike odnosno etno-elite zauujue naprasno zabacuju joker pitanje, pitanje zatite vitalnog nacionalnog interesa, koje, inae, redovno poteu ak i u najbanalnijim politikim i etno-sofistiki dizajniranim situacijama. Tako se velika dvodecenijska galama o zatiti takozvanog vitalnog nacionalnog interesa demaskira kao puki instrumentalni ideologem, retorika zavjesa, ili, psiholoki govorei, racionalizacija iza koje se skrivaju krajnje sebini interesi politikih oligarhija. Ali nita udno pored ovakve drave, tanije pseudodrave izrasle iz dejtonskog nametanja (pseudo)mira.
II
Koliko puno ima arobnica I arobnjaka neznanih me nama, to nalik budu, mijenjajui lica, Ljudima milim i dragim enama. Ne ine vraa ni vjetica, Nit vratvom tiju tajne u zvijezdama, Ve laju, varkom, himbenim govorom Vezuju srca nerazrijeenim vorom. Ariosto, Orlando furioso, 8, I
Radi podsjeanja, Dejtonskim mirovnim sporazumom niti je rat dovren, niti je sam sporazum dobrovoljno potpisan. Nepravedan, surov i besmislen, kakav je samo bio, rat, kao oruani teritorijalno-ekspanzionistiki atak na meunarodno priznatu Republiku Bosnu i Hercegovinu (1992-1995), iako kasno i s tekom mukom, sporazumom je samo zaustavljen, to 133
jest prekinut. Praktino, to znai da su, tim prekidom, ratni zadaci ideologa i izvoaa rata ostali nedovreni. Tako, diplomatijom nametnuti, i samo formalno prihvaeni mir, sada sam iz sebe generira nastavak rata, ali drugim, sofisticiranim sredstvima. Psiholoki motiv tako dizajniranog nastavka rata prepoznajemo u eksperimentalno potvrenom fenomenu koji savremena psihologija naziva Zeigarnik efekt. O emu se radi? Rije je o eksperimentalno provjerenom perseverativnom iskustvu koje je definirala Lewinova (Kurt Lewin) uenica Bluma Zeigarnik krajem dvadesetih godina XX. stoljea. Konkretno, dvije eksperimentalne grupe subjekata dobiju da urade seriju zadataka. Ubrzo nakon to krenu u njihovo rjeavanje, eksperimentator jednu od tih grupa naprasno prekine u radu, a drugu ostavi da svoj zadatak dovri do kraja. I? Naknadna ispitivanja pokazuju da se grupa prekinuta u radu dvostruko bolje sjea nedovrenih zadataka od grupe kojoj je bilo doputeno da svoje zadatke dovede do kraja. Kljuni nalaz eksperimenta kae da grupa prekinuta u svom radu i dalje tei da svoj zadatak nekako zavri. Praktino, eksperimentalni nalaz potvruje osnovne postavke getalt teorije7, po kojoj, u situaciji nedovrenosti, ostaje unutarnja tenja sistema ka konanoj finalizaciji odloenog rjeenja. Odnosno, isto psiholoki, prekid operacije ostavlja mentalni getalt grupe u trajnoj tenziji, to doprinosi svjesnom ili nesvjesnom sjeanju, odnosno potrebi stalnog vraanja na nedovreni zadatak. Ponavljane eksperimentalne analize pokazuju da je Zeigarnik efekt utoliko vei ukoliko su ispitanici vie orijentirani na dobijeni zadatak. Dakle, deprivirani ispitanici imaju spontanu potrebu da se vrate i da dovre svoje projektom nedovrene zadatke. Oito, u sluaju Dejtonskog
7
Getalt (njem. Gestalt, oblik, forma, lik) kljuni je termin istoimene psihologije i oznaava cjelovitu strukturnu konfiguraciju bioloku, fiziku, psiholoku ili socijalnu. Cjelina te forme, kau getaltisti, nije izvedeni nego vlastiti kvalitet ija su svojstva nesvodiva na skup sastavnih dijelova. Primarno nastao u okviru psihologije percepcije, pojam getalt se danas koristi za objanjavanje brojnih fenomena u oblasti psihologije miljenja, uenja, emocija i motivacije. Getalt psihologija je konstitutivni derivat nastao u duhu tradicionalnih veza evropske filozofije i psihologije u okviru istraivake djelatnosti neokantovskog filozofskog drutva u Njemakoj.
134
mirovnog sporazuma radi se o vraanju nedovrenim ratnim zadacima. To isto, iako potpuno izvan ovog tematskog konteksta i u sasvim drugom teorijskom diskursu, tvrdi i beogradski profesor dr. Radoslav Ratkovi kad kae:
Realizacija projekta nije (do kraja) uspela, ali se projekat odrao. Projektanti i izvoai su ostali na svojim mestima. Oni se ne odriu cilja svoje politike: poto nisu uspeli da ga ostvare ratom, sada hoe da to postignu drugim sredstvima. Naravno, ustrajavanje na toj politici ne samo da ne iskljuuje nego podrazumeva ponovno pribegavanje oruanoj borbi im bi se za to stvorili uslovi.8
Budui da, pod budnom paskom meunarodne zajednice, to pribegavanje oruanoj borbi za sada nije mogue, ono poprima idejno sofisticirane, ali psiholoki prozirne, forme opstrukcije Dejtona i njegovih odredbi. Da ne ulazimo u taksativnu i strukturnu sofisteriju tih opstrukcija (odbijanje bh. pasoa, zajednikih registarskih tablica, odbijanje KM kao bh. novanice itd. itd.). Tek, preen je put od negiranja i otvorenog odbacivanja Dejtona do dananje ideoloke metanaracije o njegovoj nedodirljivosti. Odnosno, od grobnice srpskog naroda, kako je javno nazivan i marketiran od vodeih politikih etno-elita, Dejton je naprasno postao sveto slovo tih istih elita.9 Zanemarimo ovdje odnos svjesno nesvjesno. Prisutno je i jedno i drugo. Izmeu naknadnog ideoloki racionaliziranog svetog slova i prvobitne narodne grobnice nema ni ideoloke ni teleoloke razlike. Svrha ostaje ista odbrana neodbranjivog kao opstrukcija svega mogueg (a politika je umijee mogueg, zar ne?). Taj mehanizam iracionalne odbrane
8
R. Ratkovi, Faizam i antifaizam, danas i ovde suzbijati puzajui faizam da ne bi prohodao, Glas istine, br. 40-41, 2007; cf: http://www.antifasizam-nob.org.yu/ glas.php?id=7. Na Ratkovievu opservaciju naiao sam neto kasnije (radei ve na zadatku jednog drugog projekta), dakle nakon to je ovaj tekst bio definitivno gotov i proslijeen organizatoru Stola. Ali, kako mi se uinila logiki i politoloki vanom, odluio sam da je (kao snanu podrku kljunoj tezi teksta) naknadno dam na uvid i potencijalnim itaocima Zbornika. ire o tome vidi moj tekst Metanaracija, poetizacija i psihijatrizacija Daytona, u knjizi: Esad Bajtal, Duplo golo, izd. Mauna-Fe, 2007, str. 139-161; ili neto raniju internetsku verziju teksta na: http://www.orbus.be/zbornik/metanaracija.htm.
135
Dejtona, kao racionalizirani derivat njegovog primarnog poricanja, zove se u psihologiji reaktivna formacija. Fenomenoloki i psihoanalitiki preciznije govorei, reaktivna formacija je posebna, specifina forma potiskivanja. Reakcione formacije, itamo kod Fenihela, predstavljaju izvjestan oblik potiskivanja kod koga je kontrainvesticija oigledna, i on zato uspijeva da izbjegne esto ponavljanje drugostepenog potiskivanja. Izbjegavanjem tog drugostepenog potiskivanja reaktivne formacije mijenjaju linost definitivno i jednom zauvijek.10 Evo dnevno prepoznatljive ilustracije te potiskujue logike reaktivne formacije: Napadno-kompulsivna istoa, i pretjerano naglaavano osjeanje reda, kau psiholozi, predstavlja specifian nain (samo)odbrane neke osobe koja, negdje duboko u sebi (ontoloki-instinktivno), dakle svim svojim biem, udi za prljavtinom i neredom. Znai li to da je svaka tenja za istoom lana? Ili, preciznije pitano: Ako stvari ponekad znae upravo suprotno od onoga to izgledaju na povrini, kako onda moe u datom sluaju da se prepozna prava motivacija? Odgovor je da se reaktivna formacija, kao i svaki drugi mehanizam odbrane, nalazi u prilino posebnim okolnostima (D. Krech & R. S. Crutchfield, Elements of Psychology, University of California, Berkeley, 1958).11 Odnosno, potreba za istoom, ljubavlju ili potenjem sasvim su regularne, nesporne ljudske potrebe ovjeka. Razlika izmeu stvarnih i lanih potreba te vrste je u pretjerivanju; u pretjeranom naglaavanju neega. Na jednom mjestu, psiholoki senzibilni Shakespeare svoje zapaanje te vrste majstorski formulira u lakonski saet iskaz:
ini se da ova dama protestuje isuvie mnogo.
Analogno, i u kontekstu ovdje tematiziranog problema, Shakespeare bi, da je kojim sluajem iv, najvjerovatnije rekao da neko isuvie mnogo odnosno pretjerano brani Dejton. I tu lei psiholoki zec prie. Reaktivna formacija je upravo ta koja, naknadno i pretjerano, forsira dranje dijametralno
10
11
O. Fenihel, Psihoanalitika teorija neuroza, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1961, str. 121. D. Kre & R.S. Krafild, Elementi psihologije, Beograd, 1973, str. 671.
136
suprotno prvobitno izraenom stavu (Otto Fenichel, The Psychoanalitic Theory of Neurosis).12 Ali, to nije sve. Osim pretjerivanja, reaktivnu formaciju redovno prati i jedan drugi mehanizam odbrane. Mehanizam ponitenja. Kod ponitenja ide se jo jedan korak dalje od gornje suprotnosti: ini se neto pozitivno, to, realno ili magijski, predstavlja suprotnost neem to se, isto tako realno ili imaginarno, inilo ranije. U pitanju je sprega dviju kontradiktornih ali sraslih radnji, od kojih je druga direktna inverzija one prve. Za ilustraciju reaktivnog momenta ponitenja Fenihel navodi primjer ovjeka koji najprije mora da upali plin a zatim da ga ugasi.13 Dakle, javno, ideoloki-formalno zagovaranje i branjenje Dejtona, nain je reaktivnog prikrivanja njegovog stvarnog neprovoenja. Za ilustraciju te prikrivajue reaktivne logike evo jo par primjera iz psihijatrijske klinike prakse. Jedan ateist, molei opsesivno za zdravlje svoje teko bolesne majke, nakon svake molitve bio bi prinuen da se ovla, i hermeneutiki simptomatino, udari po usnama. To naknadno udaranje vanjska je projekcija njegovog pokajnikog gesta kojim naknadno odbacuje prethodnu molitvu u stilu: povlaim rijei svoje molitve u usta. Ili, ponitavam svoju molitvu. Isti mehanizam nalazimo kod djece, koja misle da je lana zakletva dozvoljena samo ako, i istovremeno, dok se desnom zaklinju, lijevom rukom potajno ine suprotan gest.14 Psiholoki, Dejton je potpisan desnom rukom, a ve od prvog dana politika njegova odbacivanja provodi se lijevom. Naredni, politikantski vrlo simptomatian primjer reaktivne formacije (u kontekstu prethodno opisanog mehanizma ponitavanja), iako znanstveno-akademski potpuno legitiman, iz isto estetskih razloga i naglaeno-asocijativne slikovitosti, bontonski uljudno sputam u fusnotu.15
12
13 14 15
O. Fenihel, Psihoanalitika teorija neuroza, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1961, str. 123. Ibid. Ibid., 124. Medicina poznaje, a psihoanaliza interpretira fenomen koprofagije (gr. izmet, balega, i pojesti), patoloku sklonost individue da jede vlastiti feces. Psihoanalitiko vienje prepoznaje u tome produetak narcistike tenje i vraanje u ego izgubljenog objekta. Kod djeijeg fantazmatskog doivljaja defekacije kao gubitka svog narcistikog identiteta koprofagija se javlja kao odgovor
137
Kako postoji i fenomen reaktivne formacije na reaktivnu formaciju, to jedno formacijsko preruavanje poraa sva druga. Smiljena kleroetnizacija politike, odbrana takozvanog vitalnog nacionalnog interesa i itavo mnotvo drugih dnevno-politikantskih floskula samo su reaktivni paravani iza kojih se psiholoki prozirno kriju politike elite kriminaliziranih etnopolitika Ove Zemlje. Meutim, politika ozbiljnost cijele stvari s reaktivnom formacijom proizlazi iz injenice to, za razliku od drugih oblika potiskivanja, reaktivna formacija, kako je ve reeno, mijenja linost jednom zauvijek. Dakle, nepovratno. Osoba koja je izgradila reaktivnu formaciju kao iracionalni mehanizam odbrane nepovratno je promijenila strukturu svoje linosti. Ona vie ne moe funkcionirati racionalno. A iracionalno voenje politike uvijek zavrava pogubnim ishodima. ta to praktino znai vidjeli smo 1992-1995. godine. Stoga je jedini izlaz iz sadanje bosanskohercegovake pat-pozicije neizbjena smjena nosilaca reaktivnih poteza i dranja. Odnosno, preventivno gledano, svako budue kandidiranje na politiku funkciju, u ovakvoj zemlji, i sa iskustvima koja imamo, moralo bi zakonski obavezivati kandidata za prolaenje procesa psiholokog ispitivanja (psiho-testovi) i donoenja validne dokumentacije u svrhu dokazivanja psihike zrelosti (i podobnosti) za vrenje politiki odgovorne funkcije. I to bi, to se mene tie (ma kako neobino zvualo i odudaralo od ustaljene prakse), mogla biti jedna od poruka dananjeg stola. Naravno, psihotestiranje bi eliminiralo autsajdere ili egzibicioniste , ali to nije dovoljno, jer neki bi bez problema proli i pokazali da su kliniki normalni, odnosno da nemaju nijedno psiholoko oboljenje. Testovi ne bi otkrili da li je neko od njih psihopatska linost, i da li ima bolesnu elju za vladanjem, odnosno da li e se dobro odnositi prema ljudima, kae beogradski psiholog . Trebjeanin. A to su upravo one osobine koje
i nain kompenzacije izgubljenog. Kao praktian in ponitenja defekacije, koprofagija je simboliko vraanje u ego izgubljenog objekta. U tradicionalnoj narodnoj leksici (starijoj od Freuda i psihoanalize) taj se fenomen gubljenja i vraanja izgubljenog objekta izraava metaforom pljuno pa polizo, odnosno, i sasvim adekvatno faktografiji medicinskog uvida i psihoanalitikog grecizma, izrekom: pojo govno. Upravo na tom psihoanalitikom principu funkcionira verbalna viemjesena politikantska koprofagija o vraanju (na dravu prenesenih) entitetskih nadlenosti. Dakle, psihoanalitiki govorei, neurotian pokuaj vraanja entitetskih nadlenosti prenesenih na dravu jeste, zapravo, koprofagino vraanje u ego izgubljenog objekta.
138
mogu nanijeti ogromnu tetu dravi i njenim graanima. Otuda potreba za psiholoko-psihijatrijski znatno kompleksnijim pregledom, koji bi, za one koji se ele baviti politikom (ba kao i za sve druge poslove), trebalo da podrazumijeva dobijanje uvjerenja da si normalan i da moe da radi taj ozbiljni posao na ozbiljan nain (Cf: dr. . Trebjeanin, Na politiki ekstremizam unitava svaki dogovor).16 Bez te vrste psiho-preventivne zatite moemo se, iskustveno poueni, nadati samo daljnjim patolokim devijacijama ambicioznih, koji svoje unutarnje probleme i paranoine fantazme projiciraju na ravan javnog prostora. Opasnost je utoliko realnija to je, kako kae Carolyn Weaver, na politikoj sceni ponekad teko odrediti granicu izmeu paranoje, vrste mentalnog oboljenja, i ozbiljnih politikih motiva. Ameriki psihijatar Jerrold Post tekou tog razgranienja vidi upravo u tome to je paranoja jedna od stopostotno politikih bolesti.17 Kao i svaka druga mentalna bolest, paranoja se projicira u vrlo irokom manifestnom opsegu, od najblaeg oblika svaljivanja krivnje na druge pa do fantazma osobne ili kolektivne progonjenosti (odnosno nacionalne ugroenosti, naprimjer). Svoju politiku uspjenost paranoici duguju logikoj uvjerljivosti svojih istupa. Paranoine osobe su vrlo logine, kae Post. No, za razliku od znanstvenika koji traga za istinom, paranoik traga za neprijateljima; on traga za dokazima koji e potvrditi njegove paranoine postavke, istovremeno potpuno ignorirajui suprotnu argumentaciju.18 Upravo u masovnoj politikoj paranoji Post nalazi objanjenje nacistikog genocida te masovnih istki u bivem SSSR-u i Kambodi. Blau varijantu tog poremeaja Post prepoznaje kod Richarda Nixona, koji je stalno bio opsjednut idejom neprijatelj, ignorirajui vlastitu ulogu u njihovom stvaranju. U analogiji, stalan strah od takozvane unitarne Bosne i Hercegovine intenzivno politikantski
16
17
18
http://www.nedeljnitelegraf.co.yu/arhiva/616/text2.html Da stvari oko toga ne idu ba tako glatko, pokazuje nam dr. prof. arko Trebjeanin navodei primjer biveg srbijanskog premijera Zorana inia, koji je, u pokuaju da sprovede slini ideju poveo svoju kompletnu vladu na VMA. Ali, ta je poslije toga bilo? Nita! Javnosti nikad nije prezentovano ta je uraeno na VMA, niti da li je neko eventualno trebalo da snosi posljedice toga (ibid.). http://www.sarajevo-x.com/forum/viewtopic.php?f=1&t=11526&st=0&sk=t&sd =a&start=0 Ibid.
139
podgrijavaju upravo one politike etno-elite koji ve vladaju potpuno unitaristiki ureenim dijelom Ove Zemlje. Naravno, ali da se ne vraamo nazad, i ovdje vai logika reaktivne formacije, koja se u svojoj uzorno istoj formi, zavisno od konteksta dnevnopolitikih nijansi, moe prepoznati u politikim modelima svih etno-pregrijanih nosilaca bosanskohercegovake vlasti. Osjeaj vlastite vrijednosti, neophodan za razvoj zdrave linosti, zamjenjuje se mrnjom prema samome sebi, koju se, vremenom, naui projicirati19 na Drugog i druge. Takve osobe su veoma povodljive na zov vlastite, ali i neije tue paranoinosti, pie Jerrold Post, autor knjige Politika paranoja: psihopolitika mrnje.20
19
20
Projekcija (lat. projectio bacanje (u)naprijed), arhaini mehanizam odbrane kojim se ego osobe brani od vlastitih potisnutih tenji i osjeanja tako to ih nesvjesno pripisuje drugima. Projekcija pomae da se osoba brani od unutranje opasnosti kao da su vanjske, odnosno da, na zaobilazan nain, prihvati vlastite nesvjesne (potisnute) elje. Projekcija igra vanu ulogu u neurozama i psihozama, a posebno je naglaena u paranoji, kae struna literatura. http://www.sarajevo-x.com/forum/viewtopic.php?f=1&t=11526&st=0&sk=t&sd =a&start=0
140
Politika filozofija politikih elita u Bosni i Hercegovini: eksperiment iz prirodnog stanja

