Bilim ve Teknik

Bilim ve Teknik Haziran 2012 Yl 45 Say 535 nternetle Gelen Devrim

Soyu Tehlikedeki Deniz Canllarmz Posteri ve Gne zleme Gzl Derginizle Birlikte...
6 HAZRAN 2012

Vensn Gnele Dans

Vens 6 Haziran 2012de Gnein nnden geecek... Bir sonraki Vens geii 105 yl sonra...

Bilim ve Teknik

Aylk Popler Bilim Dergisi Haziran 2012 Yl 45 Say 535 5 TL

nternetle Gelen Devrim

Eitimde Frsat Eitlii

Gelecein Karbonu
nsan Vcudunda Denge

Okyanus Derinliklerinde Neler Oluyor?

35 9 771300 338001

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 45 Say 535 Haziran 2012 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Bilgi teknolojilerinin ve zellikle internetin eitim amacyla kullanm, geleneksel eitimin bilinen sorunlarna zm retilmesine nemli katklar salyor. Bilgi teknolojileri sayesinde bilgiye eriim zahmetsiz ve dk maliyetli olabiliyor. Bylelikle bilgiye eriimdeki eitsizlikler ksmen ortadan kalkyor. Zaman ve mekn snrlamas olmakszn alma imkn salamas, internetin en nemli faydalarndan. Yazarmz Bahri Karaay Eitimde Frsat Eitlii: nternetle Gelen Devrim balkl yazsnda eitim ve retimde yaanan byk dnm ele ald. Ksaca, anlatlan derslerin videoya alnarak dnya apnda ihtiyac olan herkese internet yoluyla sunulmas olarak ifade edebileceimiz almalar, eitim ve retimde bir dnm balatm durumda. Yazarmz Bir zamanlar ulalmaz olan veya ulalmas iin olaanst abalar gerektiren bilgi ile aramzdaki yegne engel iimizdeki renme arzusuna ve internet balants olan bir bilgisayara indirgenmi durumda diyor yazsnn giriinde. Dnyann en nl ve akademik olarak en baarl niversitelerinden hocalarn verdii dersler, cretsiz ve engelsiz olarak tm dnyadan rencilerinin takibine alyor. Byk ksm iin yeterli dzeyde ngilizce bilmek gerekirken, bir ksm eitimcilerimizce Trkeye evriliyor. Hepsinden nemlisi, yazmzda dnyadaki baarl rneklerinden bahsedilen video ders uygulamalarnn lkemizde de balyor olmas. Milli Eitim Bakanl ile yaplan, eitimde FATH Projesi ibirlii protokol kapsamnda TBTAK, eitim retim ieriklerinin tm rencilere eit koullarda ulatrlmasna destek salamaya ynelik almalar balatt. Bu kapsamda ders anlatmlarnn videoya kaydedilerek cretsiz olarak herkesin eriimine almas desteklenecek. Bu ibirliiyle MEBin ihtiyalarna ynelik gerekli Ar-Ge faaliyetlerinin yrtlmesi amalanyor. Ayrca TBTAK Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergileri FATH Projesi kapsamnda datlacak tabletlerde yer alacak ve dergilere akll tahtalardan eriim salanacak. Eitimizin vazgeilmez aralarndan kurun kalemin ucu katksz karbondan. Karbon doada en ok bulunan elementlerden. okluunun yan sra karbon srekli bizleri artan haberlere konu oluyor. Arkadamz Murat Yldrmn yazs Gelecein Karbonu baln tayor. Arkadalarmz Alp Akolu ve Zeynep nalan, ODTde alan Bilimi Hzlandryoruz adl serginin al iin Trkiyeye gelen Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi CERNn Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ile Higgs deneyinin son durumu, tartmal Opera deneyi, CERNdeki aratrmalarn gnlk yaama yansmalar ile bilim ve toplum etkinlikleri zerine bir sylei gerekletirdi. Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler balkl yazsnda arkadamz Blent Gzceliolu, Svey Kanalnn almasnn Akdeniz ekosistemine olumsuz etkilerine dikkat ekiyor. Dergimizin ekinde Soyu Tehlikedeki Deniz Canllarmz posteri veriyoruz. Ayrca 6 Haziranda yzyln en nemli gk olaylarndan birine tank olacaz. Vens Gnein nnden geecek. Gei herkesin izleyebilecei bir gk olay, yalnz zel bir gzlkle gzlem yapmak gerekiyor. Dergimizin ekinde Vens geiini gvenli bir ekilde izleyebilmek iin zel yaplm gzlk veriyoruz. Sayglarmzla Duran Akca

Getty

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik

(alp.akoglu@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Zeynep nalan Dr. Murat Yldrm

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(imran.tok@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (zeynep.unalan@tubitak.gov.tr) (murat.yildirim@tubitak.gov.tr) Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77 Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380 Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.05.2012

Yayn Kurulu Dr. Kvan Diner Do. Dr. Burak Aksoylu Prof. Dr. Salih epni Dr. kr Kaya Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat Do. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. eref Sarolu

Redaksiyon Sevil Kvan

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

16 24 56

Eitimde frsat eitliini yakalamak asndan, insanlk olarak olaanst bir zaman diliminden geiyoruz. Bir zamanlar ulalmaz olan veya ulalmas iin olaanst abalar gerektiren bilgi ile aramzdaki yegne engel iimizdeki renme arzusuna ve internet balants olan bir bilgisayara indirgenmi durumda. Googlen, Wikipediann ve YouTubeun parmaklarmzn ucuna getirdii dnyann bilgisine, son gnlerde dnyann en parlak beyinlerine sahip MIT, Harvard ve Stanford gibi niversitelerin profesrlerinin verdii dersler de eklendi. Dijital devrimin en gzel yan ise bu paha biilmez bilgi aknn bedava olmas. Eitimdeki bu deiimin, uygarln ok daha hzl ilerlemesini salayacana kesin gzyle baklyor.

Kesilmemi elmas parasn kurun kaleminin ucuyla evirerek incelerken kafasnn iinde bir k yand. Kaleminin ucu kurun deil grafitti elbette. Grafit katksz karbondu, aynen elmas gibi. Grafit bilinen en yumuak elementlerden biriyken elmas doada bulunan en sert maddeydi. kisinin arasndaki tek farksa kristal yaplarnn farkl olmasyd. Karbon dzenli bir kristal yapya sahip olmadnda, tten kk sobasndaki kurum gibi olurdu. Neyse, artk masaya dnp elmas nasl keseceine karar vermeliydi.

Jeolojik devirler boyunca devaml deien yeryz, bu srete saysz canlnn yaamna da tanklk etmitir. Milyonlarca yl iinde, ok uzun dnemlere yaylarak gerekleen evresel ve iklimsel deiimlerde birok canlnn soyu tkenirken bazlar da yeni koullara uyum salam ve soylarn devam ettirebilmitir. evresel koullarn deiimi gnmzde de devam ediyor. Doal srelere ek olarak insan faktrnn devreye girmesiyle evresel deiiklikler hayli ksa srelerde gereklemeye balam ve canllarn soylarnn ciddi biimde tehlike altna girmesine neden olmutur.

Haberler ..................................................................................................................................................... 4 Gnein nnden Ay Geti! / Alp Akolu........................................................................................ 10 Kozmik Buluma / H. Tua ener atr - Dicle Koluksa .............................................................. 12 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran .......................................................................................................... 14 Eitimde Frsat Eitlii nternetle Gelen Devrim / Bahri Karaay ................................................ 16 Trkiyenin FATH Projesi / Mustafa Akgl ....................................................................................... 22 Gelecein Karbonu / Murat Yldrm .................................................................................................. 24 CERN Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ile Bilim ve Toplum zerine / Alp Akolu - Zeynep nalan ................................................................................................................. 32 ASIMO: lk nsans Robot / Brtein Ege ........................................................................................... 36 Nobel dll Bacalar / Kadir Demircan ............................................................................................ 42 PClerden Sonraki an Balangc: Tablet Bilgisayarlar / Levent Dakran ........................... 48 Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler / Blent Gzceliolu ............................................... 56 Protein Trafiini Dzenleyen Etiketler / Abdurrahman Cokun .................................................... 64 nsan Vcudunda Denge: Ortam ve Homeostazis / enol Dane................................................. 70 drs / Hseyin Gazi Topdemir ........................................................................................................... 74

76 84 86 88 93 94

Trkiye Doas Blent Gzceliolu

Salk Ferda enel

Gkyz Alp Akolu

Bilim Tarihinden H. Gazi Topdemir

Yayn Dnyas lay elik

Zek Oyunlar Emrehan Halc

Haberler

Glhisar Vens Geii Gzlemi

Alp Akolu

enizli Glhisar Belediyesi TBTAK Ulusal Gzlemevinin desteiyle Vens geiinin de gzlenecei bir etkinlik dzenliyor. 5-7 Haziran tarihlerinde gerekletirilecek etkinlik herkese ak olacak. 5 Haziran akam Vens geii ve genel astronomi konularnda verilecek iki seminerden sonra sabahn ilk klarna kadar teleskoplarla gkyz gzlemi, sonar da Vens geii gzlemi yaplacak. 6 Haziran akam da yine teleskoplarla gece gzlemi yaplacak. Etkinlik ertesi sabah sona erecek. Ayrntl bilgi iin:

http://www.golhisar.bel.tr/ http://www.tug.tubitak.gov.tr/

TBTAK 15. Ulusal Gkyz Gzlem enlii

Alp Akolu

ryla TBTAK Bilim ve Teknik dergisince dzenlendi. Bu tarihten sonra enliin organizasyonunu TBTAK Ulusal Gzlemevi stlendi. 15. Ulusal Gkyz Gzlem enlii 24-26 Austos 2012 tarihinde Antalya Saklkentte yaplacak. gn iki gece srecek enlikte her yatan gkyz meraklsna ynelik eitli etkinlikler yaplacak. Etkinlikte gndzleri ounlukla seminerler, atlye almalar, Gne gzlemleri ve Ulusal Gzlemevi gezisi gibi etkinilikler yer alacak. Geceleriyse plak gzle ve teleskoplarla gkyz gzlemleri yaplacak. Atlye almalarnda ocuklara da ynelik eitli etkinlikler yer alacak. Teleskop yapm ve gkyz fotorafl gzlem enliinin dier etkinliklerinden. Gkyz gzlemlerinde ise takmyldzlar tantldktan sonra teleskoplarla Gne, gezegenler, bulutsular, yldz kmeleri ve gkadalar gibi ceitli gkcisimleri gzlenecek. enlikle ilgili ayrntl bilgiye ve katlm koullarna u adresten ulaabilirsiniz:
http://senlik.tug.tubitak.gov.tr

imi salanacak. Fndk ya temelli bu yeni besin, farkl nedenlerle anne st alamayan bebekler iin de kullanlabilecek. ACS Journal of Agricultural and Food Chemistry dergisinde yaymlanan almaya gre, Georgia niversitesinden Prof. Casimir Akoh ve meslektalar anne stnn bebek mamas tasarlanmasnda model olarak kullanlmas fikrinden yola km. Anne, hamileliin son aynda bebee -zellikle beyninin ve dier organlarnn geliimi iin ok nemli olan- dokosaheksaenoik asiti (omega 3 ya asiti) ve araidonik asiti (omega 6 ya asiti) doal olarak salyor. Fakat erken domu bebekler yeterli miktarda dokosaheksaenoik asit ve araidonik asit almam oluyor. Anne stnde de az miktarda bulunan bu ya asitleri, erken doan bebee yeterli gelmiyor. Hatta annelerin st veremedii durumlarda, erken doan bebekler bu ya asitlerinden tamamen

1998
4

ylnda Bilim ve Teknik dergisi gkyzne merakl okurlaryla bulumak iin Ulusal Gkyz Gzlem enliini balatmt. Bu yl 15 yana basan enlik, 2009 ylna kadar TBTAK Ulusal Gzlemevinin ok nemli katkla-

Fndk Bebeklerin Hizmetinde

zlem Ak kinci

nne stnde az miktarda bulunan, ancak erken domu bebekler iin nemli ve gerekli bir besin maddesi, bebek mamalarna eklenerek bebeklerin salkl geli-

Bilim ve Teknik Haziran 2012

mahrum kalyor. te bu nedenle de bebek mamalarnn ieriinde bu nemli besin kaynaklarnn bulunmas ve anne stne yakn bir yapda olmalar gerekiyor. Son zamanlarda pek ok bebek mamasna alglerden elde edilen triasilgliserol formundaki dokosaheksaenoik asit ve araidonik asit ekleniyor. Fakat anne stnn ieriindekilerle ayn olmayan bu ya asitlerinin sindirimi hakknda baz endieler var. Prof. Akoh ve ekibi fndktan, anne stndeki dokosaheksaenoik asite ve araidonik asite benzer yapda bir ya asidi elde etti. Fndk yandan elde edilerek bebek mamalarna eklenecek bu asitlerin elde edildii aratrma, Georgia niversitesi, Trkiye amlca Kltr ve Yardm Vakf ve stanbul niversitesi tarafndan desteklenmi.

azalan kralie ar saysna bal olarak yeni kolonilerin oluma ansnn da azalmas. Yaplan baka bir aratrmada ise Fransa Ulusal Tarm Aratrmaclar Enstitsnden Mickal Henry ve meslektalar bal arlarna (Apis mellifera) dk seviyelerde thiamethoksam denilen baka bir neonikotinoid yedirmi. Bu arlarn besin bulmak iin ktklar yolculuktan dnerken kovanlarn bulma yeteneklerinde de azalma olduu tespit edilmi.Aratrmaclar bu bulgular nda neonikotinoid tr pestisitlerin kullanmnn yasaklanmas ya da daha sk kontrol ve dzenlemeler yaplmas gerekliini dnyor. Hlihazrda Almanya, Fransa ve Slovenyada bu pestisitlerin kullanmna snr getirilmi. ABDde de arclar evre Koruma Ajansndan baka bir neonikotinoid olan clothianidin pestisidinin yasaklanmas talebinde bulunmu

Arlar Pestisitlerden Nasibini Alyor

zlem Ak kinci

zel Sektr Uzaya Kargo Gndermeye Balyor

Murat Yldrm

22

eni yaplan iki aratrmaya gre, yaygn olarak kullanlan bir grup pestisit bceklerin davranlarn etkiliyor ve poplasyonlarnda azalmaya neden oluyor. Neonikotinoid grubu pestisitler, tm dnyada zellikle kolza (kanola) gibi nemli bitkileri korumak iin kullanlyor. Fakat bunun arlara zararl olduunu syleyen aratrmaclar, bu grup pestisitler nedeniyle arlarn sindirim sistemi parazitlerine daha ak hale geldiini vurguluyor. ngilteredeki Stirling niversitesinden David Goulson ve meslektalar, Bombus cinsinden 75 ar kolonisini incelemi. Besinlere kartrlan makul seviyelerdeki imidacloprid ad verilen neonikotinoid grubu pestisiti tketen arlarn oalma yeteneklerinde byk lde yavalama grlm. Bu koloniler kontrol kolonilerine gre % 85 daha az kralie ar retmi. Asl problem ise

Mays 2012de SpaceX firmasna ait Falcon 9 adl bir roket Dragon adndaki kargo kapsln yrngeye baaryla oturttu. Bu uuun amac uluslararas uzay istasyonuna kargo gtrmek ve istasyondan yklenen kargoyu Dnyaya geri getirmekti.

Falcon 9/Dragon kapsl, Cape Canaveral Hava Kuvvetleri ssnden yerel saatle 03:44te kusursuz bir kalk gerekletirdi. Motordaki bir arza yznden 19 Maystaki kalk iptal edilmiti. Kargo kapsl 3300 kga kadar yk tayabilmesine ramen bu ilk test uuunda sadece 540 kglk bir kargo yklendi. Dragona yklenen kargonun ounu astronotlar gtrlen yiyecek ve giyecek oluturuyor. Ayrca yerekiminin etkilerini aratrmak zere renciler tarafndan hazrlanm 15 deney de kargoya dahil. Eer bu uu baaryla tamamlanr ve kapsl ve kargo zarar grmeden Dnyaya ularsa, daha nce uzay istasyonuna sadece kargo gnderebilen ABD de uzay istasyonundan Dnyaya kargo getirebilecek. Daha nce sadece Rus Soyuz Kapsl bunu baarabiliyordu. Kalktan gn sonra Dragon kapsl ve uzay istasyonu birbirine yaklaacak. stasyondaki astronotlar kenetlenme ve ayrlmann gvenliini test edecek. Eer testler baaryla sonulanrsa robot kol yardmyla kapsl istasyona kenetlenecek ve astronotlar kargoyu boaltacak. Kapsl hafta istasyona bal kalacak ve istasyondaki 600 kg kargo kapsle yklenecek. Robot kol yardmyla kapsl istasyondan ayrlacak ve yrngesinden karak parat yardmyla Kalifornia aklarnda Pasifik Okyanusuna decek. NASA bakan Charles Bolden konuyla ilgili aklamasnda u an zel sektrn ortaya koyduu yeniliklerin kucakland yeni bir gelecein eiindeyiz. Bu misyonu tamamlamak iin hl ok iimiz var, fakat iyi bir balang yaptk dedi.

Haberler
dnyann drt bir yanndaki niversitelerden 68 takm katld. stanbul Teknik niversitesi ATA Takm, Illinois, Virginia Tech, MIT gibi ABDnin en iyi niversitelerini geride brakarak 4. oldu. Bu sonula, yarma tarihi boyunca Trk takmlarnn ald en iyi dereceye ve ABD dndan katlan lke takmlar iinde alnan en baarl ikinci dereceye imza atlm oldu. Bu yl 16.s dzenlenen yarmada takmlardan, insansz, elektrik motorlu ve uzaktan radyo kontroll uurulan bir hava aracnn tasarmn, retimini ve grevleri yerine getirecek uular gerekletirmeleri istendi. Bu sene temel uu grevleri olarak 4 dakikalk bo uu, 3 tur boyunca 8 alminyum blok tama uuu ve iki litre su barndran bir su tankndan 100 m irtifada suyun tahliye edilerek geri dnlmesi olarak belirlendi. T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi rencilerinden oluan ATA Takm, grev uularndan sonra 167,41 puanla yarmay 4. olarak tamamlad. Yarmada birinci San Jose State niversitesi (308.34 puan), ikinci Kaliforniya niversitesi (186.76 puan), nc ise (177.16 puan) Kolorado niversitesi oldu. Takm kaptan Uak Mhendislii 4. snf rencisi Sercan Ertem, VESTEL, ASELSAN, TBTAK, TO, TAI, GEDON, T Rektrl ve T Uak Mhendislii 1984 girililerin sponsorluunda yarlara katlan ATA uann, nmzdeki yl ilk te yer almay hedeflediini syledi. Trkiyeden 8 takmn katld yar ODTnn Nymph Noir Takm 23., Hava Harp Okulunun Scorpion Takm 36. srada tamamlad.