1
SVJETLANA NEDIMOVI*
a bi se uopte pristupilo deskripciji i, eventualno, analizi politike filozofije politikih elita, nuno je ili definisati politiku filozofiju na odreeni nain, ili bar odstupiti od nekih poimanja ove forme razumijevanja svijeta. Naime, ukoliko ponudimo ideju politike filozofije kao neumornog propitivanja politikog svijeta ili, jednostavnije, samo svijeta, te insistiramo na strogoj distinkciji izmeu politike teorije kao deskriptivnog i preskriptivnog pristupa prouavanju politike i politike filozofije kao prvenstveno kritikog i konceptualnog napora (Honig, 1993; Connolly, 1989), praktiki je nemogue govoriti o politikoj filozofiji politikih elita s obzirom na to da se odnos dotinih spram svijeta gotovo iskljuivo izraava izjavnim reenicama, imperativima i eksklamacijama, a gotovo nikad u upitnoj formi. No odluimo li se za drugaije vienje politike filozofije, ono koje razotkriva njene ideoloke korijene i ideologizirane namjere, moemo ustvrditi da:
...sama politika filozofija je drutvena realnost: to je ideologija u okviru koje se odreene institucije i prakse opravdavaju, a druge napadaju; ona nudi fraze koje se koriste za artikulisanje zahtjeva, izricanje kritika, podsticanje, formulisanje proglasa i, ponekad, odreivanje politika (Wright Mills, 1962: 14).
1
Ovaj rad zapravo predstavlja idejni okvir za opsenije istraivanje o momentima prirodnog stanja koji se otvaraju u politikim zajednicama i njihovom znaaju za politiku zajednice van okvira politikih teorija drutvenog ugovora. Dr. sc. Svjetlana Nedimovi je docentica na Sarajevo School of Science and Technology.
141
U tom smislu se filozofija zapravo pribliava ideologiji. Michael Freeden zato i ne smatra filozofiju i ideologiju uzajamno iskljuujuim. Vienje da ideologija barata iracionalnim, esto protivrjenim tvrdnjama, dok je filozofija racionalan, logiki i faktiki koherentan i konzistentan poduhvat, u tom je smislu pojednostavljivanje kompleksnog spektra politike misli ije se razliite dimenzije dodiruju, proimaju i, u krajnjoj liniji, nadopunjuju. U svom razmatranju napetog i ambivalentnog odnosa filozofije i ideologije, Freeden ne zanemaruje injenicu da ideologije donekle nonalantno mijeaju racionalne i emotivne elemente, to jest da se ne podvrgavaju istoj rigoroznoj disciplini misli koja samu sebe uvijek iznova preispituje a koju filozofi smatraju kljunom odlikom svoje sfere. Meutim, kako Freeden istie, filozofske diskusije takoe poivaju na uvjerenjima koja su locirana van domaaja racionalnog preispitivanja: Politiki filozofi mogu odbijati da koriste neracionalne argumente svjesno i otvoreno, ali oni rijetko uspijevaju izbjei da u zagovaranje i promociju svojih moralnih stavova unesu odreenu dozu emocionalnog (Freeden, 1998: 31). Prihvati li se ovakvo shvatanje politike filozofije, odrekne li joj se, dakle, apsolutna istota univerzalnog Razuma, politika filozofija politikih elita prestaje biti besmislena ili, u najboljem sluaju, protivrjenou rastrgana sintagma i postaje legitiman predmet razmatranja.2
KADRIRANJE MODERNE POLITIKE FILOZOFIJE Na poetku treba istai kako su sva shematiziranja politike filozofije krajnje nezahvalna rabota imajui u vidu znaaj suptilnih razlika u ovoj oblasti, ali kao to opti plan ima svoju veoma bitnu ulogu u filmu, jer uspostavlja okvir zbivanja i daje pregled cjeline kako bi bila jasna pozicija i znaaj pojedinosti, tako i sheme politike filozofije omoguuju sagledavanje problemskog horizonta unutar kojeg pojedinani autori smjetaju svoj rad. Naini kadriranja ili mapiranja moderne politike filozofije, naini tumaenja njenog problemskog spektra i pozicioniranja teita su veoma
2
Ipak ne treba gubiti iz vida da, kako istie Castoriadis, filozofija i politika pripadaju razliitim sferama sferi razumijevanja svijeta i sferi djelovanja u svijetu, tj. praxisu. U tom smislu politika nikad ne moe ostvariti filozofiju, a filozofija ne moe sluiti kao pouzdan vodi politici (Castoriadis, 1987: 74-76).
142
POLITIKA FILOZOFIJA POLITIKIH ELITA U...
razliiti, donekle i zbog heterogenosti samog modernog doba, koje je, kao to kae Connolly, epoha u kojoj je set meusobno suprotstavljenih poimanja sebe, odgovornosti, znanja, racionalnosti, prirode, slobode i legitimiteta uspio da se u dovoljnoj mjeri etablira, potisnuvi ostala mogua poimanja (Connolly, 1989: 4), ali je sam taj set vrlo raznorodan i, kako i Connolly uvia, inherentno kontradiktoran. Tako je i mogue da Rawls politiku filozofiju vidi prvenstveno kao napor da se ustanove principi i kriteriji pravednosti, ime se postavljaju temelji za izgradnju pravednog politikog poretka ili bar poretka koji pravednost pretpostavlja kao svoj osnovni i neprikosnoveni princip (Rawls, 1971). S druge strane, neko kao A. Hirschmann u modernoj politikoj filozofiji prepoznaje intelektualni projekat koji proizlazi iz drutvene potrebe da se za ljudske strasti nae efektniji kontrolni mehanizam nego je to bilo klasino rjeenje podvrgavanja naih poriva vrlini (Hirschmann, 1999). Hannah Arendt pak politiku filozofiju opisuje kao narativ dodirivanja, sudaranja, preplitanja akcije, kao manifestacije slobode, i poretka, kao manifestacije nunosti, kategorija koje za nju predstavljaju osnovne kategorije za razumijevanje politikog. Pierre Manent modernu politiku filozofiju tumai u kontekstu radikalno nerjeivog problema moderne Evrope, politiko-teolokog problema ili odsustva transcendentalnog autoriteta iz politike sfere. Tako je njegova Intelektulna istorija liberalizma narativ o naporima liberalnih autora da se konstituie politiki entitet u odsustvu transcendentalnog autoriteta kao izvora legitimiteta ovozemaljskog, politikog nosioca vlasti, a da u tom procesu osamostaljenja zajednice ona sasvim ne izgubi smisao (Manon, 2001). Savremena amerika teoretiarka Bonnie Honig cjelokupnu tradiciju politiko-filozofske misli svodi na sukob vrline i virtuoznosti, odnosno filozofske struje koja u politici vidi sredstvo za uspostavljanje etiki idealnog poretka, i one druge, za koju je politika prije svega uvijek nedovreni performance ljudske slobode bez kulminacije u idealnom ureenju i sa neizbjenim otvorenim ili pritajenim sukobima (Honig, 1993: 2-3). Ne bih pretendovala na pisanje istorije moderne politike filozofije, ali elim ovoj listi dodati vlastiti ugao posmatranja moderne politike filozofije ili, radije, objasniti kojoj koli kadriranja pripadam. Za razliku od klasine filozofije, koja podrazumijeva identitet privatnog interesa i opteg, moderna politika misao se bori sa jazom izmeu privatnog i javnog ili 143
opteg, individualnog i kolektivnog.3 Individua je nova vrsta, specifina za politiku modernog doba, a politika filozofija modernog doba poiva na mogunosti miljenja pojedinca po sebi i za sebe, van i prije okvira bilo kakve zajednice. Upravo zato je njena glavna preokupacija smjetanje pojedinca u zajednicu a da pri tome pojedinac ne izgubi svoju pojedinanost. Posmatramo li modernu politiku filozofiju kroz prizmu tog problema, ukazuje se sljedea mapa filozofskih struja. Zanemarimo li bitne suptilnosti, moemo rei da je za liberalizam opte u funkciji privatnog/pojedinanog. Graanski republikanizam, donedavno prilino umrtvljeni a sada reanimirani izaziva liberalizma, javno pretpostavlja privatnom i privatno ili pojedinano vidi kao potpuno ostvareno tek kroz aktivno uee u javnom. Feminizam nastoji javno otvoriti za privatno. Komunitarizam, udni sagovornik liberalizma, u zajednici vidi moralni princip i zapravo jedini od kola moderne politike filozofije nadilazi dihotomiju javno-privatno nudei posredniku kategoriju u kojoj se ove dvije spajaju kategoriju zajednice.
POZICIONIRANJE Gdje na toj mapi ucrtati filozofiju naih politikih elita? S obzirom na njihov etnonacionalni i vjerski profil,4 ini se loginim pretpostaviti da je idejna potka djelovanja naih politikih elita bliska komunitarizmu, odnosno onom kraju komunitaristikog spektra koji je najudaljeniji od liberalizma. Naime, zajednica je definisana ne kao politika, ve kao prevashodno kulturna i vjerska, a politika iskljuivo zato to je prvenstveno kulturna i vjerska, to jest njena politinost je derivat a ne temelj zajednitva. U tom smislu, reklo bi se da je filozofija naih politikih elita neka vrsta nacionalizma, ali ne liberalnog, jer je u osnovi primordijalno shvatanje nacije
3
Lino sam sklonija terminima privatno i javno, nego individualno i kolektivno s obzirom na to da ovi drugi sugeriu odreenu homogenost subjekata, dok privatno i javno upuuju vie na sfere u kojima se razliiti subjekti kreu, a ne na same subjekte. Rizikujui pojednostavljivanje, u filozofiji uvijek problematino, politike elite u BiH mogle bi se definisati ne kao vlastodrci iskljuivo, ve potpunije, kao konglomerat vostava tzv. nacionalnih politikih stranaka i vjerskih velikodostojnika.
144
i supstitucija boanskog autoriteta nacijom.5 U takvom nacionalistikom diskursu, nacija je pretpostavljena kao izvor legitimiteta asocijacije ljudskih jedinki, i to autoritet imun na preispitivanje svojih lanova, upravo, nekakav politiki monolit. Moglo bi se rei da to znai ponovno uvoenje neke vrste transcendentalnog izvorita legitimiteta asocijacije ljudskih jedinki koji ne podlijee istorijskim promjenama i uslovljenostima. Meutim, u pitanju je u neku ruku defektan nacionalizam odnosno, u pitanju je nacionalizam kojem je amputirana politinost. Za nacionalizam se moe rei kako posjeduje pasivnu i aktivnu dimenziju. Pasivna dimenzija se ogleda u samom postojanju i afirmaciji postojanja zajednice utemeljene na zajednikoj kulturi i moralnim vrijednostima. Aktivna dimenzija je zapravo politiki princip samoopredjeljenja i projekat nacionalne autonomije: nacionalizam tei suverenoj dravi za vlastitu naciju. ta je znaenje i znaaj nacionalne drave? Zajednica postaje vlastiti suvereni zakonodavac. ta su njeni zakoni? Nita drugo do njen duh, njeni ciljevi i njene vrijednosti prevedeni iz apstrakcije u konkreciju. U tom se smislu zajednica aktivno odrava. 6 Godine 1990. politike elite u Bosni i Hercegovini su oevidno nacionalistike, one svoje zajednice vide kao okupljene u istovjetnoj istorijskoj situaciji i istovjetnom kulturnom okviru, a istovremeno imaju i politiku viziju, to jest politiki projekat za te zajednice otcjepljenja, pripajanja itd. Naime, jedan od temeljnih principa nacionalizma i ujedno spiritus movens nacionalistike politike jeste uspostavljanje nacionalne drave. U tom smislu bi se u tom momentu itekako moglo govoriti o nacionalizmu bosanskohercegovakih politikih elita. U datim politikim okolnostima, nastalim 1995. godine, meutim, nacionalizam politikih elita u Bosni i Hercegovini ostaje bez politikog projekta. Drugim rijeima, aktivni princip nacionalizma, prvobitni politiki projekat za nacionalnu zajednicu, naih nacionalnih politikih elita nemogu je u kontekstu drave Bosne i Hercegovine.
5
Tanije, govorei u okvirima Kohnove distinkcije, radi se o organskom tipu nacionalizma na ideji kojeg Smith temelji svoje shvatanje primordijalnih teorija nacionalizma (Smith, 1998:146) nacionalizmu koji podrazumijeva zajednicu kao datost, za razliku od voluntaristikog, gdje je zajednica asocijacija u kojoj je lanstvo pitanje slobodnog izbora a ne kulturne i genetske odreenosti (Kohn, 1967). Ova formula, kao i ideja o ostvarenju nacionalizma u nacionalnoj dravi zasniva se na Gellnerovoj poznatoj definiciji nacionalizma kao politikog principa koji zagovara kongruenciju politike i nacionalne jedinice (1983: 1).
145
Ova konstatacija se naravno mora initi paradoksalnom s obzirom na to da ustrojstvo drave Bosne i Hercegovine istovremeno legitimie etnonacionalni princip organizacije i na toj organizaciji poiva. Drugim rijeima, pravno-politiki okvir je etnonacionalan, to bi trebalo sugerisati postojanje etnonacionalnih politikih projekata. No politinost je ovdje zapravo samo privid, to se da jednostavno demonstrirati na primjeru mehanizma koji je izmiljen kako bi se garantovala ravnopravnost konstitutivnih naroda u Bosni i Hercegovini, a koji se nerijetko vidi kao konana pobjeda etnonacionalnih kolektivnih prava nad pravima graanina kao pojedinca (Mujki, 2005: 8-9). Radi se o mehanizmu zatite vitalnog nacionalnog interesa, koji je nita drugo do mehanizam zatomljivanja politike izmjetanjem politikih sukoba u juridiku sferu.
VITALNI NACIONALNI INTERES PARALIZA POLITIKE Prije svega, treba rei kako se o zatiti vitalnog nacionalnog interesa u ovom okviru, to jest okviru drave Bosne i Hercegovine, mora govoriti u donekle redukovanom smislu, jer bi vitalni interes nacije shvaene i eksploatisane kako to ine nae etnopolitike elite, dakle nacije uvijek u odsudnom momentu egzistencijalne prijetnje (Mujki, 2005: XVII) koju emanira samo postojanje drugih nacija i njihovo prisustvo u istom politikom okviru, ili, uslovno reeno, politikom prostoru BiH, morao biti potpuni suverenitet, odnosno potpuna zasebnost i posebnost. Jedini istinski vitalni interes ovih nacija trebao bi, dakle, biti najvii mogui stepen suvereniteta, ali, kako je jasno i etnonacionalnim elitama u trenutku ostvarenja tog interesa, te elite bi se nale pred ozbiljnim problemom s vlastitom politikom prepoznatljivou i legitimitetom. Stoga je ono to se naziva vitalni nacionalni interes zapravo ono sve to je u interesu ouvanja nacije, osim ostvarenja zasebne drave. Mehanizam zatite vitalnog nacionalnog interesa pretpostavlja da se nijedna odluka o pitanjima od vitalnog nacionalnog interesa ne moe donijeti bez saglasnosti, odnosno protivno volji predstavnika konstitutivnih naroda. Radi se, prvenstveno o pitanjima donoenja i promjene ustava, ali i drugim pitanjima koja imaju velik nacionalni znaaj (Trnka, 2000: 57). Klica politinosti ovog mehanizma lei u otvorenosti sadraja vitalnog nacionalnog interesa, ali upravo je tu i korijen apolitinosti sadanjeg ureenja Bosne i Hercegovine. Na bilo kojoj taki bilo kojeg politikog procesa u institucijama Bosne i Hercegovine, u pogledu bilo kojeg pitanja ili 146
problema, pred politikom se moe izdii zid vitalnog nacionalnog interesa kao apsolutne nedodirljivosti, tabua, svetog mjesta7, ime je politika paralisana, liena smisla i svrhe.8 Zatita nacionalnog interesa tako je neto kao pakt o nenapadanju, nalik drutvenom ugovoru po modelu koji predlae Hobbes: niko se ne odrie vlastitog prava na samoodranje, ali se odrie prava na uplitanje u samoodranje drugih i njegovo onemoguavanje. No, za razliku od Hobbesove teorije, ovdje je mjesto onoga koji raspolae pravom da odluuje u ime svih upranjeno: da bi zatitila vlastiti nacionalni interes, svaka je grupa talac onih drugih. Depolitizaciju koju uzrokuje etnopolitika i, u konanici, politiku eutanaziju graanstva, kao i druge fenomene koje je porodio bosanskohercegovaki etnopolis, detaljno je analizirao Asim Mujki (2007), s tim da njegova analiza sugerie da je etnopolitika jo uvijek politika, te da je zajednica koju ona odrava politika, a politinost je odstranjena graanima. U smislu svakodnevnog djelovanja etnonacionalnih politikih elita u Bosni i Hercegovini moe se zaista govoriti o politici, naroito ako se politika shvati kao administracija ivota meu jedinkama naseljenim na odreenoj teritoriji i primjena odreenih obrazaca ponaanja u institucionalnoj sferi (npr. pregovaranje, odluivanje itd.)9. Meutim, drugaije shvatanje politike zahtijevalo bi problematizovanje i te politinosti: u tom drugaijem okviru, politika se shvata u smislu transformacije datosti usmjerena projektom kao namjerom transformisanja zbiljskog, koja se rukovodi predstavom znaenja ove transformacije, uzima u obzir stvarno stanje i inspirie aktivnost (Castoriadis, 1987: 77). Etnonacionalne elite, meutim, ne mogu transformisati zbilju jer su zarobljene spomenutim paktom o zatiti. Sve to im preostaje je pasivna dimenzija nacionalizma, konzerviranje zajednice. No upravo se u tome ogleda vrhunac nepolitinosti etnonacionalnih elita u Bosni i Hercegovini:
7
Iako je bilo pokuaja da se kategorija vitalnog nacionalnog poblie definie (Prijedlog amandmana na Ustav BiH iz 2006. godine), pobrojana pitanja su i dalje bila koncipirana vrlo iroko i neodreeno (npr. identitet konstitutivnog naroda i pravo na uestvovanje u procesima odluivanja u organima vlasti), ime je ostavljena mogunost gotovo neogranienog irenja zatienog podruja. Jedini korektiv ove depolitizacije politikog prostora je Ustavni sud BiH koji moe dati tumaenje vitalnosti znaaja odreenog pitanja za datu nacionalnu skupinu, ali upravo to je dislociranje politikih pitanja u juridiku sferu. Namjerno se ovi, inae politiki procesi, ovdje nazivaju obrascima ponaanja jer, kako e pokazati daljnja analiza, u pitanju je privid procesa koji nalikuje ritualnom oponaanju npr. lova, a ne samom tom inu.
147
zajednica koje bi se konzervirale zapravo ni nema, odnosno nema ih politiki. Naime, izrei nepostojanje zajednica nije isto to i tvrditi da ljudi nemaju osjeaj pripadnosti zajednici na temelju jezika, religije, kulture, kolektivne memorije, pri emu je pripadnost konstitutivna u smislu identiteta (Sandel, 1982: 150). Meutim, ovo su samo potencijalno elementi politike zajednice, ali nisu ni nuni ni dovoljni uslovi njenog postojanja. Zajednica u politikom smislu, Renanovom, okupljena je na temelju zajednike prolosti i politike vizije. Za razliku od politikih zajednica koje ne insistiraju na supstantivnosti, ve se uspostavljaju kroz injenje,10 nacionalne zajednice, pojednostavljeno reeno, nisu zaokupljene samo principom prava (right), ve prevashodno principom zajednikog dobra (good). No, ujedinjenje bosanskohercegovakih etnonacionalnih zajednice deava se u stanju ugroenosti, u momentima ugroenosti. Van tih momenata, u smislu aktivnosti zajednice kao kretanja ka zajednikom cilju, zajednitvo se ne deava: ta je zajedniki politiki projekat svake od ovih etnonacionalnih zajednica? Postdejtonska istorija politikih odluka je istorija ad hoc odluka i reagovanja, bez vizije i projekta; u toj istoriji se ne mogu prepoznati granice mogueg sve je mogue. Politiko stanje je stanje ogranienja mogueg, ak i ako to uvijek otvara i mogunost prodiranja nemogueg i pomjeranje ogranienja. Sve je mogue, meutim, van politikog stanja u prirodnom stanju, gdje je jedini zakon, jedina nedodirljivost samoodranje subjekta pojedinca. Ovo prirodno stanje, stanje bez zajednice, oscilira izmeu onog hobsovskog i onog rusoovskog. Momenti okupljanja, uslovno reeno, zajednice ili, primjerenije, kolektiva su momenti hobsovskog prirodnog stanja: platforma okupljanja nije ouvanje i praktikovanje vrijednosti nacionalne zajednice, ve samoouvanje pred egzistencijalnom prijetnjom. Stanje pojavljivanja zajednice je stanje ekstremne ugroenosti. Ugroenost, kao predstava nacionalnog kolektiva o vlastitom poloaju, blisko korespondira s antagonizmom koji u sferi drutva treba shvatiti kao neizbjenu injenicu, kako to, u duhu Carla Schmitta, i sugerie Chantal Mouffe (2005), ali koji u politikom smislu znai zapravo destrukciju politikog, jer podrazumijeva totalizaciju iskljuivosti, to dokida politiku kao
10
O (arendtovskom) pojmu zajednice kroz injenje vidjeti Kharkhodin (2001). Takoe, u teoriji agonistike demokratije, Mouffe (1992: 233): Ova moderna forma politike zajednice opstaje ne na temelju supstantivne ideje zajednikog dobra ve zajednike spone, javnog angamana. Stoga je to zajednica bez definitivnog oblika ili definitivnog identiteta, u stalnom injenju.
148
umijee balansiranja izmeu ukljuenja i iskljuenja, otvaranja i zatvaranja, a to je tek jedno od vienja pojma pravde. Kao i kod Hobbesa, rezultat je monstruozna kreatura kojoj je dozvoljeno sve pod izgovorom zatite, meutim, za razliku od Hobbesovog poimanja situacije osnivanje politeje jeste konaan in iz kojeg nema izlaza ovdje je momenat okupljanja samo momenat, tako da je i ta svemona kreatura samo trenutna, a mjesto moi ponovo se upranjava. U prirodnom stanju problem jaza izmeu privatnog i opteg ne postoji, same te kategorije kao politike kategorije su dokinute, jer zapravo ne postoji zajednica koja bi ivjela kroz sukob i/ili mirenje tih dviju kategorija. Ne postoji koherentan sistem vrijednosti koji bi se nametao kao opti za lanove kolektiva i bio predmet ouvanja kroz legislativu. Prestanak prijetnje je konac kolektiva, a lanovi se vraaju u prirodno stanje koje sad odgovara Rousseauovom zaokupljenost sobom i indiferentnost spram drugih lanova istog kolektiva, koja elitama ostavlja neogranien prostor za djelovanje u linom interesu.11
11
U kontekstu ovakvog prirodnog stanja postaje razumljiv paradoks politike u BiH koja je poslije rata, ba kao to je to bila i politika u ratu, teritorijalizovana, ali delokalizovana. Politika u BiH nema svoj polis, u smislu lokaliteta koji opsluuje i iji je svakodnevni ivot njen sadraj. Distinkcija izmeu teritorija i locusa, te odsustva ovog drugog, tako je kljuna i za razumijevanje i opsesije ustavnim promjenama u BiH, koja bi inae sugerisala nacionalistiki profil politikih elita. Taj proces nije proces politike deliberacije o arhitekturi i principima drave, nacionalne ili graanske kao to to nije bio ni proces pregovora u Daytonu, gdje o Ustavu jedva da se i prialo, i kao to to nije ni Veliki Mit rasprave o konsocijaciji, o kojoj se u politikim krugovima nikad ozbiljno nije ni prialo, nego je preputeno intelektualnim elitama da se oko te koice gloe ve proces pregovora o teritoriji, no ta teritorija nije locus zajednice niti njene politike. Teritorija je prostor na kojem se protee mo vladara, dok je locus obitavalite. Teritorija je brisani prostor, u nekultivisanom, prirodnom odnosno pretpolitikom stanju. Teritorija ne podrazumijeva nita vie od golog posjedovanja. Pojam teritorije, a korijen rijei u latinskom upuuje na zemljite oko grada, sugerie vanpolitiko, divlje, eventualno posjedovano ali ne i koriteno. Kao takav je u suprotnosti s pojmom locusa koji je ljudsko obitavalite, naseljen, humanizovan prostor, tj. mjesto koje ima sadraj i znaaj kroz ivot onih koji ga nastanjuju, a ne samo okvir odnosno granice. To je upravo sluaj s teritorijom, koja postoji iskljuivo kroz veliinu, odnosno poziciju svojih graninih linija, i kojoj je znaaj upravo u to veoj praznini, to veem prostoru izmeu granica, a ne u onome to taj prostor popunjava. No to je upravo i cilj ove politike bez politike ili nepolitine politike zaposjedanje i posjedovanje, gdje je ustav tek katastarska knjiga.
149
ODSUSTVO POLITIKE FILOZOFIJE Ako bosanskohercegovake elite ive prirodno stanje, pitanje je kakva moe biti njihova politika filozofija? Filozofija prirodnog stanja ne moe biti politika: moemo govoriti o nekakvoj filozofskoj antropologiji, u neku ruku i ontologiji, drugim rijeima, o filozofskom promiljanju ljudske prirode i sutine van istorijskih okvira, ali ne o politikoj filozofiji. Ne samo zato to u prirodnom stanju ne postoji zajednica ijim ureenjem i ivotom bi se ta politika filozofija bavila nego prevashodno zato to prirodno stanje ne poznaje kretanje, koje je u osnovi svake transformacije. Prirodno stanje je priroda bez istorije. Prirodno stanje je van- ili bezvremeno, nema prolosti kao referentne take, a ni budunosti u hajdegerovskom smislu ozbiljene temporalnosti ili projekcije ka usudu, a ne hronolokog, automatskog slijeda vremenskih estica (Heidegger, 1996: 127, 426). Prirodno stanje je istorijski vakuum, pa utoliko i politiki i obrnuto, istorijski zato to je politiki. Prirodno stanje je samo u retrospektivi pretpolitiko. U prospektivi, ono je uvijek ono isto zahvaljujui prirodnim zakonima koji su nepromjenjivi, a koji diktiraju prirodu prirodnog stanja kao konstantu. Politika, meutim, poinje onog momenta kad se pomisli izlaz iz takvog stanja. Stoga je zapravo nemogue govoriti o politikoj filozofiji politikih elita u Bosni i Hercegovini jer su one s one strane politike, politiko stanje ovdje jo nije nastupilo, a stanje koje prevladava oscilira izmeu dviju vrsta prirodnog stanja, nikad zapravo ne ulazei u politinost.
PRILOG ZA EPILOG: PRIDRUIVANJE EU KAO KORAK U PRETPOLITIKO STANJE? Neminovno je pitanje ta za nepolitinost etnonacionalnih elita znai dodirivanje Bosne i Hercegovine s Evropskom unijom koje se zbiva na sve vie institucionalnih i regulativnih taaka. U raspravama o evropskim integracijama neizbjeno mjesto je problematizovanje demokratskog deficita12 i, s tim donekle u vezi, potraga za neuhvatljivim politikim identitetom Unije. Drugim rijeima, politinost Evropske
12
Vidjeti npr. rad Follesdala i Hixa iz 2005. godine.
150
unije nije neupitna, a pitanje je i da li je uopte injenina. Meutim, upravo otvorenost Evropske unije kao politikog projekta (otvorenost u smislu nedovrenosti, ne u smislu inkluzivnosti preko granica EU) sugerie postojanje politikog potencijala Unije, dakle vraamo se na Castoriadisovu definiciju politike koja proizlazi iz praxisa, a koji je projekat transformacije datosti. U bosanskohercegovakoj javnosti ve je opte mjesto upozorenje da lanstvo u Evropskoj uniji nee rijeiti nae kljune unutarnje probleme. Meutim, prelazak Bosne i Hercegovine iz prirodnog u politiko stanje uopte ni ne podrazumijeva rjeenje tih problema, ali podrazumijeva proces rjeavanja i podrazumijeva odreeni model tog procesa. Ne treba ni sumnjati da bi proces pribliavanja Evropskoj uniji i pribliavanja Evropske unije mogao znaiti upravo to prelazak iz prirodnog u, barem, pretpolitiko stanje.
Citirana literatura Arendt, Hannah (1977) Between Past and Future: Eight Exercises in Political Thought. New York and Harmonsworth: Penguin Books. Castoriadis, Cornelius (1987) The Imaginary Institution of Society. Cambridge, Massachusetts: Polity Press. Connolly, William (1989) Political Theory and Modernity. Oxford and New York: Basil Blackwell. Follesdale, Andreas i Hix, Simon (2005) Why there is a democratic deficit in the EU. European Governance Papers (EUROGOV) No. C-05-02. Freeden, Michael (1998) Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach. New York: Oxford University Press. Gellner, Ernest (1983) Nations and Nationalism. Ithaca NY: Cornell University Press. Heidegger, Martin (1996) Being and Time. New York: State University of New York Press. Hirman, Albert (1999) Strasti i interesi. Beograd: Filip Vinji. Honig, Bonnie (1993) Political Theory and the Displacement of Politics. Ithaca and London: Cornell University Press. Kharkhodin, Oleg (2001) Nation, Nature and Natality: New Dimensions of Political Action. European Journal of Social Theory, 4 (4). Kohn, Hans (2005) The Idea of Nationalism: A Study in Its Origins and Background. Edison: Transaction Publishers. Manent, Pierre, Intelektualna istorija liberalizma Mouffe, Chantal (1992) Dimensions of Radical Democracy. London: Verso.
151
Mouffe, Chantal (2005) The Return of the Political. London and New York: Verso. Mujki, Asim (2007) Mi, graani Etnopolisa. Sarajevo: ahinpai. Rawls, John (1971) A Theory of Justice. Cambridge and London: Harvard University Press. Sandel, Michael (1982) Liberalism and the Limits of Justice. Cambridge: Cambridge University Press. Smith, Anthony D. (1998) Nationalism and Modernism: A Critical Survey of Recent Theories of Nations and Nationalism. London and Newyork: Routledge. Trnka, Kasim (2000) Konstitutivnost naroda. Sarajevo: VKBI. Wright Mills, C. (1962) The Marxists. XXXX: Harmondsworth: Penguin Books.
152
Polazita institucionalnog dizajna u Bosni i Hercegovini i politike elite komparativna analiza Brko distrikt BiH i ostatak BiH / dodir demijurga
ASIM MUJKI*
tekstu koji slijedi tvrdit u da su u Bosni i Hercegovini na djelu dva suprotstavljena politika aranmana etnopolitiki, koji poiva na institucionalizaciji etnikih razlika, u ideolokom smislu on poiva na primordijalistikim koncepcijama konstitutivnih naroda koji tvore Bosnu i Hercegovinu, te liberalno-demokratski, koji poiva na institucionalizaciji apstraktne jednakosti stanovnika graana dijela Bosne i Hercegovine koji se slubeno zove Brko Distrikt BiH, kao i na praksi detronizacije etnikih razlika, bez njihovog negiranja, to je primjereno multietnikom kontekstu ove administrativno-teritorijalne jedinice lokalne samouprave. U vrijednosnom odnosno etikom smislu, koji je u sreditu naih dananjih rasprava o vrijednosnim orijentacijama bosanskohercegovakih politikih elita, prvi model karakterizira politiko limitiranje prava, a onaj drugi pravno limitiranje politike. Razmotreni iz aspekta pravinosti, ako zajedno s Rawlsom smatramo da je pravda prva vrlina drutvenih institucija, isto onako kako je istina prva vrlina misaonog sistema (Rawls, 1995: 3), prvi model temelji se na koncepciji koju U. Vlaisavljevi naziva pravinost prema narodima, dok se drugi model temelji na koncepciji pravinosti prema svim graanima date drutveno-politike zajednice. U niz prethodnih radova
*
Dr. sc. Asim Mujki je vanredni profesor na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu.
153
tvrdio sam i vjerujem uspjeno pokazao da koncepcija pravinosti prema narodima ne samo da ne podrazumijeva pravinost prema graanima nego esto poiva i na njenoj sistematskoj negaciji. Kada striktno govorimo o pravinosti, mislim da sam u preanjim raspravama uspio pokazati da se u dnevnopolitikoj praksi pravinost prema narodima pokazuje kao pravinost prema njihovim politikim elitama, koje su u politikoj borbi izvojevale pravo da artikuliraju interese kolektiva. Ostalo je pak otvoreno sljedee pitanje, naime da li aranman koji se temelji na pravinosti prema graanima podrazumijeva ujedno i pravinost prema narodima, ili predstavlja njenu negaciju, kakva se esto pretpostavlja u dobronamjernim kritikama mogunosti liberalno-demokratske rekonstrukcije Bosne i Hercegovine. U tom smislu smatram eksperiment Brko Distrikta BiH posebno uputnim za pokuaj odgovora na ovo pitanje s obzirom na to da je to jedini dio Bosne i Hercegovine u kojem dominiraju elementi liberalne demokratije. U svojoj Prvoj odluci iz 1997. godine predsjedavajui Arbitranog tribunala za Brko Roberts Owen, iskusni ameriki pravnik, najavio je temeljni princip iz kojeg e se derivirati pravac argumentacije koja e dovesti do formulacije Konane odluke, godinu dana kasnije. U paragrafu 93 Odluke on odreuje:
Radije nego da preda trofej jednoj ili drugoj strani, vaniji princip koji se nametnuo Tribunalu bio je iznalaenje takvog politikog rjeenja koje e biti najpravinije prema svim stanovnicima branske opine (italik: A.M.).
Predsjedavajui arbitar Owen je time istakao svoju opredijeljenost da donese odluku u skladu s odredbama Aneksa II Dejtonskog sporazuma, osobito za nau dananju raspravu vane alineje 3 koja glasi:
Ukoliko se strane drugaije ne dogovore, procedura (arbitranog procesa) odvijat e se u skladu s UNCITRAL-ovim odredbama. Arbitri e primjenjivati relevantne principe prava i pravinosti.1
Paragraf 93 Prve odluke Arbitranog tribunala izraava onda jasnu intenciju da donese rjeenje koje e biti pravino za sve stanovnike spornog
1
U paragrafu 93 Odluke u engleskom izvorniku koristi se rije equitable, dok u 3. alineji Aneksa II Dejtonskog sporazuma stoji rije equity. U Englesko-hrvatskosrpskom rjeniku, R. Filipovi ur. (Zagreb: Zora, 1963), pod equitable ponuena su sljedea znaenja: pravedan, pravian, nepristran; dok se pod equity nude sljedea znaenja: pravednost, pravinost, nepristranost; jur. pravda, zakonodavstvo, obiajno pravo, pravedan zahtjev; vrijednost nekog posjeda bez obzira na terete i obveze (str. 326).
154
POLAZITA INSTITUCIONALNOG DIZAJNA U BOSNI I HERCEGOVINI I...
podruja, vodei se relevantnim pravnim principima. Sama odluka koju je predsjedavajui arbitar donio nakon godinu dana tako je utemeljena na relevantnim principima prava. Imajui u vidu da predsjedavajui arbitar dolazi iz jednog liberalno-demokratskog konteksta, to su mu se relevantnim uinila svakako prava koja karakteriziraju liberalno-demokratski poredak, odnosno poredak, kako ga karakterizira Franz Neumann, u kojem pravo ograniuje politiku (Neumann, 1974: 113). Takoer, principi pravinosti, na osnovu kojih je donesena odluka, jasno ukazuju na to da se oni odnose na sve graane spornog podruja. Ovi vrijednosni principi, kako e biti jasno u samoj Konanoj odluci iz 1999. godine, tako e diktirati cijeli, u Bosni i Hercegovini jedinstven institucionalni dizajn budueg distrikta. Dakle, ono to je presedan s obzirom na cijeli etnopolitiki kontekst drave Bosne i Hercegovine jest sljedee, naime da je Konanom odlukom Arbitranog tribunala izvrena: 1. reafirmacija principa pravinosti za sve graane, bez eksplicitnog nabrajanja narodnih grupa, kako je uinjeno u samom Ustavu BiH, iz ega je naravno uslijedio i specifian, dejtonski institucionalni dizajn bosanskohercegovakog konsocijacijskog aranmana, i 2. reafirmacija liberalno-demokratskih principa prava, koja se temelji na openitosti prema kojoj pravo mora biti pravilo koje ne spominje posebne sluajeve ili individue, nego je prihvaeno unaprijed da bi se odnosilo na sve sluajeve i osobe u apstraktnom smislu (Neumann, 1974: 91). Na taj nain je predsjedavajui arbitar, a vrijeme je to i potvrdilo, stvorio pretpostavke za minimum politike i pravne jednakosti graana datog podruja jer je odbacio grupno-senzitivni, inae diskriminatorni princip nabrajanja grupa, pristavi da osobe i situacije razmatra grupno-nesenzitivno, dakle apstraktno, imenujui ih tek stanovnicima branske opine. Tako je Konanom odlukom eksplicitno naznaeno da e (paragraf 34) Distrikt postojati kao ustanova pod suverenitetom BiH u onim oblastima koje spadaju u nadlenost zajednikih ustanova BiH, dok e u pogledu ostalih pitanja Vlada Distrikta funkcionirati po principu samouprave. U svojih gotovo deset godina postojanja, uz sve politike i ekonomske potekoe, iji je izvor uglavnom izvan Distrikta samog i dolazi kao refleks irih, konstantnih etnopolitikih mobilizacija, osobito u vrijeme izbora, ova autonomna jedinica lokalne samouprave pokazala se funkcionalnom, kao mala, dakako nimalo ruiasta oaza liberalne demokratije, u moru etnopolitikih previranja koji kontinuirano potresaju cijelu zemlju. 155
Liberalno-demokratski koncept, na primjeru Brko Distrikta, a ponajprije zahvaljujui senzibilnosti predsjedavajueg arbitra u vidu fleksibilnog pravnog okvira, za tih deset godina doivio je svoju kontekstualizaciju u multietniki konstituiranoj zajednici. Supervizor za Brko, vlasti i institucije Distrikta uglavnom, s veim ili manjim uspjehom, akomodiraju suprotstavljene grupne interese bez veih potresa i kriznih situacija, to je, sa svoje strane, rezultiralo uspostavom multietnike vlasti, uz zaista minimalne mehanizme proporcionalnog zastupanja2, multietnikog kolstva, sudstva i policije, uz povremene minimalne procedure afirmativne akcije usmjerene na odranje pravinog etnikog balansa, i to po precizno utvrenim pitanjima. U ekonomskom smislu ovaj liberalno-demokratski projekt multietnike zajednice pokazao se jo uspjenijim. Duboko svjestan neprijateljskog okruenja Distrikta, kojega entitetske etnopolitike jo uvijek gledaju kao budui plijen, Owen je instalirao takav fiskalni okvir koji je vrlo brzo omoguio ekonomsku samoodrivost ovog aranmana lokalne samouprave. Ekonomski prosperitet i samoodrivost Distrikta nisu mogli neopaeno promai uvijek gladnim budetima etnopolitiki konstituiranih entiteta, ije se bdijenje nad vitalnim nacionalnim interesima pokazuje iz godine u godinu sve skupljim poslom. Tako je jedno od rijetkih pitanja oko kojega politike elite odnosno politiki zastupnici etnikih potpornja bosansko2
U Nalogu supervizora od 6. maja 2008. godine izmeu ostalog se kae: Imajui takoe u vidu da multietnika struktura Skuptine Brko Distrikta iziskuje uspostavljanje ravnotee izmeu interesa konstitutivnih naroda, tako da nijedan narod ne moe ostvariti nepravinu prednost u odnosu na neki drugi, stoga bi bilo potrebno uvesti zatitni mehanizam kojim se u odgovarajuim okolnostima spreava preglasavanje bilo kojeg od konstitutivnih naroda u skuptini Brko Distrikta, a u isto vrijeme, ipak, vodei rauna o tome da se takvim mehanizmom ne ometa rad Skuptine Brko Distrikta. (...) Izmijenjenim Statutom uspostavlja se mehanizam kojim se spreava preglasavanje nekog konstitutivnog naroda u Skuptini, uspostavlja se efikasniji sistem glasanja u Skuptini i predvia zastupljenost nacionalnih manjina tako to se uvode jo dva poslanika mjesta u Skuptini. Afirmativni glas najmanje jedne treine poslanika svakog konstitutivnog naroda koji su prisutni i glasaju bie neophodan za odluke o pojedinim konkretnim pitanjima kako bi se sprijeilo preglasavanje konstitutivnog naroda u Skuptini. Ova pitanja su nabrojana u Statutu i ukljuuju pitanja religije, kulture, obrazovanja, jezika, budeta, prostornog planiranja, nacionalnih praznika i spomenika (http://ohr.int/print/?content_id=41661 od 27. novembra 2008.).
156
hercegovake konsocijacije postiu konsenzus upravo fiskalni pritisak na Distrikt. U svakom sluaju, potvrda uspjenog funkcioniranja ovog dijela Bosne i Hercegovine dola je s vie instanci, ukljuujui i onu najviu u zaudnoj hijerarhiji dejtonske arhitektonike, Vijea za provedbu mira, koje je u svom kominikeu od 3. februara 2005. godine konstatiralo sljedee:
Mnogi od konkretnih uvjeta Odluke ve su ispunjeni. To ukljuuje povratak izbjeglica, povrat imovine, rekonstrukciju infrastrukture, odravanje izbora i uspostavljanje izvrnih i zakonodavnih organa vlasti, neovisnog sudstva i policije, te multietnikog kolstva. Jo se uvijek radi na tome da se osigura potpuna revitalizacija privrede u Distriktu, zavretak reformi i harmonizacija zakonske regulative, ime se ukida meuentitetska linija razgranienja unutar Distrikta i osigurava da multietnike i demokratske institucije vlasti u Distriktu funkcioniraju efikasno i stalno, te da entitetske institucije kao i institucije BiH u potpunosti prihvate status Distrikta kao neovisne administrativne jedinice i tako ispune zahtjeve Konane arbitrane odluke.
Nadalje, upravo svjestan nepomirljivog etnopolitikog konteksta openito, a posebno kada je u pitanju sporno podruje Brkoga, zbog kojega su pregovori voeni u Daytonu bili dovedeni u pitanje, predsjedavajui arbitar je u formuliranju svoje Konane odluke morao povesti rauna o kompetitivnim etnikim zahtjevima, te samoj prirodi arbitranoga spora u kome su uestvovala dva etniki ustrojena entiteta. Namjesto oekivanog oportunistikog pristupa, koji bi legitimirao teritorije steene ratnim djelovanjima, kako je to ve uinjeno u Mostaru, odnosno pristupa koji se u veoj ili manjoj mjeri zadrao u ostatku Bosne i Hercegovine, Owen se opredijelio za koncepciju kondominija3. Owen definira kondominij na sljedei nain: U paragrafu 9 Konane arbitrane odluke za Brko utvreno je da se:
Na osnovu obaveza koje su preuzeli BiH i oba entiteta u pogledu neodlonog provoenja odluke Tribunala, i od dana koji odredi supervizor, smatrat e se da su entiteti delegirali sva svoja ovlatenja vezana za upravljanje u predratnoj opini Brko, novoj ustanovi multietnikoj demokratskoj vladi poznatoj kao Brko Distrikt Bosne i Hercegovine pod ekskluzivnim suverenitetom Bosne i Hercegovine.
3
Kondominij podrazumijeva vrenje vlasti nad istim podrujem dviju ili vie drava istodobno na temelju meusobnog sporazuma. U nekim sluajevima kondominij predstavlja samo privremenu mjeru dok se napokon ne rijei sudbina jednog podruja; npr. (...) Sudan je bio kondominij Velike Britanije i Egipta od 1898. do nezavisnosti, Opa i nacionalna enciklopedija u 20 knjiga, Knj. 11 (Zagreb: Pro leksis / Veernji list: 2006), 114.
157
Tako je Brko Distrikt BiH odreen kao kondominij dvaju entiteta, ime je Owen uspio izbjei, kao prvo, win-lose situaciju u cijelom sporu, preokreui je u win-win ishod, i to je jo vanije, uspio je izbjei ustavnu prepreku stvaranja jednog novog, dakle treeg entiteta. Meutim, ve je jasno iz navedenog paragrafa 9 da se uloga entiteta uglavnom iscrpljuje u delegiranju svojih ovlatenja na administraciju novouspostavljene jedinice lokalne samouprave, te da ne bi bilo zabune u vezi s ovim inom Owen je u istom paragrafu eksplicitan, naime da e se pravni efekt sastojati u trajnom prestanku ovlatenja oba entiteta na teritoriji opine i njenom ponovnom uspostavljanju u obliku jedinstvene administrativne jedinice. Tako, de iure, Distrikt Brko prelazi u posjed oba entiteta, no de facto, u skladu s paragrafom 9, entiteti se istovremeno razvlauju na spornom podruju transferom svojih ovlasti na novu administraciju Distrikta, temeljem ega ovaj dio BiH sasvim autonomno upravlja svojom teritorijom, ime se pokazuje sva fiktivnost koncepta kondominija. Paragraf 11 Konane odluke precizira:
Po uspostavljanju novog Distrikta, njegova cjelokupna teritorija (to jest predratna opina Brko) postat e zajednika svojina (tzv. condominium) koja istovremeno pripada i jednom i drugom entitetu: teritorija RS e obuhvaati cijelu opinu, to vai i za teritoriju Federacije. Pa ipak, entiteti nee imati nikakvih ovlatenja unutar granica Distrikta, kojim e upravljati unitarna vlada. (...) Nee se dozvoliti nikakva podjela Distrikta na etnikoj osnovi. (istaknuo A. M.).
Meutim, ovo neuklapanje, ili fiktivno uklapanje liberalno-demokratske jedinice lokalne samouprave u ustavnopravni poredak etnopolitike BiH jo je vidljivije u sljedeem, naime da, do svoje, u budunosti projicirane pune integracije u institucije BiH, Brko ostaje na svojevrsnoj politikoj i pravnoj istini. Politikoj: Distrikt nije ni na koji nain (osim u konsultativnoj formi Ureda Distrikta pri Vladi BiH) politiki zastupljen ni u institucijama Bosne i Hercegovine ni entiteta. Pravnoj: u sluaju spora s entitetima ili dravom ne postoji apelaciona instanca pred kojom bi se mogao pojaviti kao pravni subjekt. Tako, da paradoks bude vei, krajnji autoritet za ovaj dio Bosne i Hercegovine do daljnjeg ostaje u rukama Arbitranog tribunala, de iure, a de facto u rukama vremenog amerikog pravnika koji ivi i radi u Washingtonu D.C. To se jasno vidi u Konanoj odluci, odnosno paragrafima 13 i 67, kojima se regulira da Tribunal zadrava ovlatenje da u sluaju znaajnog nepridravanja od strane jednog entiteta izmijeni Konanu odluku ako bude potrebno. Takoer je 158
utvrena i mogunost alternativnog rjeenja koje predlae supervizor za Brko uz saglasnost visokog predstavnika: Da bi se supervizoru dala mogunost za donoenje alternativnog rjeenja, Tribunal e sauvati jurisdikciju nad ovim sporom sve dok supervizor uz odobrenje Visokog predstavnika ne obavijesti Tribunal: (a) da su dva entiteta u potpunosti ispunila svoje obaveze da podre uspostavljanje novih ustanova opisanih u ovoj odluci, i (b) da u opini Brko te ustanove funkcioniraju efikasno i, po svemu sudei, trajno. Sve dok ne bude o ovome obavijeten, Tribunal e zadrati pravo da po potrebi modificira ovu Konanu odluku u sluaju znaajnog nepridravanja njenih odredbi od strane jednog od entiteta. Razliite temeljne vrijednosne orijentacije u institucionalnom dizajnu politike zajednice dovode do potpune nesamjerljivosti ovih dvaju politikih aranmana. Ako imamo u vidu da je jedan od kljunih preduslova za nastavak integracije BiH u EU prethodna integracija Brko Distrikta u ustavnopravni poredak Bosne i Hercegovine, onda se nalazimo pred gotovo nemoguim zadatkom jer je rije o dvama potpuno suprotstavljenim, meusobno iskljuujuim politikim aranmanima. Potpuna integracija mogla bi znaiti ili prenoenje etnopolitikog modela na sam Distrikt, koja bi rezultirala po svemu sudei na podjelu ovoga dijela Bosne i Hercegovine prema linijama razgranienja dosegnutim do 21. novembra 1995. godine, ime bi bio izvren povrat u neko preddejtonsko stanje, ili bi integracija mogla ii u pravcu irenja elemenata liberalne demokratije u ostatku zemlje, to je takoer malo vjerovatna opcija u ovom trenutku. Ili e pak najvjerovatnija biti trea opcija, u skladu s dosadanjim iskustvom, status quo. Naime, cijela dilema oko budunosti statusa Brko Distrikta BiH najbolje je izraena u Izvjetaju ICG-a o Brkom od 2. juna 2003. godine koja se moe svesti na kljuno pitanje na koje Tribunal mora odgovoriti: Kako
ICG, ne bez razloga, vezuje poloaj multietnikog Brko Distrikta kao autonomne samouprave u konstelaciji bosanskohercegovake drave koju karakterizira podjela na etniki konstituirane entitete. Drugim rijeima, glavni razlog opstojnosti specifinog statusa Distrikta vezuje se uz postojanje etnikih entiteta. Moe se zakljuiti da je rjeenje Tribunala po kome je Brko proglaeno Distriktom Bosne i Hercegovine doprinijelo stvaranju odrivog mira 159
uspjeno okonati proces pune integracije Distrikta u dravu BiH ali na nain da ta integracija ouva i zatiti ovlasti Brkog kao autonomne samouprave s garancijom ustavnog statusa Distrikta uz odranje entiteta?
u periodu postkonfliktne rekonstrukcije na nain izgradnje institucija i uvoenja praksi koje ako ne onemoguavaju, barem oteavaju procese etnikih homogenizacija i time ponovno izbijanje etnikog konflikta. Opravdanim se pokazalo zauzimanje integrativnog, liberalno-demokratskog pristupa od strane Tribunala jer je politiki aranman Brko Distrikta BiH doprinio promociji drutvene integracije biveg spornog podruja neetnikim pristupom u pogledu teritorijalnosti, stvaranjem pretpostavki za zakone koji e nadilaziti etnike granice, te za integraciju javnih institucija. S druge strane, sve dok je prevladavajua interpretacija Dejtonskog ustava i politiki
vremeno, etniki intonirana politika arhitektonika Bosne i Hercegovine i njezinih entiteta, svakodnevna praksa to pokazuje, bez nadzora i pritiska predstavnika meunarodne zajednice ne predstavlja plauzibilan temelj za stabilnu i funkcionalnu politiku, osobito ne multietniku demokratsku zajednicu. Upravo se fokus meusobne iskljuivosti suprotstavljenih etnikih politika locirao u svoj svojoj destruktivnosti, o emu svjedoi i prijetnja prekidom dejtonskih pregovora, u podruju Brkog, ija je sporna oblast i rjeenje postignuto arbitranim postupkom postalo nekom vrstom mehanizma akomodiranja geopolitikih tektonskih ploa (State Department: Briefing on Brko, March, 8, 1999). Nain na koji je taj problematini fokus rijeen u Konanoj odluci pravnom fikcijom kondominija, de iure priznanjem, no istovremenim de facto demontiranjem etnoteritorijalnih zahtjeva, te njihovim nepovratnim transferom u procedure i institucije lokalne administracije, koje se uz odreeni meunarodni nadzor pokazalo uglavnom uspjenim, mogao bi promijeniti percepciju cijele bosanskohercegovake krize. Iskustvo Distrikta nas ui da bi formula za akomodiranje kolektivistiki utemeljenog konflikta mogla glasiti: ne teritorije, ve institucije; ne teritorijalne granice, ve pravne granice politike. Moe se rei da se u dobroj mjeri ispunilo oekivanje Arbitranog tribunala izraeno u paragrafu 44 Konane odluke koje se te davne 1999. u Brkom, a naalost danas u veem dijelu Bosne i Hercegovine, graniilo s naunofantastinim ciljem: Tribunal oekuje da e se, uz poveanje stepena demokratije u oblasti Brko i smanjenje zastraivanja i propagande protiv povrataka, kao i uz 160
aranman koji iz nje proistjee u Bosni i Hercegovini utemeljen na etnikom principu principu etnike jednakosti, a ne graanskom principu etike jednakosti individualnih graana u svom ljudskom dostojanstvu i slobodi i mehanizmima koji nastaju oko zadovoljenja etnike jednakosti postojat e jasna potreba za postojanjem Distrikta kao specifine jedinice lokalne samouprave pod jurisdikcijom Arbitranog tribunala, ili nekog drugog meunarodnog tijela izvan etnopolitiki konstruirane Bosne i Hercegovine. Isto-
aktivniju podrku programu povrataka od strane Federacije, umanjiti postojee predrasude srpskih raseljenih osoba u vezi s povratkom u predratne domove i istovremeno poveati odliv raseljenih osoba iz Brkog, to e olakati proces dvosmjernog povratka. Pored toga, moe se osnovano oekivati da e se, uz poveani broj povrataka raseljenih osoba iz oba entiteta, ublaiti radikalno nacionalistiko raspoloenje u oba entiteta, te tako smanjiti opa napetost u Bosni i Hercegovini. Iz ovog konteksta, da li je hereza upitati: moemo li uope zamisliti jednu ustavnu konvenciju na dravnom nivou Bosne i Hercegovine koja bi upravo voena relevantnim principima prava i pravinosti sebi postavila zadatak da, parafrazirajmo paragraf 93 iz Prve odluke Arbitranog tribunala, iznae takvo politiko rjeenje koje e biti najpravinije prema svim stanovnicima BiH? Dakle, moemo li uope za Bosnu i Hercegovinu zamisliti takav poredak u kome e pravo ograniavati politiku, a ne, kao to je sluaj danas, politika pravo, pa se, ime obiluje naa zakonodavna praksa, zakoni u urnom postupku donose prema mjeri utjecajnih etnopolitikih lidera? Zato do sada nije razmatrana mogunost da se i pozitivna i negativna iskustva Brko Distrikta uzmu kao vani elementi promiljanja izlaska cijele zemlje iz krize? Zato se poesto s cinizmom odnosi prema ovom dijelu Bosne i Hercegovine? Nekoliko je oitih razloga, a ponajprije onaj politiko-pragmatiki po kojem prelazak na liberalno-demokratski model podrazumijeva detroniziranje etabliranih etnopolitikih elita i ustaljenih diskurzivnih obrazaca etnike mobilizacije koji u kontekstu postojeeg izbornog zakona osiguravaju politiku pobjedu. U politiku mo uaneni etniki politiki poduzetnici nee bezbolno napustiti centre utjecaja i odluivanja. Drugi, nazovimo ga ekonomski prigovor, po kojem Brko Distrikt kao projekt meunarodne zajednice, ili jo eksplicitnije, kao ameriki projekt, egzistira iskljuivo zahvaljujui basnoslovnim donacijama. Dakako, Distrikt je upravo zahvaljujui odredbama Konane odluke stekao sve preduslove da postane samoodriva administrativna cjelina, to on danas i jest. Trei prigovor spekulira o tijesnoj vezanosti supervizora i Distrikta, naime ukidanje ove funkcije rezultiralo bi krahom Distrikta. Istina, bez aktivne ukljuenosti OHR-a, posebno supervizora i njegovog Ureda u Brkom na implementaciji Konane odluke, plan o Brko Distriktu BiH, utvren Konanom arbitranom odlukom za oblast Brko, ne bi se mogao realizirati u ovako kratkom roku od osam godina, ve bi trajao znatno dui period vremena. Supervizor za Brko, koji je ujedno i zamjenik visokog predstavnika, i dalje je garant za meunarodni reim nadzora 161
(koji) mora neogranieno ostati na snazi u oblasti Brko (paragraf 8), s ime se sve strane jednoglasno slau (isto, paragraf 8). Naravno, moe se spekulirati o tome da institucija supervizora u Brkom, uostalom, kao i institucija OHR-a u cijeloj Bosni i Hercegovini predstavlja taj labavi okvir zahvaljujui kojem sve stoji na okupu. Ali moe se spekulirati i obrnuto. A ta ako je institucija supervizora potrebna Brkom da ovu multietniku zajednicu zatiti od etnoteritorijalnih i nacionalistikih pretenzija entiteta i etnopolitikih vlastodraca? etvrti prigovor, tijesno vezan za prethodni, etnokulturalne je prirode i fokusira se na artificijelnosti jednog takvog aranmana kao neke vrste imitacije zajednitva. U intervjuu Mostu Radija Slobodna Evropa Ivan ijakovi saima ovaj prigovor na sljedei nain:
Ja znam situaciju u Brkom, imam tamo prijatelje i esto odlazim. Tamo samo postoji neka vrsta pritajenosti zbog dominacije predstavnika meunarodne zajednice, ali i tamo vlada podeljenost po ulicama, po kvartovima, po kolama. To je, naalost, samo imitacija nekog zajednitva... Iako su pod istim krovom, kole funkcioniu potpuno odvojeno, imamo dva razliita sistema obrazovanja. Istina, moram da priznam da meu mladima ima nekog spontanog pokuaja da se to prevazie, ali to vrlo teko ide. Svako ima svoje kafane, svoje parkove, svoja mesta gde odlazi, tako da je to, naalost, samo imitacija nekog zajednitva.4
Naravno, ovdje nije mjesto odgovarati na neke od iznesenih tvrdnji. Da samo ponem od najbanalnijih: grad ima samo jedan park. to se tie kolstva, ve vie od pet godina na djelu je multietniko obrazovanje, dakle jedan a ne dva razliita sistema obrazovanja. U svom izvjetaju iz 2007. godine naslovljenom kao Iskustva steena kroz reformu obrazovanja u Brkom OSCE izvlai ovakav zakljuak:
Oni koji se protive bilo kakvoj promjeni u nainu na koji je obrazovanje sada ustrojeno u BiH skloni su tomu da navode razliite jezike i kulturu i identitete tri konstitutivna naroda u BiH kao razloge za odravanje statusa quo. Za njih je to izbor izmeu asimilacije i ouvanja vlastitog identiteta. Ono to je do sada nedostajalo su dokazi, a ta injenica istinitost ove tvrdnje ozbiljno dovodi u pitanje. Obrazovanje u Brkom pruilo je potrebne dokaze. Ono je pokazalo da se uenici razliitih nacionalnosti mogu mijeati u kolama bez gubljenja svog vlastitog nacionalnog identiteta (OSCE, 2007: 26).
4
Most Radija Slobodna Evropa: Ko rui BiH?, Omer Karabeg ur., Radio Free Europe / Radio Liberty 2008 RFE/RL, Inc.; 6. septembra 2008.
162
Nadalje:
Iskustvo iz Brkog ukazuje na injenicu da se zahtjevi za tri razliita jezika mogu ispotovati u okviru jednog sustava i da nitko ne mora odustati od jezika kojim govori, radi integriranja. (...) Tzv. nacionalna skupina predmeta uvedena je kao privremena mjera da bi se zadovoljile specifine potrebe svakog konstitutivnog naroda. Nastavni predmeti iz ove skupine esto su koriteni kako bi se dobilo to je mogue vie samostalnosti unutar obrazovnog sistema. Nasuprot tome, nain izuavanja nacionalnih predmeta u Brkom doputa djeci da ih izuavaju zajedno, kao i u odvojenim skupinama. U uporabi je takav nastavni plan i program u kojem se najvie etvrtina, do treina gradiva nacionalnih predmeta u osnovnim kolama razlikuje, dok srednjokolci nastavu mogu pohaati zajedno ak 90 posto vremena (OSCE, 2007: 26).
ta rei o etniki separiranim kafanama i kvartovima? Lini ton ijakovievog argumenta mi doputa da uzvratim istom mjerom, naime kafane koje ja posjeujem u Brkom su multietnike sudei prema etnikom sastavu posjetitelja koje prepoznam. A kvartovi? Odgovorit u protupitanjem: funkcionira li, naprimjer, amerika demokratija uprkos prevladavajuim afektivnim orijentacijama njezina stanovnitva da uglavnom svoja mjesta stanovanja odabiru u kvartovima u kojima ive pripadnici njihove rasne ili etnike grupe? Upravo se o tome radi, naime o iznalaenju takvog ustavnopravnog poretka ili aranmana koji e apstrahirati rasnu ili etniku obojenost, gdje etniki ili rasni zahtjevi nee imati prioritet nad drugim politikim artikulacijama i zahtjevima, gdje su graani prisiljeni zadovoljenje svojih interesa traiti samo s onim drugim u javnoj raspravi i mrei ostalih demokratskih procedura i institucija. Znam da je mnogim domaim primordijalistima, detektorima neprirodnosti toliko artificijelnosti i previe, ali im ne mogu pomoi. Naalost, u Bosni i Hercegovini takvi, etniki zahtjevi, nalaze se u samom temelju ustavnog poretka o njima se ne raspravlja jer ih suvereno artikuliraju etnopolitike elite, niti se upuuju na verifikaciju kroz procedure jer su oni sami proceduralni verifikatori. Dakako, ako multietninost shvaamo po oktroiranom ideolokom obrascu nunog meusobnog ljubljenja, odnosno po obrascu bratstva i jedinstva, koji namjesto procedura i pravnih odnosa nudi izvanpolitike kategorije zasnivanja politike zajednice na afektivnosti kao to je ljubav, onda je DC uistinu neka imitacija zajednitva, upravo toliko vjetaka koliko, usudio bih se rei, i svaki liberalno-demokratski aranman. Ne po163
stoji, kada govorimo u savremenom politikom, liberalno-demokratskom kontekstu, mogunost zasnivanja politike zajednice na nekim vizijama organskog zajednitva, autentine jedinstvenosti. tavie, takva oekivanja su opasna i imaju autokratske pretenzije. Liberalno-demokratski kontekst upravo zahtijeva konflikt, razliitost, nepomirljivost, sav raspoloivi arsenal artificijelne imaginacije. U filozofskom smislu, ova bojazan od artificijelnosti koja samo konflikte koji su neto trajno, sutinski dri u formi pritajenosti dok se oni, valjda u svom prirodnom okruenju kada do njega doe stjecajem drutveno-politikih okolnosti, opet ne ispolje, poiva na, rekao bih, ideolokoj, esencijalistikoj pretpostavci da je mogua beskonfliktna politika zajednica, da je ustvari to neko normalno, prirodno stanje, a da su naa drutva jo daleko od ostvarenja tog ideala. To je uvjerenje da se sve potencijalno-konfliktne proturjenosti nekako ve mogu izmiriti u hijerarhijskom sistemu vrijednosti. U biti to je jedna totalitarna pretenzija koju Isaiah Berlin zove prosvjetiteljskom utopijom, naime vizija drutva u kome vie ne postoji neki ozbiljniji vid konflikta (Gray, 2006: 21). Projekcija neke prirodnosti potisnute artificijelnim institucionalnim, politikim i pravnim konstrukcijama kosi se sa shvaanjima moderne politike zajednice po kojima se nijedna takva zajednica ne moe zasnivati na nekoj nereflektiranoj obiajnosti, odnosno na tradicionalnim uzusima, to jest konvencijama koje strukturiraju subjektivne ivote i oekivanja uesnika u toj ivotnoj formi (Pinkard, 1996: 123). Namjesto oslukivanja afekata ljubavi i mrnje, prirodnosti i neprirodnosti, odnosno artificijelnosti, korisnije e biti u sluajevima promiljanja perspektiva neke politike zajednice postaviti pragmatistiko pitanje, i to u formi u kojoj ga postavlja William James, naime: what is the cash value? (koja je gotovinska vrijednost?). Dakle, upitajmo se koja je gotovinska vrijednost nekog aranmana, koncepta, odnosno da li on funkcionira ili ne? James je, naime, postavio
jedno, naizgled neduno, metodoloko pitanje: Ako dopustimo da je izvjesna ideja ili uvjerenje istinito ... Kakve e konkretne razlike u ma ijem stvarnom ivotu proizlaziti iz te istinitosti? ... Koja e se iskustva razlikovati od onih koja bi nastala ako bi uvjerenje bilo lano? Ukratko, koja je vrijednost u gotovini [cash value: A. M.] te istine, izraena u pojmovima iskustva?5. Ili, moemo to parafrazirati na sljedei nain: da li pojam svi5
Vilijem Dems: Pragmatiko shvatanje istine iz: Dems, 116-117.
164
jeta kakav jest po sebi moe biti plodotvoran za ivot?6. Ili, kakva e konkretna razlika u ma ijem stvarnom ivotu proizlaziti iz njegove istinitosti? Pragmatisti na elu sa Jamesom sloit e se da odgovor na to pitanje ne prua nikakvu praktinu razliku u ma ijem stvarnom ivotu (Mujki, 2005: 82-83).