Inla ekmek Gerek mi Oluyor?

Murat Yldrm

Konya Seluklu Belediyesinden 1000 Bilim ve Teknik, 1000 Bilim ocuk Abonelii

ilim kurgu hayranlarnn istek listelerinin balarnda gelen tractor beam mikro byklkte gerek oluyor. Tractor beam ifadesi, bir maddeyi kla harekete geirmek ve zellikle k kaynana ekmek anlamnda kullanlyor. Bilim kurgu edebiyatnda sklkla kullanlan bu olgu, A*STAR Data Storage Institutetaki Haifeng Wang ve arkadalar tarafndan gsterildi.

Blent Gzceliolu

onya Seluklu Belediyesi, Selukluda okuyan ilkretim ve lise rencilerini bilimi sevmelerine, daha iyi ve kolayca anlamalarna katkda bulunmak amacyla TBTAK Popler Bilim Dergilerine abone yapt. Belediye bu kapsamda 1000 ilkretim rencisini Bilim ocuk dergisine, 1000 lise rencisini de Bilim ve Teknik dergisine 1 yllk abone yapt. Seluklu Belediyesi bunun yan sra yedi ayr blgede bulunan ktphanelerinde de rencilere ve halka hizmet veriyor.

nsansz Hava Arac Yarlarnda T ATA Takm 4. Oldu

Blent Gzceliolu

A
6

merikan Havaclk ve Uzay Enstitsnn 13-15 Nisan 2012deki nsansz Hava Arac Yarlarnda T ATA Takm 4. oldu. Amerikan Cessna uak firmas ve Raytheon Fze Sistemlerinin desteiyle yaplan Tasarla, Yap, Uur (Design/Built/Fly) nsansz Hava Arac Yarmasna

Einstein ve Planckn nc almalarndan bu yana n maddeleri iten bir momentumu olduu biliniyor. Bunun yannda bir lazer nnn kesiti boyunca lazer nnn iddetini deitirerek bir cismi nn merkezinden kenarlara doru itmek u an kullanlan bir teknik. rnein biyoteknoloji uygulamalarnda lazer bu ekilde kullanlarak hcreler hareket ettiriliyor. Wang ve arkadalarnn almasna kadar, tek bir nla ekme baarlamamt. Grup, Bessel nlar ad verilen zel lazer nlar kullanyor. Bessel nlarnn zellii ise lazer nnn kesiti boyunca g dalmnn zel bir ekilde hazrlanmas. Normalde lazer n bir cisme arptnda geri yansyarak o cismi lazer kaynandan uzaa iter. Kuramsal olarak, Wang ve arkadalar yeterince kk cisimlere arpan Bessel nlarnn geri deil de ileri yansyarak cismi lazer kaynana doru iteceini gsterdi. Bu nlarla otomobilleri ve insanlar uzay gemilerine ekmek mmkn olmayacaksa da, hcrelerin hareket ettirilmesi ve incelenmesi iin bu yntem kullanlabilir. Ayrca NASA da baka gezegenlerin atmosferlerinden parack toplamak iin keif aralarnda tractor beam teknolojisi kullanmay dnyor.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

SSMOKUL Okullarda Sismoloji Projesi

Mehmet Ergin

lkemiz bilindii gibi aktif bir deprem kua zerinde yer alyor. Tarihte ve yakn gemite oluan ykc depremler, lkemizdeki yaplarn ve birikimlerin gemite olduu gibi gelecekte de tehlike altnda olduunu ak bir ekilde ortaya koyuyor. Depremle ilgili bilimsel bilgilerin doru anlalabilmesi, sahiplenilmesi ve gelecek kuaklara salkl aktarlabilmesi ve zellikle deprem biliminin (sismoloji) daha iyi anlalmasna katkda bulunmak amacyla SSMOKUL bal altnda bir proje tasarland. SSMOKUL NEDR? lke apnda ortaokul ve lise rencileri ne ynelik, okullarda yer bilimlerini sismolojik aratrmalar yoluyla inceleyen, deneysel ve uygulamal bir eitim programdr. SSMOKUL okullar araclyla retmenlere ve rencilere ulaarak onlar bilim insanlaryla bir araya getirmeyi hedefleyen, okul toplumunu doal risklere kar daha iyi bilgilendirecek ve duyarl olmasn salayacak bir aratr.Eitim amal SSMOKUL projesinin temel yeniliki fikri, okullara sismoloji istasyonlar yerletirerek bilimsel ve teknik yaklamlarla sismik risk eitimine odaklanlmasn hedefleyen bir program olmasdr. SSMOKUL projesi, gen yataki rencilere bilimi daha ilgi ekici hale getirmek, rencilerin deneyimlerini kendi bykleriyle paylamalarn salamak ve yerbilimlerini gelecek vaat eden bir akademik disiplin olarak dnmelerini salamak amacyla tasarlanmtr. Bilimsel renme arac olarak sismoloji bilimini kullanarak, ortaokul ve lise dzeyindeki okullarda evresel ve yer bilimleri alannda eitim verilmesini kapsar. Pilot uygulama iin stanbulda bir okul seilerek projeye balanmtr. SSMOKUL projesinin uygulanmasna, okula yerletirilecek olan aletsel alt yapnn hazrlanp kurulmasndan sonra istasyonlarn iletilmesiyle balanyor. letilecek

olan sismik istasyonlar alglayc (sismometre) ve kaytdan oluuyor. Okulun arazisinde uygun bir yere gmlen alglaycda kaydedilen sismik olaylar kayt ile kaydedilerek arivleniyor. Ayrca okuldaki herkesin ilgisini ekebilecek, grnr bir yerde LCD ekran kurularak gnlk sismik aktivite canl olarak izlenebiliyor. Okuldaki proje sorumlusu retmen ve rencilere eitim veriliyor, aletsel alt yap tantlyor ve istasyonlarn nasl iletildii anlatlyor. leride proje kapsamndaki dier okullarla ibirlii yaplarak ortak bir internet sayfas hazrlanmas ve her trl bilginin bu ortamda paylalmas planlanyor. PROJEDEN BEKLENEN SONULAR Okullarda sismometre olmasnn renciler iin en heyecanl an bir deprem kaydedildii zaman yaanacaktr. Depremlerin gerek zamanl olarak kaydedilmesi nemli bir gelimedir ve gen beyinlerin yer bilimleriyle ilgili dncelerini gelitirecektir. renciler kendi ilettikleri sismik istasyon sayesinde bir sismometreyle tanacak, onun nasl korunaca ve kullanlaca, ne lt, kaydettii verilerle ne yaplabilecei konusunda bilgileneceklerdir. Sismoloji ile tanan renciler, sismolojinin temel ald ana matematik ve fizik kavramlaryla gerek dnyay aratracak,

sismik dalga hareketi, cisim ve yzey dalgalar, krlma, yansma ve dalma prensiplerini renerek problemleri zmeye balayacak, bu bilimin uygulanmas ve deneyimleriyle fen bilimleri konusunda daha katlmc olacaklardr. Bu sayede depremler, volkanlar, tsunamiler hatta yakn yerlerdeki patlatmalar gzlenebilecek, bunlarn yerlerini bulma, sismik izlerin yorumlanmas, ortamn sismik aktiflii ve tektonik sreler konusunda katk salayabileceklerdir. retmenler ve renciler canl balant sayesinde gerek zamanda dier istasyon bilgilerine de ulaarak etrafta neler olduunu renebilecek, bu bilgileri paylap birlikte dnerek problemleri zmeye ynelik nemli admlar atabileceklerdir. Kaydedilen deprem kaytlarnn yani verilerin alverii okullar arasnda iletiimi artracak, hatta bu tr almalarn rnleri gelecekteki bilimsel altaylarn balang noktas olacak ve bilimsel etkinliklerin artmasna, bilimsel sosyallemenin salanmasna neden olacaktr.
http://www.sismokul.mam.gov.tr/ EMSC Newsletter, Europian-Meditteranean Seismological Center, No.24, December 2009 http://www.emsc-csem.org/Files/docs/data/newsletters/ newsletter_24_low.pdf www.bgs.ac.uk/schoolseismology www.seismoatschool.ethz.ch www.edurisk.it www.eduseis.net

Haberler

Yaprak Damarlarnn Mimarisi

zlem Kl Ekici

apraklar nefes alp veren, terleyen, bitkiyi besleyen birer solunum organ olarak bitkilerin yaamas iin vazgeilmez ksmlarndan biri. Bitkinin topraktan ald maddeleri, gne ndan yararlanarak fotosentez denilen kimyasal bir srele bitkinin besini haline getirirler. Bitkiye yeil renk veren klorofil maddesi bu srete nemli rol oynar. Yaprak damarlar, yaprak yzeyinde besin maddelerini ve suyu tayan iletim borulardr. Yaprak yzeyindeki ana ve ara damarlar yapran biimine ve byklne bal olarak farkl yaplarda ve desenlerde (paralel, tys, el biiminde ve as) olabilir. Kaliforniya niversitesinden bir grup doa bilimci, zaman iinde gelien ve farkllaan yapraklardaki damarlarn detayl yapsn temel alan yeni matematiksel kurallar ve formller ortaya koydu. Kolay uygulanan bu kurallar sayesinde fosil kaytlara baklarak gemi zamanlardaki iklimsel durum, bitkilerin yapsal ve fiziksel zellikleri tahmin edilebilecek. Aratrmann sonular Nature Communication dergisinin Mays saysnda yaymland (http://www.nature.com/ ncomms/journal/v3/n5/full/ncomms1835. html). Elde edilen bulgularn ekoloji almalarna nemli katk salayacan dnen aratrmaclar, oluturulan formller ve kuramlar sayesinde kck yaprak paracklarna bakarak yapraklarn gerek bykl hakknda fikir sahibi olabiliyor. Fosil

kaytlarn bu ekilde yorumlanmasyla eski alardaki iklimsel deiiklikler hakknda daha doru tahminler ve yorumlar yaplabilecei belirtiliyor. Bitkilerin yaamnda nemli bir yere sahip olan yaprak damarlarnn mimari yapsnn oluumu ve bu yapy belirleyen hususlarn neler olduu konusunda ok az ey biliniyor. Yaprak bykl ve yaprak damar sistemleri arasnda kurulan matematiksel balantlar, yaprak yzeyindeki baz doal motiflerin nasl olutuu konusuna aklk getirebilecek. NSF tarafndan desteklenen bu aratrmada, farkl blgelerden toplanan yzlerce bitki trnn yapraklar, damarlarn belirgin hale getiren zel bir kimyasal madde ile ilem grdkten sonra, yksek znrlkl bilgisayarlarda grntlendi. Aratrma ekibi eitli blgelerden toplanan farkl bitkilerin yapraklar arasnda tahmin edilebilen ilikiler buldu. Geni yapraklardaki ana damarlarn, yaprak yzeyinde birbirlerinden uzak olduu grld. Bu iliki, yapran fiziksel yapsna, fotosentez ve terleme gibi fizyolojik etkinliklerine bal olmakszn tm geni yapraklarda aynyd. Bunun aksine, kk yapraklardaki ana damarlarn ise yaprak yzeyinde birbirlerine ok yakn, nerdeyse st ste yerletii grld. Yapran byklnn bitkilerin evrelerine uyumunu belirleyen zelliklerden biri olduu biliniyor. rnein kk yaprakl bitkiler genelde kuru ve gneli ortamlarda yaar. Bu tr bitkilerin, kk yapraklarndaki damar desenleri sayesinde kuraa kar daha dayankl olduu belirtildi. Birbirine yakn olan damarlar sayesinde kuraklk srasnda suyun tanmas daha kolay oluyor. Kk yaprakl bitkiler daha dikkatle incelendiinde bu yapraklarn etrafnn ok

ince bir durgun hava katman ile evrilmi durumda olduu grlm. Bu da yapraklarn ok fazla snmasn engelliyor, ayrca bu ince hava katman sayesinde yapraklar daha hzl souyor. Bu durum, kk yaprakl bitkilerin neden daha ok scak ve kuru iklim artlarnn yaand blgelerde bulunduunu aklyor. Ayrca yaprak damarlarnn bilgisayar grntleri incelendiinde, kk yapraklardaki ana damarlar birbirlerine ok yakn olduu iin, birim yaprak alan bana den ana damarlarn hem uzunluunun hem de saysnn ok fazla olduu anlald. Ana damarlarn uzunluunun ve saysnn fazla olmas da zellikle kuraklk srasnda suyun daha etkili bir ekilde tanmasn salyor. Kk yapraklardaki youn damarlama, damarlarn herhangi bir yerinde bir tkanklk olduunda suyun rahata tanmas iin alternatif yollar bulunabilmesi asndan avantaj salyor. Temelde bitkilerin yapraklar birbirini takip eden iki aamada geliiyor. lk nce tomurcuk eklindeki yaprak belli belirsiz bymeye balar. Daha sonra byme ve gelime belirgin bir ekilde hzlanr ve yaprak gerek byklne ular. Ana damarlar ok yava gerekleen ilk aamada oluur ve hzl seyreden ikinci aama balamadan ana damarlarn yaprak zerindeki says ve younluu son halini alr. Hzl gerekleen ikinci aama srasnda ana damarlar yapran uzunluuna ve geniliine bal olarak birbirlerinden uzaklar, yaprak yzeyinde yaylr ve kalnlarlar. Ara damarlar ise asl olarak ikinci aamada ana damarlarn arasnda olumaya balar. Yaprak gelimesini tamamlarken ara damarlarn dallanmas da tamamlanr. Ayn almada ana damarlarn ve ara damarlarn birbirlerinden bamsz olarak evrimletii bulunmu. Ana damarlar ile yaprak bykl arasndaki ilikinin, ara damarlar iin geerli olmad grlm. Ana damarlar byk yapraklarda birbirlerinden uzakta bulunur ve daha geni bir alana yaylrken, ara damarlarn saysnn, yaprak byklnden bamsz olarak ok fazla olabildii gzlenmi. Yaprak paralarn barndran fosillere bakp ana damarlarn yapsn incelenerek damar uzunluu hakknda fikir sahibi olan uzmanlar, bir matematik forml yardmyla yaran gerek bykln hesaplayabiliyor. Ayrca damar desenlerine baklarak o bitkinin yaad dnemdeki iklim artlar ve ekosistem tahmin edilebiliyor.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Yaprak damarlarnn zaman iinde nasl farkllatna bakldnda, milyonlarca yl nce iekli bitkilerin neden birok geni yaprakl bitki trnden daha baskn olduu ve yaygnlat da anlalyor. Genelde iekli bitkilerin yapraklarnda youn bir damarlama deseni oluyor. zellikle de ara damarlarn says ve yaprak yzeyinde kapladklar alan ok fazla. Bu da iekli bitkilerin her trl iklim koulunda daha etkili fotosentez potansiyeline sahip olmasna ve dolaysyla hayatta kalabilme ansnn yksek olmasna neden oluyor.

DNAda Bilgi Depolanmas

Murat Yldrm

trmalarda DNAya bilgi yazmak ve silmek baarlmt, ama ayn DNA parasna tekrar yazmak mmkn olmuyordu. Yaplan bu yeni aratrmada, depolama ortam olarak DNA, DNAya yazmak ve silmek iin ise bakterileri enfekte eden virslerden (bakteriyofaj) elde edilmi recombinases ad verilen enzimler kullanld. Virsler bu enzimleri enfekte ettikleri bakterinin DNAsna kendilerini balamak iin kullanyor. Yaplan almada enzim DNAnn belirli bir parasna giderek orada ufak bir deiiklik yapyor ve gnderilen yeni bir sinyalle deiiklii eski haline eviriyor. Bu deimi ve deimemi gen paralar bilgisayar bitleri olan 1e ve 0a karlk geliyor. Aratrmaclarn hedefi 1 bitlik hafzay ilk nce 1 bytea karmak ve DNAy deitirmek iin gereken bir saatlik sreyi ksaltmak.

iyomhendisler hcre iindeki DNAya bilgi yazp silmeyi ve tekrar yazmay baard. u an sadece 1 bitlik bilgi depolanabilse de bilgi depolamay ve ilemeyi hcre iinde mmkn klmasndan tr bu aratrma nemli. Belki de bu sayede doktorlar bir gn kanserli bir hastaya yerletirecekleri bir cihaz sayesinde kanserli hcrelerin blnme hzn takip etme imknna kavuacak veya hcre yalanrken hcre iinde neler olduunu kaydedebilecekler. Stanford niversitesinden Jerome Bonnet canl bir hcrenin iindeki DNAya bilgi yazp silebiliyoruz; hcrenin iine hesaplama ve mant sokabiliyoruz aklamasn yapt. Bilim insanlar insan vcudunun iine minik bilgisayarlar yerletirmeyi uzun zamandr hayal etmelerine karn bu kadar kk bilgisayarlar bugnk teknolojiyle hl tasarlanamyor. Bu yzden aratrmaclar biyolojik aralara, rnein DNAya ve enzimlere yneldi. Daha nce yaplan ara-

Bitkiler ieklenme Zamanlarn Nasl Biliyor?

zlem Ak kinci

aarl bir ekilde oalabilen bir bitkinin ieklenme zamannn belirlenmesinde iein biyolojik saati, gn uzunluu ve bir dizi molekler olay grev yapyor. Genetik almalarda yaygn olarak kullanlan hardalgiller ailesinden kk bir bitki olan Arabidopsis bitkisi, yaplan yeni bir almada da model bitki olarak kullanlm. Washington niversitesinden biyoloji profesr Takato Imaizumi eer ieklenme zamannn mekanizmas bilinirse ve dzenlenebilirse bunu hzlandrarak ya da geciktirerek alnacak mahsuln miktarnn artrlabileceini belirtiyor. Bylece bunun daha fazla gda ve biyoyakt retimi iin bir frsat olacan vurguluyor. iekli bitkiler yln belli bir zamannda yapraklarnda ieklenmeyi uyaran FT denilen zel bir protein (Flowering Locus T) retiyor. Bu protein yapraklardan, ileride yapraa ya da iee dnecek ancak henz farkllamam hcrelerin bulunduu blm olan srgn uca giderek ieklenmeyi uyaryor. Gn uzunluundaki deiiklikler pek ok organizmaya mevsimsel deiiklikler konusunda bilgi veriyor. Bitkiler de biyolojik

saatleri sayesinde gn uzunluundaki deiiklikleri alglyor. Biyolojik saat insanlarda, hayvanlarda, bceklerde, bitkilerde ve dier organizmalarda biyolojik sreleri 24 saatlik periyodlara uyumlu hale getiriyor. Imaizumi ve arkadalar almalarnda, bitkilerin mevsimsel deiiklikleri alglama ve ieklenme mekanizmasnda nemli bir role sahip gne yla etkin hale gelen FKF1 proteinini aratrm. FKF1 proteini her gn leden sonra sentezleniyor ve etkinlii biyolojik saat tarafndan dzenleniyor. Ksa gnlerde sentezlendiinde leden sonraki gn nn yeterli olmamas nedeniyle etkin hale geemiyor. Daha uzun gnlerde retildiinde ise bu foto reseptr proteini kullanarak ieklenme proteini olan FT proteininin de dhil olduu ieklenme mekanizmasn etkinletiriyor. Bylece bitkiler biyolojik saat sayesinde gn uzunluundaki deiiklileri alglyor. Bu mekanizma oalmak iin uygun olmayan, gnlerin ksa gecelerin uzun olduu k aylarnda bitkinin ieklenmesini nlyor. almada Arabidopsis bitkisinin ieklenmesiyle ilgili tahminler, Edinburgh niversitesinden biyoloji profesr Andrew Millarn gelitirdii matematiksel modelleme ile gerekletirilmi. Bu matematiksel model, bitkilerin gn uzunluunu alglama prensiplerinin anlalmasna da yardmc olmu. Bu prensiplerin dier bitkilerde, rnein pirinte de geerli olduunu dnen aratrmaclar bu bulgular nda, bitkilerinin gn uzunluuna gsterdii tepki bilinirse, daha iyi mahsul elde edilebilecei kansnda. Hayvanlardaki proteinin henz bitkilerdeki kadar iyi anlalmadn vurgulayan aratrmaclar bu almadan rendikleri prensiplerin hayvanlarda da geerli olmasn umut ediyor.
9

Alp Akolu

Gnein nnden Ay Geti!

6 Haziranda Vens Gnein nnden geecek. Bu ender gk olayn nefesimizi tutmu bekliyoruz. 20 Maysta buna benzer bir gk olay, bir halkal Gne tutulmas gerekleti. Ay, Gnein nnden geti. Bu tutulma Asyann dousundan balayp Pasifik Okyanusunu kat ederek ABDye kadar uzanan bir erit zerinden izlenebildi. 20 Maystaki tutulma bir tam Gne tutulmas deildi. Yani Ay Gnei tamamen rtmedi. Dolaysyla yalnzca tam tutulmalarda grebildiimiz Gnein ta katman ve renkkredeki parlamalar grlmedi. Ama Ay ve Gne gkyznde ince bir halka oluturacak ekilde bir araya geldi. Gerekte byklkleri ok farkl olsa da, Ay ve Gnein gkyzndeki grnr byklkleri birbirine ok yakn. Bu nedenle Ay Gnele aramzdan getii zaman Gnei tamamen rtebilir. Ne var ki, Gne tutulmalarnn hepsi tam tutulma olmaz. nk Ayn yrngesi elips biimindedir ve bize olan uzakl 356.000 ile 407.000 km arasnda deiir. plak gzle fark etmek zor
10

olsa da, uzaklktaki deiime bal olarak Ayn gkyzndeki grnr bykl deiir. Ay, Gnee uzak olduu srada Gneten kk grnr. Eer tutulma bu srada gerekleirse Ay Gnei tam olarak rtemez ve tutulma eridinin ortasndaki bir gzlemci, tutulma ortasnda Gnei bir halka eklinde grrr. Ayn bize dnk yz karanlk olduundan grnmez. Bu fotoraf, tutulmay izlemek zere ABDnin Colorado Platosundaki Monument Valleyye (Ant Vadisi) giden Tun Tezel ekti. Aslnda fotoraf tutulmann belli aamalarnda ekilen fotoraflarn st ste birletirilmesiyle oluturulmu. Bu sayede ayn grntde tutulmann farkl aamalarn grebiliyoruz. Biraz erken olacak belki ama imdiden mjdemizi verelim. 1 Haziran 2030da lkemizden de bir halkal tutulma gzlenecek. stelik tutulma hattnn ortas stanbuldan anakkaleye uzanyor. Marmara blgesinin tamam bu halkal tutulmay grebilecek.

11

H. Tua ener atr Dicle Koluksa

Kozmik Buluma

Astronomlar yaklak 5 milyar yl sonra gerekleecek kozmik bir buluma iin imdiden heyecanl. nk bu bulumadaki iftlerden biri iinde yaadmz Samanyolu Gkadas. Samanyolu ve Andromeda gkadalar yakn (!) bir gelecekte birleip yeni bir gkada meydana getirecek. Peki ya bizler bu olaya tank olabilecek miyiz?

kada etkileimleri, evrenin oluum srecinin bir paras. Byk Patlamadan yaklak bir milyar yl sonra, yani ilk gkadalarn meydana geldii dnemde, bu arpmalarn gnmze kyasla daha sk yaand biliniyor. Gkadalarn evrimini anlamak iin bu arpmalar ve sonucunda meydana gelen yeni yaplar incelemek gerekiyor. Gnden gne gelien teknolojiye paralel olarak teleskoplarn ve gzlem tekniklerinin de gelimesi yaplan aratrmalara farkl bir boyut kazandryor. Gnmzde Hubble Uzay Teleskobunun ektii fotoraflarla gkada arpmalarnn farkl evrelerine tank olabiliyoruz. Ayrca bilim insanlarnn yapt aratrmalar ve canlandrmalar sayesinde arpmalarn srelerini ngrebiliyoruz. Hatta ZooniverseGalaxy Zoo gibi halk bilimle buluturan projeler sayesinde canlandrmalara kiisel olarak katkda bulunabiliyoruz
12

Andromedaya Yakndan Bak

Andromeda Gkadasnn Samanyolunun ikizi gibi grnyor, ama aslnda pek de yle deil. Andromedann grnr ktlesi Samanyolununkine gre daha fazla olsa da ierdii karanlk madde miktar beklenenden az. Andromedann ap 220 bin k yl, yani Samanyolununkinden yaklak 120 bin k yl fazla. Andromedann ierdii yldz miktar da Samanyolununkinin neredeyse kat kadar. te bu muazzam ktle saniyede 120 km hzla bize doru geliyor. Peki biz bunu nasl anlyoruz? Gkcisimlerinden aldmz n tayfndaki izgiler olmas gerekenden daha uzunsa, o gk cisminin bizden uzaklat anlalr. Andromedann tayfnda durum biraz farkl. Gzlem sonular, Andromedadan bize doru gelen n dalga boyunun olmas gerekenden ksa olduunu gsteriyor. Bu da demek oluyor ki Andromeda bize yaklayor.

><

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Milkomeda
Evrenin ilk dnemlerinde birbirine yakn konumda olutuklar dnlen Andromeda ve Samanyolu gkadalar, iinde bulunduklar Yerel Gkada Kmesinin en byk iki yesi. Gkada kmeleri ktleleri grece birbirine yakn ve birbirine ekimsel olarak bal, iki ya da daha fazla gkada ieren yaplardr. Samanyolu ve Andromeda arasndaki etkileimin kant birbirlerine uyguladklar ekim kuvvetidir. Bu kuvvet, aralarnda yaklak 2,5 k yl olan bu iki gkaday gnmzden yaklak iki milyar yl sonra buluturacak. Gkadalar nce birbirlerinin etrafnda dnecek. Gnmzden 2,5 milyar yl sonra gkadalarn karlkl etkileimleri nedeniyle belli belirsiz bir kuyruk oluacak. Gkada arpmalarna zg bu yap aslnda onlarn iinde bulunan ve arpmann etkisiyle uzaya savrulan gaz, toz ve ok sayda yldzdan oluur. ki gkada, aralarnda yldzlardan, gaz ve tozdan ve de muhtemelen gezegenlerden oluan bir kpr varken birbirlerinin evresinde dnmeye devam edecekler. 3,5 milyar yl sonra ikinci bir arpma olacak ve bunun ardndan gkadalar birbirinden uzaklap 4,5 milyar yl sonra yeniden yaknlaacak. Gnmzden be milyar yl sonra gkbilimcilerin adn imdiden koyduu Milkomeda domu olacak. Bu yeni gkadann ekli normalden biraz daha farkl olacak. ubuklu sarmal tipteki Samanyolu ile sarmal tipteki Andromeda birleerek eliptik bir gkada oluturacak. Yeni gkada grece yal yldzlardan olusa da arpma srecinde karlaan gaz ve tozdan yeni yldzlar olumaya balayacak. Ancak yldzlarn arasndaki mesafeler aplarnn kabaca milyon kat olduundan, arpma olaslklar neredeyse sfr. rnein Gnei bir pinpon topu byklne indirgediimizde, bize en yakn yldz olan Proksima Erboa, yani dier pinpon topu, bizden1600 km uzakta olacaktr. Bu kabaca zmir ile Idr arasndaki mesafe kadardr.

Gelecei imdiden Grebilmek

zellikle Hubble Uzay Teleskobunun ektii fotoraflar ve SDSSnin (Sloan Digital Sky Survey-Sloan Dijital Gkyz Taramas) arivledii yaklak 930.000 gkadaya ait gzlem verisi baz alnarak hazrlanan canlandrmalar, milyarlarca ylda gerekleen bu olaylar geree yakn halleriyle grebilme ans veriyor. John Dubinskinin Samanyolu ve Andromeda galaksilerinin arpma sreci iin hazrlad simlasyon, San Diego Sperbilgisayar Merkezindeki Blue Horizon (Mavi Ufuk) adl sperbilgisayarn eseri. Bir gkadann iinde bulunan tm paracklar dahil edildiinde, ki John Dubinski Milkomeda iin hazrlad simlasyonda 300 milyondan fazla parack kullanmtr, canlandrmalar hazrlamak gnler srebilir. Simlasyonlar, arpma esnasndaki gaz younluunu, gkadalarn merkezlerindeki karadeliklerin birbirleri ile olan etkileimlerini ve yeni yldz oluumlarn her bir blge iin farkl olarak inceleme olana da salar. Seilen parametrelerin deikenlii, rnein ierdikleri maddenin younluu, birbirlerine gre hzlar ve konumlar farkl olursa arpmann sreci ve meydana getirecei yeni gkadann ekli de ona gre deiir. nk bir arpmann sonucu, sadece gkadalarn birbirlerine ne kadar yaklatyla deil, birbirlerine yaklam alar ve dn ynleriyle de ilgilidir. Gkadalar birbirlerine yaklarken farkl ynlerde dnyorlarsa hzl deiimler meydana gelirken, ayn ynde dnmeleri durumunda geici olarak birbirlerinin hareketlerini artrabilirler. Her etkileim bir birlemeyle sonulanmayabilir. Birbirlerini grece uzaktan etkileyip yollarna devam eden gkadalar de vardr, fakat etkileim arpmaya sebep oluyorsa birleme kanlmazdr. Tpk Milkomeda rneinde olaca gibi.
Kaynaklar Cox, T. J., Loeb, A., The collision between the Milky Way and Andromeda, MNRAS, Cilt 386, Say 1, s. 461-474, Mays 2008. Loeb, A., Cox, T. J., Our galaxys date with destruction, Astronomy Magazine, s. 28-33, Haziran 2008. Watkins, L. L., Evans, N. W., An, J. H., The masses of the Milky Way and Andromeda galaxies, MNRAS, Cilt 406, Say 1, s. 264-278, Temmuz 2010. http://www.galaxydynamics.org/ Evans, N. W., Wilkinson, M. I., The mass of the Andromeda galaxy, MNRAS, Cilt 316, Say 4, s. 929-942, Austos 2000. Young, K., Andromeda galaxy hosts a trillion stars, NewScientist - Space, 6 Haziran 2006. Chapman, S., The magnificent Andromeda Galaxy, 25 Kasm 2006, www.astro.caltech.edu 13

Gneimize Ne Olacak?
Modellere gre arpma srecinde Gne vaktinin ounu Samanyolu merkezinden yaklak 65 bin k yl kadar uzakta geirecek. Andromedaya geme ihtimali ok dk. Gne, yaklak 390 bin k yl geniliindeki alana yaylacak olan enkaz ynnn iinde bulunacak ve be milyar yllk birleme srecinin sonunda yani Milkomeda olutuunda, oktan krmz bir dev yldza dnm olacak. Eer bu manzaray grebilme ansmz olsayd, gkyzn tamamen kaplayan devasa bir gkadann parlaklyla kar karya kalrdk.

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Tanabilir Pil Hcresi Cebinizi Tek Dolumda 14 Kez arj Edecek

nisini takarak saatler boyunca aygtn arj olmasn beklemenize gerek kalmadan almaya devam edebilecektiniz. Cep telefonlarnn, dizst bilgisayarlarn ve benzer tanabilir cihazlarn yakn gelecekte bu yeni sistemle enerji salayaca ngrlyordu. Fikir gzeldi, ama nedense hep fikir olarak kald. Neyse ki yurt dnda hemen hemen her trden elektronik oyunca bir arada bulabileceiniz Brookstone maazalar, nihayet bu teknoloji iin mantkl bir kullanm alan bulmu gibi grnyor. Brookstone maazalar ve Fuel Cell teknolojileri zerine alan Liliputian Systems i birliiyle gelitirilen oyun kart destesi byklndeki yeni bir arj cihaz, zerine takacanz kk yakt hcrelerinden g alacak ve tek bir yakt hcresiyle bir akll telefonu 10-14 kez arj edebilecek. stelik cihazn sadece akll telefonlar deil, USB zerinden arj olan her eyi arj edebilecei belirtiliyor. Bylece antanzda tayacanz kk bir aygt ve birka yedek kartu sayesinde, elektriin olmad yerlerde bile yannzdaki elektronik cihazlar nasl arj edeceinizi dnmek zorunda kalmayacaksnz. Cihazn bedeli tahminen 100-200 dolar, g kartularnn tanesi 3-5 dolar arasnda olacak. Aygtn yl sonuna kadar piyasaya srlmesi bekleniyor. Detaylar lilliputiansystemsinc.com adresinde bulabilirsiniz.

Uzun sreli bekleyiin ardndan Fuel Cell teknolojisi nihayet gerek hayatta mantkl bir kullanm alan bulacak gibi grnyor.

Fuel Cell. Teknolojiyle yakndan ilgileniyorsanz, daha nce bu sayfalar da dahil olmak zere, bu konu hakknda mutlaka birka ey okumusunuzdur. Fuel Cell teknolojisini kullanan cihazlar, bugne kadar altmz pil hcreleri yerine ii alkolle dolu kk tplerden enerji salayacaklard. Bylece piliniz bittiinde kartuu karp yerine ye-

500 Kiinin Twitter Mesajlar Mzik Eserine Dnrse

Twitter. ngilizce anlam ku cvlts, akma. Bir defada 140 karakterden daha fazlasn yazamadnz sosyal an ad. Gzel isim, aklda kalc, insann kulan okayan bir tns da var. Peki, bir grup Twitter kullancsnn internet zerinden yazdklarn gerek seslere dntrseydiniz, acaba ortaya nasl bir mzik kard, hi dndnz m? te The Listening Machine ad verilen projeyi gelitirenler, yukardaki sorudan hareketle hayli ilgin bir deneye imza atm. nce ngiltere civarnda 500 kiilik bir Twitter kullanc grubu belirlemiler ve bu grubun att mesajlar analiz etmeye balamlar. rnein atlan mesajlarda pozitif ifadeler mi (muhteem, sper), negatif ifadeler mi (olmam, skc), yoksa tarafsz ifadeler mi (teknik terimler) daha arlkl? Atlan mesaj sanat, i dnyas, eitim, salk gibi nceden belirlenmi 8 ana kategoriden hangisine dahil? Farkl kategorilerde mesaj atma skl nedir? Daha sonra tm bu parametreleri farkl enstrmanlarla, tempolarla ve tonlarla ilikilendirmiler ve anlk olarak gelen bilgilere bal olarak nitelii deien bir mzikale imza atmlar. rnein negatif mesajlarn arl arttka mziin tonu daha hznl bir hal alyor. Farkl kategorilerdeki mesajlar farkl enstrman ve notalar harekete geiriyor. Atlan mesajlarn skl parann temposunu etkiliyor. Neticede hem dnce ve uygulama yntemi, hem de ortaya kan sonu asndan son derece ilgin bir proje. Sonular dinlemek iin thelisteningmachine.org adresini ziyaret edebilirsiniz.

500 kiinin Twitterda yazdklarn analiz ederek mzikale eviren sitenin arkasndaki fikir ve uygulad yntem son derece ilgin.

14

Bilim ve Teknik Haziran 2012

ldaskiran@gmail.com

Prize Ne Gerek Var, Bir Ethernet Balants Yeter

lmak iin sadece ethernet balantsna ihtiya duyuyor. Yani ethernet a balants zerinden g saladnz srece aygt prize takmanza gerek kalmyor. Aygta ethernet zerinden g salayabileceiniz bir altyapya sahip deilseniz, ayrca prizden de besleyebiliyorsunuz veya elektriin ikide bir kesildii yerlerde bu ikisini birbirinin yedei gibi de kullanabiliyorsunuz. stemcinin harcad toplam g 5-13 vat aras, yani pazarlamaclarn deyimiyle Buzdolabnzn iini aydnlatan lambadan daha az. Texas Instrumentsn DM8148 yongaya gml sistem tasarm ve dahili saysal sinyal ileyiciye sahip (DSP) ARM ilemciyle donatlm bu modelin 18,5 in ekrannda HD kalitesindeki videolar grntleyecek kadar becerikli olduu syleniyor. 3Min buradaki katks ise ekran zerine yerletirilen polarize filtre sayesinde ok az g harcad halde parlak grnt verebilen ekran tasarmnda gizli. stemcinin yaz aylarnda 429 dolardan piyasaya kmas bekleniyor. Detaylar bit.ly/hpt410thin adresinde bulabilirsiniz.