Kakve konkretne razlike u stvarnom ivotu stanovnika Distrikta proizvodi administrativno-politiki aranman kreiran u Konanoj odluci? Analogno tome, da li pojam potisnutosti etnikih konflikata u Distriktu, koji su neto prirodno i samo ekaju svoj pravi moment da isplivaju u svojoj destruktivnosti, moe biti plodotvoran za ivot te zajednice? Odgovor na prvo pitanje je uvjerljiv, naime nakon osam godina svog postojanja gotovo je nepodijeljeno miljenje da se Distrikt pokazao kao uspjean i funkcionalan eksperiment, koji je, kao nijedan drugi dio Bosne i Hercegovine, pokazao mogunost revitalizacije multietnike i demokratske lokalne zajednice. tavie, moglo bi se smatrati da bi receptura distrikta mogla olakati promiljanja o putu izvan etnike teritorijalnosti koja ve skoro dvije decenije potresa ovu zemlju. Moglo bi se argumentirano ustvrditi da ako bi se takvo rjeenje moglo odrati na due staze ono bi moglo posluiti kao smjernica za uspostavu ili, to ne rei, rehabilitaciju modela multietnikog i prosperitetnog drutva. Prihvaanje da se ozbiljno u razmatranje uzme drugi stavak dileme koji se temelji na tezi o pritajenosti trajno prisutne prirodne konfliktnosti uklapa se u dominantni etnopolitiki diskurs o Bosni i Hercegovini kao duboko podijeljenom drutvu, kao inherentnoj trajnoj odlici nae zajednice. Naravno, nije mjesto ovdje pretresati argumentaciju za i protiv te teze, oko koje spor ve suvie dugo traje. Barem u ovom stoljeu buenja velikosrpskog i velikohrvatskog nacionalizma, uz suuestvovanje reaktivnog bonjakog nacionalizma, koji su dovodili do konflikta u Bosni i Hercegovini, jasno su uvezeni u ovu zemlju, naprimjer proglaenjem NDH i Miloevievom antibirokratskom revolucijom. tavie, jedini genuini konflikti proizvedeni u Bosni i Hercegovini, koliko je meni poznato, desili su se 1993. u sukobu 5. korpusa ARBiH i autonomaa Fikreta Abdia u etniki homogenoj Cazinskoj krajini te u vidu septembarske pobune u etniki oienoj Banjoj Luci, ali ti konflikti ne idu u prilog tezi o Bosni i Hercegovini kao historijski
6
Richard Rorty: Religious faith, intellectual responsibility, and romance iz: The Cambridge Companion to William James, Ruth Anna Putnam ed. (Cambridge University Press, 1997), 86.
165
duboko podijeljenom drutvu. Ono to nesporno jeste injenica, elaborirao sam vie puta, da je Bosna i Hercegovina nakon rata od 1992. do 1995. uistinu, ponajprije zahvaljujui ilegalnoj upotrebi sile i ratnim zloinima, postala duboko podijeljeno drutvo u etnikom smislu. No, uprkos tome, ini mi se neizbjenim opet postaviti pragmatistiko pitanje: unutar kojeg ustavnopravnog okvira te podjele mogu biti prevladane na zadovoljstvo svih graana? Na raspolaganju su, sutinski, samo dva modela: etnopolitiki i liberalno-demokratski. Jasno je, pokazuje nam to svakodnevna dejtonska praksa, da etnopolitiki model ne samo da ne prevladava podjele nego ih i dalje generira kroz cijelu mreu diskriminatornih praksi i institucionalnih obrazaca. tavie, etnopolitiki poredak inducirajui podjele opstaje na vlasti, pa se, iz jednog pragmatistikog konteksta, moe s pravom pitati: ele li akteri etnopolitike uope prevazii podjele na zadovoljstvo svih graana? Naalost, ovo je samo retoriko pitanje. ta je s liberalnodemokratskim okvirom? Brko je za vrijeme rata bilo poprite masovnih ratnih zloina i razaranja, te je kraj rata doekalo u stanju izuzetno duboke etnike podijeljenosti, sa tri etnike opine koje su operirale po tri razliita pravna sistema: Republike Bosne i Hercegovine, Hrvatske republike Herceg-Bosne te Republike Srpske, i na taj nain bili ogledalo cjelokupne bosanskohercegovake etnopolitike zbilje. Nakon Konane odluke na tako podijeljeno drutvo, ili bolje rei separatna drutva, nametnut je takav aranman u kome preteu liberalno-demokratski elementi olieni u znaajnoj deinstitucionalizaciji razlika, uz potivanje injenice etnikog pluraliteta, koji se, uz sve tekoe, pokazao funkcionalnim upravo za sve stanovnike tog podruja. Zar upravo u ovom institucionalnom smislu on onda ne predstavlja dobru polaznu osnovu za promiljanje o rehabilitaciji bosanskohercegovake politike zajednice, jer se pokazao kao okvir unutar kojega se ne povlauje niti jedan tip razlika negirajui drugi, to je u temelju etnopolitikog zahtjeva koji skonava u zahtjevu za etnoteritorijalnim zaokruenjem? Prednost liberalno-demokratskog aranmana koji se efikasno uspijeva nositi sa izazovima potisnute etnike konfliktnosti nalazi se u njegovom utemeljujuem principu, koji je sroen u paragrafu 4 Konane odluke, naime principu pravednog i pravinog rjeenja, pri ijem razmatranju su u obzir uzeti svi stanovnici Distrikta. U zakljuku, moglo bi se, rijeima Adama Moorea, rei sljedee:
Prvo, Bosna sama je jo uvijek jedna nedovrena drava. Egzistencija Brkoga e uvijek biti upitna sve dok takva politika realnost postoji. Drugo, ekonomska i drutvena transformacija Brko Distrikta bila je izuzetno
166
uspjena uprkos mnotvu izvanjskih sila koje su se svrstale protiv njega. Funkcionalne multietnike institucije, efikasan krivini i sudski sistem i relativno visok stepen ekonomskog razvoja ini Distrikt, kako primjeuje jedna NVO, oglednim modelom za ostatak zemlje (ICG, 2003: i) a ne diskreditiranim anomalinim eksperimentom. tavie, mogue je da elementi inovativne rekonceptualizacije Robertsa Owena, po pitanju odnosa izmeu teritorija i politike vlasti mogu uspjeno biti prilagoeni i primijenjeni na druge sline etno-teritorijalne konflikte poput onih u Jerusalemu, Mosulu ili Mitrovici. U najmanjem, razvoj Brkog tokom protekle decenije daje razloga za propitivanje uobiajene pretpostavke da je teritorijalna podjela jedini ustaljeni prostorni pristup kada su takvi konflikti u pitanju (Moore, 2008: Manuscript).
ini se da smo pred nerazrjeivom dilemom: u buduem institucionalnom redizajnu cijele Bosne i Hercegovine, koja bi trebala ii u skladu s mapom puta koju diktira Bruxelles i koja podrazumijeva ustavne promjene, taj redizajn bi mogao zauzeti dva mogua pravca: a) etnopolitiko ujednaavanje cijele BiH preustroj Bosne i Hercegovine kao (kon)federacije triju etniki ustanovljenih entiteta, koji bi podrazumijevao i etniki preustroj Distrikta, po svemu sudei prema preddejtonskoj liniji razgranienja koju je supervizor ukinuo prije dvije godine. Ova opcija, sa svoje strane, prijetila bi ponovnim izbijanjem sukoba s obzirom na to da je pitanje Brkoga u Daytonu dovelo gotovo do prekidanja pregovora. S druge strane, teko je oekivati da e predsjedavajui arbitar Owen, koji je svojom pozicijom objektivno jo uvijek krajnja instanca po pitanju sporne oblasti, prihvatiti etniko komadanje ovog uspjenog projekta protivno naelima pravinosti koja su u njenom temelju; b) liberalno-demokratsko ujednaavanje cijele BiH preustroj Bosne i Hercegovine na principu pravinosti za sve graane BiH, po modelu kakav se ve pokazao uspjenim na primjeru Distrikta. I ovo je konfliktna opcija s obzirom na ve uanene dominantne pozicije etnopolitikih elita koje ne bi prezale od izbijanja novog sukoba i novog vala etnikih homogenizacija kako bi se zatitio ostvareni teritorijalni posjed; c) status quo Bosna i Hercegovina bi nastavila postojati s dva suprotstavljena aranmana: etnonacionalistiki i liberalno-demokratski, koji bi, svaki sa svoje strane, zahtijevali neku formu izvanjske supervizije. Ova opcija je najmanje konfliktna, no podrazumijeva i dalje 167
stalnu dozu nestabilnosti, ustavne promjene koje bi se izvrile na osnovu datog stanja na terenu bi bile povrne inei Bosnu i Hercegovinu i dalje nedovrenom dravom. No ipak, istini za volju, ova opcija, pod pretpostavkom nastavka eurointegracijskih procesa koji podrazumijevaju ujednaavanje naeg ustavnopravnog poretka s onim Evropske unije, ila bi u jednoj uistinu irokoj perspektivi k liberalno-demokratskom ustavnopravnom ujednaavanju cijele BiH, pa se moe smatrati drugim najboljim rjeenjem.
Reference Brko Arbitral Tribunal for Dispute Over the Inter Entity Boundary in Brcko Area Award, 14.2.1997; http://www.ohr.int/ohr-offices/brcko/default.asp?content_id=5327 Brcko Final Award, 5.3.1999; http://www.ohr.int/ohr-offices/brcko/default. asp?content_id=5356 Gray, John (2006) The Case for Decency. The New York Review of Books, July 13, (20-22). Moore, Adam Sovereignty, statebuilding intervention and the spatiality of political authority: contesting the Brko District of Bosnia and Herzegovina, manuscript. Most Radija Slobodna Evropa: Ko rui BiH?, Omer Karabeg ur., Radio Free Europe / Radio Liberty 2008 RFE/RL, Inc.; 6.9.2008. Mujki, Asim (2005) Kratka povijest pragmatizma. Zenica: Hijatus. Nalog supervizora kojim se donose izmjene Statuta Brko Distrikta, Izborni zakon Brko Distrikta, poslovnik o radu Skuptine Brko Distrikta i izmjene odgovarajuih propisa Brko Distrikta od 6.5.2008; http://ohr.int/print/?content_id=41661. Naumann, Franz (1974) Demokratska i autoritarna drava. Zagreb: Naprijed. OSCE (2007) Iskustva steena kroz reformu obrazovanja u Brkom, listopada 2007; http://www.oscebih.org/documents/9994-bos.pdf Pinkard, Terry (1996) Hegels Phenomenology / The Sociality of Reason. Cambridge: Cambridge University Press. Rawls, John (1995) A Theory of Justice. Cambridge Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press. State Department: Briefing on Brko, March, 8, 1999. Statut Brko Distrikta Bosne i Hercegovine 7.12.1999; http://ohr.int/ print/?content_id=5368 The General Framework Agreement, 14.12.1995; http://www.ohr.int/dpa/default. asp?content_id=380
168
Naknadna razmiljanja o putu Bosne i Hercegovine ka Evropskoj uniji
TARIK HAVERI*
euobiajeno za skupove ove vrste, poinjem jednim linim priznanjem: ne pamtim da mi je ikada bilo tako teko da odgovorim na preuzetu obavezu. U poetku, nita nije ukazivalo na tekoe s kojima u se sresti. Naslov skupa, Vrijednosni odnos politikih elita u Bosni i Hercegovini prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji, sadravao je zdravorazumsku sugestiju da se politike elite i prema jednome i prema drugome odnose razliito, te da neke od njih Bosnu i Hercegovinu, a neke od njih Evropsku uniju ne smatraju poeljnom. Tema koju su mi organizatori predloili Mogu li (etno)nacionalistike politike elite uvesti Bosnu i Hercegovinu u Evropsku uniju (s mogunou da sam izaberem bilo koju drugu), iskazana je u neprikrivenom retorikom pitanju, i trebalo je samo da iznesem prihvatljivu argumentaciju da one to ne mogu to i jest moj stav. No pretraujui, sasvim drugim povodom, linu arhivu naiao sam na vlastiti prilog star neto vie od etiri godine. Radilo se o izlaganju na skupu koji je organizirala Fondacija Heinrich Bll 9. septembra 2004. godine u hotelu Holiday Inn pod naslovom Evropska unija i Bosna i Hercegovina: izmeu upravljanja krizom i izgradnje drave. Tom skupu prisustvovali su i neki koji su danas ovdje, moj prilog zvao se Politike, kulturne i drutvene pretpostavke za evropeizaciju Bosne i Hercegovine1, i sadravao
* 1
Dr. sc. Tarik Haveri je docent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Zenici. Evropska unija i Bosna i Hercegovina: Izmeu upravljanja krizom i izgradnja drave, Fondacija Heinrich Bll, Sarajevo, 2005, str. 26-30.
169
je, to je bilo sasvim obespokojavajue, uglavnom sve elemente koje sam namjeravao da iznesem na dananjem skupu. Siguran sam da se to dogaa svima nama: iznosimo teze, provjeravamo ih, traimo primjere kojima emo ih ilustrirati, konstruiramo i poboljavamo argumente u stalnom unutranjem dijalogu, te se desi da izgubimo tanu evidenciju o tome ta smo od svega, gdje i kada napisali ili javno izloili. Priznajem da sam ja na ovaj prilog bio sasvim zaboravio. Prije trideset godina, u jednoj vedrijoj epohi, bilo bi sasvim zamislivo i sasvim u skladu s mojim temperamentom da promijenim naslov i proitam ga pred ovim skupom, samo da vidim hoe li iko ita primijetiti. No vedra vremena davno su prola, pa u danas iznijeti nekoliko teza oko kojih sam organizirao svoj ondanji rad i osvrnuti se na njihovu pertinentnost iz nove perspektive, raspoznajui u njima najvaniji strukturni element. U to vrijeme sam tvrdio da
budunost bosanskog drutva nije mogue predvidjeti na kratki ili ak na srednji rok: ne znamo kako e stvari ovdje izgledati za godinu dana, ni za pet ili sedam godina. Prilino je izvjesno, meutim, da e za deset do dvanaest godina Bosna i Hercegovina biti sastavni dio jedinstvenog evropskog politikog, pravnog i ekonomskog prostora. To slijedi iz rasuivanja a contrario: nemogue je zamisliti jedinstven prostor koji e tada ve obuhvaati Hrvatsku i Maarsku, Rumuniju i Bugarsku s rupom u sredini (u ovom sluaju, u korist Bosne i Hercegovine manje igra kvalitet politikih projekata koji su ovdje na djelu, a vie njezin geografski poloaj).
Deset do dvanaest godina, to danas znai est do osam. Bosna i Hercegovina u Evropskoj uniji do 2017., to ne zvui sasvim nerealno. No pravi predmet mojih spekulacija bilo je razdoblje prije tog neizvjesnog datuma:
Ne znamo ime e ono biti ispunjeno, ali znamo ime sve moe biti ispunjeno. To je, po mom miljenju, glavni ulog razdoblja o kojem govorimo: moe li se sasvim izvjesna evropeizacija Bosne i Hercegovine izvesti s manje tekoa?, mogu li se neke faze procesa ubrzati?, mogu li se neke greke izbjei? I najvanije: budui da ubrzana prilagoavanja socijalne strukture uvijek znae velike rtve i odricanja, ko e u jednoj istroenoj i napaenoj populaciji platiti najveu cijenu, i moe li se socijalni teret ravnomjernije i pravednije rasporediti?
Dananjim posmatraima uglavnom se ini da nije izbjegnuta nijedna greka koja je tehniki mogla biti poinjena, te da su minimalni uspjesi koji su u spomenutom procesu ostvareni samo produbili jaz izmeu politike 170
NAKNADNA RAZMILJANJA O PUTU BOSNE I HERCEGOVINE KA EVROPSKOJ UNIJI
klase i stanovnitva, sve do medijski eksploatiranih i kontinuiranih poveanja primanja narodnih zastupnika. Konstatacija koju sam zatim iznio bila je da su
upravljanje krizom u Bosni i Hercegovini i izgradnja drave dva povezana projekta, ili ak dva aspekta jednog istog projekta. Taj projekt, kao i svaki drugi, mora posjedovati tri jasno odreena i odijeljena segmenta: (1) opis trenutnog stanja, (2) odreenje kolektivnog poeljnog, i (3) iscrpan i prilagodljiv algoritam, to jest opis i vremenski slijed svih operacija potrebnih da se trenutno stanje preobrazi u poeljno.
Ustvrdio sam, zatim, da se za razliku od lokalnih aktera, koje pokreu najrazliitije pobude u rasponu od grabei do nacionalnog romantizma, meunarodna zajednica, kao glavni inilac toga projekta, rukovodi realizmom. Realizam ima dvojak oblik, deskripciju i preskripciju, i javlja se kao opis odreenog stanja, i propis o ponaanju koje treba zauzeti u danoj situaciji. Kako vrijednost propisa zavisi od tanosti opisa, moja prva teza bila je da je meunarodna zajednica, u svom realistikom pristupu kao jedinom moguem, pola, prije desetak godina, od netanog (1) opisa zateenog stanja, i da otada uvijek netano opisuje trenutno stanje kada povremeno procjenjuje pomake koji su (navodno) ostvareni. Iz dananje perspektive, kada vie ne govorimo o desetak ve o etrnaestak godina, tu ocjenu ne bih mijenjao, ali bih je dopunio. Administrativna logika velikih organizacija koje ne vole da priznaju (subjektivne) greke i kada moraju priznati (objektivne) neuspjehe uporno gura najisturenije predstavnike meunarodne zajednice da bosanskohercegovaku stvarnost svojim odlukama saobraavaju tom pogrenom opisu: nae dananje stanje (pr)ocjenjuje se u kategorijama izostanka dogovora politikih aktera oko najboljeg puta da se doe do cilja koji svi oni, navodno, bez ograda prihvaaju. Sukob u Bosni i Hercegovini poetkom devedesetih, meutim, nije izbio zato to tadanji akteri nisu mogli da se dogovore o najboljem nainu uvoenja demokratije i trine ekonomije, ve zbog suprotstavljenih dravnih i civilizacijskih projekata, od kojih nijedan nije poraen. Svaka od jueranjih strana u sukobu smatra da je nepravedno osujeena da ostvari svoje legitimne ciljeve, i nasljednici ondanjih aktera nastoje da ih ostvare sredstvima koja im danas stoje na raspolaganju. Usvajanje kamuflane proevropske retorike je najmanje i najlake to u tom nastojanju mogu da uine. Opis stanja uzima u obzir tu retoriku kao rijeenost ili opredijeljenost aktera s kojom se rauna, ali rezultati, razumljivo, izostaju. 171
Iz toga slijedi da u Bosni i Hercegovini ne moe da se odredi ni (2) kolektivno poeljno. Da bi se ostvario neki cilj koji zahtijeva kolektivno djelovanje i odricanja, potrebno je da ga kritina veina stanovnitva shvaa kao poeljan. Stanovnici Bosne i Hercegovine ne postoje kao jedno socijalno tijelo; kao zatoenici gore spomenutih politikih projekata koji su se upravo u Bosni i Hercegovini nali u najeem sukobu, oni postoje samo kroz suprotstavljene kolektivitete, koji teko da mogu izluiti jedno kolektivno poeljno. S obzirom na prirodu projekata o kojima je rije, teko je oekivati da se ono tematizira tamo gdje postoje snani otpori svakom pokuaju da se Bosna i Hercegovina uope uspostavi kao politiki i socijalni kolektivitet. Tim prije ne moe se oekivati skupni napor da se to poeljno, u ovom sluaju evropeizacija, ostvari. I moja druga teza je glasila: uvjet svih uvjeta za bilo kakve politike i drutvene pretpostavke koje se tiu Bosne i Hercegovine jest da ona najprije postoji kao politiko drutvo, to danas nije sluaj, jer ona ne postoji ak ni kao drutvo drutava. U meuvremenu, uao je u opticaj prijedlog da se bosanskohercegovake institucije transformiraju u smjeru takozvane konsocijacijske demokratije (kao drutva drutava), i oko tog pojma, kao i oko njegovih implikacija, razvila se polemika koja jo nije zavrena. Na drugom mjestu iznio sam ograde ne samo prema izvedivosti tog projekta, to jest nemogunosti da se izradi algoritam (3) kojim bi se sadanje stanje (1) moglo preobraziti u tom smjeru, ve i prema njegovoj poeljnosti (2) kao politikog ideala2. Ovdje preuzimam samo dio argumentacije koja poinje s jednim misaonim eksperimentom. Zamislimo da se domai akteri nau oko pregovarakog stola i da neki od njih predloe odreeni model preureenja Bosne i Hercegovine, u ovom sluaju preobraaj ka konsocijacijskoj demokratiji. Za istim stolom, naravno, sjede i oni kojima taj model ne odgovara i koji ga ne prihvaaju, i svi e se jedino moi sloiti oko zakljuka da oko predloenog modela ne postoji saglasnost. Pretpostavimo sada da neki od aktera iznesu prijedlog da Bosna i Hercegovina u 2009. ostvari bruto nacionalni dohodak od 20 hiljada eura per capita, i da se oko te zamamne perspektive svi sloe. No hoe li iko povjerovati da bi sama jednoglasnost svih aktera bosanskohercegovake politike bila dovoljna da se taj zakljuak i ostvari? Subjekti zainteresirani za pravno-politiku preobrazbu Bosne i Hercegovine polaze od uvjerenja da je unutranje ureenje ove politike zajednice
2
Muke s liberalizmom (I), Status (magazin za politiku kulturu i drutvena pitanja), br. 13, Mostar, 2008.
172
NAKNADNA RAZMILJANJA O PUTU BOSNE I HERCEGOVINE KA EVROPSKOJ UNIJI
na raspolaganju, te da njegovo uoblienje zavisi samo od tendencijski svjesnog djelovanja domaih politikih aktera. Nita nije manje tano. Postoji jedan uzak (i svakog dana sve ui) segment u donoenju opeobavezujuih pravila u izgradnji institucionalnih struktura na koji domai politiki akteri jo mogu utjecati; za sve drugo, odluujui su politiki i ekonomski sklopovi nedostupni njihovoj volji (i, najee, svijesti). Stoga treba poi od sljedee izvjesnosti: svi glavni parametri unutar kojih e se u doglednoj budunosti odvijati ukupan politiki, drutveni i ekonomski ivot Bosne i Hercegovine od uzusa bankovnog poslovanja i osiguranja, preko formi politikog predstavljanja, do standarda u graevinarstvu i visokokolskom obrazovanju ve su poznati, i ne zavise od njenih stanovnika i odluka njihovih politikih predstavnika. Od tih predstavnika, to jest od njihovog spontanog ili organiziranog otpora, zavisi samo a i to do odreene granice koliko e se uvoenje tih parametara usporiti. U putu Bosne i Hercegovine ka Evropskoj uniji ta usmjerenost je najvaniji strukturni element. Nezavisno od subjektivnih inilaca, to jest postupanja nosilaca spominjanih suprotstavljenih dravnih i drutvenih projekata, Evropa kao nain ivota vri objektivni pritisak, zahvaljujui kojem Bosna i Hercegovina posjeduje kao politika zajednica barem minimalnu institucionalnu operativnost neophodnu za projekt evropeizacije, i u stanju je da neutralizira partikularne projekte koji su mu suprotstavljeni. No taj strukturni element i sam dijeli sreu konjunkture: meunarodna zajednica nije uvijek sigurna ta u Bosni i Hercegovini eli da ostvari i prema kojem kalendaru, te se i njezina akcija na terenu mijenja u funkciji promjene odnosa snaga i prioriteta unutar irih geopolitikih sklopova. S druge strane, sama evropeizacija nije sretan izraz, i ne moe raunati na potpunu socijalnu podrku. Rijei poput ateizacije ili kolektivizacije nisu na ovim prostorima vrijednosno neutralne, one evociraju upotrebu dravne prinude u postizanju odreenog stanja, stanja svijesti ili stanja odnosa, koje subjekti na koje se to odnosi ne smatraju poeljnim. U svijesti mnogih bosanskih subjekata, individualnih kao i kolektivnih, koji se jo nisu oslobodili identitarnog gra, evropeizacija esto znai prisilno potiranje nekog njihovog stvarnog ili imaginarnog identiteta i nametanje njima stranih vrijednosti. Ne radi se, naravno, o terminolokom problemu. Spomenute standarde koji su, rekli smo, sama bit lanstva u Evropskoj uniji veina racionalnih pojedinaca u Bosni i Hercegovini bila bi spremna da prihvati kao svoje individualno poeljno. No ti pojedinci ne postoje drukije nego kao lanovi 173
etnikih kolektiviteta, te se evropeizacija nuno stavlja u kontekst kolektivnog ivota. Moja trea teza glasila je da se u javnom prostoru Bosne i Hercegovine mora osporiti monopol kolektivnih aktera na diskurs o Evropi. Drugim rijeima, treba dekonstruirati bauk evropeizacije istiui da je sasvim mogue pridravati se veine tih individualno poeljnih standarda i bez politikog pripadanja Evropskoj uniji ili geografskog pripadanja Evropi to pokazuju primjeri vicarske, Norveke ili Islanda. I posebno objanjavati da se u naem sluaju, na ovom prostoru i u ovom povijesnom trenutku, dosezanje tih standarda ne moe ostvariti drukije nego lanstvom u Evropskoj uniji. To lanstvo ne znai asimilaciju i potiranje partikularnih kultura naprotiv, mnoge e manjinske kulture na evropskom kontinentu, inae osuene na odumiranje, preivjeti upravo zahvaljujui Evropskoj uniji i njenim dispozitivima. Jedina vrsta kulturne unifikacije Evrope jest nametanje jedinstvene politike kulture, bez koje trajno ouvanje individualno poeljnog u milionima i milionima njegovih aspekata ne bi bilo mogue. U meuvremenu, nikakav napredak nije postignut: kolektiviteti, to jest konstitutivni narodi, predstavljeni od stranaka, i dalje su glavni subjekti koji upravljaju putem Bosne i Hercegovine ka Evropskoj uniji, zbog ega kolektivno poeljno (2) ostaje zapravo mehaniki zbir poeljnog (najmanje) triju kolektiviteta. Time je algoritam (3) osiromaen, i ukljuuje samo one sekvence koje poivaju na mehanizmima usaglaavanja instanci koje su prisvojile pravo da govore uime pojedinaca. etvrta teza je glasila: da bi se uspjeno izvela tranzicija u kulturno heterogenim postkomunistikim drutvima, treba odbacivati svaki zahtjev koji se tie kolektivnih prava sve dok se ne osigura djelotvorna, trajna i neopoziva zatita individualnih prava. ini mi se da ju je vrijeme potvrdilo. Stotine hiljada pojedinaca ugroenije su (socijalno, materijalno, zdravstveno i kulturno) nego prije etiri godine, dok se politiki ivot i dalje uglavnom svodi na rovovski rat oko grbova, himni i vitalnih nacionalnih interesa.
174
Politiki programi i stavovi kljunih bosanskohercegovakih stranaka u pogledu europskih integracija
12
ZORAN TOMI*, IVICA GRANI**
UVOD akon potpisivanja Daytonskog sporazuma i uspostave mira, Bosna i Hercegovina stalno se nalazi na dnevnom redu kako bosanskohercegovakih tako i svjetskih medija. Vie se ne pie o ratu. Teme su povratak izbjeglih, pojedinani incidenti i povremeni napadi i ubojstva povratnika, teko socijalno stanje, stranaka prepucavanja, neuinkovita vlast itd. Pored ovih tema gotovo stalna je tema opstanak Bosne i Hercegovine kao drave. O tomu esto piu i Bosni i Hercegovini neskloni mediji, kao i neki svjetski instituti. Tomu znaajno pridonose i izjave nekih bosanskohercegovakih lidera poput premijera Republike Srpske Milorada Dodika. Novo teritorijalno dizajniranje Bosne i Hercegovine tema je o kojoj promiljaju i javno istupaju gotovo svi lideri bosanskohercegovakih politikih stranaka, kao i visoki predstavnici u Bosni i Hercegovini. Politiki stavovi se mijenjaju. Mijenjaju se iz mjeseca u mjesec. U meuvremenu, vodei lideri pokuavaju nai rjeenje i staviti unutarnje ureenje Bosne i Hercegovine ad acta.
*
**
Dr. sc. Zoran Tomi je vanredni profesor na Filozofskom fakultetu Sveuilita u Mostaru. Ivica Grani je predsjednik Politike akademije Hrvatske socijalno liberalne stranke (HSLS) Republike Hrvatske.
175
Na emu politiki lideri temelje svoju viziju Bosne i Hercegovine teko je rei ili su potrebna dodatna istraivanja. Naime, utvrdili smo da su njihovi stavovi u odnosu na njihove programske dokumente razliiti. U politologiji bi bilo logino da politiki lideri zapravo implementiraju svoje programske dokumente na temelju kojih su postali liderima stranaka i dobili glasove svojih biraa. Prema naem istraivanju to u Bosni i Hercegovini i nije tako. Koja je politika logika politikih lidera u Bosni i Hercegovini, ostat e jo uvijek tajnom.
CILJ ISTRAIVANJA Utvrditi programska polazita kroz stranake dokumente i izvriti komparaciju tih odredbi s javnim stavovima i istupima bosanskohercegovakih lidera u vezi s pristupom Bosne i Hercegovine euroatlantskim integracijama.
OSNOVNA HIPOTEZA Kljune bh. stranke ili partije u svojim dokumentima deklarativno se zalau za pristup Bosne i Hercegovine euroatlantskim integracijama. Konkretni politiki angaman bh. stranaka i njihovih lidera u pristupu eurointegracijama otean je i usporen zbog uskih stranakih, nacionalnih ili entitetskih interesa.
CILJNA SKUPINA ISTRAIVANJA Devet politikih stranaka HDZBiH, HDZ 1990, HSP api-Jurii, PDPRS, SBiH, SDA, SDPBiH, SDS, SNSD. To su politike stranke koje su u ovom trenutku najjae na politikoj sceni u Bosni i Hercegovini, a koje u najveem postotku crpe birako tijelo iz tri konstitutivna naroda.
ISTRAIVAKI POSTUPAK Pregled i analiza slubenih web stranica devet stranaka i analiza stavova njihovih lidera u javnosti u medijima. 176
POLITIKI PROGRAMI I STAVOVI KLJUNIH BOSANSKOHERCEGOVAKIH STRANAKA...
VRIJEME ISTRAIVANJA Studeni/novembar 2008.
ANALIZA REZULTATA ISTRAIVANJA Hrvatska demokratska zajednica BiH (HDZBiH) Hrvatska demokratska zajednica BiH u svom Statutu kae da je HD ZBiH europska stranka jer prihvaa europske standarde i vidi budunost BiH u zapadnoeuropskim integracijama. U poglavlju Vanjska politika njihove programske deklaracije kae se da se HDZ BiH zalae za ulazak BiH u europske i euroatlantske politike, gospodarske, vojno-sigurnosne i druge integracije.1 S druge strane, novonastali HDZ 1990 u Statutu ima gotovo istu formulaciju kao i HDZ BiH,2 a u Programskoj deklaraciji ove stranke se kae da Bosna i Hercegovina i zemljopisno i mentalitetom predstavlja dio Europe i iz toga e naa stranka djelovati da BiH svojom unutarnjom organizacijom i prihvaanjem europskih standarda bude podobna za puno lanstvo i u EU i NATO.3 Hrvatska stranka prava Dapi-Jurii Hrvatska stranka prava Dapi Jurii, stranka koja je na vlasti u Zapadnohercegovakoj upaniji, nema odredbi u statutu koje se tiu euroatlantskih integracija ili europskog backgrounda. U Programskim naelima kroz naela Obrana i nacionalna sigurnost ova stranka istie da je konani cilj postizanje visokih standarda u obrani, u ustroju oruanih snaga, kao i konaan ulazak u partnerstvo za mir i NATO4. U poglavlju programskog dokumenta koje nosi naziv Obrazovni sustav oni obrazovni sustav usklauju s europskim standardima itd.
1 2
3 4
Statut HDZ-a BiH. HDZ 1990 je europska stranka jer prihvaa europske standarde i vidi budunost BiH u zapadnoeuropskim integracijama. Programska deklaracija HDZ-a 1990. Programska naela Obrana i nacionalna sigurnost.
177
JAVNI STAVOVI TRIJU (HRVATSKIH) POLITIKIH STRANAKA Ono to je za ove tri politike stranke zajedniko vezano je za trenutni Ustav Bosne i Hercegovine. Kreevska deklaracija5 je jasno kazala da hrvatske politike stranke nisu zadovoljne ustavnim aranmanom i one vide nastavak europskih integracija Bosne i Hercegovine kroz cjelovitu izmjenu Ustava Bosne i Hercegovine. Zapravo, to se krije u politikim stavovima hrvatskih politikih stranaka? Prva preferencija veine hrvatskih politikih stranaka je trei entitet. Druga je preferencija jaanje dravne razine, to jest kompetencija razine drave u kojoj bi Hrvati sudjelovali kao najmanje brojana populacija ili konstruktivni narod na naelu jednakopravne pozicije, a to znai i naela pariteta. Trea je preferencija ukidanje entiteta i teite politikih snaga prebaciti na lokalnu samoupravu, odnosno na opine i gradove gdje su oni veina. U ta tri stava se moe sagledati cijela politika hrvatskih politikih stranaka. Stranka demokratske akcije (SDA) U Statutu Stranke demokratske akcije6 istie se da su ciljevi stranke utvreni Programom stranke a obuhvaaju posebno: zalaganje za punopravno ukljuivanje Bosne i Hercegovine u europske i svjetske organizacije. U programskoj deklaraciji u toki I. Politika pozicija SDA kae se da SDA prihvaa europske vrijednosti i standarde, te lanstvo u euroatlantskim integracijama NATO-u i Europskoj uniji, uz ouvanje tradicionalnih vrijednosti i bosanskog identiteta. U toki 10. Suradnja sa drugim politikim stranaka govori se o euroatlantskim integracijama, i kroz ovo se vidi neupitan pogled i odlunost SDA za pristup euroatlantskim integracijama. Stranka za Bosnu i Hercegovinu (SBiH) S druge strane, Stranka za Bosnu i Hercegovinu u svom Statutu7 istie da e svoje politiko djelovanje usmjeriti na ostvarivanje ciljeva utvrenim