5-13 vat aras g kullanan yeni nesil istemciler alabilmek iin Ethernet balantsndan baka bir eye ihtiya duymuyor

Biliim endstrisinde son yllarn en ok konuulan konularndan biri enerji tasarrufu olunca, bu konuda yeni zmler de srekli karmza kyor. Bunun son zamanlarda ortaya kan gzel rneklerinden biri de HPnin yeni istemcisi. HPnin 3M ibirliiyle ve hepsi bir arada mantyla tasarlad t410 All-in-One modeli, a-

Grevimiz Tehlike Ekibine Yakr SSD Disk

riyel ve askeri uygulamalar iin gelitirdii RunCore Invincible SSD rn serisi, ucunda yeil ve krmz renkte iki dmenin yer ald zel bir kabloyla birlikte geliyor. Kabloyu diske balayp yeil dmeye bastnzda gvenli silme ad verilen bir sre devreye giriyor. Bu da diskin iindeki tm bellek hcrelerinin zerini anlamsz veriyle doldurarak diskteki bilgileri ulalamaz hale getiriyor. Krmz dme ise daha elenceli. Bu dmeye bastnzda kablo zerindeki devre, diskin kaldramayaca kadar yksek miktarda akmn, disk iindeki bileenlere ulamasna izin veriyor ve diskteki tm bellek hcrelerinin ortalarndan atlayana kadar pimelerine sebep oluyor. Renk krl olanlar iin tam bir kbus. rn hakknda detayl bilgiyi ve nasl altna dair videoyu www.runcore.com adresinde bulabilirsiniz. Bilim ve Teknik dergisinin Mart 2011 saysndaki kemizde SSDlerin, yani bellek tabanl sabit disklerin iindeki bilgiyi tutma konusunda ne kadar inat olduklarna deinmi, SSDlere yazlan bilgileri silmenin ne kadar dertli olduunu uzun uzadya anlatmtk. Aslna bakarsanz SSD disklere yazdnz sadece tek bir dosya veya klasr geri getirilemeyecek ekilde silmek istiyorsanz anlattklarmz hl geerli. Ancak SSDyi iindeki bilgiler geri getirilemeyecek lde tamamen silmek istiyorsanz, onun kolayn RunCore bulmu. irketin yksek gvenlik gerektiren endst-

RunCore Invincible SSD adl disk serisi, tek bir dmeyle diski tamamen silebiliyor veya diski kzartarak imha edebiliyor.

Bahri Karaay

Eitimde Frsat Eitlii

nternetle Gelen Devrim

Eitimde frsat eitliini yakalamak asndan, insanlk olarak olaanst bir zaman diliminden geiyoruz. Bir zamanlar ulalmaz olan veya ulalmas iin olaanst abalar gerektiren bilgi ile aramzdaki yegne engel iimizdeki renme arzusuna ve internet balants olan bir bilgisayara indirgenmi durumda. Googlen, Wikipediann ve YouTubeun parmaklarmzn ucuna getirdii dnyann bilgisine, son gnlerde dnyann en parlak beyinlerine sahip MIT, Harvard ve Stanford gibi niversitelerin profesrlerinin verdii dersler de eklendi. Dijital devrimin en gzel yan ise bu paha biilmez bilgi aknn bedava olmas. Eitimdeki bu deiimin, uygarln ok daha hzl ilerlemesini salayacana kesin gzyle baklyor.

16

>>>
tercih ettiini sylyordu. Aslnda basit gibi grnen bu seimin arkasnda evrimii renimi deerli klan baz gerekler var. Bunlardan en nemlisi evrimii renimin zaman kstlamasn ortadan kaldrmas. renciler dersleri istedikleri zamanda ve istedikleri yerde, kendi odalarnn konforunda dinleyebiliyor. kinci nemli nokta renimin hzyla ilgili. Klasik sistemde retmen retim hzn snftaki rencilerin ortalamasna gre ayarlamak durumunda. Ortalama hzda renen renciler iin bu yntem iyi sonular veriyor, ama yava renen renciler iin nemli bir dezavantaj tekil ediyor. Onlar konuyu tam kavrayamadan bir sonraki konuya geildii iin bu renciler snfa ayak uyduramayp geri kalyor. Dersleri YouTubedan izlediklerinde ise kontrol tamamen kendi ellerinde olduu iin anlamadklar yeri reninceye kadar tekrar ediyorlar. Nitekim pilot blge olarak seilen Los Altosda bir okulda, matematik derslerinde Khan Akademisinin videolar kullanldnda nemli bulgular elde edildi. Bu denemede renciler yeni bir konuyu videolardan ve Khan Akademisinin web sitesindeki altrmalar yaparak renirken, retmenler de bilgisayarlar banda rencilerin ilerlemesini izledi. rencilerin ne hzla rendii, hangi sorular zerinde ne kadar zaman harcad, hangi sorularda takld gerek zamanl izleniyordu. Yeni bir konuyu renirken rencilerin ilk birka dersten sonra iki gruba ayrld, bir grup hzl renip ilerlerken bir grup rencinin de yava rendikleri iin geri kald gzlendi. Ancak dnemin ilerleyen haftalarnda ok ilgin bir ey oldu ve yava renen renciler hzl renenlerle aralarndaki fark kapatmaya balad. Bu durum ok nemli bir gerei gn na karyordu: Yava renen renciler temel kavramlar rendikten sonra hzl renenlerle aralarndaki farkl hzla kapatyordu. Bu gerek, klasik eitimde yava renir diye damgalanan ve bu durumdan bir trl kurtulamayan rencilerin aslnda yeterince ans verilmedii iin yava renir grubunda kaldn, renme hzlarna uygun eitim salandnda bu ocuklarn da hzl renenlerle ayn dzeye ulaabildiini gsteriyordu. Dijital eitim, renme hzndan kaynaklanan bu nemli problemi ortadan kaldrmt. Videolardan yararlananlar arasna microsoftun kurucusu Bill Gates gibi isimler de katlnca Khan Akademisinin baars daha da artt. Gates hem hatrlamak istedii baz konular iin hem de kendi ocuklarna yardmc olmak iin Khann videolarn izlediini belirtiyordu. Servetinin nemli bir blmn insanln yararna yaplan almalar des-

Bilim ve Teknik Haziran 2012

er ey 2004 ylnda balad. Salman Khan Bostonda bir yatrm irketinde alyordu. ABDnin New Orleans ehrinde Bangladeli bir baba ve Hindistanl bir annenin ocuu olarak 1976 ylnda dnyaya gelmiti. MITden iki diplomas ve Harvarddan MBAs olan stn baarl ve i dnyasnda, zellikle yatrm sektrnde gelecei ok parlak biriydi. Ondan yaklak iki bin be yz kilometre uzakta, doduu ehir New Orleansta yaayan, yedinci snf rencisi kuzeni Nadia ailesi ile birlikte Khann dnne katlmak zere Bostona gelen misafirler arasndayd. Laf arasnda Khan Nadiaya birka matematik sorusu sormu ald cevaplardan etkilenmiti. Fakat ertesi gn kahvaltda Nadiann annesi ile konuurken kuzeninin matematik dersinde zorluk ektiini ve bir st seviyeye geemediini renecekti. Khan, dnden sonra New Orleansa dnen Nadiaya nce telefon ve internet zerinden yahoo doodle program ile yardm etmeye alt. Daha iyi nasl yardm edebileceini dnrken, biraz da iyerinden bir arkadann tavsiyesi zerine, bilgisayarnn bana geip kulakln ve mikrofonunu takt, sanki kuzeni yanndaym da ona ders anlatyormu gibi matematik anlatmaya balad. Elektronik bir kalem ve smen (pad) zerinde yazyor, bir yazlm yardmyla da yazdklarn ve sesini kaydediyordu. Kaydettiklerini YouTubea ykleyip adresini e-posta ile kuzenine gnderdi. Youtubea konulacak videolara 10 dakikalk snrlama getirildii iin Khan da derslerini onar dakika ile snrl tuttu. Sonu olaanstyd, Nadia bu dersler sayesinde matematik snavlarndan ok iyi notlar alarak bir st seviyeye geti. Fakat ayn zamanda ok ilgin bir ey daha oldu. Dnyann drt bir yanndan nce onlarca, sonra yzlerce ve nihayet binlerce insan bu videolar izlemeye balad. ocuklarnn videolar sayesinde derslerdeki baarsnn arttn bildiren ebeveynlerden teekkrlerle dolu e-postalar gelmeye balad Kahna. Hi tanmad ocuklara yardm etmeyi, sadece kendisi ve daha da zengin olmak isteyen bir avu insan iin almaya yeleyen Kahn, 2009 ylnda yatrm irketindeki iinden ayrld ve zamann evinin bir kesindeki masasnn banda, bilgisayarna ders anlatmakla geirmeye balad. almalarn Kahn Academy (www.khanacademy.org) ad altnda, kr amac gtmeyen bir kurum olarak devam ettirmeye balad. Amac ada kalitede dersleri dnya apnda ihtiyac olan herkese bedava sunmak idi. TEDde yapt bir konumada bu ie nasl baladn anlatrken, kuzenlerinin YouTube videolarn izlemeyi ayn konuyu onun azndan dinlemeye

Khan Akademisinin kurucusu Salman Khan

17

Eitimde Frsat Eitlii nternetle Gelen Devrim

Her ay yaklak 3,5 milyon kii Khan Akademisinin 3200 akn videsunu izleyerek matematik, biyoloji, iletme, bilgisayar vb konular reniyor.

teklemek zere kullanan Gates, Khan Akademisinin insanlk iin nemli bir eitim arac olduunu grerek maddi adan desteklemeye balad. Byk bir ksmn Gates ve Googlen salad 15 milyon dolara yakn ba sayesinde Kahn, tek kiilik irketine bilgisayar mhendisi ve yazlmclar ekledi. Los Altosta uygulanmaya balayan pilot proje bu yeni ekibin rnyd. Pilot programa katlan renciler dersin videosunu bir nceki akam evlerinde izliyorlar. Ertesi gn ders saatinde sadece problem zyorlar. Byle bir yaklam da rencinin problem zme becerisini gelitirmesine ve yaratc olmasna yardm ediyor. renciler problemler zerinde alrken retmen de onlarn performanslarn gerek zamanl olarak bilgisayarndan izliyor. Her bir renciye ait grafik, rencinin hangi soru zerinde altn ve her bir soru iin ne kadar zaman harcadn gsteriyor. renci belli bir soruda taklp kalnca o rencinin grafiinde krmz bir iaret beliriyor. retmen de o rencinin yanna giderek ona problemi zmesinde yardmc oluyor. Khan, program gelitirilirken retmenlerin grlerinin alndn ve program uygulanrken de buna devam edileceini bildiriyor. imdiden retmenlerden gelen neriler dorultusunda programa baz eklemeler yaplm. Khan Akademisinde dersler ngilizce, ama derslerin dier dillere evrilerek ana dili ngilizce olmayan veya ngilizce dzeyi yeterli olmayan rencilerin de faydalanmasna allyor. Her ay yaklak
18

3,5 milyon kiinin izleyip yararland 3200 akn Khan Akademisi videosunu dilimize kazandrmak lkemiz iin de byk bir kazanm olacaktr. Salman Khann almalarndan etkilenenler arasnda Stanford niversitesinden, yapay zek konusunda dnya apnda ne sahip iki profesr de var: Sebastian Thrun ve Peter Norvig. Thrun ve ekibi Pentagonun at bir yarmada Nevada lnde 212 km giderek dl alan bir robot otomobilin arkasndaki isim (Stanford niversitesi Thrunun bu baars nedeniyle 2 milyon dolar dl alyor). Yakn zamanda Googlen gizli projeler dairesi Google Xin bana getiriliyor. Bu projelerden birinde gelitirdikleri ofrsz otomobil Kaliforniya trafiinde tam 160 bin kilometre yol kat ediyor. Thrun son gnlerde Google Gzlk (gr alanndaki her eyi kaydedebilen, internet balants sayesinde yn gsteren, adres bulan, gr alanndaki pek ok ey hakknda bilgi aktaran, szl komutlarla mesaj gnderen, ayn zamanda telefon da olan ve saplarndan birinin biraz kaln olmas dnda normal gzlkten hibir fark olmayan bir gzlk dnn) projesinde de alyor. Daha nce NASAda bilim adam olarak alm olan Norvig ise Googlen aratrma faaliyetlerini ynetiyor. Yapay zek konusunda yazd kitap bu dalda yazlm en iyi kitap olarak kabul ediliyor. Thrun, Salman Kahni ilk defa kendisinin de konumac olarak katld ve yapay zek konusunda bir konuma yapt TED konferansnda tanyor. Onun Khan Akademisini tantan konumasn din-

>>>
liyor. Daha nce YouTubeu kullanarak nl profesrlerin derslerini belli bir cret karlnda pazarlamay dnrken, Khan dinledikten sonra onun gibi, kendi verdii dersleri dnyaya amaya karar veriyor. Fikrini Norvige ayor. Birlikte verdikleri yapay zek dersini 2011 yl sonbaharnda internet zerinden btn dnyaya amaya karar veriyorlar. Bin ile iki bin arasnda rencinin derslere ilgi duyacan tahmin ediyorlar. Yalnz bu arada Yapay Zek Birliinin bin civarndaki yesine de bir e-postayla byle bir ders ama planlarndan bahsediyorlar. Ders iin bavuranlarn says birka hafta iinde 190 lkeden 160 bin renciye ulayor. Katlmclar, lise rencisinden emeklilere kadar geni bir yelpaze oluturuyor. Bu olaanst baar zerine Thrun ve Norvig oluturduklar bir ekiple UDACITY adl, kr amac gtmeyen bir irket kurarak sadece Stanforddan bir avu rencinin ulaabildii derslerini btn dnyaya ayorlar (http://www.udacity.com/). irketin web sitesinin giriinde niversite eitiminin kaliteli ve dk fiyatl olabileceini dnyoruz. nternet araclyla en iyi retmenleri, dnyann her kesinden yz binlerce renci ile buluturduk ifadesine yer veriliyor. Khan Akademisi orta renime arlk verirken UDACITY niversite eitimine odaklanyor. UDACITYnin klasik anlamdaki evrimii derslerden fark, rencilerin sadece videolar izlemekle kalmayp etkileimli bir ortamda renim grmesi, bunun sonucu olarak snavlara girebilmesi, altrma almalar yapabilmesi ve ayrca dersin retmenine soru sorabiliyor olmas. Program deiik lkelerdeki rencilerin kendi aralarnda alma gruplar oluturmasn ve internet zerinden ortak projeler zerinde almasn da salyor. Snavlarn deerlendirilmesinde ileri bilgisayar teknolojileri (yapay zek) kullanlyor. Katlm ve dolaysyla soru says ok fazla olduu iin renciler nce kendi aralarnda sorular oyluyor, retmenler de en fazla oy alan, bir dier deyile ounluun kafasn megul eden sorular yantlyor. Getiimiz Nisan aynda yine Stanford niversitesinden bilgisayar bilimleri profesrleri Daphne Koller ve Andrew Ng, zel sektrden aldklar 16 milyon dolar destekle Silikon Vadisinde bir irket kurdu. Coursera adndaki irketin (www.coursera.org) amac, UDACITY gibi, niversite derslerini internet zerinden cretsiz olarak dnyann drt bir yanndaki rencilere ulatrmak. Ancak UDACITY kendi derslerini hazrlayp sunarken, Koller ve Ng irketlerini ABDnin en prestijli niversitelerinden Princeton, Standford, University of Michigan ve University of Pennsylvania ile anlaarak bu niversitelerde verilen dersleri aktarmak zere kurdu. Koller ve Ng felsefelerinin Khan Akademisi ile benzer olduunu, rencinin dersleri kendi renme hzyla takip etmesini salamaya ncelik verdiklerini belirtiyor. Bir dier amalar da rencilerin kendi aralarnda birbirlerine yardmc olmasn salamak. Bunun iin de Courserada renci forumlar yer alyor. imdilik ounlukla fen bilimleri derslerini iermekle beraber Courserann amac sosyal bilimleri de iermek ve onlar iin de deerlendirme programlar gelitirmek. Tahmin edilecei gibi sosyal derslerin snav ktlarnn deerlendirilmesi, fen bilimlerine gre ok daha karmak ve zor. Fen bilimlerinin pek ounda oktan semeli sorular ve cevab evet ya da hayr olan sorular sorulabilirken, rnein yazarlk konusundaki bir snavn deerlendirilmesi ok daha karmak bir yaklam gerektiriyor. Bununla birlikte imdiden sosyal konulu derslerin snavlarnn deerlendirilmesi iin ie koyulmu retim yeleri var. Koller, dersleri alan yzbinlerce renci arasndan stn yetenekli olanlar, kendilerinden izin almak artyla ilgili konularda uzman arayan irketlerle tantrmay ve bylece onlara i imkn salamay planladklarn da bildiriyor. Mays aynn ilk haftasnda da Harvard ve MIT glerini birletirerek EDx (www.edxonline.org) ad altnda, her iki niversitede verilen derslerin pek ounu bedava olarak dnyaya aacaklarn aklad.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Dnyaca nl Amerikan niversitelerinin pek ou derslerini internet zerinden btn dnya ile paylaacaklarn aklad.
19

Eitimde Frsat Eitlii nternetle Gelen Devrim

Dnyaca nl Massachussets Teknoloji Enstits (MIT) ve Harvard niversitesi, EDx ile derslerini btn dnyaya aacaklarn aklad.

ki niversitenin otuzar milyon dolar katks ile kr amac gzetmeyen bir organizasyon olarak kurulan EDx, MITnin Aralk aynda aklad ve ayn amala gelitirdii MITx sistemini kullanacak (MITxin ilk online dersi olan Devreler ve Elektroniklere (Circuits and Electronics) 120 bin renci kayt yaptrm ve bunlardan 10 bini dersi baar ile tamamlayarak sertifika alm). Harvard niversitesi rektr Drew Faust ve MITnin rektr Susan Hockfield, EDxin duyurulduu basn toplantsnda EDxin imdilik bir balang olduunu, ancak eitimi daha geni kitlelere ulatrmann yan sra eitimin daha iyi nasl yaplabileceinin aratrlmas iin de olaanst bir platform oluturacan bildiriyordu. Hockfield bu dersleri alan yzbinlerce renciden elde edilecek veriler rencilerin nasl rendiini, daha iyi renmeleri iin neler yaplmas gerektiini retecek diyordu. Yine ayn basn toplantsnda konuan EDxin ilk bakan, MITnin Bilgisayar Bilimleri ve Yapay Zek Laboratuvar mdr Anant Agarwal, Salman Khandan ok ey rendiklerini, hatta kendi aralarnda Khan tarz video anlamna gelen KSV (Khan Style Video) diye bir terim dahi kullandklarn belirtiyordu. (Harvard ve MIT, EDxteki dersleri tamamlayan rencilere sadece o dersi tamamladklarn gsteren, fakat zerinde Harvard veya MITnin imzas olmayan bir sertifika vermeyi planlyor).

Khan daha bandan beri bu ii kr amal bir irkete dntrmek iin teklifler aldn, fakat hibirini kabul etmediini belirtiyor. Onun amac dnyann hemen her kesindeki ocuklara bedava eitim gtrebilmek. Bununla beraber Khandan esinlenerek bu ii ticari amala yapmak zere yola kanlar da var. rnein The Floating University ABDnin en prestijli niversiteleri olarak bilinen ve lkenin kuzey-dousunda yer alan, aralarnda Harvard, Yale, Columbia, Cornell ve Princetonn da bulunduu ivy league niversitelerinin profesrlerinin verdii dersleri, zel stdyolarda kaydedip belli bir cret karlnda ilgilenenlerin hizmetine sunuyor. Bu derslerin en ilgi ekici yan sperstar denilebilecek, ou kendi alanlar dnda da tannan bilim insanlarndan ders dinlemeyi salyor olmas. Harvard niversitesinden psikoloji profesr, aralarnda How the Mind Works ve Blank Slate gibi ok satanlarn bulunduu on kitabn yazar Steven Pinker ve Harvard niversitesi eski rektr ve Obama ynetiminde Ulusal Ekonomi Konseyine bakanlk yapm Larry Summers bunlardan sadece ikisi. Bu giriimlerin Khan Akademisinin tartlmaz baarsn yakalayp yakalayamayacan zaman gsterecek. nk daha nce benzer baz giriimlerin baarszlkla sonuland biliniyor. Columbia niversitesinin balatt, Chicago ve Michigan niversitelerinin de katld Fathom sistemi ve Yale, Princeton ve Stanford niversitelerinin kr amal

20

<<<
kurduu AllLearn giriimleri baarszlkla sonulanm. Dnya apnda n yapm niversitelerin derslerinin bedava olarak btn dnyaya almasnn daha kk niversiteleri nasl etkileyeceini ise zaman gsterecek. Btn bu gelimeler yzyllardr devam edegelen retmen anlatr, renci dinler eklindeki klasik, didaktik retim sisteminin, biraz da teknolojik gelimelerin zorlamas ile ilk defa sorgulanmaya baladn gsteriyor. Artk ilkokuldan niversiteye kadar eitimin her basamanda rencinin nasl daha iyi eitilecei konusunda zmler aranyor. zellikle Batnn gelimi niversitelerinin hemen hemen hepsinde internet ortamnda eitim konusunda uygulamalar ve yeni denemeler yaplyor. Deiik kurumlar arasnda yaklam farklar olmakla birlikte, ortak bir gerek var: Giderek artan bir hzda dijital eitim reformunu yayoruz. Bu geiten yana olanlar ounlukta, ama eskinin ve allmn verdii rahatl feda etmek istemeyen ve yeniliklere ayak uyduramayanlarn direnci imdilik bir engel tekil ediyor. Yakn tarihimiz ulus olarak yeniliklere ak olduumuzu, bu yenilikleri gnlk yaantmza uygulamada istekli olduumuzu gsteren rneklerle dolu (cep telefonu, internet ve sosyal paylam sitelerinin kullanm gibi). lkemizde dijital eitim reformunun belki de ilk basaman Fatih Projesi oluturacak. Hem ilk ve orta, hem de yksek retim kurumlarmzn dijital reformu gerekletirmesi, karmak bilgisayar programlar (yapay zek) kullanarak eitimi her rencinin kiisel ihtiyalarn karlayacak ekilde gelitirmeleri (kiisel eitim) ile orantl olacak. Byle bir sistemde rencilerin kiisel performanslar en ince detaylarna kadar takip edilebilecei iin, retimin etkinlii de artm olacak. lkemizin kitle eitimini (ak retim fakltesi, TRT Okul) yllardr uyguluyor olmas kiisel eitimi olanakl klacak, etkileimli dijital eitimin baarl olma ansn da ok artryor.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde yaptigi aratrmalar Amerikan Saglik Enstitusu (NIH) tarafindan destekleniyor. Karaayn ilk kitab Yaamn Srr DNA TBTAK Popler Bilim Kitaplar arasnda yaymland.
www.bahrikaracay.com/blog

Eitim alanndaki bu olaanst gelimelerin, asl hedef olan rencilerin en iyi dzeyde eitimine ne oranda katk salayaca, ne lde etkin olaca henz bilinmiyor. Bu konuda yaplacak bilimsel aratrmalar bu ve benzeri sorularn cevaplarn ortaya koyacak. Ancak dijital eitimin gelecein eitiminin nemli bir paras olaca phesiz. mit ederiz bu makale, hem lkemizde hem de dnyann drt bir yanndaki niversitelerde baarl bilimsel almalar yapan ve rencilerin gzdesi profesrlerimize, Stanfordtan Thrun ve Norvig veya MITten Agarwal gibi, derslerini kaydedip YouTube zerinden Turkiyedeki rencilere iletmeleri iin bir esin kayna olur. Yazarn notu: Bu makalenin amac eitimde yaanan dijital reformdan okuru haberdar etmek ve bu konudaki gelimeler hakknda okurun yzeysel de olsa bilgi sahibi olmasn salamaktr. Dijital eitim reformunun derinlemesine incelenmesi ve yol gsterici nerilerin sunulmas bu makalenin amac ve kapsam dndadr.

Kaynaklar Lewin, T., Harvard and M.I.T. Team Up to Offer Free Online Courses, The New York Times, 2 Mays 2012. Bacow, L. S., Bowen, W. G., Guthrie, K. M., Lack, K. A., ve Long, M. P., Barriers to Adoption of Online Learning Systems in U.S. Higher Education, Ithaka S&R, http://ecampus.oregonstate.edu/ online-education-trends/articles/296/, 1 Mays 2012.

www.khanacademy.org www.udacity.com www.edxonline.org www.coursera.org

21

Mustafa Akgl
Do. Dr., Bilkent niversitesi Endstri Mhendislii Blm

Trkiyenin FATH Projesi

2010 yl Kasm aynda Milli Eitim Bakanl FATH Projesiniduyurdu. FATH, Frsatlar Artrma ve Teknolojiyi lerletme Hareketi szcklerinin ba harflerinden retilmi gzkse de bir yandan bilginin fethini bir yandan da stanbulun fethini artryor. Bir baka deyile, eitimde kkl bir dnm temsil etmesi isteniyor. FATH Projesinin internetin ve biliimin hayatmza getirdii deiiklie, meydan okumaya MEBin cevap aray olarak grmek gerekir. nternet, Sanayi Devrimi kadar byk bir deiimi temsil ediyor. Hayatn her ynnde kkl deiimler yayoruz. Sektrler yok oluyor, yeni sektrler douyor, yeni meslekler ortaya kyor. in temelinde bilgi ve enformasyonun gelimesi demek bilgi ve enformasyon ieren elektronik aygtlarn retilmesi, saklanmas, ilenmesi ve sunulmasnn kolay, hzl ve ucuz olmas demektir. Bunun sonucunda insanlarn bilgiye eriiminde, kendi aralarnda haberlemesinde, bilgi/belge/saysal nesne paylamnda srama yaand. Yaam internetin etkisiyle deimeye balad. alma, elenme, renme, alveri, haberleme, kamu hizmetleri gibi hizmetlerde nemli deiimler meydana geldi. Bunlarn sonucunda bilgisayar kullanabilmek, bilgi okur yazar olmak temel bir yurttalk hakk haline geldi. Devletler okur yazarln yan sra bilgi/biliim okur yazarln, bilgi ve internete eriimi temel kamu hizmeti olarak verme yoluna girdi. Anayasalara bu ynde maddeler eklenmeye balad. Bilgi teknolojileri kullanabilmenin yan sra bu teknolojileri daha kaliteli bir eitim vermek iin de kullanabilmek, dnyann uzunca bir sredir kafa yorduu bir konu. Mektupla eitim, film ile eitim, radyo-tv ile eitim, uzaktan eitim, web temelli eitim srecinin sonunda e-renme dediimiz, eitimde mobil teknolojileri ve bilgi teknolojilerini de kullanma aray tm dnyann gndemine oturdu. ABDde ve Tacikistanda yaplan baz deneyler 100 $lk bilgisayar projesine, o proje de her ocua bir dizst bilgisayar projesine yol at. Yaplan deneylerde, ocuklara bilgisayar verildi ve evlerine gtrebilecekleri sylendi. Bilgisayarlara eitim yazlmlar ve malzemeler yklyd. rencilerin renme22

ye ve hayata baknda olumlu ynde bir gelime olduu, motivasyonlarnn ykseldii grld. Bir dier olumlu gelime de rencilerin ailelerinde gzlemlendi. Bilgisayar ailenin ufkunu deitirdi, hayata tutunmasn salad. Her ocua dizst bilgisayar projesi lkelerin milyonlarca bilgisayar satn almasn, dolaysyla fiyatn 100 $ civarnda olmasn ve rencilere datlmasn hedefliyordu. nternet, zellikle web 2.0 sonras, sosyal alar yoluyla sradan insanlar, geni kitleleri buluturup rettikleri her trl ierii ne kard. nsanlar rettiklerini paylayor ve birlikte retip elenip reniyorlar. Wikipedia, ak ders malzemeleri, linux gibi projelerle insanln ortak mal olan, herkesin snrszca kullanabilecei rnler imece usulyle gelitirilmeye baland. FATH Projesi aamal olarak ana okulundan liselere kadar tm eitim seviyelerini kapsamay hedefliyor. lk aamada her okula gl bir internet altyaps kurulmas, ortak kullanm iin yazc ve dokman okuyucu (tarayc) ve her snfa da bilgisayarla desteklenen kara tahta byklnde, etkileimli LED ekranlarn konmas hedefleniyor. kinci aamada elektronik kitaplar ve onlar iin gerekli cihazlarn yerletirilmesi dnlyor. FATH Projesi 15 milyon renciyi, 620 bin snf ve o civarda retmeni kapsyor. Bu ok byk bir proje. Bu tr byk projeler kanlmaz olarak risklidir. ok iyi planlama, koordinasyon, izleme ve gzden geirme gerekir. Hedeflerin, baarm ltlerinin nceden belirlenmesi ve izlenmesi gerekir. Uygulamann pilot projelerle balanmas, kan sonulara gre yaygnlatrlmas gerekir. FATH Projesinin yukarda anlattmz, dardan grnen yzne destek olacak bir ok paras var. En bata retmenlerin eitilmesi, kazanlmas ve okullarda srekli desteklenmeleri gerekir. Bu tr kkl deiim projelerinde deiimi ynetmek, insanlarn deiimden korkmasndan kaynaklanan direnlerin krmak en zor itir. Bunun yolu paydalar srece dahil etmekten, diyalogdan, ho gr ortam yaratmaktan gemektedir. E-renme klasik eitimi zenginletiren, ona destek veren bir yapdadr, ama nemli bir paradigma deiiminin de habercisidir.

><
Bu tr projelerde derslerin ierii ve bu ieriin sunum senaryosu nem kazanyor. Gen kuaklarn ilgisini ekecek, oklu ortam malzemeleriyle desteklenen ders malzemeleri nem kazanyor. Bunlarn deien teknolojiye ve insan davranna uyumlu hale gelmesi ancak belli bir sre iinde olacaktr. Bakanlk, mevcut kitaplar oklu ortam malzemeleri ile zenginletirilmi kitaplara yani z-kitaplara dndrmeye alyor. oklu ortamn snf ortamna girmesi, renmenin bir paras olmas olumlu bir gelime. te yandan renme kaynaklarn bir kitapla snrlama abas, amzdaki gelimelere ters bir yaklam. renmenin sorgulayc, yaratc bir karakter kazanmas iin rencinin farkl kaynaklarla, farkl bak alaryla kar karya gelmesi, onlar zmsemesi gerekir. Web 2.0 (sosyal alar, bloglar ve wikiler), web 3.0 (anlamsal web) ve akll cihazlarn rettii verilerden oluan nesnelerin interneti gibi gelimeler sonucunda, internette bulunan kltr rnlerinde ve her trl enformasyonda yani ierikte ok ciddi bir patlama sz konusu. Wikipedia gibi kaynaklar, ak ders malzemeleri, merakl retmenlerin rettii ieriklere eriim nem kazanmakta. nsanlar her yerde, her ortamda bilgiye eriim, elence, alma ve renmeyi birlikte yapmak istiyor, arkadalaryla birlikte reniyorlar. Dolaysyla, rencilerin bamsz hareket etme, renmeyi renme, ulat bilgi kaynaklarn deerlendirme yeteneini kazanmas nemlidir. FATH Projesinin paralar arasnda retmen ve renciyi destekleyen ierik bankalar ve ynetimsel sistemler de var. Daha nemlisi, projenin 27 il ve 52 okulu kapsayan bir pilot alma aamas var. Proje bu pilot alma sonunda st snflardan alt snflara, ehirlerden krsala doru genileyecektir. FATH Projesinin lkemizde ierik ve biliim sektrnn gelimesine nemli ivme kazandrma potansiyeli var. 15 milyon renciden 10 milyonuna tablet bilgisayar datlmas, her yl 3 milyon-3,5 milyon tabletin datlmas sz konusu. Hindistan 100 $n altnda tablet retme srecinde. Bu kadar byk talep, lkemizde greceli olarak ucuz tablet retimine ortam salayabilir; lkemizin yazlm sektrne ve derslerde kullanlacak dnsel eserleri reten ierik sektrne nemli bir ivme verebilir. Bu projeyi dzgn olarak hayata geirebilmek ok nemli. Toplam maliyeti byk bir proje. Baarl bir ekilde hayata geirebilirsek lkemiz bilgi toplumu olma yolunda nemli bir srama kaydedecektir. Dnya ile rekabet iin nemli bir yatrm olacaktr. Ama bu proje baarsz olursa, mali kaybn da ok tesinde kayplarmz olacaktr; bunlarn en banda zaman kayb ve moral bozukluu gelecektir. Bu projeyi baarl bir ekilde hayata geirmek hepimizin, bata MEB ve TBTAK olarak kamu kurulularnn, niversitelerin, biliim ve eitim sektrlerinin, ilgili STKlarn ve yurttalarn ortak sorumluluu ve grevidir. Bu nedenle, FATH Projesinin tm paydalarn katlm ile saydam, planl ve bilimsel olarak hayata geirilmesi gerekir. lkemizde bu konularda yaadmz nceki deneylerden ve uygulamalardan edindiimiz deneyimlerden ve baka lkelerin deneyimlerinden yararlanmalyz. Sre, plan ve programlar, ortak aklmz ortaya karmak iin ak ortamlarda, tm paydalarn katlm ile tartlmaldr.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

TBTAK FATH Projesine Destek Veriyor Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik Dergileri FATH Projesinde
T.C. Milli Eitim Bakanl (MEB), T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK arasnda Eitimde FATH Projesi ibirlii protokol yapld. Bu ibirliiyle MEBin ihtiyalarna ynelik gerekli Ar-Ge faaliyetlerinin yrtlmesi amalanyor. birlii, Eitimde FATH Projesi kapsamnda gerekli teknik almalarn yaplabilmesi amacyla teknik personel desteinin salanmas, proje kapsamnda alnacak donanmlar ve yazlmlar iin teknik destek, ieriklerin renci ve retmenlere ulatrlmasnda uygun yntemin belirlenmesi ve buna uygun yazlmlarn gelitirilmesi, akll tahtalarda ve tabletlerde kullanlacak ieriklere ait ynetim ve gvenlik yazlmlarnn gelitirilmesi gibi alanlar kapsyor. Bunlarn yan sra TBTAK ykmllkleri arasnda projede ilerin yrtlebilmesi iin gerekli teknik personel ihtiyacn belirlemek ve gerektiinde temini iin destek vermek, yazlm ve donanm altyapsnn mimari tasarm almalarna destek vermek, ieriklerin datm standartlarnn belirlenmesi amacyla yrtlecek teknik almalar iin destek salamak, tabletlerde yer alacak ieriklerin tm rencilere eit koullarda ulatrlmasna destek salamak, akll tahtalarda ve tabletlerde kullanlacak gvenlik yazlmlarnn gelitirilmesine destek salamak yer alyor. TBTAK Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergileri FATH Projesi kapsamnda datlacak tabletlerde yer alacak ve dergilere akll tahtalardan eriim salanacak.

23

Murat Yldrm

Gelecein Karbonu
Kesilmemi elmas parasn kurun kaleminin ucuyla evirerek incelerken kafasnn iinde bir k yand. Kaleminin ucu kurun deil grafitti elbette. Grafit katksz karbondu, aynen elmas gibi. Grafit bilinen en yumuak elementlerden biriyken elmas doada bulunan en sert maddeydi. kisinin arasndaki tek farksa kristal yaplarnn farkl olmasyd. Karbon dzenli bir kristal yapya sahip olmadnda, tten kk sobasndaki kurum gibi olurdu. Neyse, artk masaya dnp elmas nasl keseceine karar vermeliydi.