5
6 7
Dokument o naelima Ustava BiH potpisali su predsjednici HDZ-a BiH Dragan ovi, HDZ-a 1990. Boo Ljubi, HSP-a api Jurii Zvonko Jurii, HSS-a BiH Marko Tadi, Narodne stranke Radom za boljitak Jerko Ivankovi Lijanovi, te HKDU-a Ivan Musa. Statut SDA, lanak 14. lanak 3. Statuta Stranke za BiH.
178
programskom orijentacijom, a naroito na ulazak u Europsku uniju i europske asocijacije. Slino tomu govori i programska orijentacija ove stranke. U Programskoj orijentaciji Stranka za BiH istie da se Bosna i Hercegovina mora otvarati prema Europi i svijetu, s krajnjim ciljem ukljuivanja u EU i NATO. Socijaldemokratska partija (SDP)BiH Socijaldemokratska partija (SDP) BiH u Statutu8 govori o europskim vrijednostima, a u programskim ciljevima neupitno se pokazuje da ta stranka ne samo da vidi nego eli i sudjelovati u pribliavanju i ukljuivanju Bosne i Hercegovine u euroatlantske integracije. U Programskim ciljevima se kae: SDPBiH e iskoristiti aktuelni trend otvaranja euro-atlantskih struktura prema BiH, posebno onih u sferi sigurnosti i jaanja vojne saradnje u svrhu uea u meunarodnim mirovnim vojnim i sigurnosnim operacijama, u antiteroristikim operacijama i u borbi protiv organizovanog kriminala, ime bi se BiH ukljuila euro-atlantske integracijske mehanizme i procese. Krajnji cilj je ulazak u NATO.9 U ostvarivanju programskih ciljeva, SDPBiH, kao lanica Socijalistike internacionale, razvijat e posebne odnose s njenim lanicama, te demokratskim pokretima u svijetu, a naroito u regiji. Time e se olakati naa borba za demokratski ustroj Bosne i Hercegovine i njen prijem u Evropsku uniju i euro-atlantske integracije. Uz sve svoje specifinosti, Bosna i Hercegovina je uvijek bila i bit e evropska drava.
JAVNI STAVOVI TRIJU POLITIKIH STRANAKA S druge strane, imamo nekoliko istupa i elnika ovih politikih stranaka. I Lagumdija i Tihi i Silajdi prikljuenje Europskoj uniji vide kroz jaanje institucija Bosne i Hercegovine. Politika filozofija kod ove tri, uvjetno kazano, bonjake politike stranke ide za tim da se jaa drava, da se donekle (mada ne iskljuivo) slabe entiteti i da je vea kompetencija drave u odnosu na entitet. Republika Srpska je neto to je poeljno i nije poeljno, ali tu se stavovi bonjakih politikih lidera razlikuju.
8 9
lanak 3. Statuta SDP-a. Pristup euroatlantskim integracijama na nivou sigurnosti.
179
Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) u svojim Politikim ciljevima kae:10 SNSD se zalae za ostvarivanje svih prava i sloboda graana predvienih i u Evropskoj konvenciji o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda itd. itd. U politikoj platformi ove najjae stranke u Republici Srpskoj kae se: SNSD e u zajednikim organima BiH kreirati atmosferu efikasne i racionalne drave iji cilj nije centralizacija sama po sebi i po svaku cijenu, ve uvaavanje i sloenosti unutranjeg habitusa Bosne i Hercegovine i zahtjeva novim evropskim integracijama. I u drugim dokumentima SNSD-a da se iitati europska orijentacija. Ona je neto latentnija u odnosu na ove druge stranke, ali jo uvijek dovoljno jasna da se moe proitati da SNSD apsolutno vidi Bosnu i Hercegovinu u euroatlantskim integracijama. Partija demokratskog progresa (PDP) Partija demokratskog progresa (PDP) takoer u svojim dokumentima spominje Europu kao iri okvir i gdje vidi Bosnu i Hercegovinu. Ona eksplicitno ne kae o euroatlantskim integracijama. Kao to se moe vidjeti u programskim orijentacijama 14 puta imamo rije Europa u Programu i dovoljno je razloga da moemo i implicitno i eksplicitno zakljuiti da i ova stranka vidi Bosnu i Hercegovinu u euroatlantskim integracijama. U Statutu PDP-a istie se da je cilj PDP-a izgradnja slobodnog, demokratskog, otvorenog i civilnog drutva integrisanog u zajednicu evropskih naroda i drava zasnovanog na parlamentarnoj demokratiji, vladavini prava, trinoj ekonomiji, i ostvarenju osnovnih ljudskih prava i sloboda.11 U Programskim orijentacijama PDP smatra da je uslov samoodrivosti BiH njena demokratizacija (...) Konano demokratsko ureenje i integrisanje u evropske, ali i druge ekonomsko-politike asocijacije je mogue i odrivo samo ukoliko bude djelo njenih naroda i graana (...).12 Srpska demokratska stranka (SDS) Srpska demokratska stranka (SDS) u svom Statutu zalae se za provoenje europskih i drugih meunarodnih, politikih i ekonomskih integracijskih pro10 11 12
lanak 3. lanak 2. Statuta PDP-a. Programska orijentacija PDP-a.
180
cesa, stvaranje europske orijentacije. Cilj SDS-a je da djeluje na ostvarivanju politikih, ekonomskih, kulturnih, vjerskih, obrazovnih i drugih interesa srpskog naroda u Republici Srpskoj i ire, i to tako to: zalae se za sprovoenje evropskih i drugih meunarodnih politikih i ekonomskih integracionih procesa.13 Kao to vidite, u programskim dokumentima ne moe se rei, bez obzira na neke stavove, da dokumenti SDS-a ne idu u tom pravcu. Imamo jo primjera.
UMJESTO ZAKLJUKA Umjesto zakljuka iznosimo jedan dio govora visokog predstavnika za BiH i posebnog predstavnika EU Miroslava Lajka, koji je odrao 13. 11. 2008. godine u London school of economics and political science, pod nazivom Izazovi integracije Bosne i Hercegovine u Europu. Smatramo kako ovaj izvod iz govora najbolje oslikava trenutno politiko stanje u Bosni i Hercegovini, kao i njihov odnos prema euroatlantskim integracijama. Visoki predstavnik za BiH i posebni predstavnik EU Miroslav Lajk, izmeu ostalog, rekao je: Sadanji premijer Republike Srpske Milorad Dodik je samo uvjetno lojalan Bosni i Hercegovini kao dravi. Taj uvjet je da drava zauzvrat mora biti lojalna Republici Srpskoj kao njezinom potpuno legitimnom i stalnom neupitnom dijelu. On eli formalni federalni ili, ustvari, konfederalni poredak u Bosni i Hercegovini. Takoer, zahtijeva povrat svih nadlenosti koje su, kako on to definira, ranije ukradene od njegovog entiteta, te reviziju uinkovitosti onih dravnih institucija koje su stvorene na osnovu Sporazuma o prijenosu nadlenosti. Za to vrijeme u Federaciji, odnosno u drugom dijelu Bosne i Hercegovine, preteno bonjake i hrvatske stranke su podijeljene, kako meusobno tako i unutar pojedinanih stranaka, te su stoga u loijem poloaju kada se radi o suoavanju s Dodikom. Unutarnja podjela Federacije BiH na deset upanija/kantona, koji imaju svoje zasebne i kompletne vlade i parlamente, takoer, nimalo ne pomae, osim toga garantira fiskalnu rastronost. Dvije bonjake politike stranke zagovaraju unitarnu dravu bez entiteta, ali imaju razliita stajalita o tomu na koji nain to treba postii, postupno ili uvodei povremeno izmjene i dopune Dejtonskog sporazuma ili odjednom potpunom promjenom koja bi zamijenila Dejtonski ustav u cijelosti. Meutim, i jedni i drugi raunaju na pomo meunarodne zajednice, mog ureda u Bosni i Hercegovini, u postizanju mog cilja.
13
lanak 13. Statuta SDS-a.
181
to se tie dvije najvee hrvatske stranke koje smatraju da su u nepovoljnom poloaju u Federaciji u BiH u kojoj su Bonjaci veina, one inzistiraju na tome da dejtonski poredak mora biti odbaen, a Hrvatima osiguran entitet ili federalna jedinica u kojoj bi oni bili veina. Oni, takoer, oekuju da meunarodna zajednica realizira ovo sretno rjeenje prije nego to se povue iz BiH. Odgaanje ustavne reforme e imati za posljedicu odgaanje nadanja Bosne i Hercegovine da se pridrui EU. Kao to je komesar za proirenje EU Olli Rehn vie puta istaknuo, Bosna i Hercegovina ne moe teiti lanstvu s ustavom koji dravi uskrauje mogunost da donosi ili provodi zakone EU, odnosno ustavom koji kri europske standarde ljudskih prava s vie aspekata. To ne znai da entiteti moraju biti ukinuti, ali znai da entiteti moraju prihvatiti primat drave u mnogim oblastima. U konanici, Brisel e morati precizno objasniti to se mora promijeniti u postojeem ustavu, a to je neto s im je EU dosada dosta oklijevala. Izmeu 70 posto i 80 posto graana BiH govore ispitivaima javnog miljenja da ele da se prikljue EU. Njihove razloge nije teko shvatiti. Oni ele prosperitet, slobodu da putuju bez viza i sigurnost koju bi garantiralo lanstvo u EU. Bosanskohercegovaki politiari kau da i oni ele ove iste stvari. No, dosada nisu pokazali sposobnost ili napore ili fleksibilnost potrebne da se osigura takav ishod. Razlika izmeu onoga to graani i politiari kau da ele i onoga to oni, ustvari, kau da rade i dalje je velika.
Izvori Statut HDZ-a BiH Program HDZ-a BiH Statut HDZ-a 1990 Programska deklaracija HDZ-a 1990 Programska naela HSP-a apiJurii Kreevska deklaracija Deklaracija o naelima ustava Bosne i Hercegovine Statut SDA Programska deklaracija SDA Statuta Stranke za BiH Programska orijentacija Stranke za BiH Statuta SDP-a Programski ciljevi SDP-a Statut SNSD-a Politiki program SNSD-a Statut PDP-a Programska orijentacija PDP-a Statuta SDS-a Politika platforma SDS-a www.ec.europa.eu www.lse.ac.uk www.hdzbih.org www.hdz1990.org www.hsp-bih.ba/ www.sda.ba www.sdp.ba www.zabih.ba/ www.snsd.org www.sds.rs.com www.pdpinfo.net/
182
O viestrukim nerazumijevanjima ovdje i tamo religija i politika
DINO ABAZOVI*
opem kontekstu prelaska iz jednog u drugi milenij, politika uloga religije u drutvima irom planete faktum je koji ne moe ostati neprimijeen. Meutim, posebno je interesantno ta se deava u onom dijelu svijeta koji se uvjetno odreuje kao zapadni svijet. Dovoljno je samo povrno pratiti sredstva javnog informiranja i uiti kako su medijski stupci u tampi i solidna minutaa na elektronskim medijima rezervirani za sadraje koji manje ili vie apostrofiraju da se jo vanije koliko i kako religija vratila u iu javnog interesiranja. Dakako, struna javnost, posebno u oblasti humanistike i drutvenih znanosti, i sama nerijetko ovisna o trendovima, daje svoj doprinos razmatranju fenomena, o emu najslikovitije govori proliferacija skupova, konferencija, javnih predavanja i okruglih stolova na temu mjesta i uloge religije u...., te svakako znatno povean broj publikacija iz oblasti. Umjetnici pak na sebi svojstven nain iskazuju senzibiliziranost za injenicu da je vjeito vrelo inspiracije gotovo preko noi snano nabujalo. Kako god, ve je Peter L. Berger (1999, 2001) na nekoliko mjesta ustvrdio kako modernizam pluralizira svjetove pojedinaca i posljedino tome potkopava sve zdravo-za-gotovo uzete izvjesnosti1. Po njemu, kao to je modernost imala mnoge sekularizirajue efekte, tako je izazvala i formiranje monih protiv-sekularizirajuih pokreta. Tako su na meunarodnoj sceni ortodoksni ili tradicionalistiki pokreti2 bili upravo oni koji su
* 1
Dr. sc. Dino Abazovi je docent na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu. Neizvjesnost je stanje s kojim se veliki broj pojedinaca teko nosi, shodno tome, svaki pokret (ne samo religijski) koji obeava da e osigurati ili povratiti sigurnost ima spremno trite (Berger, 1999: 7). Najei zbirni naziv za takve pokrete, u publicistici ali i strunim radovima, jesu fundamentalistiki pokreti. Meutim, treba biti oprezan u takvom, nerijetko
183
odbacili aggiornamento sa modernou kako ju je definirala progresivna inteligencija (Beger, 1999). Doista, nakon kolapsa socijalistikog bloka i raspada Sovjetskog saveza znaajno je prisutna revitalizacija religije u Rusiji (naroito pravoslavlja), utjecaj religije u dravama i drutvima jugoistone Europe ne moe se zanemariti ni u jednom aspektu tranzicije, naroito ne kada su u pitanju konflikti iz nedavne prolosti. Istraivai idovske religije ukazuju na to da je u Izraelu, ali i u dijaspori, ortodoksni idovski pravac najbre rastui po broju sljedbenika, zatim uloga religijskih zajednica (hinduizma, sikhizma i islama) u politikom ivotu Indije je oigledna, znaaj kranske desnice u politikom ivotu SAD-a u stalnom je porastu, a dakako tu je i politika uloga islamistikih pokreta kao globalnog fenomena (naroito u zemljama Azije i Afrike). Konano, proliferacija novih religijskih pokreta u SAD-u i Europi jasno indicira revitalizaciju religijskog ivota. I to je rodno mjesto onoga to se u suvremenim strunim radovima esto odreuje kao procesi sakralizacije (Woodhead, Heelas, 2003), ili desekularizacije3 (Berger et al., 1999). I meu onim znanstvenicima koji su donedavno snano razvijali sekularizacijsku tezu poelo je prevladavati miljenje da je religija daleko od inkompatibilnosti s modernou. Upravo suprotno. Izlazak religije u javnu sferu Jose Casanova odreuje kao deprivatizaciju i taj proces smatra kljunim za period od osamdesetih godina prolog stoljea do danas. Casanova ilustrativnim navodi etiri deavanja na globalnom planu kao potporu tezi o deprivatizaciji: islamska revolucija u
paualnom etiketiranju, s obzirom na to da meu razliitim konzervativnim, tradicionalistikim i fundamentalistikim pokretima postoje nepremostive razlike, kako unutar tako i izmeu razliitih religijskih tradicija i zajednica. Dodue, ima autora koji ele izai iz sheme desekularizacije. Jean-Paul Willaime ukazuje na to da upravo se u kontekstu hipersekularizacije europskih drutava ostvaruje odreeni povratak vjerskoga, vjerskoga koje, sa svoje strane, tei svom dubokom preoblikovanju jednako u svojim odnosima prema istinama koje oni zahtijevaju i u svojim nainima drutvenog postojanja... U odnosu na sekularizaciju kao transfer sakralizacije vjerskog na druge sfere aktivnosti (ekonomsku, politiku, moralnu), koja posebno odgovara fazi sekularizirajue modernosti, ultramodernost se pojavljuje kao sekularizirana modernost gdje se sekularizacija primjenjuje na same sekularizirajue snage (Willaime, 2007: 102-103) Slino promilja i eljko Mardei (2007) ukazujui na pet razdoblja sekularizacije: sekularizacija religije, sekularizacija politike, sekularizacija sekularizacije, odgode i prilagodbe sekularizaciji, pobuna protiv sekularizacije.
184
O VIESTRUKIM RAZUMIJEVANJIMA OVDJE I TAMO RELIGIJA I POLITIKA
Iranu, pokret Solidarnost u Poljskoj, uloga katolicizma u revoluciji sandinista, i u drugim politikim konfliktima u Latinskoj Americi, te jaanje protestantskog fundamentalizma kao politike snage u SAD-u. Ukratko, po njemu (a slino je odreenje i kod nekih drugih autora, npr. Berger, 1997; Haynes, 1998) deprivatizacija se ogleda u injenici da
religijske tradicije irom svijeta odbijaju prihvatiti marginalnu i privatiziranu ulogu koju su im namijenile teorije moderniteta, kao i teorija sekularizacije. Drutveni pokreti koji su se pojavili su ili religijski u svojoj prirodi ili u ime religije postavljaju izazove legitimnosti i autonomiji primarno sekularnih sfera, drave i trine ekonomije... Religije irom svijeta ulaze u javnu sferu i arenu politikog nadmetanja ne samo da bi zatitile svoj tradicionalni teren, kao to su to inile u prolosti, nego i da bi uestvovale u nadmetanju koje e definirati i odrediti moderne granice izmeu privatne i javne sfere, izmeu sistema i svijeta ivota, izmeu pojedinca i drutva, izmeu obitelji, civilnog drutva i drave, izmeu nacija, drava, civilizacija i svjetskog poretka (Casanova, 1994: 3-6).
Steve Bruce (1996), koji se uz B. Wilsona i K. Dobbelaerea ubraja u posljednje uvare sekularizacijske teze, takoer uvia situacije u kojima modernost ne podriva religiju, odnosno kada religiji dodjeljuje vane drutvene uloge to su situacije kulturne odbrane i kulturne tranzicije. Po njemu, kulturna odbrana je na sceni kada su dvije ili vie zajednica u konfliktu, a njihovi pripadnici batine razliite religijske tradicije (protestanti i katolici u Irskoj; Srbi, Hrvati i Bonjaci u bivoj Jugoslaviji). Tada religijski identitet moe dobiti na drutvenoj vanosti i biti pozivom za etniko jedinstvo i ponos. Slina situacija je i kada jednom zajednicom dominira druga zajednica (koja je razliite religije, ili je bez religije), pa tada religijska institucija preuzima ulogu branitelja kulture i identiteta ljudi koji su pod dominacijom. A u situacijama kulturne tranzicije religijske institucije imaju ulogu pomoi ljudima da se nose s promjenama s kojima su suoeni. I doista, kako to primjeuje Haynes,
... organizirana religija e esto zahtijevati javnu ulogu kao rezultat vjerovanja kako je drutvo krenulo u pogrenom pravcu i potrebna mu je injekcija religijskih vrijednosti kako bi se vratilo na pravi put. Religija e se pokuati deprivatizirati tako da ima glas u aktualnim debatama o socijalnim i politikim pravcima. Cilj je postati znaajan faktor u politikoj deliberaciji tako da se religijski glas uzme u obzir. Religijske voe trae podrku od svakodnevnih ljudi razmatrajui odreena kljuna pitanja, ukljuujui ne samo pretpostavljeni pad javnog i privatnog morala ve isto tako nesigurnosti ivota u neovisnom tritu gdje su pohlepa i srea jednako efikasni kao i rad i racionalan izbor (Haynes, 1998: 19).
185
I tu nema velike razlike izmeu situacije u SAD-u, zemljama Europske unije ili u Bosni i Hercegovini. Ali, kod nas, religijska naracija prvenstveno ostaje primarno sredstvo socijalne mobilizacije koja obuhvata veliki broj pristalica, i to onih koji inae ne bi bili mobilizirani oko socijalnih i politikih pitanja kako god drugaije da su formulirana, odnosno da iza njih stoje recimo politiki ili akteri civilnog drutva. Posebno bitno je naglasiti da su ovdje upravo religijski establishmenti ti koji nude legitimitet kroz moralno opravdavanje takvog politikog djelovanja pristalica pa ak i kad je u pitanju nasilno djelovanje. Naime,
...religijski i etniki nacionalizmi ponudili su rjeenja za pretpostavljene insuficijencije sekularnih politika zapadnog stila. S obzirom na to da su sekularne veze poele poputati u post-sovjetskoj i post-kolonijalnoj eri, lokalni lideri poeli su potragu za novim sidritima svojih drutvenih identiteta i politikih lojalnosti (Jrgensmeyer, 2004: 5).
U bivoj Jugoslaviji, posebno u Bosni i Hercegovini, to je jo izraenije jer su ve u bivem reimu bile stvorene praktino dvije vrste kultura
meusobno prilino udaljenih, od kojih je jedna bila sistemska i ateistika koja se nije samo svim institucionalnim sredstvima podravala nego se esto i nametala, to je rezultiralo njenom hegemonijom u kulturi, i drugu, izvansistemsku, ali legalnu koja je efikasno potiskivala u sferu privatnosti bez znaajnih javnih drutvenih manifestacija (Blagojevi, 2007: 112).
Religija doista jest u komunistikoj Jugoslaviji bila privatizirana, na to ukazuju mnogi autori, a na naroito minuciozan nain o tome pie Jakeli (2003) kada govori o privatiziranju ne kao stvari individue, ve kao stvari kolektiviteta. Privatizacija religije u bivoj Jugoslaviji bila je nametnuta komunistikom i anti-nacionalistikom platformom, to je... institucionaliziralo kolektivistiku religiju u jedinoj sferi u kojoj je to bilo dozvoljeno u privatnom ivotu vjernika, a ne u sferi javnog, gdje je kolektivna religioznost konceptualno uvijek smjetena (Jakeli, 2003: 75-76). Konano, kao to je prethodno dominantan proces sekularizacije, to jest prisilne ateizacije, bio u potpunosti politiki isforsiran, i to kao politika injenica, tako ni oivljavanje religioznosti u periodu pred sami slom reima, a naroito u prvom periodu odmah nakon ustanovljavanja novih elita na vlasti, ...nije bilo bez vidljivih natruha politike isforsiranosti za trenutne praktino politike potrebe homogenizacije i legitimacije novostvorenih drava i vlasti u njima (Blagojevi, 2004: 144). 186
O VIESTRUKIM RAZUMIJEVANJIMA OVDJE I TAMO RELIGIJA I POLITIKA
No, pogledajmo kako stoje stvari u Europi, koju danas znaajan broj autora odreuje kao postkransku. Kako su i gdje povuene vanjske, teritorijalne, i unutarnje, kulturne granice Europe? U osnovi, prisutna su i dalje etiri kljuna pitanja uloga katolike Poljske, prijem Turske, pitanje integriranja neeuropskih imigranata, mjesto trojedinog Boga, to jest kranskih vrijednosti u javnom prostoru Zajednice, a to je samo djelomino naela svojevremena debata o tekstu Ustava Europske unije. Ako se vratimo na zvanine poetke, godine 1951. i 1957., sam proces ekonomskog integriranja imao je u podtekstu pomirenja Francuske i Njemake i pomirenje protestanata i katolika u novu kransku demokratiju. Objektivno promatrajui, danas je jo jedino Hrvatska, te neutralna vicarska, izvan ujedinjenog prostora nekadanjeg srednjovjekovnog Christendoma. Dodue, ne smijemo zaboraviti da je ta ista Europa danas i ultramoderna zajednica ali ultramoderno u kontekstu razmatranja religije danas ne znai manje vjerskog, ve je to drugaije vjersko. Pa je tako u Europi javni ivot bez religije nezamisliv. Ali,
[e]vropskoj historiji, usljed kompleksnosti konflikta, bili smo primorani napustiti, uopeno govorei, jednu feudalno-imperijalistiku koncepciju, u kojoj su svaka teritorija i svaka zajednica imale svoju religiju i prema kojoj je svaki pojedinac prvobitno pripadao svojoj zajednici, pa tek onda politikom prostoru (Abel, 2005: 71).
Stoga se danas pitanje vjerskog nalazi izmeu logike individualizacije i logike mondijalizacije. Osobe koje su religiozne postaju manje vjernici nego to su bile ranije, a oni koji izjavljuju da su bez vjere su manje ateisti nego prije. S tim to se veina onih koji izjavljuju da su bez vjere ne smatraju po defaultu kao osobe koje su liene interesa za duhovno, odnosno da je kod njih prisutno potpuno odsustvo vjerovanja. Meutim, kljuni problemi i dalje opstoje uslijed nemogunosti da se verbaliziraju neizgovoreni kulturni uvjeti koji se imaju ispuniti kada se govori o imigrantskim zajednicama, a naroito kada su u pitanju pripadnici islama. Upravo na primjeru islama, upozorava nas Casanova, Europljani otkrivaju limite i predrasude svoje moderne sekularne tolerancije. S druge strane, kod nas je i dalje
[s]voenje drutvenih identiteta na etnike ili konfesionalne i redukovanje ljudskih prava na tu dimenziju, pokazuje tendenciju skretanja panje sa primarnih oblika obespravljenosti i neravnopravnosti, koji proizilazi iz stihijske podele politike i ekonomske moi. Ta vrsta obespravljenosti
187
zajednika je i za veinu i manjine i moe predstavljati referenciju u odnosu na koju manjine i veina mogu nai zajedniki jezik. Takav zajedniki jezik, kao osnova kulturnog diskursa, imala bi snanije pozitivno povratno dejstvo i na slobodno i nesmetano iskazivanje etnikih i religijskih identiteta (J. orevi, 2001: 110).
Ipak, ili konano, kad se kod nas stvore uvjeti da se prijelaz od religije po naslijeu na religiju po izboru ne smatra najtraginijom od svih moguih traginih injenica, bit emo u mogunosti tvrditi da smo nadomak Europe ma koliko ona bila okarakterizirana represivnom amnezijom.
Reference Abel, O. (2005) Vjerski konflikt utemeljiva Evrope, u: Clamens, Gilles (ur.): Savremena politika filozofija u Evropi: Francuski pogledi. Forum Bosnae, Sarajevo, 2005. Berger, P. (1999) The Desecularization of the World: A Global Overview, in: Berger, Peter (ed.) (1999): The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics. Washington, D.C.: Ethnic and Public Policy Center. Blagojevi, M. (2007) Savremena (de)sekularizacija srpskog drutva, u: orevi, Dragoljub (ur.) (2007): Muke sa svetim. Ni: Niki kulturni centar. Bruce, Steve (1996) Religion in Modern World: From Catedrals to Cults. Oxford: Oxford University Press. Casanova, Jose (1994) Public Religion in the Modern World. Chichago: University of Chicago Press. Dobbelaere, Karel (2004) Secularization: An Analysis at Three Levels. Brussels, Belgium: P.I.E Peter Lang. orevi, J. (2001) Uloga crkava, odnosno verskih zajednica u oblasti kulture, obrazovanja i medija u smislu afirmacije multietnikog i mulitreligijskog drutva, u: Bai, G. Devetak, S. (ur.) (2001): Demokratija i religija. Beograd Maribor: CIE/ISCOMET. Haynes, Jeff (1998) Religion in Global Politics. London & New York: Longman. Jakeli, S. (2003) Sekularizacija: teorijski i povijesni aspekti, u: Vukomanovi, M. Vueli, M. (ur.) (2003) Religijski dijalog drama razumevanja. Beograd: BO. Mardei, . (2007) Religija u postmodernitetu: Nestanak ili povratak svetoga?, u: orevi, Dragoljub (ur.) (2007): Muke sa svetim. Ni: Niki kulturni centar. Wilson, Brayan (1982) Religion in Sociological Perspective. Oxford: Oxford University Press. Willaime, J. (2007) Ultramoderne rekonfiguracije, u: Europski glasnik, godite XII, br. 12. 2007, Zagreb.
188
Patrijarhalne vrijednosti politikih elita u Bosni i Hercegovini i njihov utjecaj na formiranje vrijednosnih stavova prema Bosni i Hercegovini i Evropskoj uniji
FAHIRA FEJZI-ENGI*
Ljudi se dijele u etiri grupe: Znan ovjek koji zna da zna, Takvog slijedite; ovjek koji ne zna i ne zna da ne zna, Ovakvog se uvajte; Zna, ali ne zna da zna, Taj je uspavan, probudite ga; ovjek koji ne zna i zna da ne zna, On je nemoan i takvom se smilujte! (Iz arhiva Prvog univerziteta u svijetu TIMBUKTU nastalog u zapadnoj Africi u X vijeku. U vrijeme kada nastaje Bolonjski univerzitet Timbuktu je imao 25.000 studenata.)1
rijednosti su jedan od sredinjih, centralnih koncepata u drutvenim naukama danas. Tako u sociologiji, politologiji sredinje istraivako polje ine vrijednosti. Vrijednost kao kategorija u psihosocijalnim istraivanjima moe znaiti mnogo toga, to e se dijelom vidjeti i u ovome radu. Vrijednosti variraju od grupe do grupe; od zajednice do zajednice, ali najvanije je da vrijednosti variraju i od pojedinca do pojedinca.
* 1
Dr. sc. Fahira Fejzi-engi je docentica na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu. M. Karahodi, Timbuktu, Bemust, Sarajevo, 2008.
189
Ma kako ih istraivaki eljeli generalizirati, uiniti univoknima, jednoznanima, jer bi ih tako lake prouavali, vrijednosti se ne daju tako jednostavno poujednaiti, ukalupiti, uiniti univoknima. One su uvijek, ili gotovo uvijek, upravo vieznane ili polivokne. Vrijednosti, sa stajalita kvantiteta onih koji ih dijele ili posjeduju, mogu biti: 1. individualne, 2. grupne, 3. kolektivne, 4. masovne. Vrijednosti sa stajalita kvaliteta dijele se na: 1. tradicionalne (patrijarhalne), 2. moderne (nepatrijarhalne). Vrijednosti su trajne orijentacije osobe/pojedinca u odnosu na drutveno poeljne osobine. Kao takve imaju funkciju upravljanja ponaanjem kod pojedinca, koji i kad ima alternativu izabire istu vrstu ponaanja i ba bira taj i taj model ponaanja. Ispostavlja se tako da je u znanosti poteko razdvojiti vrijednosti od drugih srodnih koncepata kakvi su potrebe ili stavovi. Ipak se smatra da su vrijednosti najstabilnija odreenja pojedinca i zajednice, stabilnija od potreba i od stavova. Teko je kazati koliko ima vrijednosti, pa ih onda pobrojati, odvojiti jedne od drugih, razluiti ih. Veliki broj vrijednosti, saglasni su vodei autori, poput Rokeacha, Maslowa, uveliko ovisi o konkretnom vremenu, konkretnom prostoru i konkretnoj kulturi. Ali, ima i izuzetaka. Primjerice: individua ne mora djelovati etiki poeljno (ne plaa se to djelovanje), ali individua ipak djeluje etino, i u drutvenom smislu vrijednosno poeljno, posebice sa stajalita takozvanog drutvenog karaktera. To su takozvane supererogativne radnje!
VRIJEDNOSTI STAVOVI POTREBE Postoji velika slinost, ili bliskost, u razumijevanju vrijednosti stavova potreba! Vrijednosti, stavovi i potrebe imaju isprepleten meuodnos, tako da se teko izdvajaju jedni od drugih, a naroito ih je teko metodoloki izdvojiti i pravilno i precizno odmjeriti u znanstvenoistraivakom postupku i djelovanju. Ali ih u drutvenoj znanosti, empirikoj posebice, ipak treba izdvajati. Vrijednosti su vrsta uvjerenja, individualna stabilna 190
PATRIJARHALNE VRIJEDNOSTI POLITIKIH ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I...
uvjerenja koja se teko mijenjaju. Ova su uvjerenja otporna na nagle ili ubrzane promjene. Stoga imaju znaajne drutvene domete, i znaajno utjeu na formiranje ireg drutvenog karaktera. Odreene drutvene vrijednosti, poput drutvenoga karaktera, u prvi mah se ine nepromjenjivim, stalnim, stabilnim, otpornim na vanjske intervencije, ali se vremenom pokae kako su zapravo ipak i kao drutveno stabilne forme podlone promjeni, izmjeni, transformitetu. Primjerice, poznato je da su nakon 1908. godine i dolaska austrougarske vlasti na prostore Bosne i Hercegovine bosanski muslimani i bosanski pravoslavci pravili snaan otpor ovoj novonadolazeoj vlasti, ali vremenom poinju poputati, te se ve nakon tri godine od njene uspostave prilagodljivo uklapaju u nove drutvene tokove i u nove drutvene vrijednosti. To je provjereno svojstvo drutvenih subjekata s kojim, u pravilu, raunaju sve novouspostavljajue paradigme vlasti i vladanja, faktiki oduvijek. Nositelji otpora prema novome i novoj politikoj paradigmi najprije sve novume odbacuju, da bi se vremenom sve vie i vie inili adaptivnima, te se u konanici, nakon protoka odreenog vremena, ne manjeg od dvije ili tri decenije, moglo govoriti o posvemanjoj ili cjelovitoj adaptaciji. To bi unekoliko moglo znaiti da su lokalne individue prilagodljive novonastalim situacijama i drutvenim promjenama, i stoga mi se ini znaajnim za napomenuti da su lokalni stanovnici zapravo prilagodljivi ili adaptabilni na socijalne mijene, i da je tu, bit e, u znaajnoj mjeri sadran klju razumijevanja kako su preivjeli tolike brojne i raznovrsne historijske, drutveno-politike, ekonomsko-socijalne i duhovno-civilizacijske mijene, tolike promjene, razliite vladare i izvanjske politike elite kojima su bivali potinjavani u raznim periodima burne i dugotrajne bosanskohercegovake historije. Ponekad mi se kao istraivau drutvenih tokova uini da su balkansku raznovrsnu povijest ivjeli, recimo, nordijski narodi, ili germanski narodi, ili romanski narodi, nisam sigurna da bi s toliko fleksibilnosti podnijeli terete opstanka i matine kakve-takve uravnoteenosti kao to se to dogaalo lokalnom ivlju, evo ve vjekovima. Negdje mi u mislima odzvanja i na tom rastresitom tlu proiznikla neobina reenica, koja se ovdje spominje i danasdanile, da nema te hre i hrave vlasti koju ovaj narod bosanskohercegovaki nije nadurao. A ovdje koriteni glagol (na)durati je moda jedan od najpreciznijih glagola koji oslikava to stanje trpljenja, taj nuni reciprocitetni odnos, drutveni odnos lokalnih i izvanjskih, lokalnih i stranih, lokalnih i nametnutih, lokalnih i lokalnih koji vladaju odozgora, s neke udaljenosti, potencijalne visine ili potencijalne stranosti, a zapravo vladaju neprilagoeno i loe. 191
PATRIJARHALNE VRIJEDNOSTI U BOSNI I HERCEGOVINI ta su patrijarhalne vrijednosti u Bosni i Hercegovini danas? Nema preciznog odgovora na ovako eksplicitno pitanje, ili ovako direktno omeeno drutveno-istraivako-predmetno polje i propitivanje drutvenog karaktera, kao zbroja individualnih bosanskohercegovakih karaktera, stavova, ili ve spominjanih vrijednosti. Dio odgovora mislim da je uputno zapoeti tumaiti sa Deset Bojih zapovijedi2 koje je Bog priopio Mojsiju na Sinaju. Ove zapovijedi, kao njih dvadeset, sedamnaest ili deset, manje je vano, predstavljaju stup religijskog creda, stup tradicionalnog morala, okosnicu javnog morala, i u
2
Onda Bog izgovori sve ove rijei: 1 Ja sam Jahve, Bog tvoj, koji sam te izveo iz zemlje egipatske, iz kue ropstva. 3 Nemoj imati drugih bogova uz mene. 4 Ne pravi sebi lika ni oblija bilo ega to je gore na nebu, ili dolje na zemlji, ili u vodama pod zemljom. 5 Ne klanjaj im se niti slui. Jer, ja Jahve, Bog tvoj, Bog sam ljubomoran. Kanjavam grijeh otaca onih koji me mrze na djeci do treeg i etvrtog koljena. 6 a iskazujem milosre tisuama koji me ljube i vre moje zapovijedi. 7 Ne uzimaj uzalud imena Jahve, Boga svoga, jer Jahve ne oprata onome koji uzalud izgovara ime njegovo. 8 Sjeti se da svetkuje dan subotni. 9 est dana radi i obavljaj sav svoj posao. 10 a sedmoga dana je subota, poinak posveen Jahvi, Bogu tvojemu. Tada nikakva posla nemoj raditi: ni ti, ni sin tvoj, ni ki tvoja, ni sluga tvoj, ni slukinja tvoja, ni ivina tvoja, niti doljak koji se nae unutar tvojih vrata. 11 Ta i Jahve je est dana stvarao nebo, zemlju i more i sve to je u njima, a sedmoga je dana poinuo. Stoga je Jahve blagoslovio i posvetio dan subotni. 12 potuj oca svoga i majku svoju, da imadne dug ivot na zemlji koju ti da Jahve, Bog tvoj. 13 Ne ubij! 14 Ne uini preljuba! 15 Ne ukradi! 16 Ne svjedoi lano na blinjega svoga! 17 Ne poeli kue blinjega svoga! Ne poeli ene blinjega svoga, niti ita to je blinjega tvoga! Jeruzalemska Biblija, Stari i Novi Zavjet s uvodima i biljekama iz La Bible de Jerusalem, Uredili Adalbert Rebi, Jerko Fuak i Bonaventura Duda, Izdava: Kranska sadanjost, Zagreb, 2007.
192
bh. drutvu preteno oekivani oblik ponaanja. Dakle, Boje zapovijedi u znaajnoj mjeri vae i danas, kao mirnodopski credo, u lokalnim prilikama svijeta ivota. Ali u ratnom vihoru upravo vrijede pervertirane vrijednosti ubij blinjega svoga, ukradi blinjemu svomu, poeli i otmi kuu blinjega svoga, poeli njegovu porodicu, siluj njegovu enu, opljakaj imetak njegov, pokrajinu njegovu, dravu njegovu... sve, ba sve njegovo, i uitaj se u njegovo samo potrto egzistencijalno bivstvovanje. Proizvedi njegov nestanak i dokini samo sjeanje na nj!! Deset Bojih zapovijedi, po mome sudu, sukus su tradicionalnih (pa i patrijarhalnih)3 moralnih vrijednosti, i drutvenih obligatornih vrijednosti, koje vae, manje-vie, za pripadnike svih triju objavljenih ili takozvanih univerzalnih vjera judaizma, kranstva i islama, a koji su nastanjeni na teritoriju Bosne i Hercegovine. Stoga bi trebalo da su ova univerzalna, kao objavljena, pa dakle eshatonska, onostrana, idealizirana i boanska naela, baza tradicionalnih vrijednosti i masa i politike elite u Bosni i Hercegovini. Odnosno, uobiajeno je da bi se stavovi i referentne (drutvene) vrijednosti politikih (i ostalih) elita (intelektualnih, obrazovnih, kulturnih, javnih...) trebali prenositi na grupe, na kolektivitete i na mase, nad kojima i kojima vladaju ove izdvojene grupe, takozvane politike elite.
AMBIVALENTNOST PATRIJARHALNIH VRIJEDNOSTI Za referentne drutvene vrijednosti koje vladaju u datom vremenu u konkretnom drutvu kae se da se uspostavljaju vremenski (temporalno), javnodiskursno, edukacijski (porodica, kola, vjerska pouka, mediji, vrnjaci) ope-socijalizacijski i politiko-socijalizacijski. To znai da nema izvanvremenskih i izvanprostornih vrijednosti ni individue ni drutva kao cjeline, jer bi bile pusta teorijska tlapnja bez sadraja i konkrecije, kada bi poput pustih ostrva egzistirale neke teorijske vrijednosti. Vrijednosti se vezuju za posve konkretne individue, za konkretne grupe i za konkretna drutva, sa svim njihovim karakteristinim sadrajima i vrijednosnim elementima. Same vrijednosti se u najirem smislu dijele na tradicionalne i savremene, ili na patrijarhalne i nepatrijarhalne. Pritom su u uskoj vezi i identifi3
Najeksplicitniji dodir dvaju termina i njihovih sadraja nalazi se u tituli patrijarha kao vrhovnog poglavara pravoslavne crkve i patrijarhalnih vrijednosti kao onih koje obnaaju ti prvotni, pater-inski, titularni...
193
kaciji tradicionalne kao patrijarhalne i moderne kao nepatrijarhalne vrijednosti. No, i to je, radi znanstvene preciznosti naglaavam, samo radno odvojena metodologija promiljanja. U pravilu svakodnevnice, one se mijeaju i mijenjaju, prepliu i dopunjuju, i osoba moe posjedovati i jednih i drugih vrijednosti. Za potrebe ovoga teksta zanimale su nas patrijarhalne vrijednosti u bosanskohercegovakim uvjetima, u odnosu na bosanskohercegovake politike elite i njihovo ponaanje prema dravi Bosni i Hercegovini i prema Evropskoj uniji kao loginoj pupanoj poveznici s kojom je BiH u geografsko-zemljopisno-geopolitikoj vezi. I zapravo u kojoj se nalazi. Jer, evidentno, ne nalazi se ni u Africi, ni u Aziji, ni u nekoj od dviju Amerika, niti u Australiji. Ovaj vjetaki cinizam naglaavam uslijed osobne munine koju redovno osjetim kad god treba dokazivati tautoloke veze i tautoloke geografske iskaze dokazivati, makar da su tako zorni i tako jasni kao to je jasan vedar dan. Patrijarhalne vrijednosti su ambivalentne; mogu biti ispoljavane kao: 1. organizirane, i 2. dezorganizirane. A to ustvari znai da patrijarhalne vrijednosti politikih elita u Bosni i Hercegovini mogu biti za raun modernih vrijednosti sistematski, planski, institucionalno podravane ili razgraivane, i da mogu biti stihijski, neplanski i vaninstitucionalno gotovo sporadino gubljene ili rasprivane. Sve zavisi o kojim je vrstama patrijarhalnih vrijednosti rije. Naprimjer, ako je u pitanju vrijednost potivanja starijih, mukih i androgenih lanova zajednice, onda se u politikom biranju njima posveuje najvea panja: sistematski, planski i institucionalno. Androgini, enski i slabiji lanovi politike zajednice dolaze na red tek ako se njihovo participiranje u javnoj politikoj sferi dodatno stimulira i pospjeuje izvana, od meunarodnih faktora ili od nekih nevladinih ili medijskih projekata, koji, u pravilu, takoer bivaju stimulirani izvana. No, ovaj proces je uvozni drutveni projekt, a ne prirodni proces unutar lokalne drutveno-politike zajednice. I svi su na njega naviknuti. Ako se to mora, uinimo to dobrovoljno, pa e, recimo, svaka politika partija kandidirati i ene na svojim izbornim listama, to je napokon postalo i zakonsko pravilo u Izbornom zakonu BiH, makar da se u svojoj supstanciji opiru tom inu (sjetimo se na trenutak prilagodbe koja je spomenuta na poetku austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini prije stotinu i trideset godina). 194
S druge strane promatrano, moe se kazati da se kod bosanskohercegovakih politikih elita patrijarhalne vrijednosti formalno javno iskazuju, u njih se zaklinje, a zapravo njihova sutina potpuno izostaje, odnosno politika linost jedno govori a drugo radi kad je izvan dosega javnog diskursa.4 Tada, i samo tada, kad jedna linost, kao superetina linost, ini u potpunoj osami ono to bi inila i pred kamerama u javnosti, kaemo da su patrijarhalne vrijednosti direktno proporcionalne stvarnom uinku djelovanja, dakle drutveno korisne i upotrebljive vrijednosti. U pravilu, ovakvih linosti je veoma mali broj uope u svijetu, a naroito kod nas. No, te vrste individua nisu izumrle. I meni blizak autor David Riesman (s koautorom Nathanom Glaserom) u svome posljednjem izdanju kultne knjige o promjeni amerikog drutvenog karaktera Usamljena gomila s razlogom ih naziva drutvenim liderima5 koji postaju sve rjei i sve manje postojei u mlaim generacijama. Zato bi bilo korisno razdvojiti patrijarhalne vrijednosti politikih elita (ali i masa) koje su to samo po svojoj formi, pa stoga poprilino lane vrijednosti, i one koje su to po svom sadraju ili sutini i primjeni, pa stoga stvarne, dubinske i kvalitetne vrijednosti koje popravljaju drutvene vrijednosti. Dakle, dijelimo ih i po ovoj skali: a) proklamirane (forma) vrijednosti, i b) stvarne (sutina) vrijednosti. U pravilu, sve formalno proklamirane patrijarhalne vrijednosti (koje a priori nisu negativne, ali mogu to postati a posteriori) pozivaju se na sveto, na univerzalno, na izvorno, na prirodno, to je osnovica proklamiranih patrijarhalnih vrijednosti, i ne vidi se nita tetno u tako postavljenim
4
Sjetimo se da je patrijarhalna vrijednost odlaziti nekome na alost kod sluaja smrti najbliih. Za preivjele Srebrenianke, politike elite ne odlaze na alost ni redovito ni istinski, kako bi bilo logino. ine to, ako ine, samo radi vlastite politike promocije u vrijeme denaze 11. jula ili kod ina izbora. Ovaj iskreni in odlaska na alost je nestao kao patrijarhalna vrijednost i na tom putu gubljenja je uspostavljena moderna vrijednost ivi svoj ivot i ne petlja se u tue alosti! Ove linosti Risman naziva ljudima od uvjerenja, i smatra ih vrstom od nestajanja, ili vrstom u nestajanju, a oni upravo sada puno znae ili bi mogli puno znaiti drutvu u cjelini ba zato to su relativno rijetki. A izgleda da su najrjei meu mladim odraslim ljudima...koji striktno slijede izvornost i pozitivnu stranu i patrijarhalnih vrijednosti. Pogledati ire: str. XXV, Izdava Mediterran publishing, Novi Sad, 2007.
195
vrstama vrijednosti. Biti astan, poten, pratiti red, rad, uzlazne linije, silazne linije drutvenog uspjeha, pomagati ugroenima, biti tolerantan, plemenit, viteki nastrojen, radin, transparentan, drati svoju zadatu rije... Ali, mnogo je ea praksa koja na bazi poznavanja svetoga kao univerzalnoga, patrijarhalnoga kao izvornoga i prirodnog i dovodi do potpune kolizije forme i sadraja vrijednosti i naina praktinog djelovanja. Tada dolazimo na ovu drugu, pervertiranu razinu, gdje se pervertira i formalizira patrijarhalna kao sutinska vrijednost u frazu, skelet bez sadraja.
PERVERZIJA VRIJEDNOSTI U BIH NASUPROT PROCEDURAMA, ZAKONIMA, INSTITUCIJAMA U tom drugom sluaju dolazi do pervertiranja: svetog, univerzalnog, patrijarhalnog, izvornog, prirodnog u: profano-lino(egoistino)-kopirano-klonirano, lano, kvarno, perverzno! Tada se moe kazati da sfera patrijarhalnih vrijednosti pervertira u svoju suprotnost, u najbezonije surove interese, koji ak ne bivaju ni korektno upakirani.6 Upravo kako veli filozof Ferid Muhi: Nedosljednost u tretmanu vrijednosti postaje univerzalna slabost politikog djelovanja.7 Meu nekim od bosanskohercegovakih nedosljednosti politikih elita spomenut u: politike elite postaju doivotne (kao lideri, monici, voe, predsjednici, parlamentarci, ejhovi, rejsovi, akademici); sam Izetbegovi je u partiji ostao gotovo doivotno8, Silajdi e takoer, Lagumdija isto tako, Tuman, Miloevi, Karadi, Dodik, ovi... Ovdje se primijenjeno patrijarhalno direktno prenosi iz svetopovijesnih ili sakralnih sfera, gdje je uobiajeno da su te elite doivotne na funkcijama odgovornosti: pape, monsinjori, ejhovi... (kao npr. Vinko Pulji,
6
7 8
Neka mi u ovoj fusnoti bude dozvoljeno da podsjetim na stavak koji su brojni sociolozi modernosti primijetili, a koja kae da to to Amerika nije faistika nije pitanje da tamo u Americi nema autoritaraca, ili nema sadista, ve upravo stoga to postoje institucije i institucionalni oblici koji oteavaju takve pokrete. Kako bi bilo dobro da su slini institucionalni obrasci uvezeni i kod nas, kako ne bismo strahovali nad budunou svoje djece, koja bi mogla biti izloena nekom novom velikonacionalnom faizmu kakav je nas pohodio devedesetih godina XX vijeka! Ferid Muhi, Istina interesa, neobjavljeni rukopis iz novembra 2008. De facto povukao se s liderske pozicije dvije godine prije smrti...
196
kao patrijarh sveti Pavle, to je univerzalno tradicionalno svojstvo zaeto na slinim patrijarhalnim vrijednostima o potivanju pater familiasa, starijeg ili najstarijeg kao najmudrijeg, ak i onda kada on to uope nije, ili kada ne moe biti takav, uslijed starosti, bolesti i sl.); politike elite kao izabrane individue na vrhu se ostavljaju amanetom, ili oporukom, nasljednika kao u porodinim testamentima: Izetbegovi Tihia, Plavika Dodika, Karadi Krajinika...; ovdje je lina nedosljednost pojedinaca, izrazitih pojedinaca, ono to ostaje vrlo vidljivo kao njihovo nedosljedno ponaanje i njihovi stavovi koji su pervertirali u osobnu nedosljednost. ini se da nije naodmet kazati da se ovakve forme patrijarhalnih hijerarhizacija kao oblici ustaljenog ponaanja politikih elita mogu suspregnuti samo na nain kako je to uinjeno u dugim godinama oslobaanja evropske politike sfere od naslaga patrijarhalno-pseudopolitikog, ega je i tamo, zavirimo li u povijest evropskoga kontinenta, vidjet emo jasno, bivalo jako puno9. Rije je prije svega o insistiranju na poetnim demokratskim formama: procedurama, institucijama i zakonskoj legislativi. demokratske procedure bi bile osnova za promjenu ovih pseudopatrijarhalnih kao uobiajenih nad-vrijednosti ponaanja; institucije koje garantiraju jednakost svih pred svakom institucijom i obrascem drutvenog ponaanja i participacije u svakom kutku drave Bosne i Hercegovine. U drutvenom razvoju institucije su uvijek osnovni posrednici razvoja svakoga drutva;10 i zakonske legislative bi takoer trebale biti istovrsne, hladne, univerzalne i jednake za sve graane drutva u Bosni i Hercegovini. Ovdje se primjeuje orvelijanski princip da su sve ivotinje jednake, osim to su neke jednakije od ostalih, te umjesto procedure i zakonskih obligacija nastupa lini odnos, interesni odnos, poluprivatizirani odnos, vlasniki umjesto proceduralni odnos.
9
10
Pogledati naprimjer u knjizi Marka Mazowera Evropski mrani kontinent, Biblioteka Evropsko XX stoljee, Prometej, Zagreb, 2004; ili u knjizi B. P. Potemkina Istorija diplomatije, Beograd, 1949; ili u knjizi Osvalda penglera Propast Zapada, Kosmos, Novi Sad, 1936; ili u knjizi Marvina Perija Intelektualna istorija Evrope, Clio, 2000, Beograd. Obino politolozi kau da to to Amerika nije faistika zemlja nije pitanje toga ima li u Americi autoritaraca ili sadista, ve zato to postoje institucionalni oblici koji oteavaju takve pokrete.
197
Vrijednosti su u dejtonskoj i poratnoj Bosni i Hercegovini postale interesi! I patrijarhalne vrijednosti su postale interesi! I kolektivne vrijednosti su postale interesi. I individualne vrijednosti su postale interesi. Ba kao u onoj reenici koju je smislio britki, navodno britanskodiplomatski um: Britanija nema ni vjene prijatelje ni vjene neprijatelje. Britanija ima vjene interese! U Bosni i Hercegovini politike elite su jako brzo savladale ovu britansku maksimu i primjenjuju je bezuvjetno i dobro a la balkanica.11
PROMJENA VRIJEDNOSTI Makar da je postalo vrlo nepopularno vezivati bilo koju drutvenu i socijalnu pojavu u Bosni i Hercegovini sa agresijom izvrenom na nju prije petnaestak godina, i genocidom nad jednim njenim narodom, smatram da je znanstveno epistemian i metodoloki kao misaono upotrebljiv jo uvijek i onaj znanstveni diskurs koji ima u vidu kauzalne veze iz takvih realnih premisa dolaze takvi realni zakljuci, a ne iz vakuumskih diskursa koji preskoivi kauzalitet i kontekst predmeta istraivanja i metodama izvanomeenosti pokuava osvijetliti drutvena i politika gibanja u Bosni i Hercegovini 2008. ili koje pribline godine. Ovaj rizik nerazumijevanja i razliitosti preuzimam na sebe, makar da unaprijed slutim da e me se uitati u neki meni ne-pripadajui kontekst. No, kao autor, i kao misaono bie, ne mogu misliti bosanskohercegovaku realnost bez dobrih ulaznih podataka. Stoga mi dozvolite i ovu razliku u miljenju. Sloboda osobnog miljenja je ipak najvea vrijednost ljudskih drutava. U suprotnome, zapadamo u jeftini ideoloki diskurs. Misliti vrijednosti bosanskohercegovakih politikih elita danas nemogue je bez egide o tome da su ih u bitnome, ako ne i u najbitnijem, opredijelili upravo rat (kao agresija) i u njemu i poslije njega prisutna drutveno-vlasnika i socijalno-politika tranzicija. Stoga valja naglasiti da je za
11
U Francuskoj je lina odgovornost odvojena od kolektivne, meu ostalim i kod potpisivanja autorskog teksta. Autorstvo je vrijednost, individualno autorstvo naroito. Ovaj je zakon o potpisu teksta uveden u ovoj zemlji 1850. godine. Obavezivao je svakog autora da imenom i prezimenom potpie tekst kako bi mogao odgovarati za iznesene klevete ili lai. U BiH je jo moderno ili mogue ne potpisati tekst a u njemu iznositi klevete, objede i sline sadraje, tek ostavivi maglovit potpis istraivaki tim ili tome slino.
198
vrednovanje vrijednosti politikih elita u Bosni i Hercegovini vano kazati da su objektivno uvjetovane dvama neodvojivim faktorima. To su: 1. RAT (i agresija), i 2. TRANZICIJA. Rat je i teorijski i praktiki novum koji izaziva krupne promjene to dovode do diskontinuiteta vrijednosti svuda, pa i patrijarhalnih kao najvrih vrijednosti. Mnogi pripadnici predratnih politikih elita, kao socijalistiko-marksistikih elita, ostali su u zvanju novih politikih elita, graansko-nacionalnih. To je vaan faktor za razumijevanje kvadrature kruga politike transformacije bosanskohercegovakog drutva i drave Bosne i Hercegovine. To bi se moglo radno zvati personalnom tranzicijom zarad moi, ouvanja moi i privilegija, i neobian prijelaz iz jedne ideoloke matrice u drugu ideoloku matricu sve jednih te istih osoba. I tranzicija drutvenopolitikog ustroja vlasti, koja se odvija/la i u toku rata i nakon njega, dovodi takoer do promjene vrijednosnih paradigmi. One su svedive na dva posve bizarna i za ove prilike kolokvijalno iskazana stila ponaanja: 1. pare s lahke strane, 2. umjesto rada-reda-discipline, odmah-sad-sve elje ispuni mi zlatna ribice! Zbog ovih dviju nepatrijarhalnih paradigmi, zapravo antipatrijarhalnih paradigmi koje krase i politike elite i mase koje ih slijede, cvjetaju: kriminal, kraa, korupcija, la, podvale, jednom rijeju kriza svih uobiajenih obrazaca vrijednosti i stavova. Nevano je to si kao lopov u naslovnoj medijskoj prii vano je upravo da jesi u naslovnoj medijskoj prii. Pretjerana medijatizacija, umjesto ona s mjerom, dovodi do medijske popularnosti i panje koja je bitna, makar bila i negativna, ak do te mjere da se moe govoriti o izdvajanju takozvanih novih subdrutvenih slojeva kakvi su medijski intelektualci, medijski politiari, medijski sveenici, medijski kriminalci, medijski graani itd. Tako se moe konstatirati kako dananje vrijednosti trpe dvostruku krizu prilagodbe vrijednosti, ili tranziciju patrijarhalnih vrijednosti. U neprekidnom su dodiru i koliziji vrijednosti Nove Bosne, i Stare Bosne. Konkretne relacije i interrelacije teko je u jednom tekstu empirijski dokazati, istraivanja bi morala biti obimna, dostatna, precizna i vrlo 199
prilagoena. Tano je da se trenutno izvanmedijski odravaju patrijarhalne vrijednosti, dok se medijski odravaju popularne (moderne) vrijednosti. Ne moe se jednostavno i skraeno rei da jedne umiru a druge se raaju. Tano je prije to da se o jednima vie javno govori, a o drugima znatno manje. Uglavnom, umiru vrijednosti Stare Bosne, a raaju se i cvjetaju vrijednosti Nove Bosne. Ronald Inglehart, ameriki politolog, pojanjava promjenu vrijednosti na osnovu jednom steenih i stalnih vrijednosti. On smatra da u zapadnim demokratijama postmaterijalistike vrijednosti sve vie mijenjaju materijalistike vrijednosti. Jer su ova drutva oko ezdeset godina u miru i stabilna su, pa su materijalne potrebe posve sigurne, i osobe radije poseu za izvanmaterijalnim vrijednostima. Shodno tome bi bilo da poratna drutva kao bosanskohercegovako nemaju uvjeta za ovu zamjenu. Otuda je kod nas jo izraeno zadovoljenje materijalnih, ili, bolje rei, egzistencijalnih potreba, koje su tako vidne. Ni leevi se nisu smirili i prestali tekim vonjem vonjati, pa su vrijednosti rudimentarne pravo na ivot, pravo na smrt (dostojanstvenu), pravo na mezar (grobnicu), pravo na kuni prag i pravo na telefon. (koliko li jo izbjeglica i prognanih nemaju adresu i kuni broj telefona). A kada e doi vrijeme za vrednovanje izvanmaterijalnih vrijednosti s ovako kratke distance od srebrenikog genocida teko je prognozirati. Prema Inglehartu osoba ima vrijednosti koje su uvjetovane onim politikim okolnostima koje je osoba iskusila u mladosti (1979). Prioritetne vrijednosti su one koje je osoba usvojila do dvadesete godine ivota (tzv. formativne godine ivota) i smatraju se stabilnima, ili ponajvie stabilnima. Ove vrijednosti nisu kratkorone i ne mijenjaju se tako lahko za ostatka ivota. Tako da e nae poratne generacije narasle u oskudici imati i materijalne vrijednosne orijentacije, dok bi trebalo da generacije iz materijalnih blagostanja razvijaju postmaterijalne vrijednosne orijentacije. Slino, ovaj autor napominje kako se dogaa u razvijenom svijetu. Postoje i idealne kombinacije osoba koje ne podlijeu ovim parametrima jer su u stanju nadvladavanja ovih podjela, jer imaju, kako smo napomenuli na poetku ovoga teksta, takozvane trajne supererogativne etike premise ivota i djelovanja. Takvih osobnosti ima i u Bosni i Hercegovini, i meu politikim elitama, istina veoma malo, ali postoje. No, kako su vrlo usamljeni, ne predstavljaju referentnu istraivaku grupu koja bi u bitnome odreivala drutveni karakter politikih elita u Bosni i Hercegovini. Ili nisu dostatno medijatizirani. 200
U Zapadnoj Evropi je povean broj postmaterijalista doveo do afirmiranja drutvenih pokreta tipa zeleni, ekolozi i slino, dok kod nas, u ovoj fazi drutvenoga poratnoga razvitka, oni imaju, objektivno promatrajui, premalo ansi za izdvajanje. Generalno uzevi, previe se oekuje od vrijednosti, pa i od korisnih patrijarhalnih vrijednosti u Bosni i Hercegovini i svijetu. Treba smanjiti oekivanja i apriorizme o ovoj problematici, radi realnijih oekivanja od nekog drutva ili drave. Ekonomski krah svjetske, amerike, evropske i japanske ekonomije sve e dovesti u pitanje. Kua od neoliberalnih karata se pred naim oima rui. Upravo pred naim oima, te je prizor time jezovitiji i daje premalo nade za optimizam. I promjena vrijednosti i utjecaj na tu promjenu je pomalo precijenjen u drutvenim naukama i pojedinanim analitikim istraivanjima. Nema preciznih dokaza o tome kako se i s koliko energije to postie. Nema ni sigurne veze u odnosu izmeu vrijednosti datog drutva i politikog ponaanja elita datog drutva. Mlai, obrazovaniji, zaposleni u uslunom sektoru, kao, trebali bi vie glasati za lijeve ili zelene stranke. Kod nas ni taj parametar ne vai. Zato? Pa i lijeve stranke i lijevi lideri se ponaaju na nain desnih, uz autoritarnost, patrijarhalnost ili nemutost u cjelini.
REZULTATI ANKETNOG ISTRAIVANJA Za potrebe ovoga teksta obavila sam anketno istraivanje sa 60 studenata urnalistike, s tree godine, anonimnog tipa. U anketnom upitniku sam zatraila od njih da iskreno odgovore na pitanje kako ocjenjuju postupak jednog svjetski uspjenog fotografa, laureata Pulitzerove nagrade za fotografiju, i kako bi sami postupili u slinoj prilici. Anketni list pogledajte u dodatku ovome tekstu. Zanimljivo je da mi je najvei broj ispitanika, njih 50, ili blizu 90 posto, odgovorilo vrlo kritiki ocjenjujui fotografov postupak, i gotovo isti toliki broj njih mi je odgovorio da bi supererogativno postupili u slinoj situaciji. Ustvari, moglo bi se kazati da bi postupili u ozraju pozitivnih patrijarhalnih vrijednosti, s tim to bi se postupak fotografa mogao ocijeniti kao nepatrijarhalan, krajnje profesionalan i modernistiki. Time sam na neki nain htjela navesti i svoje ispitanike da se ponesu za ponaanjem koje je 201
u anketnom upitniku sugerirano, ali se to nije dogodilo. Moe se zakljuiti da je najvei broj mladih studenata u Bosni i Hercegovini (Sarajevu) vie ili prije sklono radnjama i postupcima koji vode ka etikoj progresiji, ouvanju linog kao prije svega ljudskog i humanog gesta, a tek potom kao profesionalnog gesta. Anketa je raena namjerno sa otvorenim tipom pitanja jer je ponudila anse za line odgovore i za subjektivan stav, a to su u osnovi vrijednosti. Takoer, ich-forma mi je omoguila da ne bude suvinih ograda, uvijanja i anketarskih intervencija koje bi vukle iskaze u bilo kojem vjetakom smjeru. I konano, patrijarhalne kao tradicionalne vrijednosti jesu u osnovi primijenjene supererogativne i etike vrijednosti u modernosti, operiraju idejom odnosa Bog ovjek, idejom univerzalnih vrijednosti svijeta, proizalih u patrijarhalnom poimanju iz trajnih Bojih naloga da je ivot ovjeka (Bog) vaniji od karijere ovjeka (interes) i oznaavaju dobrotu kao vrlinu i kao altruizam naspram lukavstva, pragme i egoizma kao neopragmatinih vrijednosti. Izabrala sam mlade ljude, studente, ba stoga jer su mladi i jer su studenti, potencijalna obrazovna elita koja e u budunosti, nadam se, znati uoavati i raskrinkavati slabosti politikih elita u politikom djelovanju, kao prije svega javnom djelovanju. Konano, smatram da je svaki dobar graanin ujedno dobar lan EU i dobar ovjek koji nastanjuje Svijet. Izdvajam najinteresantnije odgovore o tome ta bi studentska manjina uinila na mjestu fotoreportera Kevina Cartera:
Teko je rei ta bi bilo kad bi bilo...za bilo ta u ivotu ne treba rei nikad...jer se nikad ne zna, makar mogu rei da do sad nisam izdala... Ja bih napravio ekskluzivitet i opet pokuao pomoi djevojici nesretnoj... Dohvatila bih kazan s hranom i uslikala tu situaciju kako jede i smijei se, pa bih taj osmijeh koristila kao apel... Dobar izbor u ovoj situaciji je dati joj hranu, a onda fotografisati kako jede i kako su ptice uhranjenije od ljudi... ... na poetku rada u novinarstvu mi je sve bilo iznenaujue. Ali, godinama se navikne i na mrtve ljude koji lee posvuda. Autor nije otiao u Sudan kao humanitarac, ve da radi ovakve fotografije. Takve stvari pobijedi ili bude pobijeen... Pomogla bih djevojici a onda je uslikala! Ako bih spasio djevojicu, ne bih milione njenih vrnjaka. Situacija je delikatna...
202
Ne znam kako bih tano postupila, ali ovako djelo ne bih uinila u cilju nagrade. Pomogla bih djevojici, a onda je uslikala, pa bih kroz tekst i pomo djevojici pomogla svima...
Ovdje izdvajam ono to bi studentska veina uinila kad bi bila na mjestu fotografa Kevina Cartera:
...spasio bih djevojicu...mi smo ljudi po tome koliko smo dobri... profesionalnost nikada ne bi ila ispred ivota male djevojice... ivot je dar Boji i svako ima pravo na njeg...odvela bih je doktoru, pomogla bilo kako, kako god znam... Iza sebe ve imam primjera kad sam pomagao, jer postoje trenuci slabosti... U situaciji u kojoj je bio fotograf ne bih ni mislila na dobru fotografiju ve na nesretnu djevojicu... Otjerala bih leinara i sve leinare koji su ljudi a koji postupaju kao Kevin... Sada ne mogu poredati u svojoj glavi ta bih uradila, ali mislim da ne bih ostala gluva i maloduna... Jednostavno pomogla bih djevojici i ne pomislivi na fotografiju. Mislim da se definitivno ne bih dovela u dilemu. Ljudski ivot gubi znaaj, valjda je bitno samo uspjeti...postupila bih ljudski gledati dijete kako se pati a misliti na uspjeh apsurd! Pomaui drugima pomaemo sebi. Pomogao bih djevojici, otjerao leinara. Ne bih voljela da se naem u slinoj situaciji, ali ne bih mogla iskoristiti tuu nesreu za svoju slavu. Ili svoju nagradu... U ovoj situaciji ne bih postupila kao ovaj fotograf, ja bih joj pomogla da doe do kazana s hranom... Da sam etvrti lik u ovoj drami, pomogao bih djevojici...I Kevina bih zamolio da mi pomogne, ako ne bi htio razbio bih ga...ipak nita nije vano tolikih ljudskih rtava... Da sam autor spasio bih djevojicu; da sam djevojica ekao bih da me neko spasi; da sam leinar ne bih pojeo djevojicu... Spasio bih djevojicu, fotografski posao imao i previe prilika.