24

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

mr formunda da olsa antik alardan beri bilinen snrl saydaki elementten biridir karbon. Herhalde bu yzden olacak, karbon dendiinde gzlerimizin nne kmr gelir. Zaten Latincede carbo kmr anlamna gelir. Dnyann kabuunda en ok bulunan elementlerden biri olan karbon hayatmza biz istemesek de eitli hallerde giriyor. Evlerimizi stan doalgazda ve kmrde. Yemeimizde ve yemeimizin yanna katk ettiimiz ekmekte. Kresel snmada sera gaz CO2 olarak atmosferde. Hepimizin korkulu ryas organik kimya olarak lise mfredatnda. Karbon temelli yaam formlar olduumuzu duymu olmalsnz. Karbon yapabildii kararl kovalent balar sayesinde Dnyamzdaki hayatn temelini oluturur. Karbon, atomlar arasndaki gl ve kararl balar sayesinde uzun zincirler halinde kararl molekller oluturabilir. Bu sayede karbon nerdeyse sonsuz sayda bileik oluturabilir, bu da doadaki binlerce farkl organik molekln de kaynadr. Karbonun bilinen tm bileiklerinin says, hidrojen ve karbon hari dier tm elementlerin aralarnda yaptklar bileiklerin saysndan daha fazla. Evrende en ok bulunan drdnc element olan karbon allotroplar asndan da gzel bir rnek. Bu arada, allotropi bir elementin kimyasal zellikleri ayn kalrken farkl fiziksel zellikler gstermesi anlamna geliyor. Karbonun en ok bilinen allotroplar elmas, grafit ve amorf karbon. Amorf karbon genellikle doada grafit ve elmas dndaki karbon formlarna, rnein kuruma ve kmre verilen isim. kisi de neredeyse tamamyla karbon atomlarndan olumasna ramen grafitin ve elmasn fiziksel zellikleri tamamyla farkl. Elmas tetrahedral bir kristal yapya sahipken, grafit bal peteine benzeyen altgen yaplardan oluan dzlemsel katmanlardan oluur. Elmas doal olarak bulunan en sert maddeyken, grafit yumuak olduu iin kurun kalemlerde u olarak kullanlr. Hayatmzn iine bu kadar girmi olan karbon hl bizi artmaya devam ediyor. Gn gemiyor ki karbonun deiik bileikleri ve allotroplaryla ilgili yeni aratrma haberleri gelmesin. Aratrmalarn ounda materyallere zelliklerini gelitirmek ve iyiletirmek iin karbon ekleniyor veya eitli formlardaki karbonun zelliklerinden faydalanlyor. Bu yazda karbonun allotroplar ve onlar zerinde yaplan aratrmalardan bahsedeceiz. Merak etmeyin, yaz boyunca organik kimyaya ihtiyacnz olmayacak.

Elmas
Karbonun allotroplarndan biri olan elmas genelde renksiz ve effaf olmasna ramen iindeki farkl katklarla ve kusurlarla maviden krmzya kadar farkl tonlarda olabilir. Elmasn kendine has parltsnn sebebi grece yksek olan optik ayrlmdr (farkl renklerin farkl alarda krlarak birbirinden ayrlmas). Dnyada bir senede karlan 27 ton civarndaki doal elmasn % 80i mcevher alarak deerlendirilemedii iin endstride kullanlr. Endstride kullanlmak zere 1950lerden itibaren yksek basn ve scaklk altnda yllk 110 ton civarnda sentetik elmas retiliyor. Elmasn zellikle sertlii ve yksek s iletkenlii, endstriyel ve bilimsel alanda kesme, delme, zmparalama ve yksek basn gerektiren uygulamalarda kullanlmas iin ideal.

Yznc Yl Prlantas
Prlanta genelde kesilmi ve ilenmi elmasa verilen isim. Yaklak 25 sene nce bulunan Yznc yl prlantas yaklak 274 karatla (55 gr) dnyann nc byk elmas. (Bir karlatrma yapacak olursak, Kak elmas 86 karattr.) nl elmas irketi De Beersin elmas madenlerinde, X-n taramasyla bulunmutur. Ham olarak karldnda 599 karat olan elmas, De Beersin yznc yl kutlamalarnda ilk kez sergilenmitir. inde ve dnda hibir kusuru olmayan elmas, mkemmel bir renge sahiptir, yani renksizdir. Bu paha biilmez elmasn arl, Gabi Tolkowsky liderliinde bir ekip tarafndan 5 ay gibi bir zamanda 50 karat kadar azaltld. 1991de u anki haline getirildi. Prlantann fiyat ilan edilmemi olsa da, modern tekniklerle bulunmu ve kesilmi, son zamanlarn en ihtiaml prlantasnn 1991 ylnda sergilenirken 100 milyon dolara sigortaland biliniyor.

25

Gelecein Karbonu

Elmasn iindeki kuantum bilgisayar

Geleneksel bilgisayarda bilgiler 1 veya 0 olan bitler halinde yazlr. Kuantum bilgisayarn temeli ise hem 1 hem 0 olabilen kuantum bit, ksaca kubittir. Kubitlerin bu akma zellii ve kuantum seviyelerinin enerji bariyerlerinden szabilmesi, bir gn kuantum bilgisayarlarn optimizasyon problemlerini geleneksel bilgisayarlardan ok daha hzl zmesine olanak verecek. Kubitler iin nerilen adaylardan biri atomalt paracklarn spin zellii. Fakat spinlerde depolanan bilgi bir sre sonra kaybolur. Gney Kaliforniya niversitesinden Daniel Lidarn liderlik ettii aratrma grubu bu problemi elmas kullanarak zmeye alyor. Aratrmaclar elmas kristalindeki iki farkl kusuru kullanarak, bir azot atomunun ekirdei ile bir elektronu eleyerek iki kubitten oluan hibrit bir sistem oluturdu. Mikrodalgalar yardmyla sistemdeki bilgiyi korumay baaran aratrmaclar, sistemde uyguladklar kuantum algoritmann, bilginin normalde kaybolmas gereken zamann 100 kat kadar zaman sonra bile % 90 oranda altn grd.

Grafitten sper kapasitr

Rice niversitesinden Prof. Pulickel Ajayan ve aratrma grubu oksitlenmi grafit kd enerji depolayan bir sper kapasitre dntrd. Aratrmaclar grafit oksitle kaplanm ktta lazer kullanarak 1 mikrometre hassasiyetle desenler oluturdu ve bu esnada grafit oksidi indirgeyerek elektrik iletkenlii kazandrd. Grafit oksit slatldnda arlnn % 16s kadar suyu emerek elektrot olarak kullanlabiliyordu. Kapasitr desenlerinde enerji depolamay ve boaltmay baardlar ve kapasitrn zarar grmeden binlerce devir yaptn gzlemlediler. Sonu olarak grafit oksitle kaplanm kt zerindeki desenler, dardan hibir ey kullanlmadan enerji depolamada kullanlabilecek kapasitrler haline geliyor. retilen cihaz hi kimyasal kullanlmadan, yksek bir elektro-kimyasal performans ve potansiyel gsteriyor. Bu teknolojinin kk ve orta boy elektronik cihazlara g salamakta kullanlabilecei dnlyor. Lityum pillerde ve yakt hcreleri aratrmalarnda yeni imknlar domas umuluyor.

Grafit
Grafit karbonun bir dier allotropu. Grafitle elmasn zt kardeler olduunu daha ilk bakta fark edebilirsiniz. Saydam ve sert elmasn yannda a geit vermeyen grafit yumuacktr. Grafit yumuakl sayesinde kayganlatrc olarak kullanld halde, kat elmas zmpara olarak kullanlr. Elmas sy iletip elektrii iletmezken grafit elektrii ok iyi iletir ve s yaltkan olarak kullanlr. Elmas kristalleri 3 boyutlu tetrahedral (ekenar drtyzl) yapdayken, 2 boyutlu dzlemlerden oluan grafitteki dzlemlerin yaps altgen tavuk kafesi teline benzer. Ama elmasa en byk darbe kimya biliminden gelir: Karbonun en kararl hali elmas deil grafit. Bir baka deyile yerin stndeki elmaslar yava (ama ok ok yava) grafite dnyor.

26

>>>
Grafiti kille kartrlarak kullanld kurun kalemlerden de biliyoruz. Yksek elektrik iletkenlii sayesinde pillerde ve ark lambalarnda elektrot olarak kullanlabiliyor. Endstride kuru kayganlatrclarn gerekli olduu uygulamalarda grafit tozu kullanlyor. Dkmhanelerde yksek scaklklardaki metallerin dkm iin kalp olarak veya elik iindeki karbon orann artrmak ii kullanlabiliyor. Grafit ayrca lastikte, otomobil balatalarnda, kibritte ve motor yalarnda katk malzemesi olarak da kullanlyor. Mikro hava aralar
Mikro hava aralar, insansz hava aralarnn en yeni alt kmelerinden biri. Bu kmeye ait olabilmek iin tm boyutlar 15 santimetreden kk olmak zorunda olan bu aralar, uzaktan kumandal veya otonom olabilir. Askeri, ticari ve aratrma alanlarnda kullanlmak amacyla gelitirilen bu aralarn ileride bcek kadar kltlebilmesi bekleniyor. u an kullanmda olan insansz hava aralarnn en knn kanat aklnn 1 metre civarnda olduunu hatrlatarak, hedeflenen gelimenin ne kadar iddial olduuna dikkat ekelim. Bu aralarn temel amac, eitli sebeplerle yerden ulalmas g olan blgeler hakknda uzaktan ve gerektiinde fark ettirmeden bilgi toplamak. Bunun yan sra hobi olarak ve hava fotorafl iin de kullanlyorlar. Bu alan-

Bilim ve Teknik Haziran 2012

da alan aratrmaclar iin bcekler ve kular srekli bir ilham kayna. Hafiflik ve dayanklln optimizasyonunun gerekli olduu bu alanda kullanlan malzemelerin banda fiber karbonla glendirilmi kompozitler geliyor.

Fiber Karbon
Karbonun malzemelerin glendirilmesi iin kullanlmas ile ilgili olarak byk bir olaslkla fiber karbonla glendirilmi malzemeleri duymu olmalsnz. Fiber karbonun yani fiber grafitin ap 5-10 mikron arasnda, uzunluu da 5-10 mm civarndadr. Tamamyla olmasa da ounlukla karbon atomlarndan oluur. Karbon atomlar grafit benzeri kristalleri fiberin uzun eksenine paralel olarak oluturur. Bu kristal yap, fibere boyutlarna ve arlna gre ok yksek bir sertlik ve dayanklln yan sra kimyasal diren ve yksek scakla kar diren kazandrr. Bu zellikleri karbon fiberin tekstilden uzay sanayisine, havaclktan rzgr tribnlerine, yakt hcrelerinden basnl gaz depolanmasna kadar birok alanda kullanlmasn salar. rnein en dayankl fiber karbonun elastikiyet modl elikten on kat kadar byktr. (Ayn uzunluktaki fiber karbon ve elii iki katna kadar uzatmak iin gerekli kuvvet fiber iin 10 kat daha fazladr.) Fiber karbon elikten 5 kat daha hafiftir. Metal yorgunluu ve oksitlenme asndan da metallere kar bariz bir stnl vardr. Fiber karbon genelde dier maddelerle beraber kompozit malzeme olarak kullanlr. Plastikle kartrlp kullanldnda ortaya kan glendirilmi plastik, arlna gre ok yksek bir salamla ve katla ular. Fiber karbon, grafitle veya dier karbon malzemelerle kartrldnda malzemenin yksek scakla dayanklln arttrr.

Organik Elektronikler
Piknik masasnn zerine serdiiniz plastik rtde ocuunuz izgi film seyrederken sizin de dn akam kardnz dizinin son blmn, hem de hibir balantya ihtiya duymadan, seyredebileceinizi dnebiliyor musunuz? Peki ya arj biten ucuz masa rtnz piknik bittikten sonra pe atabilmeyi? Eer btn bunlar hayal edebiliyorsanz, siz de organik elektronikle uraan aratrmaclarn hayallerini paylayorsunuz. 2000 ylnda Nobel Kimya dl iyot katkl poliasetilen iletkenlii ile ilgili almalarndan tr Alan J. Heeger, Alan G. MacDiarmid ve Hideki Shirakawaya verilmiti. Pahal olan inorganik iletken ve yar iletkenler yerine etrafmzda bolca
27

Gelecein Karbonu

Elektronik kt ve mrekkep
Elektronik kt ve mrekkep, sradan kt ve mrekkep gibi grnen ok kullanmlk bir grntleme teknolojisidir. Elektronik kt zerindeki iaretleri ve yazlar gstermek iin k yaymak yerine normal kttaki gibi dardan gelen yanstr ve zerindekileri ok uzun bir sre herhangi bir g kaynana balanmadan muhafaza eder. Fakat zerindeki grntler istendii zaman silinebilir ve deitirilebilir. Srekli olarak yenilenmedii iin grnt daha sabit durur ve okunmas daha rahat olur. u an iin mrekkep tm renklerde olmasa da elektronik kt gne nda rahatlkla okunabilir ve mrekkebin ktla kontrast normal bir gazeteninkiyle ayndr. Bu teknolojinin ok yakn zamanda elektronik etiketlerde, ilan panolarnda, otobs duraklarnda ve elektronik kitaplarda kullanlmas bekleniyor.

bulunan karbonu ve hidrojeni temel alarak, ucuz ve hatta tek kullanmlk elektronik cihazlar yapmak organik elektronik alanndaki aratrmaclarn odak noktas. Bunlar duyduktan sonra, eskiden annelerimizin kulland plastik tabaklarn hammaddesi melaminin uygun ilemlerden geirildikten sonra elektrii ilettiini duymak sizi artmayacaktr. letken polimerler kullanmdaki inorganik iletkenlere gre daha hafif, esnek ve tabii ki daha ucuz olacak. Organik elektronik aratrmalar, sadece iletkenleri ve yar iletkenleri deil organik k yayan diyotlar, dielektrik maddeleri de aratryor. Organik elektronik polimerler inorganik elektronie baz alanlarda alternatifler ve hatta inorganik elektroniin yetersiz kald baz alanlarda da yeni seenekler sunuyor. Fakat organik iletkenlerin inorganik maddelere gre direnleri yksek ve iletkenlikleri dk olduu iin her alanda inorganik eleniklerinin yerlerini almalarn beklemek, en azndan imdilik, imknsz. Organik elektronik uygulamalardan biri akll cam. Organik bir filmle kaplanm bir camn k geirgenlii voltaj uygulanarak kontrol edilebilir. Uygulanan voltajla organik filmin optik zellikleri deitirilerek n geii ksmen veya tamamen engellenir. Bu sayede bir odann klandrmas, dolayl olarak da scakl kontrol altna alnabilir. ngrlen dier bir uygulama ise organik gne pilleri. Organik gne pilleri hem ham madde, hem ileme, hem de kurulum asndan ok daha ekonomik.

Grafen
Karbonun en ok bilinen allotroplar elmas, grafit ve amorf karbon hakknda konutuktan sonra yakn zamanlarda bulunan ve doada saf olarak byk miktarlarda bulunmayan dier allotroplardan bahsedelim. lk nce size, stn zellikleri sebebiyle gelecein malzemeleri arasnda gsterilen, karbonun 2 boyutlu formu grafenden bahsedelim. Grafitin bal peteine benzeyen iki boyutlu dzlemlerin st ste gelmesinden olutuunu sylemitik. Bu dzlemlerden sadece tek bir atom kalnlndaki bir katmann dier katmanlardan ayrtrlmasyla ortaya kan iki boyutlu kristal yap grafen olarak adlandrlyor. 2010 ylnda Manchester niversitesinden Andre Geim ve Konstantin Novoselov grafen isimli iki boyutlu materyal zerinde yaptklar r aan deneyleri iin Fizik dalnda Nobel dln aldlar. zellikle ilk balarda aratrmaclarn bu tek atom kalnlndaki yapy nasl elde ettiine ise inanamayacaksnz. Uygulanan srete para band olarak adlandrdmz effaf yapkan bantlar kullanlarak grafit atomik seviyeye kadar inceltiliyor ve daha sonra elde edilen grafen rnekleri incelenmek zere hazrlanyordu. Daha nce tek atom kalnlnda dzlemlerin var olabileceinden bile phe duyulurken hi umulmayacak bir ekilde para band imdadmza yetiti, ama bant bu sefer birletirmiyor, ayryordu.

28

>>>
2004 ylnda yaymlanmaya balanan nc aratrmalarda, grafene ait stn ve yeni teknolojik uygulama imknlar vaat eden zellikler bulununca, grafene hcum balad. u an ok farkl alanlarda grafenin olaanst zelliklerini kullanmay amalayan birok alma yrtlyor. boyutlu materyallerden farkl olarak, elektronlar grafen zerinde ok daha fazla hareket edebiliyor. Bunun sonucunda grafen elektrik akmn yar iletkenlere kyasla 10-100 kat kadar daha iyi iletiyor. Bu zellii onu gelecein elektronikleri iin uygun bir aday haline getiriyor. u an MIT ve Hughes aratrma laboratuvarlar gibi enstitlerde grafenden entegre devre ve transistor retme almalar devam ediyor. Yksek elektrik iletkenlikleri ve optik geirgenlikleri nedeniyle effaf elektotlarn kullanlabilecei olas uygulamalar arasnda dokunmatik ve LCD ekranlar, organik LEDler ve gne pilleri yer alyor. Enerji younluu yksek ultra kapasitr yapmndan elektronlarn ykleri yerine spinlerinin kullanld spintronik cihazlarn yapmna kadar farkl alanlarda kullanlmak zere grafen inceleniyor. Tek atom kalnlndaki grafen helyum da dhil olmak zere gaz ve svlarn geiine izin vermiyor. Tek bir istisna dnda: Su. Su grafen yokmuasna buharlaabiliyor, su buhar moleklleri grafenin iindenden geebiliyor. Bu zellik alkoln stlmas ve vakum kullanlmadan oda scaklnda saflatrlmasnda r aabilir. Maliyetlerin drlmesinin alkoll iecek ve zellikle biyolojik yakt endstrisinde nemli etkileri olacaktr. Yakn gelecekte grafeni grmeyi beklediimiz alanlardan biri de biyoloji. Grafeni kullanarak hastalk tans ve bakteri tespitinde kullanlacak sensrler yaplabilecei ngrlyor. Bu konuda en iddial projelerden biri grafeni nano elektrot olarak kullanarak DNA dizilimini aratracak ucuz cihazlar yapmak. Grafenin zelliklerini kullanarak bakterileri ldrmekse baka bir aratrma alan. Bu kadar farkl konularda aratrlan grafeni gnlk hayatta grmememizin en byk sebebi grafenin endstriyel olarak kullanma uygun bir retiminin olmay. u an retilen grafen endstriyel kullanm iin pahal olsa da bu konudaki aratrma gelitirme almalar hl sryor. ze materyal karbon nanotp. Burada bahsettiimiz yapy neden 3 boyutlu deil de 1 boyutlu diye tanmladmza gelince: Karbon nanotplerin yaraplar genelde 1 nanometreden kktr (1 nm = 1 mmnin milyonda biri). Fakat nanotplerin boylarnn yarapa oran yz otuz iki milyonda bire (132.000.000:1) kadar kar ki bu bilinen tm mateyallerinkinden daha yksektir.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Karbon nanotpler
Grafenin iki boyutlu olduunu sylemitik. imdiyse bir boyut daha aa iniyoruz. erit halindeki grafenin iki ucunun uzunlamasna ince bir silindir oluturacak ekilde bir araya getirildiini hayal edin. Gznzn nne gelen 1 boyutlu muci-