U zakljuku da kaem i to da me nekoliko autora koje sam usput itala dok je nastajao ovaj tekst i popratno istraivanje uvjerilo u stavu da su bez obzira na stupanj demokratizacije bilo kojega drutva ili sistema u svijetu danas mase bolje od svojih politikih elita. I u Sjedinjenim Dravama, i u Japanu, i u Njemakoj, i u Egiptu, i u Izraelu, i u Pakistanu... To su prije svih autori poput Rismana (Usamljena gomila) i Williema Endghalla (Stoljee rata I i Stoljee rata II, te Sjeme unitenja). 203
UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET POLITIKIH NAUKA ODSJEK URNALISTIKE SARAJEVO
Anketni list: Paljivo proitaj sljedei tekst. Potom napii svoje reagiranje na opisani dogaaj, i kai ta bi Ti uinio/la da se nae i slinoj situaciji! Na fotografiji je snimljena premrava, izgladnjela sudanska djevojica, sklupana na tlu, kako pokuava doi do kazana s hranom, dvadeset metara udaljenog odatle. Nedaleko od nje u njeno tijelo je zagledana dobro uhranjena ptica, leinar, ekajui da dijete izdahne. Fotograf eka da se leinar primakne dovoljno blizu kako bi nainio dobru fotografiju. To se i dogodi. Nastane dobra fotografija, leinar pojede izgladnjelu djevojicu, a autor fotografije, Kevin Carter (iz The New York Timesa), za ovaj snimak dobije Pulitzerovu nagradu (1994). Snimak je koriten kod nevladinih organizacija koje su prikazivale dramatinost gladi u Sudanu. Moja reakcija na dogaaj: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________. U slinoj situaciji ja bih postupio/la ovako: ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________. P.S. Fotograf je nakon snimka zapalio cigaretu i pomislio na svoju ker. Nakon primitka Pulitzera izvrio je samoubistvo!
204
DISKUSIJA
NERZUK URAK:
Prvi problem koji se moe uoiti je dihotomija izmeu singulariteta politika elita i plurala politike elite. U samom istraivanju mi smo stavili plural, jer Bosna i Hercegovina je heterogeno drutvo, iako je politika elita homogeni pojam. Kolega Sarajli je u svojim istraivanjima doao do zakljuka da pojam politika elita moe biti komprehenzivni pojam koji supsumira ili ukljuuje parcijalne politike elite. Time dolazimo do jednog od kljunih pitanja koje je povezano i s nekoliko dananjih diskusija. Dakle, da li je zbiljski mogua i da li je konstituirana politika elita u Bosni i Hercegovini? Jer, ako jest, onda dovodimo u pitanje neke apriorne sudove i predstave o Bosni i Hercegovini, prema kojima, zbog suprotstavljenih ideolokih opcija, nije mogu konsenzus politikih elita, konsenzus koji ih oblikuje kao politiku elitu. Dakle, da li je moda istina da se politiki akteri identificiraju kao politika elita samo na pitanjima vezanim za materijalnu korist, ili ipak moemo govoriti i o nekim drugim identifikacijama. Radna definicija politikih elita koju daje profesor Milan Lazi s Beogradskog univerziteta, inae jedan od najprestinijih istraivaa ovog fenomena u regiji, glasi: Kada se prave istraivanja politike elite, za osnovni skup uzimaju se lanovi vlade, lanovi skuptine, rukovodei ljudi najveih politikih stranaka i ljudi koji su na elu uprava najveih gradova, zato to su to ljudi koji samostalno mogu da donose odluke. To je politika elita. Svi ispod su samo ljudi koji se bave politikom. Od ljudi koji su nam odgovorili na istraivaki upitnik svi su unutar ove definicije. Mi se nismo bavili ni kulturnom elitom, ni duhovnom, ni intelektualnom, ostaje nada da emo nekada stvoriti uvjete i za takvu vrstu bavljenja, a sada smo se fokusirali na one koji su, shodno i zahtjevu meunarodne zajednice, proglaeni kljunim faktorom mogue integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Ovdje je bilo mnogo dilema oko toga da li mi uope moemo nae politike elite nazvati tim imenom. Iz etikog ugla posmatrano, teko, ali sukladno tome da politike elite u Bosni i Hercegovini diu kao 207
zajednice koje predstavljaju, onda su one iskaz zajednice i na taj nain jesu politika elita. Evo problema. Dakle, korektan politoloki i socioloki termin za ljude koji su obraeni ovom definicijom su politike elite. Neke od tih ljudi sreem svakodnevno ili svakih sedam dana, ili svakih mjesec dana, no s mnogima od njih vrlo je teko uspostaviti kompetentnu konverzaciju o pitanjima od opeg interesa. U jednom trivijalnom govoru bismo mogli kazati da je pretjerano nazvati te ljude politikom elitom, ali oni to jesu, jer donose odluke. Meu 22 politiara koji su odgovorili na nau dubinsku anketu su ljudi za koje su glasali stotine hiljada graana. Recimo, pozivam se na zadnje ope izbore, Azra Hadiahmetovi, Beriz Belki, Bakir Izetbegovi, emsudin Mehmedovi, Velimir Juki, Momilo Novakovi, Duanka Majki... politiari su za koje je glasao veliki broj biraa. To je vana indikacija. Te nae politike elite ili ta naa politika elita je pozvana da stvori zakonske preduvjete za ulazak Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. Pitanje koje bih ja postavio za moguu diskusiju je sljedee: da li su vrijednosne znaajke bosanskohercegovake populacije, npr. studenata, o emu je kolegica Fejzi govorila, saobraene vrijednosnim orijentacijama politikih elita? Mislim da u velikoj mjeri jesu saobraene, mada nam za eksplicitan sud treba empirijsko istraivanje meu studentima. Pitanje koje je kolega Vlaisavljevi postavio inspirira me da se pitam da li je nastanjivanje javnih institucija od strane politikih elita, koje su nuno parcijalne, bilo etnonacionalne, bilo da imaju lijevi diskurs ili neki drugi, njihovo zbiljsko uee u proizvodnji zakona, u proizvodnji ustavnog patriotizma? Ako bi drava bila neetnika, nereligijska, ako bi, dakle, bila osloboena bilo koje partikularnosti, pretpostavljam da bi se proizvodnja zakona odigravala u relaksiranijoj atmosferi, mada ostavljam mogunost da grijeim. Ono to je na temeljni problem jest politiki poredak generiran nasiljem i uvjetovan nasiljem. Treba ga osloboditi hendikepirajuih geneza da bi bio uspjean. Ipak, kako napraviti uspjeni poduhvat, kako izgraditi ustavni patriotizam, kako sauvati zemlju od moguih zloupotreba kao to su unitarizacija, povlateni status jedne etnike zajednice, unutranja secesija i slino? Da li je to uope mogue? ta je s meunarodnom zajednicom? Da li je meunarodna zajednica domain ili gost u dejtonskoj dravi? To su pitanja za, rekao bih, trajnu bosanskohercegovaku diskusiju, a otvorila su se i neka nova pitanja, vana za nae istraivanje. 208
DISKUSIJA
UGO VLAISAVLJEVI:
Povodom ovoga to je Nerzuk upravo govorio, ali mislim da se to najvie ulo kod kolege Turala, meni je ta dilema sasvim nepoznata i iznenaujua. Zato odvajate, a to je bilo eksplicitno reeno, izvrsnost od politike elite? Dakle, u jednoj vaoj reenici je bila formulacija da politiku elitu nipoto ne treba shvatiti i u smislu neke izvrsnosti. U vaem izlaganju se vidjelo da vi sumnjate u tu izvrsnost. Ne mogu da shvatim kako se uope moe definirati, odrediti takav jedan povlateni poloaj: da su neki uspjeli nastaniti javne institucije a da tu neka njihova izvrsnost nije u igri. ini mi se da ne moete ni sa kojeg radikalnog stanovita dovesti u pitanje tu izvrsnost. Moete, dodue, s obzirom na neke druge vrijednosti o kojima vi govorite, ali nipoto ne i legitimitet dolaska na vlast te elite, to da je ona ispunila te i te vrijednosti s obzirom na preferencije svojih biraa, da predstavlja otjelovljenje tih vrijednosti upravo na zadovoljavajui nain. Inae zauzimamo u svojoj kritici poziciju boanskog oka. Negdje ste smjeteni gdje vi mjerite izvrsnost po svojim kriterijima: to mogu biti izvrsni kriteriji za neku drugu populaciju, za neki drugi legitimitet, za neki novi politiki projekt. Druga stvar, dakle, sumnjam u ovo razdvajanje po elitnosti, a onda se pojavljuje neto to se kod Sarajlia ulo, a to je manipulacija. Otkad je pad Jugoslavije, otkad je kriza socijalizma, elite su na ovaj ili onaj nain uporno obraivane pod temom manipulacije. Ja sam posljednji ovjek koji u to vjeruje. Dakle, to je bilo najjednostavnije, najjeftinije objanjenje svega onoga to se desilo, da su zli ljudi doli na vlast, uzeli mas-medije i manipulirali ljudima, a ljudi su onda otili u rat i sve se desilo na najgori mogui nain. Ja ne vjerujem da se to moe ozbiljno danas braniti. To se ponavlja i ponavlja u politikim govorima, na tribinama, o tome govore strani novinari, domai lijevi politiari koji nisu bili angairani u politikim deavanjima tog vremena. Meutim, ta hipoteza o eliti koja manipulira mas-medijima se lako moe ovdje u ovoj naoj kotlini falsificirati. Imate naprimjer izvjestan gradski medijski centar, jedan, dva, pa i vie, koji propagiraju iz dana u dan graanske vrijednosti, a pritom nikako da ostvare bilo kakav utjecaj na birae. Zato oni nikako da uspiju u svojoj manipulativnosti kad oni ire uistinu humane, univerzalne vrijednosti? I tree pitanje, koje me najvie brine, to je pitanje kod Haveria. Da li je onda domaa politika kao politika bespredmetna s obzirom na to to ste je vi postavili kao puko ispunjavanje standarda? Politika bi se onda 209
pojavila samo kao neto to ostaje pred vratima Evrope, to ne ispunjava njene standarde ili im se suprotstavlja: pred-politika kao politika koja jo zasluuje svoje ime! ak i onda kada bi ova drava postala punopravnom lanicom EU, prema tezi koju ste iznijeli, njena lokalna, da kaem, provincijalna ili marginalna EU politika, ukazala bi se kao bespredmetna. Mislim da je to preradikalno stanovite koje implicira vienje EU kao mone imperije. Mislim da je i pritajena reakcija protiv integracije, koju ste opisali kod ovdanjih politiara, upravo voena tom lebdeom slikom imperije koju u naem javnom mnijenju niko ne tematizira. Da li je u oima domae javnosti cijeli projekt evropske integracije ustvari izigran u svojoj biti, sveden na neto na to nipoto ne bi smio biti sveden: a to je da idemo ususret neem velikom i monom kao drevna imperija, samo to se ona nekako neutralizirala i standardizirala? Ali zato nita slabije ne funkcionira kao imperija.
FAHIRA FEJZI-ENGI:
Ja bih samo na tragu ovog Nerzukovog rekla, u mom dijelu istraivanje na kojem sam tragu je ve pokazalo da su nae mase daleko bolje od politikih elita u tom vrijednosnom smislu, jer na naslov, odnosno tema kojom se bavimo, jest vrijednosni odnos politikih elita, dakle ona ukljuuje primordijalne etike, supstancijalne, karakterne, kvalitativne... svakog ovjeka. Moje je istraivanje pokazalo da su sve nae mase, ako emo ih etnicizirati, bolje od svojih politikih elita. Ali to je naalost, ili na sreu, saznanje i u cijeloj evropskoj koncepciji, pa i u svjetskoj, mase su u tom nekom meljanju drutvenosti u odnosu na politike elite. Ako itamo elementarno svjetske autore, vidimo koliko je opsjena u raznim politikim elitama, prije svega u ovim koje imaju truskove mozgova iza sebe. Predlaem da ukljuite u istraivanje i da pitate ove eventualno potencijalne ispitanike ko ih savjetuje, koga sluaju i koje su njihove stvarne intelektualne antene, koje radare hvataju i koje frekvencije. Jer, zapravo, ne moe se nijedna elita konstituirati bez te supstancijalnosti koja ukljuuje i epistemu i znanje i mo. Ja pretpostavljam da se oni osjeaju elitistiki kad razgovaraju sa svojim prodavaem novina i da dalje odatle ne idu, jer su tu zaista superiorni. A ono to bi moda nama kao istraivaima, ako imamo tu misijsku neku dimenziju, a tako bih ja voljela da izgleda, to bi im moglo posluiti kao neka vrsta svjetiljke na kraju tunela, mogli bismo u tom smislu izvriti jednu pozitivnu korekciju ako smo uope u toj poziciji. 210
DISKUSIJA
ELDAR SARAJLI (MODERATOR)
Ja bih na tragu komentara kolege urka, koji je maloprije rekao da su politike elite iskaz zajednica u Bosni i Hercegovini, postavio pitanje da li su politike elite iskaz zajednica ili su zajednice iskaz politike elite. ta je ovdje u sutini starije?
SVJETLANA NEDIMOVI:
Hvala. Ustvari, moj odgovor je dobrim dijelom ve sadran u ovome to je kolega Haveri rekao, no mislim da on nije bio u sali u momentu kad je kolega Turalo iznio svoje vienje toga da li politike elite imaju u Bosni i Hercegovini politiku svijest, pa prema tome i politiki projekat. Mislim, dakle, da smo oboje, i kolega Haveri i ja, u svojim izlaganjima donekle osporili da politike elite imaju bilo svijest, bilo projekat, dok je kolega Turalo tu tezu na neki nain nastojao odbraniti. No, ja bih rekla kako je ovdje prije u pitanju konceptualno razilaenje, to jest razliito poimanje politike, koja onda uzrokuje razliita tumaenja politike zbilje. Ovo to ste vi, kolega Turalo, opisali kao politiki interes, ja bih definisala kao privatni interes i privatni projekat. Politika je neto to se tie javnosti, kako ree kolega Haveri, dakle onoga to na neki nain, ak kada to i ne odobravamo, pripada svima nama, jer se svih nas tie. Dalje, politika je neto to se zbiva u javnosti. Unoenje u javne institucije bilo kakvog fiksnog seta interesa i nastojanje da se taj set nametne je privatizacija politikog, a ne politika sama.
DINO ABAZOVI:
Ja bih samo kratko dodao, jer pretpostavljam da e kolega Haveri odgovoriti na direktno postavljeno i vrlo znaajno pitanje profesora Vlaisavljevia oko Europe kao imperije, pa se javljam jer mislim da je bitno problematizirati komentar kolege urka te njegovo pitanje postavljeno profesoru Vlaisavljeviu. Dakako, u drugom radnom dijelu skupa ire u obrazloiti svoje postavke, i sada neu govoriti o odreenju Europe u mojim uvidima. Volio bih ovom prilikom napraviti tek jedan mali dodatni korak i na pitanje profesora Vlaisavljevia oko razumijevanja Europe kao novog imperija pokazati kako stvari stoje na primjeru religije, to jest ukazati da i Europa sama sebe razumijeva kao novi imperij kad su na sceni religijska pitanja. Pogotovo kada se radi o procesu unutarnjih granica Europske unije i njenog proirenja. Dakle, dodajem i ovo pitanje kao jedan mogui kontekst eventualne rasprave na temu Europa kao imperij. 211
TARIK HAVERI:
Najprije jedna sitna terminoloka opaska. U razgovorima o vrlini moda nam je promaklo da maloprije spomenuti par vrlina virtuoznost na stranim jezicima znai vie nego na naem. Na italijanskom virt (vrlina) ima isti latinski korijen, virtus, kao i virtuosit, pa tako i konsonance koje kod nas izostaju. Jednostavno, vrlina se svodi na nekakvu umjenost u ostvarivanju odreenog cilja. Zatim, pokuat u odgovoriti na zanimljivo pitanje profesora Vlaisavljevia. Od toga od kakvih definicija poemo zavisit e do kakvih emo rezultata doi. Ja sasvim prihvatam radnu definiciju kolege urka politike elite postoje u tom smislu to, ako politiku shvatimo kao donoenje opteobavezujuih odluka za polis (bez obzira na to kako se do tih odluka dolazi), sve osobe koje ste anketirali nesumnjivo pripadaju tom korpusu ljudi koji utjeu na donoenje opteobavezujuih odluka na razliitim razinama organiziranja. Moja primjedba je da sumnjam u njihove motive. Njihov motiv nije interes polisa. To su opteobavezujue odluke koje treba da odloe, koliko god je to mogue, prestanak takvog stanja u kojem e se njihova briga za oikos, ili vlastito domainstvo, vriti pomou resursa i snaga koje im stoje na raspolaganju dok su na elu polisa. Zanima me, da smo imali vie vremena, da li bi profesor Vlaisavljevi iao do kraja, zapravo ne do kraja, nego natrag do samog poetka, do konstitutivne razlike koja u atenskoj demokratiji postoji izmeu doma (domainstva) i polisa. Sudei prema njegovom izlaganju, dolazi do odreene osmoze, gdje se polis shvaa oikos, domainstvo, i gdje se ljudi zaista ponaaju kao domaini. U uem smislu, odgovor na njegovo pitanje: meni je ao ako moja teza izaziva pesimizam, ali ne mislim da iz nje slijedi da je besmisleno ili bespredmetno bavljenje politikom. Naprotiv, ona bavljenje politikom treba da oslobodi od pogrenih motiva bavljenja politikom, a ovo su kako ja vidim stvar pogreni motivi. Mi ne moemo (niti ja pripisujem te namjere Ugu ili bilo kome drugome) konstantno unositi svoje vrijednosne stavove u povijest, naroito ne u povijest dugog trajanja. Prvi milenij evropske povijesti bio je obiljeen Rimom. On je trajao koliko je trajao, to je bila imperija, i mi moemo u tome raspoznavati neke segmente pa rei ovaj car je bio lud, onaj tamo je bio krvolok itd. Meutim, radi se o fluktuacijama: da li zaista iko misli da bi se neto 212
DISKUSIJA
bitno promijenilo da onaj car nije proglasio konja konzulom, da onaj drugi nije zapalio Rim itd. Milenij u kome mi ivimo obiljeen je jednom odreenom historijskom formacijom, koju moemo voljeti ili ne voljeti, ali koja djeluje: i kao to je Rim ostavio rimsko pravo i svoje institucije koje su trajale jo dugo nakon to je on nestao, ove institucije liberalne demokratije djeluju. Moja je teza samo da mi ne moemo nekakvim individualnim nastojanjima izbjei, u konanom rezultatu, uincima tog djelovanja. Nametanje tog modela (prema kome moemo imati razliito aksioloko stanovite, i zvati Evropu imperijom a Ameriku novom imperijom) moe se odgaati, ali ne i sprijeiti. Iz nae lokalne perspektive, iza odgaanja tog modela stoje vrlo prepoznatljivi interesi. Ja ne tvrdim da se taj model mora bilo kome sviati, ali sam siguran da unutar tog deterministikog modela postoji jedna margina u kojoj je mogue baviti se politikom naravno, ne na nain kakav je ovdje na djelu. Jo jedna tema koju bih htio da problematiziram. Izvjesno je da smo mi, to je sasvim razumljivo za razgovore ovakve vrste, pokrenuli ne samo vie pitanja nego i vie pristupa. Jedan je, najgrublje reeno, normativistiki pristup, o kojem nemam mnogo ta da kaem u ovom kontekstu. To moe biti pristup politike filozofije: on govori o tome ta je kolektivno poeljno, sa stanovita nekog javnog uma, univerzalnih vrijednosti itd. Meni je ao ako sam u dijelu svog izlaganja ostavio dojam da stvarima pristupam na taj nain. Primjedba na moje izlaganje, koju je vrlo lapidarno formulirao profesor Vlaisavljevi, bila je: ako postoje neki standardi koje sada samo treba potivati, i koji su neizbjeni, gdje onda ostaje prostor za samostalnu odluku, za deliberaciju, za politiku? Vratit u se na onaj stav koji nam je svima poznat iz naeg marksistikog obrazovanja, da je sloboda spoznavanje nunosti. Ne govorim o svjetskopovijesnom kontekstu, nego upravo govorim o sada i ovdje, o naem referentnom okruenju. Moja primjedba sastojala se u tome da je u naoj situaciji sada i ovdje vrlo malo vjerovatno da se u zavrnici, koja se odgaa iz ovog ili onog razloga (jer, elite imaju mo da je odgode), da se u toj zavrnici moe dogoditi da mi budemo proglaeni nekim izuzetkom, i da ne budemo morali organizirati svoj ivot oko tih standarda. To je nunost koju moramo spoznati. Ja sam bez ikakvih empirijskih osnova spomenuo neke procente. Ne znam je li to bilo tri ili pet posto odluka gdje e nam biti ostavljena samostalnost u odluivanju, meutim, ako treba taksativno pobrojati, 213
ova politika zajednica, kao uostalom i jo neke politike zajednice u Evropi, nema pravo primarne emisije. Znamo li ta to znai za ivot jedne politike zajednice? Prvi slubenik meunarodne zajednice koji je doao ovdje da ostane trajno bio je Peter Nicholl na elu Centralne banke. Dalje, zar zaista mislimo da bilo ko odavde moe odluivati o upotrebi oruanih snaga? I sada, nabrojimo sve oblasti u kojima nema samostalnog odluivanja... Uzmimo primjer drave koja je mnogo suverenija nego Bosna i Hercegovina. Hrvatska, koja apsolutno moe da izglasa sve to hoe, izglasa ZERP i zatieni ribolovni pojas; onda neko kae e, to ne moe, i oni odustanu. Gdje je tu suverena volja? A taj neko je isti suveren koji odluuje i o nama, samo to on to ini u momentu kada je vlast poliarhina, policentrina. Mi smo navikli da gledamo u jednu zgradu i da smatramo da tu prebiva suveren, a radi se o vie centara, o sociolokom pojmu soft power itd. Mene zanima samo ishod: da li moj zakljuak sa stanovita politike sociologije stoji ili ne stoji, a ne da li je to poeljno, i da li je to dobro, i koliko emo se mi s time sloiti. To je prva stvar. I zatim, bez normativistikog pristupa: da li stoji tvrdnja da se smanjuje margina unutar koje e ovdanje elite, kada konano budu integrirane u Evropsku uniju, moi realno da odluuju? To jest, je li vjerovatno da e se morati uklopiti u modele koji su ve gotovi? Druga primjedba tie se ovog fundacionalistikog problema koji je maloprije spominjala Svjetlana Nedimovi, i naeg neshvatanja (cijelo miljenje zaglibilo se u tome, nismo mi izuzetak), naeg neshvatanja da se demokratija ne postie na demokratski nain. Tvrditi da se demokratskim putem moe uspostaviti demokratija, bez onog momenta sile i proizvoljnosti, znailo bi tvrditi da ovjek koji je zapao u movaru moe sam sebe izvui iz blata vukui se za perin, to je uspjelo samo baronu Mnchausenu. Svako uspostavljanje demokratije ima jedan autoritarni momenat, ali to ne znai da svako autoritarno interveniranje u drutvenu zbilju rezultira demokratijom (od svih citata Hanne Arendt, meni je najdrai onaj koji kae: Ne moe se napraviti kajgana a da se ne razbiju jaja, ali je mogue razbiti mnogo jaja i napraviti kajganu.). U tome je razlika. Pretpostavlja se autoritarno djelovanje. Nazovimo to prosvijeenim apsolutizmom. Napoleonov Code civil nametnut je silom. Vrijednosti buroaske revolucije nametnute su kroz neke faze terora i giljotine. Ja ne preporuujem to kao recept, ali elim samo da naglasim 214
DISKUSIJA
da je taj penzioner koji nam smeta, i koji nastupa uime nekih segmenata meunarodne zajednice, tu zato to iza njega stoji mo. Zavrit u jednom anegdotom. Godine 1994. u emigrantskim razgovorima (a vi znate na koliko je taaka na zemaljskoj kugli u to vrijeme bilo emigrantskih razgovora) prisutni su arko Papi, Ivan uri i jedno drutvo koje je ve poelo ulaziti kroz tunel u Sarajevo, vraati se u Pariz, dolazili su sa utiscima, s idejama o moguim rjeenjima, i to je bio predmet naih razgovora. Ja sam iza sebe imao prvu ratnu godinu u Sarajevu, slubu u Informativnom odjeljenju taba Vrhovne komande i iskustvo koje oni nisu imali, pa sam stvari znao malo iznutra. Na sve njihove ideje ja sam odgovarao uvijek dogmatski, sa dvije-tri reenice, dok arko Papi to nije lapidarno formulirao na sljedei nain: Koliko ja razumijem, tvoje rjeenje za Bosnu je program Liberalne stranke plus esta flota. Da, to je bilo moje rjeenje. Nije teko doi do rjeenja ako odbacimo iluziju da ono uvijek mora biti endogeno, da mora biti rezultat unutranjeg odluivanja ili dogovora elita. I tu je najvea zamka. Svi vi ste manje-vie sudjelovali u debatama oko modela konsocijacije: najvei propust, po mom miljenju, jest to se zaboravlja kasnije djelo Lijphartovo, Patterns of Democracy, u kojem se vie i ne spominje konsocijacija. Lijphart tu govori o demokratiji konsenzusa, i kao primjer takve demokratije uzima Evropsku uniju. Ona po svom djelovanju moe biti imperij, i tu je Ugo Vlaisavljevi u pravu, no ona nije imperij po nastanku. Evropska unija je nastala iz niza bilateralnih i multilateralnih sporazuma koji su u svakom trenutku mogli biti raskinuti itd. Zavravam podsjeanjem na sadanji moment u politikoj evoluciji Evropske unije kao uzorne demokratije konsenzusa. ta je sutina Lisabonskog sporazuma, koje promjene on predvia u odnosu na postojei model Evropske unije? Koje su dvije najvanije stvari? Jedna je da se odustaje od dogovaranja elita (a to su u ovom sluaju vlade drava lanica), zbog manifestnog demokratskog deficita, i nastoji se osnaiti ulogu Evropskog parlamenta kao izraza volje graana Evrope. I druga je stvar da se odustaje od tzv. nacionalnog veta ili konsenzualnog odluivanja, i uvodi se odluivanje kvalificiranom veinom. Najvea obmana zagovornika modela konsocijacije jest da se pozivaju na dispozitive koji su u Evropskoj uniji, demokratiji konsenzusa, odbaeni kao nefunkcionalni. A da i ne govorimo da je razlika u prosvjeenosti evropskih elita i ovih naih, koje bi svojim dogovaranjem trebalo da doprinesu stabilizaciji demokratije, kao nebo i zemlja. 215
SVJETLANA NEDIMOVI:
Imala bih jo jedno pitanje, kojim bih u neku ruku proirila komentar kolege Haveria o vrlini i virtuoznosti. Naime, pitam se ne postoji li odreena konfuzija ovdje u naim diskusijama. Uoavam nemalu dozu gnjeva spram ovih politikih elita u svim izlaganjima. ini mi se da nas gnjev onemoguava u pravljenju distinkcije, koja je, mislim, za politiku kljuna. To je distinkcija izmeu morala i politike, izmeu moralnosti politikih elita i politinosti politikih elita. Mislim da bi kroz istraivanje organizatora ovog okruglog stola trebalo izbjei potrebu da im sudimo sa nekih moralnih pozicija, a radije preispitati da li imaju politiki projekat, da li njihovi politiki inovi, njihove politike odluke ili odluke u politikoj sferi koje nisu nuno politine korespondiraju sa onim to su zahtjevi nekakve zajednice u datom istorijskom momentu. Upravo to je, na neki nain, i razlika izmeu politike vrline, jedne udoredne politike, takorei, prema kojoj nas usmjerava na koliko god pravini i opravdani gnjev, i politike kao virtuoznosti, a to je i jeste na tragu onoga Makijelijeve ideje o virt kao koincidenciji sposobnosti i momenta, odnosno prilike. Na kraju jo jedno pitanje, isto metodoloko, u pogledu ovog istraivanja. Ne znam je li istraivanje zaokrueno, je li anketiranje dovreno, ili mislite nastaviti s pokuajima da doprete do jo nekih ispitanika, moda biste dobili reprezentativniji uzorak i u tom sluaju i indikativnije rezultate. Naroito kako za ovu anketu nije samo broj ispitanika bitan, nego i relativno ujednaena pokrivenost razliitih politikih opcija. Ako se to moe postii u nekom dodatku, u nekom aneksu, moda ne da bi se dolo do svih tih 40 preostalih ispitanika, nego da bi se popunile glavne rupe u uzorku. Jer, kako stvari stoje, sasvim su udni rezultati, npr. njih 50 posto socijalnu demokratiju doivljava kao svoju politiku filozofiju, to je direktna posljedica malo pomjerenog uzorka. Ako smijem primijetiti, no vjerovatno ste i pokuali, uslovno reeno, sa anonimusima. Ovi koji se osjeaju uasno bitnima za ovakve stvari nemaju vremena ni volje, dok bi se anonimusi vjerovatno osjetili poastvovanim to ih zovete, no opet kaem moda... Dalje, kontaktirati konkretne ljude, ali svjesno ii na one koji moda nisu u centru panje javnosti iako jesu na nekim bitnim funkcijama. Naprimjer, ako zovete ministra, nikad se ne pojavi, ali ako zovete pomonika ministra, kojeg je tu takoe instalirala stranka, znatno lake ete doi do njega. U svakom sluaju, ovo je upozorenje svim istraivaima u BiH metodologije se moda ne mogu i ne smiju sasvim prilagoditi politikoj klimi zatvorenosti, ali bar u nekoj mjeri je moraju uzimati u obzir. 216
DISKUSIJA
ESAD BAJTAL:
Ja u kratko. Mislim da potpuno razumijem rezervu prema ideji manipulacije koju uvodi profesor Vlaisavljevi, ali isto tako jesam od onih ljudi koji vjeruju da oni zaista manipuliraju i da to ine u debeloj mjeri, jer znaju kako se to radi. Zapravo, kako ja razumijem pojam manipulacije (onako kako je rabljen u dnevnopolitikim igrama), meni se ini da se ovdje, u razlici naih stavova, radi o razliitim referentnim okvirima na koje se pozivamo, odnosno o razliitoj ontolokoj pozadinu s koje polaze manipulatori i njihovi rijetki masmedijski oponenti. S jedne strane imamo mitologiju, narod, vjeru, Boga... itd., kao kljune vrijednosti o kojima nacionalisti govore i na koje se pozivaju, a s druge strane imate onaj graanski radio koji spominje Vlaisavljevi, koji se poziva na neki glasakim masama apstraktni kozmopolitizam i graanskost, dakle na pojmove i vrijednosti koji su naprosto izvan politike mode naeg vremena i naih prostora. Da bi te vrijednosti bile masovno-glasaki prihvaene (ak i onda kad su razumljive), bila bi potrebna stanovita graanska hrabrost da se stane uz njih. A o tome koliko graanske hrabrosti imamo danas na Balkanu (openito) i na prostorima dananje Bosne i Hercegovine (posebno) ne bih da ire raspredam budui da sam o tome ve u pisanoj formi govorio u asopisima i u nekim svojim knjigama... Bila otvorena ili ne, svjesna ili ne, dobro znamo kako se njeni mehanizmi razvijaju nae se prihvatljiv sistem racionalizacije koji zasniva manipulaciju kao sporni moment u raspravama ove vrste. Ne moe biti da manipulacije nema. Iskustveno gledano, politika nije mogua bez nekog stupnja manipulacije. Bar dosad, kao takva, nije (s)poznata. Ako, uslovno govorei, odbacimo manipulaciju kao temeljni drutveni mehanizam, moramo odbaciti kompletno obrazovanje, koje me u svojoj idejnosti nikad ne ostavlja onakvog kakav jesam i kakav bih, kao individua, htio biti, nego me vaspitno-obrazovnim mehanizmima kondicionira u skladu sa standardima drutveno poeljne linosti. I naravno, poto te (implicite poruuje obrazovanje) ne moemo dobrovoljno dovesti do take u kojoj nam treba oblikovan na nama poeljan nain, mi emo to uraditi uz pomo iskustveno provjerenog sistema nagrada i kazni, to jest ocjena. Najbolje prolaze oni najprilagoeniji. Svako iskakanje izvan matrice idejnih pretpostavki sankcionira se loim ocjenama bez obzira na to da li je u pitanju znanje ili vladanje. 217