90l yllarda tek duvarl karbon nanotplern olaanst iletkenlik zelliklerini tahmin eden kuramsal makalelerin yaymlanmasyla birlikte, ark dearjnda bulunanan karbon nanotplerin kefi bir anda nanotpleri popler bir aratrma konusu yapt. 90l yllarn nanotp aratrmalarnn balangc olarak kabul edilmesine ramen, Sovyet Rusyada 1950li yllarda yaymlanan makalelerde nanotp grntleri kullanlmt ve farkl gruplarn nanotpler hakknda aratrmalar vard. Ama nanotpler mehur olmak iin 90l yllar beklemek zorunda kalacakt. Dier karbon bazl materyallerde de bahsettiimiz salamlk, dayankllk elektrik ve s iletkenlii nanotpler iin de fazlasyla geerli. Nanotpn metal veya yar iletken zellik gstermesi, zerindeki karbon atomlarnn birbirine gre konumlarna bal olarak deiir. Nanotplerdeki duvarlar bir veya daha fazla katmandan oluabilir. Birbirinden bamsz, i ie gemi ortak merkezli silindirlerden oluabilecekleri gibi, eskiden defterlerimizi ve kitaplarmz kapladmz kap ktlar gibi kendi zerlerine kvrlm, rulo benzeri bir yapda da olabilirler. ie gemi ortak merkezli silindirler neredeyse srtnmesiz olarak birbirlerine gre hareket edebilir. Bu zellik kullanlarak nanometre byklnde bir rotor ve uzayp ksalan nanomekanik kollar yaplabilecei dnlyor. Tek duvarl karbon na29

Gelecein Karbonu

Karbon nanotpler ve am elii

Hallar Mslmanlarla karlatklarnda Mslmanlarn zellikle esnek fakat keskin kllarna hayran olmulard. Her birinde de farkl desenler vard. Bu kllar o zamann en iyileriydi ve etraflarnda birok efsane olutu. Bunlardan en nlsn siz de tarihi filmlerde grm olabilirsiniz: Byle bir kl zerine den bir ipek mendili ikiye blveriyordu. Hallar bu kllarla bugnk Suriye civarnda karlatklar iin kllarn yapld elii ve desenleri Damascus (am) olarak adlandrmlar. Bu kllarn yapld malzemenin en byk srr, farkl karbon oranlarna sahip eliklerin beraber kullanlmasyd. Bu eliklerden biri Hindistan ve Sri Lankadan gelen Wootzdu. Bu yntem 17. ve18. yzyla kadar kullanldysa da orijinal reete ve tekniklerin 13. yzyl civarnda kaybolduu dnlyor. Kllar tamamlandktan sonra asitle andrlyor ve farkl karbon oranlarna sahip elikler farkl yanstyor ve desenler ortaya kyor. Her ustann kendine ait deseni olduu da rivayetler arasnda. Desenlerden bazlar Trk kvrm, Muhammedin merdiveni, gzya, yamur damlas isimleriyle biliniyor. Titizlikle saklanan bu tekniin kaybolmasnn en nemli sebebinin Hindistandan gelen hammaddenin ticaretinin zamanla azalmas ve yok olmas olduu dnlyor. Bu kllarn srrn zmek iin 17. yzyldan kalma numuneler zerinde yaplan aratrmalarda karbon nanotplere rastland. Bu ok artcyd. Yapm srasnda yzlerce kat olacak ekilde kendi zerine katlanan bu elikte karbon nanotplerin olumasnda, hammadde olarak kullanlan, zellikle de Hindistandan gelen elik klelerdeki katklarn rol olduu dnlyor.

notpler gnmz elektroniklerini kltmekte kullanlabilir. Metalik nanotpler yksek iletkenlikleri sayesinde kolaylkla elektrik tellerinin grevini stlenebilir. Nanotplerden yaplm alan etkili transistrler kullanlarak 2001 ylnda molekl byklnde Deil mantk kaps gsterildi. u an nanotplerin elektronik uygulamalar, iletken veya yar-iletken zellik gsteren nanotplerin seici olarak retilmesine bal. zerinde allan ve prensipte alt gsterilen karbon nanotplerden yaplm baka elektrik devre elemanlar hatta nano byklkte bir radyo alcs da var. Bu kadar farkl zelliklere sahip bu yaplarn laboratuvar ortamnda bin bir zorlukla sentezlendiini dnyorsanz haklsnz, ama ksmen. Laboratuvar ortamndaki retim yntemleriyle ilgili ksa bir bilgi vermeden belirtelim: ste ve dumanda, ama zellikle metan, etilen ve benzen gibi maddeler yakldnda ortaya kan iste ve dumanda, eitli byklk ve kalitede nanotpler vardr. Tek bir srete ok sayda nanotp retmek iin ark dearj, lazerle andrma, yksek basnta karbon monoksit ve kimyasal buhar biriktirme gibi yntemler kullanlr. Nanotpler 90l yllarn banda, esnasnda grafit zerinde biriken iste bulunmutu.
30

O tarihten bu yana da ark dearj nanotp retiminde en yaygn yntemlerden biri olarak kullanlyor. Atml lazerler grafit hedefe odaklandnda grafiti buharlatrr. Gaz halindeki karbon atomlar daha souk yzeylerde bir araya gelerek nanotpleri oluturur. Kimyasal buhar biriktirme yntemindeyse buharn biriktirilecei yzey metal katalizrlerle kaplanarak yksek scaklktaki bir blmeye alnr. Karbon ieren bir gaz karm blmeye eklenir ve karbon atomlar metal paralara tutunarak nanotpleri oluturur. Kimyasal biriktirme yntemleri u an endstriyel retim iin en elverili yntem olarak grnyor. Farkl zelliklere sahip nanotpler deiik yntemlerle ayrlabiliyor, ancak henz endstriyel ihtiyalara cevap verebilecek bir sre yok. u an kullanlan en etkili yntem olan ultra santrifj tekniklerinin gelitirilmesi, bu ihtiyaca cevap verebilir. u an karbon nanotpler nano-mhendisliinin hayali olan tek tek kullanm noktasndan uzak. Karbon fiberler gibi dier materyalleri glendirmek iin genelde toplu halde katk maddesi olarak kullanlyorlar. Rzgr tribnlerinden spor malzemelerine, botlardan bisiklet paralarna kadar karbon nanotpler kullanlyor. oklu duvarl karbon nanotplerin, atomik kuvvet mikroskoplarnda lm ucu olarak kullanlmaya ve satlmaya balanmas ise nano byklkte kullanmn rnei. Atomik kuvvet mikroskobu, nano byklkte bir lm ucunun herhangi bir yzey zerinde hareket ederek yzeyle etkilemesi sonucunda oluan kuvveti ve kuvvetteki deiiklikleri lerek yzey hakknda bilgi verir. Bu lmn znrl 1 nanometrenin altnda, yani optik yntemlerle ulaabileceimizin ok stndedir. Potansiyel olarak karbon nanotplerden beklenti ok yksek. Karbon nanotplerin stn mekanik zellikleri sayesinde gndelik giysilerimizden kurungeirmez yelek ve benzeri askeri ekipmanlara kadar farkl eyalar hafifletirken glendirmesi bekleniyor. Bir yandan da uzay asansr gibi, u an ancak bilim kurgu eserlerinde grlen fikirleri geree dntrmesi umuluyor. Kontrol edilebilen iletken ve yar iletken zellikleri sayesinde karbon nanotplerden yaplacak elektrik kablolar, kt zerine yazlabilen piller, sper hatta ultra kapasitrler yakn gelecekte hayatmza girmesini beklediimiz icatlar. O kadar ki karbon nanotplerde sper iletkenlik gzlemlediini dnen aratrma gruplar var. Dokunmatik effaf ekranlar baka bir kullanm alan olarak ngrlyor. Dier bir yandan gne enerjisini kolaylkla ve yksek bir yzdeyle emebilmeleri saye-

<<<
sinde belki de yaknda nanotplerden yaplma gne panelleri de greceiz. Ayn ekilde yksek emilim zellii sayesinde, radar dalgalarn yanstmayan hayalet uak kaplamalarnda kullanlmas nerilen maddelerden biri oklu duvarlara sahip karbon nanotpler. Benzer prensiple, kanserli hcrelerin iine sokulan karbon nanotplerin radyo dalgalaryla uyarlarak etraflarndaki kanserli hcreleri yakarak yok etmesi de kanserle mcadele iin nerilen bir yntem. lalarn karbon nanotplerden yaplan kapsllerle sadece gereken dokulara ve hcrelere ulatrlmas baka bir aratrma konusu. Elektrik enerjisini depolamak iin farkl yntemlerle nanotp kullanlmasn nerenler var, ama daha da ilginci hidrojenin de nanotplerle depolanmas mmkn grnyor. Hidrojenin yakt olarak kullanlmasnn nndeki en byk engellerden biri hidrojeni verimli bir ekilde depolayamamak. Hidrojen genelde svya dntrlerek depolanyor, bu da hidrojenin yakt olarak verimini dryor. Eer nanotpler beklendii gibi kullanlabilirse hidrojeni gaz halinde, yksek younlukta depolamak mmkn olacak. nlrken, kurum ve iste de ok az miktarlarda bulunduu grld. Rusyada karbon bakmndan zengin madenlerde de fullerenler bulundu. Uzayda da 2010 ylnda fullerenler kefedildi. Hatta baz gkbilimciler Dnyaya hayatn buckyball yaplar iinde gelmi olabileceini iddia etti. lk bata aklnz kurcalayan soruyu cevaplayalm. Evet, bu kresel bir kafese benzeyen, ii bo molekllerin iine farkl atom ve iyonlar hapsedilebiliyor. lerindeki boluklarda atom ve iyon hapsedilenler endohedral fulleren olarak adlandrlyor. Bu yeni molekller farkl zellikler gsteriyor. Tbbi aratrmalarda, aynen nanotplerle olduu gibi, etiketlemede ve ihtiya duyulan moleklleri hcrelere bozulmadan ulatrmada kullanlma ihtimalleri aratrlyor. Hidrojenin yakt olarak depolanmasnda da buckyball nerilen maddelerden biri. Rhondite ad verilen, yeni gelitirilen bir elik trnde buckyball yaplar ipe dizilmi tespih taneleri gibi diziliyor ve eliin dayanklln kat artryor. Yapsnn son derece kararl olmas, ilgin ekli ve ksmende bahsettiimiz zellikleri sayesinde, Buckyballdan birok bilim kurgu romanda gelecein malzemesi olarak bahsedilir. Nanoteknoloji, sper iletkenlik, gne pilleri ve sya dayankllk gibi alanlarda fullerenler zerinde almalar devam ediyor. Bilim adamlar fonksiyonel grup veya metalik katk ekleyerek buckyballun farkl zelliklerini inceledi. Alkali metalik katkl buckyballlar, bir molekl iin yksek saylabilecek scaklklarda sper iletkenlik gsterdi. Buckyball ayn zamanda dalgaparack ikiliine sahip olduu gsterilen en byk molekldr. Karbonun allotroplar arasnda oda scaklnda znenler sadece fullerenler. Kat haldeki buckyball normalde grafit kadar yumuakken, sktrldnda elmastan daha sert hale geliyor. Geliimin nndeki engellerden biri de artk bulunacak ve renilecek yeni bir ey kalmadn sanmaktr. Yzyllardr gzmzn nnde olan ve hakknda her eyi bildiimizi dndmz karbonla ilgili almalara son 20 sene iinde Nobel dl verildi. Hi ummadmz bir ekilde karbon hayat kalitemizi deitirmeye ve gelitirmeye balad. Yaplan aratrmalara baklrsa da karbon tekrar tekrar kefedilerek hayatmza daha da ok girecek. Ne diyelim? Tekrar ho geldin karbon.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Buckyball
ki boyutlu grafenle baladmz yolculuumuzda tek boyutlu karbon nanotplere uradktan sonra sfr boyutlu molekllere geldik. 1 nm boyunda bir futbol topu dnn. 60 tane karbon atomundan oluan bu yap fullerenlerin en mehurlarndan buckyball. Eer Fulleren de ne? derseniz: Fulleren tamamyla karbondan oluan, ii bo molekllere verilen ortak isimdir. 1985 ylnda Richard Smalley, Robert Curl, James Heath, Sean OBrien ve Harold Kroto bu kresel yapy ilk kefettiklerinde, yapt kresel kubbelerle mehur Buckminster Fullere ithafen, yapya buckminsterfullerene olarak adlandrdlar. Bu yaplarn genel ismi Fulleren olarak kalrken 60 karbon atomundan oluan dnyann en kk futbol topunun ad buckyball olarak ksaltld. Biz de karbonun yeni allotroplarnn farkna vardk. Kifler Kroto, Curl ve Smalley bu yeni molekl snfnn kefindeki rollerinden tr 1996 Nobel Kimya dln kazand. Daha nce bahsettiimiz silindirik karbon nanotpler fullerenlere bir rnek. Silindirden baka kresel ve elipsoid eklinde fullerenler de var. En kk fakat kararsz fulleren, 20 karbon atomundan oluur, ancak yzlerce atomdan olumu yaplar da var. lk balarda doal olarak bulunmad sanlan bu yaplar daha sonra uzayda, atmosferde ve yeryznde yaplan aratrmalarda kefedildi. Atmosferde akan yldrmlar esnasnda olutuu d-

Kaynaklar http://oolong.co.uk/oo/carbon http://www.chemicool.com/elements/carbon.html http://www.compositeshop.com/mainmenu.html http://www.carbonfibergear.com/blog/ http://www.personal.reading.ac.uk/~scsharip/tubes.htm http://www.electrochem.org/dl/interface/sum/sum06/sum06_p23.pdf 31

Alp Akolu Zeynep nalan

CERN Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ile Bilim ve Toplum zerine
Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi CERNn Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ODTde alan Bilimi Hzlandryoruz adl serginin al iin Trkiyedeydi. Bundan iki yl nce kendisiyle bir rportaj yapm, o srada gndemde olan Byk Hadron arptrcs ile ilgili konular konumutuk. Rolf Heuerle bu kez daha ok bilim ve toplum etkinlikleri, Higgs deneyinin son durumu, tartmal Opera deneyi ve CERNdeki aratrmalarn gnlk yaama yansmalaryla ilgili sohbet ettik.

portajmza gemeden nce, CERNn 8 Temmuza kadar ziyaretilere ak olan Bilimi Hzlandryoruz adl sergisinin ieriini ksaca hatrlatalm. ODT kapal tenis kortlarndaki 400 metrekarelik bir alanda hazrlanan sergi farkl odalarda sergilenen be ana temadan oluuyor. Sergi, ounlukla dokunmatik ekranlardan oluan etkileimli ortamlarda sunuluyor. Bunun yan sra duvarlarda konuyla ilgili hem Trke hem de ngilizce bilgilendirici panel ve posterler bulunuyor. Serginin girii ziyaretileri evrenin balangcna, Byk Patlama anna gtryor. Buradan girilen ilk odada Byk Patlamadan itibaren evrenin tarihi anlatlyor. Ziyaretiler bu odada Byk Patlamay zemine yanstlan bir sunumla sanki onun iindeymi gibi hissederek izleyebiliyor. kinci oda ziyaretileri paracklarn dnyasna gtryor. Burada canlandrmalarla ve etkileimli anlatmlarla maddenin yap talar ve temel kuvvetler tantlyor. Gizem Odas ad verilen nc oda grebildiimiz maddenin evrenin yalnzca % 4 olduu gereinden yola karak geri kalann gizemini zmeye ynelik abalar anlatyor. Drdnc tema CERNde yaplan aratrmalar zetleyen sergilerden oluuyor. Bu sergiler poster, panel ve ekranlarn yan sra Byk Hadron arptrcsnn mknatslarndan birinin gerek boyuttaki bir maketini ve ATLAS dedektrnn orantl olarak kltlm maketini de ieriyor. Beinci

ve son tema, temel aratrmalarn gndelik yaammzdaki teknolojik uygulamalara yansmasyla ilgili. Ziyaretiler bu temann yer ald odada etkileimli ekranlar yardmyla teknolojinin deiik alanlarn kefediyor, gnmzdeki hangi uygulamann hangi aratrmaya dayandn renebiliyor. Bu sergi ilk kez CERNe ye olmayan bir lkeye gnderiliyor. ODT Rektrl ile Fizik Blmnn desteiyle serginin Trkiyeye getirilmesinde byk emei geen ve bizi CERN Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ile buluturan ODT Fizik Blm retim yesi Do. Dr. M. Bilge Demirkze teekkr ederiz.