Na drugoj, izvan-obrazovnoj aksiolokoj ravni, funkcionira sistem moralne podobnosti, i u najtjenjoj je vezi sa egzistencijalnim pitanjima. Ili si s nama, ili si protiv nas. Moemo te prihvatiti prilagoenog, pa da ti bude dobro s nama... ili e da bude odbaen (to je moje nonkonformistiko drutveno iskustvo), odnosno potpuno marginaliziran, tako da te praktino nigdje nema... Ukratko, manipulacija je kompletna. Pitanje je kritikog miljenja svakog pojedinca, i razvoja njegove (samo)svijesti, odnosno spremnosti da se brani ili ne brani od idejne nasrtljivosti vlastodrakih struktura, i nita vie. (...) Sistem manipulacije se stalno transformie. To je otvoreno-dinamika socijalna igra. Nikad se ne radi o samo jednom manipulativnom modelu. Ona ima kontekstualno razraene sisteme i mehanizme koji ukljuuju i psiholoku i socioloku pozadinu aktualnog drutvenog trenutka. U pitanju je mehanizam koji se stalno mijenja, idui za svojim svrhama i potrebama. Iza njega je sistem kome on treba, koji ga namee, razvija, podrava, transformie... Prosjean graanin je uvijek samo objekt manipulacije, a kontinuirana javna pria o demokratiji obina politikantska gatka.
SVJETLANA NEDIMOVI:
Ja se izvinjavam, izgleda da je izlaganje profesora Mujkia bilo vrlo inspirativno za sve nas, pa e i ovo pitanje biti upueno vama, profesore. Dok ste izlagali, na neki nain, i istoriju i sadanje stanje u Distriktu Brko, moram priznati da se voljko-nevoljko kod mene poeo buditi nekakav politiki optimizam. Meutim, na alost svih onih koji se bave politikom teorijom i filozofijom, u njih u glavama uvijek ima povie glasova, tako da mi se neumitno nametnulo pitanje koje je odmah poljuljalo neuobiajeni optimizam. Naime, nije li specifinost dananjeg ureenja Distrikta uslovljena ba ovakvom BiH ili ba onakvom dejtonskom situacijom. Ne znam koliko ste se vi bavili time, ali meni se ini da bi Distrikt bilo zanimljivo ponuditi meunarodnoj politiko-teorijskoj zajednici kao savren eksperiment prevoenja upravo iz prirodnog u politiko stanje. Moja, istina ograniena saznanja, govore mi da je posrijedi jedinstven eksperiment te vrste u politikoj zbilji. Naime, obino se oko tog procesa postavlja pitanje je li ta cijela konstrukcija isto hipotetika ili retorika. U Brkom je, meutim, ta konstrukcija ozbiljena. ta hou rei? Upravo to to je Dejton zamalo pao na prego218
DISKUSIJA
vorima oko Distrikta Brko govori kako je istinski sukob u BiH, uslovno reeno, politikih elita, oduvijek primarno oko teritorija; pogledaju li se transkripti pregovora, jasno je da je tu jedva da se bavilo ustavom; Amerikanci su te transkripte nedavno objavili, vrlo zanimljivo tivo s obzirom na to da se do sada baratalo uglavnom Holbrookeovom knjigom, koja ima svoj specifian ugao, naravno. Dakle, sam ustavnopravni poredak je marginalan, a na komadiku teritorije se brie sve to je bilo, brie se sve ono to je prethodilo, dakle i predratno i ratno i ono to je postratno i postdejtonsko, i tako se uspostavlja odreeni politiki vakuum. Tada u najboljoj rusoovskoj maniri, opet se danas pozivam na Rousseaua, dolazi zakonodavac izvana, neko ko nee nametnuti optu volju, ali e nametnuti prosudbu. Jer, Rousseau kae da se optoj volji uvijek mora vjerovati, ali se prosudbi, odnosno sudu politikog tijela, to jest naroda ne smije vjerovati, prosudba mora doi izvana, mora doi neko ko nije podloan naim porivima, naim strastima, naim interesima, a ko ih moe sve sagledati izvana i onda nam ponuditi rjeenje koje emo mi onda optom voljom htjeti. Upravo je to situacija Distrikta Brko. Ja bih lino jako voljela misliti da je to primjer institucionalnog poretka koji bi moda mogao izvui Bosnu i Hercegovinu iz ove pozicije. No, ini mi se da je upravo ovakva situacija Bosne i Hercegovine iznjedrila takav Distrikt Brko. I onog momenta kad bi, ako bi se krenuo taj poredak iriti iz Distrikta Brko, pokazalo bi se ta je starije koko ili jaje, to jest da je ovakav poredak Bosne i Hercegovine korijen tog poretka. Jako bih voljela da me razuvjerite, jer u momentu mi se otvorilo malo neke nade, ali nije potrajalo. Druga moja napomena tie se isto politike i religije. Meni se ini, moda ne sama politika, ali mi koji mislimo o politici, koji se bavimo politikom izvana, u ovom dijelu svijeta, neprestano tu politiku titimo od religije, a sama ta politika se neprestano crpi iz religije i konstantno religiju uvlai u sebe ne bi li sebi osigurala legitimitet koji traje, ne od izbora do izbora, nego gotovo van vremena. Da ne duljim, ali ovo je svojstvo moderne, istorijom Zapada odreene i usmjerene politike, iroko van okvira Bosne i Hercegovine. Trea stvar, oko manipulacije graanima. Ni ja je ne bih potcijenila, ali bih rekla da je neto to potcjenjuju i ovi koji ele rei da je manipulacija uzronik i oni koji to negiraju, jeste da situacija uslovljava djelovanja masa, graana, kako hoete, ja bih rekla pojedinaca uopte, u kojem god stanju, singularnom kao i pluralnom. Drugim rijeima, mislim da 219
smo moda previe znaaja dali nekakvoj fundamentalnoj sutini uvjerenja, jesu li ta uvjerenja ili nisu pokretala ljude u datoj situaciji. Naravno je da se ovjek, reagujui na neku situaciju, poziva na nekakvu svoju etiku bit, ali je bezuslovno, apsolutno postojanje te biti u svakom momentu i neovisno o okolnostima u najmanju ruku diskutabilno. Mislim da nas to odvlai u jednom smjeru za koji ne mislim da je produktivan, ono to filozofi nazivaju esencijalizmom i fundacionalizmom. To je pretpostavka da postoji neto to nadilazi i istorijsku situaciju i okolnosti, a to je temeljno etiko u nama. Mislim da je to neto o emu bi se trebalo raspravljati a ne neto to bi trebali podrazumijevati.
NERZUK URAK:
Mislim da je jako dobro to je kolega Mujki uzeo primjer Brkog ponudivi kroz taj primjer jedan uvjerljiv metodoloki okvir za konstituciju filozofije prava u naim uvjetima. O tome bi bilo dobro razmisliti. Kada motrimo Brko, da li moemo govoriti o politikoj eliti a ne o politikim elitama, odnosno da li je samo Distrikt Brko ono mjesto gdje su razlike proizvedene entitetskom institucijom drave minimizirane, odnosno nisu dominantno polje politike bitke? Da li su stranke, iako bitno generirane iz etnonacionalizma, faktiki uspjele da prevladaju taj koncept samom strukturom Distrikta? Da li je arbitar za Brko od partikularnih politikih elita proizveo politiku elitu koja je osloboena tog prethodnog partikularnog naslijea? ta e se desiti kada se Distrikt Brko integrira u politiki poredak dejtonske drave kao jedan od uvjeta za Evropsku uniju? Hoe li to biti poetak agonije ili nove uspjene faze u razvoju Distrikta? Hoe li Brko ulaskom u dejtonsku dravu zaraziti zemlju progresom ili e entitetska drava entitetizirati Brko, proizvodei agonizirajue stanje i u Distriktu? To je opet povezano s ovim to je kolega Tomi govorio, da mi imamo programe politikih stranaka koji su takvi kakvi su i imamo Visokog predstavnika koji govori o realnosti tih politikih stranaka, a koja je u koliziji sa njihovim politikim programima. Dakle, da li su politike elite koje zagovaraju ulazak BiH sa ovakvom politikom konstitucijom u EU za europeizaciju Bosne i Hercegovine i jesu li protiv europeizacije one stranke koje ele promjenu politikog poretka? Evropska unija zahtijeva promjenu ustava da bi zemlja ula u Evropsku uniju. Onda ta ista Evropska unija prihvata da to to ona zahtijeva ne mora da se realizira, nego je vaan konsenzus, mada taj konsenzus uope ne mora zadovoljiti ono to Evropa trai. Ja 220
DISKUSIJA
mislim da su to vana pitanja za samu politiku elitu i za nae budue istraivanje. Kad je Mujki govorio o izbjegavanju teritorijalnog i afirmaciji institucionalnog pristupa problemu Brkog, meni se Crna Gora pojavila kao najblia metafora za definiranje pravog problema. Crna Gora se mogla konstituirati slino kao Bosna i Hercegovina, mogla su nastati dva teritorijalna etnonacionalna entiteta. Ali srpska zajednica koja je to zahtijevala nije to dobila, ve je institucionalno zatiena unutar graanske drave Crne Gore. I Crna Gora nee imati problema, odnosno od svih zemalja zapadnog Balkana, iskljuujui Hrvatsku, imat e najmanje problema da ue u Evropsku uniju. Ono to se nama pojavljuje kao problem, i tu nam kolega ekrlija moe puno pomoi, kako uope misliti na taj nain a da to ne bude a priori uitano kao destrukcija srpskih nacionalnih interesa. To je po meni fundamentalno pitanje. Sljedee pitanje koje je ostalo za diskusiju s prethodnog stola je pitanje oko manipulacije. Ja ne bih potcijenio manipulaciju. Utjecaj spinovanja je izuzetan, mi to vidimo svaki dan, a evo zato ne bih potcijenio. Ljudi koji su krajem osamdesetih godina itali Politiku i Dugu, a bilo ih je na stotine hiljada, bili su izmanipulirani. Pazite, samo ovjek koji se izdigao iznad svake realne drutvene situacije, a takvih je jako malo, mogao je godinama primati ksenofobine medijske sadraje a da u to stalno sumnja, dok je ogromna veina primala novinske sadraje prihvaajui ih kao takve. Ja zato uope ne bih potcijenio manipulaciju. Moemo primijetiti kako se i danas politikom manipulacijom kreiraju i politike elite. Mi moemo govoriti samo o tome da neki ljudi, neki itai mogu biti podloni manje ili vie manipulaciji, ali kad bi prihvatili da manipulacija nije vana onda bi doli do stava da se narodi mrze, da se narodi a priori mrze, i onda svijet uope nije mogu, nema potrebe ni za kakvom manipulacijom. A mi unaprijed imamo stanje manipulacije. Jer i sam svijet je manipulacija.
ZARIJE SEIZOVI:
Ono o emu do sada nije diskutirano moe se saeti u jednu temu iji bi radni naslov mogao biti Etnonacionalne elite i dejtonski institucionalno-pravni okvir. elim rei da mi se ini da situacija u kojoj se nalazi Bosna i Hercegovina a koja je generirana i proizvedena dejtonskim Ustavom BiH jeste takva da imamo konstitutivne i ne-konstitutivne elite. Rjenikom profesora Vlaisavljevia, imamo domae elite ili domaine i elite goste. Mislim da tome nije posveeno dovoljno panje i moda se 221
to moe uraditi u nastavku istraivanja ili u nekom drugom projektu. Sutina je sljedea: koliko dejtonsko dravnopravni ili institucionalni okvir doprinosi zbijanju vlastitih redova nacionalnih politikih elita, odnosno koliko kolektivni identitet, koji je jedino priznat u cijeloj dravnopravnoj arhitektonici Dejtonskog mirovnog sporazuma, ili, ako hoete, ustava, doprinosi upravo onome protiv ega smo svi mi ovdje, mislim i supstancijalno, a ne samo deklarativno, a to je vladavini nacionalnih ili etnonacionalnih oligarhija. Govorim o odnosu generiranja, jaanja, kako god hoete, vladavine etnonacionalnih oligarhija i dejtonskog pravnog okvira koji im to omoguuje ili koji im upravo jaa poziciju.
ASIM MUJKI:
U Brkom postoji svega nekoliko lokalnih stranaka, koje su marginalne. Dodue, omjer politikih snaga unutar Distrikta ne odgovara nekom bosanskohercegovakom omjeru. Recimo, tamo SDP kao politika stranka, kad gledamo pojedinano, dominira, dok jedna nacionalna stranka kao to je SDA najloije kotira od svih nacionalnih stranaka. Ono to time elim istai jeste upravo da postoji poseban pravno-politiki, specifini okvir, koji ograniava ili usmjerava politike zahtjeve, za razliku od ostatka zemlje gdje najprije postoje politiki zahtjevi na koje se potom referiramo kao na neto postojee i onda polazimo od toga kao od nekog stanja na terenu. Danas smo, to se ostatka Bosne i Hercegovine tie, u tome toliko daleko odmakli da politike procjenjujemo kao realne ili irealne, u zavisnosti od toga u kojoj mjeri odgovaraju tim projiciranim etnopolitikim zahtjevima, ili bolje rei prohtjevima, a ne naprimjer da ih ocjenjujemo da li su u skladu s konvencijama o ljudskim pravima i slobodama. Kada govorimo o nemogunosti liberalne demokratije u duboko podijeljenim drutvima, ja moram upozoriti Brko je jedna od rijetkih zajednica u Bosni i Hercegovini gdje je etnika podjela bila toliko duboka da se to moe samo nai u Srebrenici i jo na par mjesta. Uasni su zloini izvreni, uasna destrukcija. S ovakvim politikim aranmanom koji je u Distriktu moda moemo govoriti da smo na tragu jednog plauzibilnog politikog okvira koji te bolne tragove izuzetno duboke podijeljenosti moe refokusirati. Tamo niko ni od koga ne trai da zaboravi na zloin. Tamo su vrlo aktivna udruenja rtava. Djeluju iste stranke kao u ostatku zemlje, meutim kanali artikuliranja i politikog fokusa su drugaiji. Tamo nema nita manje et222
DISKUSIJA
nopolitikih zahtjeva. Evo, recimo, donedavno je bio aktuelan problem oko lokacije za izgradnju damije u centru grada. Dakle, etnike su stvari u pitanju. To pitanje dovelo je do odreenog politikog usijanja, ali, jednostavno, struktura, politiki aranman tog dijela Bosne i Hercegovine vam ne doputa da to postane generator blokade politikog ivota te politike zajednice. Danas je poloaj Brko Distrikta jo apsurdniji kada gledamo pravno. Najvei autoritet nad njim ima jedan penzioner. Status tog podruja Bosne i Hercegovine, odnosno krajnja instanca odluivanja u vezi s Distriktom jo uvijek zavisi od jednog pravnika iz Washingtona, predsjedavajueg arbitra Robertsa Owena, ovjeka u poodmakloj ivotnoj dobi. Dokle e taj ovjek ivjeti? To je ovjek koji ima znaajno iskustvo u borbi za fundamentalne slobode i ljudska prava. Bio je svojevremeno u timu predsjednika Kennedyja. Toliko je apsurdan poloaj Brko Distrikta da on, faktiki, zavisi od jednog ovjeka koji trenutno ivi u Washingtonu. Gdje je traak optimizma? Da li je rjeenje za Brko Distrikt ono to nalazimo u ostatku zemlje? Nije. Ja sam uesnik arbitranog procesa. Vjerujte, kolale su svakakve prie o ovakvim ili onakvim podjelama, o ovakvom ili onakvom statusu. Tri puta sam bio na roitima i mogu rei da je mirne due arbitar Owen mogao dati Republici Srpskoj ono to je ona drala, uvaiti faktiko stanje. Vjerujte, niko se ne bi, barem kada je federalna strana u pitanju, niti poeao da se takvo to zaista desilo. Malo bi se uzburkalo po Federaciji i naklapalo o globalnim nepravdama i gorkim pilulama, ali bi cijela stvar u to vrijeme legla. Owen je, dakle, mogao, kao i u sluaju Mostara. da oportuno postupi prema faktikom stanju na terenu. tavie, ja sam se plaio te 1998. godine, kada je predsjedavajui arbitar, ohrabren valom promjena u srpskom entitetu na elu s Biljanom Plavi i Miloradom Dodikom, bukvalno dao jo jedan jednogodinji mandat Republici Srpskoj do sljedeeg roita da pokae, da demonstrira da je spremna da u okviru svoje teritorije ima i jednu multietniku lokalnu samoupravu kao to je Brko. Da su u Republici Srpskoj to tada uradili, oni bi dobili Brko bez ikakvog pardona. Ja tako mislim. Tada se pojavio Dodik, koji je rekao ja sam veliki patriota, ja u drati dravnu zastavu u svom kabinetu (onu istu koju sada baca), ja sada preuzimam, nije vie ona stara nacionalistika vlast SDS-a, nego moja, socijaldemokratska, ja preuzima na sebe odgovornost, ja u vratiti hiljadu Bonjaka u Brko, ne znam ni ja koliko. Naravno, on to nije uradio. Ali hou da kaem da 223
je postojala realna opasnost da se jednostavno itav taj problem rijei na nain tako da e se taj jedan posto teritorije Bosne i Hercegovine jednostavno razrijeiti tim etnopolitikim rezom, i na taj nain zapeatiti Bosna i Hercegovina kao etnopolitika zajednica. Mislim da sadanji aranman Brkog nije nuno rjeenje, ali mislim da je on, rekao sam to u tekstu, uvjetovan opstankom etnopolitikih entiteta, jer se ni na koji drugi nain ne moe integrirati u Bosnu i Hercegovinu osim u formi u kojoj je sada. Kada bi cijela Bosna i Hercegovina bila ustanovljena po principima na kojima je ustanovljen Distrikt, onda bi sve to bilo nevano pitanje. Svaki drugaiji pristup, osobito pristup koji bi uvodio etnike principe, doveo bi do podjele i opasnosti za izbijanje konflikta. I zato mislim da ima mjesta za optimizam. Hvala.
DINO ABAZOVI:
Pitanje kolegice Nedimovi je pitanje o kome i sam esto razmiljam, neovisno od dananje rasprave. Dakle, pitanje se odnosilo na to da li se titi politika od religije, ili religija od politike. Ja ne mogu drugaije argumentirati nego da poem od dvije najpoznatije injenice, pojednostavljeno izreene: kao to je Francuska graanska revolucija titila dravu i politiku od religije, tako je i Amerika graanska revolucija uinila obratno, to jest titila religiju od drave i politike. To su te dvije paradigme koje se stalno nameu u savremenom svijetu, ali ono to je po meni vano naglasiti jeste da je moja polazna premisa kako moramo uvidjeti da postoji wall of separation, dakle zid razdvajanje ove dvije sfere ljudskog djelovanja organizirane religije i drave. Koliko je taj zid visok, irok ili debeo, to je stvar stalnog dogovaranja, javnog zagovaranja itd. u konkretnim drutvima. Ali krajnje interesantno je da je taj zid ne samo odreen kako je odreen, da koristim ovu paradigmu, nego se svakom pojedinano ostavlja pravo da smatra da li zid separacije titi religiju kao neto lijepo, isto, nutarnje, individualno, a sve ostalo izvan zidina drava i politika runo je, prljavo, zlo, ili se pak stvar razumijeva obratno. Neki doista smatraju da stvari upravo stoje drugaije. Mislim da je kljuno pitanje pitanje semipermeabilnosti tog zida. I ovo pitanje kolegice Nedimovi je potpuno na mjestu. Ja nemam odgovor do razmatrati konkretne situacije, odnosno tamo gdje politika uvlai religiju, i obratno, gdje religijski establishment uvlai politiku za ostvarenje svojih ciljeva. Nisam siguran da mogu dati opi odgovor, ali znam sigurno da su oba procesa jednako bila na sceni u 224
DISKUSIJA
Bosni i Hercegovini i kroz veliki broj primjera bih mogao govoriti kada je vie politika zloupotrebljavala religiju, ili upotrebljavala religiju, kao i obratno, kad je organizirana religija upotrebljavala odnosno zloupotrebljavala politiku. Ovo je bilo vie kao jedno malo pojanjenje. Takoer bih ponudio odgovore na dva ili tri prethodno postavljena pitanja. Dakako, nije nuno, doista smatram da se ne moramo uvijek referirati ba na sve to se pita, ali dozvolite mi da ukaem moda na najbitnije aspekte. Prvo, pria koju sam uveo u kontekstu biveg reima i prisilne ateizacije odnosno prisilne sekularizacije, za koju smatram da nije bila organskog porijekla, jednostavno podrazumijeva da ono to se ovdje deavalo nije istoznano sekularizirajuim efektima modernizacije u ostalim evropskim dravama, naroito ne tih ezdesetih i sedamdesetih godina prolog stoljea. Isto tako, ovdje je na sceni prisutna prisilna ili isforsirana deateizacija, a kolega urak je odreuje kao teizacija, to dakako nisu niti isti termini, niti isti procesi. Sklon sam zagovarati parcijalno rjeenje pitanja. Sekularizacija i desekularizacija su jednako reverzibilani procesi. Sve ono to se sekularizira moe se u promijenjenim uvjetima drutvene ambijentalnosti desekularizirati. Na isti nain, pokazalo se da u specifinim drutvenim uvjetima jaki deskularizirajui faktori prestanu biti vani i drutvo se iznova sekularizira. Na primjeru Evrope i Bosne i Hercegovine to se jasno moe pokazati kroz sljedee. Prvo, nema mnogo razlike izmeu razmiljanja kod nas i razmiljanja u Evropi kada je u pitanju politika uloga religije i u tom smislu mi nismo ni najmanje neevropski. Izmeu ostalog, u Evropi, referiram se na francuskog teologa i filozofa Oliviera Abela, ponovo se primjenjuje stari monoteistiki trik ne izrei Boga ponekad znai izrei ga u jo veoj mjeri. O tome se radi kada Abel problematizira zato nema grba na zastavi Evropske unije. ta nam doista govori ona praznina izmeu zvjezdica na zastavi EU? Da li je to praznina, ili je namjerno ostavljen prostor za svakog od sudionika stvaranja Evrope da prostor ispuni sadrajem na nain koji mu najbolje odgovara, pa i religijskim sadrajem ako hoe. Mogli bismo dalje o tome raspravljati, ne bih u to sad detaljnije ulazio, s tim to moram jo naglasiti, kada govorim o religijskim zajednicama, zapravo govorim o organiziranoj religiji. Ne govorim o religioznosti kako bi to recimo kolega ekrlija govorio kao psiholog, niti govorim kao to bi to radili teolozi, kao sociolog ja govorim o organiziranoj religiji. Stoga naglaavam da ve due 225
vrijeme u Evropskoj uniji imamo veoma prisutan princip svjesnog odustajanja da se gospodari javnim prostorom. Postoji konsenzus svih da u isto vrijeme odustaju od gospodarenja javnim prostorom jer se tek tako mogu u punoi afirmirati, jer da nije tako, brzo bi se vratili na one poetke koji su nam svima dobro poznati Evropa je iskovana u ognju vjerskog rata. To iskustvo, iskustvo vjerskog rata, Evropljani su poprilino dobro razumjeli, i to je ta distinkcija u odnosu na SAD. Ali ono to su Sjedinjene Amerike Drave drugaije uradile najvidljivije je u oblasti njihovih utemeljivakih dokumenata, i kolega Mujki je puno bolje upuen u ta pitanja, ili recimo kolegica Nedimovi. Utemeljivaki dokumenti SAD-a su znatno drugaiji od utemeljivakih dokumenata Evropske unije, mnogo su jai i mnogo precizniji po odreenim pitanjima, a naroito onaj uveni dio koji kae da se tu radi o istinama koje su selfevident, odnosno o istinama koje su oigledne. Evropa nema takav koncept. Evropski dokumenti koji se pozivaju na sline stvari nisu dovedene na tu mjeru da bi se smatrale selfevident, to jest oiglednim. I stoga imamo tu pria oko preambule Ustava EU koja je i krenula oko pitanja te oiglednosti, to jest za koga su istine oigledne a za koga ne. To bi bilo ukratko ono to sam ja ovdje sebi zabiljeio kao neto to bih mogao kazati kao doprinos raspravi.
NERZUK URAK:
A kada smo ve u kontekstu politikih elita zahvatili i fenomen religijskog, bitno je i oko toga se odrediti. Kada je kolega Abazovi govorio o prisilnoj teizaciji, meni se otvorilo pitanje da li se upravo ta prisilna teizacija pojavljuje kao nepromjenjiva varijabla za identitet politikih elita? Da li je to lukavstvo uma? Da li su politike stranke koje su programski najudaljenije od sekularizacije religije najblie Bogu, odnosno najvie odane ljudima? To je vano pitanje, pa bi i Bajtal iz psiholokog ugla imao ta o tome rei. I ono to mi je bilo vrlo zanimljivo, nisam siguran jesam li dobro razumio, iitavajui Abazovievo iitavanje utjecaja religije unutar evropskog konteksta, da li je politiko-religijski identitet naih politikih elita neevropski ili evropski, pa molim kolegu Abazovia da odgovori. Slaem se s mnogim stvarima koje je izrekao kolega Haveri i u tom kontekstu problematiziram donoenje odluka u Bosni i Hercegovini kao nerealiziranoj politikoj zajednici. U dananjoj Bosni i Hercegovini, demokracija se moe pojaviti kao protivnik drave. To je tuno. ta to 226
DISKUSIJA
znai? Taj ambijent suprotive drave i demokracije se generira iz drave koja nije konstituirala svoj dravni razlog. Demokracija se generira unutar dravne agende koja nije konstituirana, odnosno demokracija se referira na politiki okvir koji proizvodi nekonstituirajuu dravu, dravu bez dravnog razloga. I onda sve to je demokratsko uestvuje u daljnjoj destrukciji dravnog razloga. Tu se otvara problem vanjskog upravitelja dejtonske drave. Ono gdje ja nemam odgovor je sljedee: zato politiki subjekt meunarodne zajednice koji je umjeten u na politiki sistem, koji je de facto donio politike odluke o nekim reformama, a onda je samo to na parlament aminovao, kao to je npr. reforma odbrane ili bilo koja druga reforma, ne eli izvriti promjenu politikog poretka i zato politike elite koje generalno odbijaju intervencionistiki aranman meunarodne zajednice prihvaaju te promjene koje je napravila meunarodna zajednica. Znai, glasaju za neke reforme, odnosno potvruju odluke meunarodne zajednice, ali ne ele kljunu stvar promjenu politikog poretka, promjenu velike slike ne ele da urade. Moje je pitanje, zar ne bi bilo adekvatnije da promijenimo veliku sliku, jer bi unutar promijenjene slike u pravcu izgradnje racionalne demokratske drave demokracija mogla da funkcionira i onda nam meunarodna zajednica ne bi bila potrebna. Meni je to ketmenstvo nae politike elite/politikih elita neodgonetljivo.
227
O autorima publikacije
URAK NERZUK, doktor politikih znanosti, vanredni profesor na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Sarajevu, esejist, znanstveni publicist, s prepoznatljivim intelektualnim angamanom u nevladinom sektoru. Podruja znanstvenog interesa obuhvataju istraivanja iz geopolitike, meunarodnih odnosa, meunarodne sigurnosti, mirovnih studija, politike filozofije, politike religije i javnih politika. Autor je knjiga Geopolitika kao sudbina: Sluaj Bosna. Postmodernistiki ogled o perifernoj zemlji (Sarajevo, 2002), Dejtonski nacionalizam (Sarajevo, 2004), Obnova bosanskih utopija. Politologija, politika filozofija i sociologija dejtonske drave i drutva, (Sarajevo-Zagreb, 2006), Filozofija zagrljaja (Rabic, Sarajevo, 2009), te nekoliko samostalnih strunih rasprava objavljenih kao zasebne publicistike jedinice. Objavio je i veliki broj znanstvenih, strunih i esejistikih tekstova u referentnim asopisima. Sudjelovao je kao uvodniar ili pozvani uesnik s referatom na 19 meunarodnih, regionalnih i domaih znanstvenih konferencija i 16 okruglih stolova. Odrao je vie javnih predavanja u Bosni i Hercegovini i regiji. Tekstovi su mu prevoeni na engleski, njemaki, francuski, slovenaki i panjolski jezik. [curakn@fpn.unsa.ba]
EKRLIJA ORE (1974) roen je u Banjoj Luci. Osnovnu i srednju kolu zavrio je u Banjoj Luci. Diplomske studije iz psihologije i magistarske studije iz oblasti psihologije linosti zavrio je na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Doktorsku tezu je prijavio na Studijskom programu Psihologije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci, gdje od 2001. godine radi kao vii asistent na predmetima Psihometrija i Psihologija linosti. Uestvovao je kao istraiva, autor i koautor u velikom broju naunih projekata ali i u projektima organizovanim od vladinog i nevladinog sektora. U dosadanjem radu objavio je vie autorskih i koautorskih nauno-istraivakih radova i knjiga a svoja istraivanja prezentirao je na naunim skupovima u zemljama bive Jugoslavije. Za primarnu oblast interesovanja najbolje bi bilo rei da odgovara okvirima psihologije linosti, kao i njenim vezama sa brojnim drutvenim i humanistikim naukama. [djopsi@yahoo.com]
229
SARAJLI ELDAR diplomirao je i magistrirao na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu. Istrauje u oblasti komparativne politike i politike teorije, a najvie se bavi problematikom etnopolitike, njenim teoretskim i praktinim manifestacijama, konsocijacijskom demokratijom, fundamentalizmom kulture i slinim temama. Politikom istraivanju pristupa interdisciplinarno, upoljava znanja i dostignua nekoliko znanstvenih oblasti u objanjavanju politikih fenomena od politike teorije do antropologije i sociologije. Objavio je desetak radova u meunarodnim i lokalnim urnalima, a u tampi je i njegova prva knjiga Kultura kulture: etnicitet, postmodernost i politika. Uestvovao je na nekoliko meunarodnih konferencija i prezentirao radove na evropskim univerzitetima, poput Geneve i Oxforda. Trenutno radi na istraivanju politike dravljanstva u Bosni i Hercegovini za Univerzitet u Edinburghu i ureuje u urnalima Puls demokratije (www.pulsdemokratije.ba) i Status (www.status.ba). Takoer, aktivan je kao predava i vii asistent iz oblasti moderne politike historije i meunarodnih organizacija na Sarajevo School of Science and Technology. U prolosti se bavio televizijskim novinarstvom, snimio jedan dokumentarni film i nekoliko godina radio za Razvojni program Ujedinjenih nacija. [eldarsaraj@ hotmail.com]
TURALO SEAD diplomirao je i magistrirao na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Sarajevu, gdje i radi kao vii asistent na Odsjeku sigurnosnih i mirovnih studija. Objavio je vie znanstvenih i strunih radova od kojih izdvajamo: Balkan i mit o Evropi, Godinjak FPN, br. II, Sarajevo, 2007., Meunarodna zajednica i izgradnja neuspjene drave, STATUS, broj 13, jesen/zima 2008., Meunarodna zajednica u BiH: distribucija moi u podjeljenom drutvu i nedovrenoj dravi u: Podunavac, Milan (ur.) (2008): Politika i konstitucionalna integracija duboko podeljenih drutava, Beograd: Heinrich Boell Stiftung. Uestvovao je sa referatima na vie znanstvenih skupova od kojih izdvajamo: Meunarodna zajednica u BiH: distribucija moi u podjeljenom drutvu i nedovrenoj dravi na: Podjeljena drutva i nedovrene drave, Alternativna akademska agenda i Heinrich Boll Stiftung, 28-29.maj 2007.godine, Sarajevo; Meunarodna zajednica i ekonomska liberalizacija u BiH na: Imid BiH: Meunarodne politike, Friedrich Ebert Stiftung i Udruenje za politike nauke u BiH, Sarajevo, 20. Mart 2009.godine. Bio je angairan kao istraiva u znanstveno istraivakim projektima Problem drutvenog odnosa prema postratnom sindromu u BiH, BKC, Sarajevo, 2006., Human Rights and Rights of Minorities in the Frame of Ethnic Conflict Cycle, 2007., (FP 6 projekt). lan je urednitva Godinjaka Fakulteta politikih nauka i generalni sekretar Udruenja za politike nauke u Bosni i Hercegovini. [turcalos@fpn.unsa.ba]
230

Politicka Elita U Bih I Eu Final

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Politicka Elita U Bih I Eu Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORE EKRLIJA, ELDAR SARAJLI, SEAD TURALO

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

Biblioteka Nauni projekti

ORE EKRLIJA, ELDAR SARAJLI, SEAD TURALO

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

NERZUK URAK, SEAD TURALO

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

Politika elita u teorijskoj perspektivi

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA ELITA U TEORIJSKOJ PERSPEKTIVI

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

ELDAR SARAJLI , SEAD TURALO

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI

POLITIKA SIMULIRANOG KONSENZUSA...

POLITIKA ELITA U BOSNI I HERCEGOVINI I EVROPSKA UNIJA: ODNOS VRIJEDNOSTI