32

>>>
Duyduumuz kadaryla bu Trkiyeye ilk geliiniz. Bu durumda size, lkemize ilk defa gelenlere sorulan malum Trkiyeyi nasl buldunuz? sorusunu yneltmek aklmzdan geiyor. Ancak karmzda uluslararas bir laboratuvarn bakan olunca sorumuzu yle deitirmek istiyoruz, bilim ve teknoloji konularnda Trkiyeyi nerede grdnz sormak istiyoruz. Bilimsel aratrmaclar asndan Trkiyeyi nasl deerlendirirsiniz? Bu arada tabii ki isterseniz Trkiye hakknda genel fikrinizi ve ilk izlenimlerinizi de paylaabilirsiniz? Havalann, otele kadar olan yolu ve oteli biliyorum. Haliyle u anda ilk izlenimlerimi aktarmak ok zor ve bir saaate kadar da ayrlyorum. ODTdeki sergi ve TAEK ile grmek iin ok ksa sreliine buradaym. O zaman lkemize tekrar gelmelisiniz ve sizi uzun sreliine arlamalyz. Umarm... Trk aratrmaclarn bilim camiasndaki yeri sorusunun ancak CERN ile alakal ksmna cevap verebilirim. CERNde Trkiyeden gelen ok iyi aratrmaclar var. Bu durumun CERN-Trkiye ilikilerinin artmasyla daha da iyiye gideceini dnyorum. Bir lkenin CERN yelii gndeme gelince CERNden zel bir ekip o lkeyi ziyarete gider. Trkiyeyi ziyaret eden ekibin geri bildirimleri iyiydi, hi sorun yaanmad. Ekonominiz iyiye gidiyor. Tm bu sebeplerle ben de Trkiyeyi en ksa srede CERN ailesi iinde grmek istiyorum. Bildiiniz gibi bizler TBTAKn Bilim ve Toplum Dairesinde alyoruz. CERNin bakanyla lkemizde bulumak gzel. Bizim iin daha gzel olan ise bu ziyaretinizin bir bilim ve toplum etkinlii araclyla gerekleiyor olmas. Bu tr etkinlikleri neden nemli buluyorsunuz? Bence bilim toplum faaliyetleri sadece nemli deil, ayn zaman hayati de. Bir ok insan gnlk yaantsyla bilim arasnda balant kuramyor ve bu yzden bilimin gerekli olmadn dnyor. Aslnda evremizdeki birok ey bilime dayanyor. Bu yzden bilim konusundaki farkndalk artrlmal. Bilimin neminin fark edilmesi iin sk sk bilim zerine konumamz, tartmamz gerekiyor. Bilim konumay brakp sadece aratrma yapmak yeterli deil. Byle yaparsak zaman iinde bu aratrmalarn niye yapldn fark etmeyen, nemini idrak edemeyen bir toplum oluur ki bu bir noktada aratrmalarn sona ermesine kadar gider. Bu konuda toplumu sulayamayz, imdiye kadar ziyaret ettiim tm lkelerde bilime merak duyulduunu grdm. Su biraz da bilim insanlarnda. Aratrmaclar toplumla ba kurmay ihmal etmemeli. Peki, ODTdeki CERN sergisini ziyaret eden birinin neler kazanacan dnyorsunuz? Her eyden nce ilgin ve iyi olduunu dnmelerini isterim. zellikle gen ziyaretilerin bilimin cazibesini hissedeceini sanyorum. Bilimde neyin nasl yapldn anlamak zor olabilir, ama bilim insanlarnn hangi sorular sorarak ie baladn bilmek de ok nemli. Bu sergi o sorulara da yer veriyor. Sergiyi gezenler teknoloji ile bilimin i ie olduunu, teknolojisiz bilim yaplamayacan ve CERNde hangi teknolojinin kullanld-

Bilim ve Teknik Haziran 2012

n da reniyor, ki bu da ok nemli. CERNde yaplanlarn bilim ve teknolojiye etkisini zetleyen bir panel var. Bu paneli gren bir rencinin dikkatini ekebilirsek, bu bizim iin kazanmdr. Bunun gibi baka etkinlikleriniz var m? Bundan daha kk ve montaj daha ksa sren iki sergimiz daha var. Bilim syleilerimiz var. CERNde alan bilim insanlar deiik yerlerde halka ak konumalar yapyor. Genelde salonlar tka basa dolu oluyor. Ayrca yerel okullara ynelik bilim toplum etkinliklerimiz de var. Fransada ocuklar okula hayli erken balyor. Yani bu etkinlikler 5-12 ya aras renciler iin. Bu etkinlikler erevesinde ocuklar resim yapyor ve hayallerindeki bilim insannn iziyor. Derken laboratuvar gezip aratrmaclarn gerekte nasl altn gzlemliyorlar. Her geen gn bu etkinlie katlmak isteyen okullarn says artyor. Ayrca retmenlere ynelik etkinliklerimiz de var. ok deiik bir etkinliimiz daha var. Atomalt paracklarn arptrld CERNde bir sanaty ve bir fizikiyi bir araya getiriyoruz. Yani bir sanatyla ve bir fizikiyi arptryoruz diyebiliriz. Bu tr etkinlikler bilimi topluma ulalabilir klyor. Tm bu etkinlikler biraz da CERNe olan mali destein devamnn gelmesi amacyla toplumun desteini artrmak iin deil mi? Evet, toplumun destei gerekli. Her eyden nce toplum bu tr aratrmalar yaplmal demeli. Bu etkinlikler sayesinde bir aratrma laboratuvar sadece bilimsel dergilerde deil gazetelerde de yer alyor. Bu durumu politikaclar ve mali destek veren kurulular da gryor. Bakyorlar ki halk ilgileniyor, o zaman herhalde Hmm... bu benim iin bir oy daha demek diye dnyorlar. (Glyor) Grnr deilseniz destek almanz zorlar. 2008de veri toplamaya balayan Byk Hadron arptrcs deneylerinde 2012de olmamza ramen henz bir keif yaplmad. Ama toplum zaman zaman parack fiziine yaplan maddi destekte ksnt yapldn duydu. Bu ksntlara paralel olarak toplumun desteinde ve ilgisinde 2008den bu yana azalma var m? Parack fizii gerekten sabr gerektiren bir alan. Size bu konuda bir anm anlataym. Bir gazeteci bana keif bekliyoruz,

33

CERN Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ile Bilim ve Toplum zerine

hl bir ey yok mu? diye sormutu. Ben de sabrl olmamz gerekiyor diye cevap vermitim. O zaman gazeteci ama ben o kadar sabrl deilim dedi. Ben de kendisine sabrl olmay renmesi gerektiini syledim. Baka bir konferansta ayn gazeteci yanma yaklap Beni tandnz m? diye sordu. Kendisini tantmak iin de Hani u sabrsz gazeteci dedi ve sabrl olmay rendiini eklemeyi de ihmal etmedi. Parack fiziindeki keifler iin sinyali arka plandan seip karmak, o karmaa ierisinden sinyali tespit etmek gerekiyor. Bunu hep u rnekle anlatrm: Bir sr kar tanesinin iinde, sadece belli bir ekilde olan bir tanesini aradnz dnn. Byle klfetli bir i tabii ki zaman alacaktr. Bu rnekte zel kar tanesi sinyali, dier kar taneleri ise arka plan betimliyor. Bte kesintilerine gelecek olursak, bugne kadar byle bir kesinti olmad. Ama gelecekte ne olacan bilemem. ABDde iler her zaman daha zor. Japonyada da benzer sorunlar yaanmt. Avrupa lkelerinin bte konusundaki yaklam genellikle makul. Yani durum lkeden lkeye deiebiliyor. Son aylarda CERN biri Higgs parac aratrmalar, dieri ise OPERA deneyi ile ilgili olmak zere iki defa bilim gndemine tand. Bu iki gelimeden bahsedebilir miyiz? Higgs ile balarsak, 2012 ylna iki Byk Hadron arptrcs deneyi olan CMS ve ATLAS deneylerinin Higgs parac ile ilgili son durum aklamasyla girdik. CERNden gelen aklama bir eylerin gzlendii, bunun Higgs olabilecei ama Higgs paracnn kefedildiini kesin olarak iddia etmek iin daha ok erken olduu ynnde idi. Bata yaanan heyecan daha sonra yerini kafa karklna brakt. Yaplan aklama toplum tarafndan pek iyi anlalmad. RH: Her eyden nce veri toplamaya ara verilen 3 aylk bir zaman dilimine girdiiniz zaman, destek veren kurululara o ana kadar toplanan verilerin ne gsterdii zerine bir aklama yapmak, bu kurumlara durum deerlendirme raporu sunmak durumundasnz. Geen Aralk aynda bu raporu sunduk ve 2011de toplanan verilerin Higgs konusunda kesin bir eyler sylemek iin yeterli olmadn belirttik. Bu sene toplanacak verilerle Higgsin yer alabilecei ktle aral daha netleecek, ktle aral klecek. Deneyler belirli bir ktle aralnda bir sinyal grd. Ancak bu sinyalin belirginlemesi ve arka plandaki paracklar arasndan sivrilmesi gerekiyor ki evet, bu sinyal Higgs diyebilelim. Bu senenin sonuna kadar toplanacak verileri de ekleyince Higgs bozonunu kefedecek duruma geleceiz. Higgsi bulup bulamadmz kesin olarak ilan edebileceiz. Higgsin olmadn ilan etmek de bir keif aslnda. Ama eer var ise biliyoruz ki 125 Giga elektorn-Volt civarnda olmal. BT: Opera deneyini yrtenler ntrinolarn ktan hzl hareket ettiini gzlyoruz aklamasn yaparken biraz sabrsz m davrandlar? RH: Bunu sylemek zor. Opera deneyinde alanlar ve deneyin szcs, bu aklamay yapmak iin her eyin tamam olduunu dnd. Yani lmlerin doru olduuna eminlerdi. Aklamada da temkinli davrandlar ve ktan hzl ntrinolar
34

bulduklarn ne srmediler. Yalnzca lmlerinin ilgi ekici sonular ortaya koyduunu ve bunu dorulamak gerektiini sylediler. Amalar gzden kardklar bir ey olup olmad konusunda geri bildirim almak iin bilimsel camiay gelimelerden haberdar etmeki. Bilimsel yaklamla hareket edince, eer sonuca inanmyorsanz genellikle bir aklama yapmazsnz. Ama bu ekilde hareket ederseniz bilinenin tesine gemek iin gelime de salayamazsnz. Bilimsel aratrmalarda meslektalarnza gzlemlerinizi bu ekilde aktarmanz normaldir. Einsteinn k hznn alamayaca fikrinin tersini ne sren bu sonu elbette nemsenecektir. Bu nedenle sonular dikkatle hazrlanm bir basn duyurusuyla akland. Bunun yanl balanm bir fiber optik kablodan kaynaklandn anlam olmalar gerekirdi diye de dnlebilir, ama bu ansszlk olarak da yorumlanabilir. (lmler fiber optik kablolarn yanl balanmas nedeniyle yanl olmutu.) BT: Bir yanda ntrinolarn kozmik hz limitini am olabileceini syleyen deney sonular, bir yanda da kozmik hz snrnn alamayacan syleyen Einsteinn zel grelilik kuram dururken bir parack fizikisi olarak sizin bu konudaki ilk izleniminiz neydi? Bunun byk bir keif olabileceini mi yoksa bir yerlerde bir hata olduunu mu dndnz? RH: Ben tarafsz kaldm. Grdnz gibi yeterince yal ve deneyimliyim. Bu sonular bir baka deney tarafndan kantlanana kadar bekleyip greceim dedim. Eer bu gerekleirse ite o zaman ben de heyecanlanacam. lgin olduklar halde, sonular inanlmas g buldum. Bence zellikle gen aratrmaclarn bundan karaca nemli bir ders var. O da hibir zaman tek bir deneyin sonularna inanmamak gerektii. Fizikte ve baka bir ok alanda bunun gibi ok ilgin sonular veren, ama bakalar tarafndan tekrarlanamayan deneyler var. Ama bu noktada unu tekrarlamakta fayda var: Burada orataya bir varsaymla klmad, duyurulan yalnzca bir lmn sonularyd, ki bu da hatay bulmamza yardmc oldu. BT: Opera deneyinin koordinatrnn istifas bu olayla m ilikiliydi? RH: Bunun tamamen deneyi yrten ekibin iindeki tartmalardan kaynaklandn dnyorum. Grubun liderini seen deneyin fizikileri ile grubun lideri arasnda bir anlamazlk olabilir. Eer deneyin yapl ekliyle ilgili bir tartma sz konusuysa grubun liderinin yerini bir bakasna brakmas doru bir admdr diye dnyorum. Olaylarn nasl gelitiini tam olarak bilmiyorum, ama istifann bizim isteimizle olmadn syleyebilirim. BT: Ntrinolar bir kenara brakp daha genel konulara gelirsek, bir parack fizikisi olarak evreni nasl tanmlarsnz? RH: Bir parack fizikisi olarak evreni tanmlamam zor. nk onunla ilgili pek fazla ey bilmiyorum. Evrenin ancak % 4 ila % 5inin ne olduunu anlatabilirim. Geri kalan hakknda bilgim yok. Evrende grebildiimiz maddeden ok daha fazlasnn olduunu biliyorum, ama bunun ne olduunu bilmiyorum. Evrenin

<<<
bu gnk ekline sahip olabilmesi iin bu ierie ihtiyac olduunu biliyorum. Evrenin karanlk enerji denen, ama ne olduunu bilmediimiz bir tr enerji sayesinde gittike hzlanarak genilediini biliyorum. Evrenin % 95inin ne olduunu konusunda bir fikrimin olmadn ve nasl anlatacam bilmediimi biliyorum. Ama evrenin grnen ksm olan % 5inin de tamamn bildiimizi syleyemem. Evrenin yaptalar olarak 12 temel parac, temel paracklar arasnda etkileim salayan paracklar biliyoruz. Yllardr sren aratrmalar sayesinde bunlarn ileyiiyle ilgili epeyce bilgi sahibiyiz. Ama hepsi yalnzca o % 5in iinde. u anda maddenin hkim olduu bir evrendeyiz, ama bunun nedenini yani madde ile kar-madde miktar arasndaki kk farkn neden kaynaklandn tam bilmiyoruz. zetle evrenin % 5lik blmn tamamen olmasa da byk lde anlam olduumuzu syleyebiliriz. Ama nemli ve ilgin olabilecek baz bileenleri henz kefetmediimizi de syleyebiliriz. BT: Parack fizii ou insan iin anlalmas zor bir alan olabilir. Toplum yine de CERNde yaplan aratrmalar merak ediyor, zellikle de bunlarn gnlk yaama yansmalarn. www (World Wide Web) ve tbbi grntlemede kullanlan PET (Pozitron Emisyon Tomografisi) tarama gibi nemli bulularn CERNdeki almalarn yan rnleri olduunu biliyoruz. Bunlar gibi baka rnekler de var m? RH: Bunlar ok nemli rnekler elbette. Buradaki aratrmalarn topluma yansmas iki ekilde olabilir. Bunlardan biri aratrmalarn yansmalar, dieri de aratrmalar iin gelitirilen aygtlarn yansmalar. Aratrmalar srasnda byk miktarda bilgi birikimi elde edilir. Bunlarn bir ekilde gnlk yaama etkisi olabilir. Ama bunun ne ekilde ve ne zaman olacan tahmin etmek ok zor. Verdiiniz rneklerden yola karsak, rnein PET taramada, CERNdeki almalarn iki tr etkisini de grmek mmkn. Aratrma ksmna bakacak olursak, pozitron bir kar-maddedir. Kar-madde aratrmalar sonucunda kefedildiinde kimse onun bir gn hastanelerde kullanlacan dnmemitir. unu da belirtmek gerekir ki bu aratrmalarn balamasyla PET tarama teknolojisinin gelitirilmesi arasnda yaklak 40 yl var. Dier yandan PET tarama bizim buradaki byk deneyler iin gelitirdiimiz dedektr teknolojisinden yararlanr. PET taramann bu anlamda burada yaplan almalarn faydal bir ekilde topluma yansmasna gzel bir rnek oluturduunu syleyebiliriz. Bu rnekleri artrmak mmkn, ama bence en nemlisi bilgi aktarm. Burada alan aratrmaclar baka aratrma kurumlarna, zel sektre ya da eitim kurumlar gibi yerlere gittiklerinde burada edindikleri bilginin yaylmasn salyorlar. Yine bir baka rnek, demetlerin hzlandrld borulara ok yksek dzeyde vakum uygulanr. Bu teknoloji sayesinde daha verimli gne panelleri retilebiliyor. Bu paneller gne ndan snrl derecede yararlanabilen blgelerde de paneller kullanlmasna olanak tanyor. ODTnn de dahil olduu CMS deneyi kapsamnda yksek manyetik alanda alabilen foton dedektrlerinin gelitirilmesi gerekti. Bunun iin manyetik alanda alabilen kk silisyum yongalar eklinde dedektrler gelitirildi. Bu teknoloji sayesinde rnein PET tarama ve MR grntleme teknolojileri tek bir cihazda birletirilebilir. Biz ayrca izotoplarla da altmz iin izotop retimi de yapmamz gerekiyor. zotoplar yine tan amacyla tpta kullanlyor. Temel aratrmalar bu uygulamalar iin dayanak oluturuyor. Temel aratrmalar yaplmazsa bu uygulamalarn hemen hemen hibirinin gelitirilemeyeceini sylemek mmkn. Ama temel bilimin ya da aratrmalarn topluma dorudan ulatrlmas iin buna araclk edecek mekanizmalara da gereksinim var. BT: ieden bir cin ksa ve size dilek hakk verse, neler dilerdiniz? RH: lk olarak, politikaclarn bilimin uzun vadeli bir vizyon gerektirdiini anlamalarn isterdim. Yalnzca bir ya da iki yl dnerek deil, uzun vadeli planlar yapmak gerekiyor. Aratrmalar zora sokan, bu ksa dnemli planlar. kinci dileim, insanlarn bilimsel konularla ilgili daha fazla konumas. Ben futbolu ok severim, ama bugn herkes sadece futbolla ilgili konuuyor. Bundan yz yl nce insanlar grelilik kuramn konuuyordu. Futbol da konuulsun, ama isterdim ki bir kafeye gittiimizde bilimden de biraz bahsedildiini duyalm. Bir dier dileim, insanlarn aratrmalarn hemen bir rne dnmesini beklemekten vazgemesi. nk bu aratrmaclar bilgi birikimi oluturmaya deil, uygulamaya ynelik almaya zorluyor. Sayn Heuera bize zaman ayrp sorularmz yantlad iin teekkr ederiz.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

CERN Bakan Prof. Dr. Rolf Heuer ODT Rektr Prof. Dr. Ahmet Acar ile birlikte sergiyi gezerken.

35

Brtein Ege

ASIMO

lk nsans Robot

Bilim kurgu romanlarnn vazgeilmez kahramanlar insans robotlarn yapm insanln en byk ryalarndan biri. Japon Honda firmasnn 1986 ylndan itibaren gelitirmeye balad ASIMO adl insans robot, yllardan beri dnyann en gelimi insans robotu olma zelliini geen yl da baka hibir robota kaptrmad. Merkezi Almanyann Frankfurt kentindeki Honda Avrupa Aratrma Enstitsnn Kasm 2011de yapt aklamaya gre, ASIMOnun yeni bir modeli gelitirildi. Bu sevimli insans robotun yeni modelinin brakn yrmeyi, artk kolaylkla koup zplayabildii, engebeli arazilerde bile kolaylkla ilerleyebildii, misafirlere ikram yapabildii, hatta kendisine atlan toplara vurup insanlarla dans edebildii bildiriliyor. Gelecekte ASIMOnun hasta bakc ya da doal afetlerde kurtarma grevlisi olarak birok farkl alanda kullanlmas planlanyor. Bir gn siz de byle bir robota sahip olmak istemez miydiniz?

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Yapay Zeknn Tarihesi

Yapay zeknn tarihini Ortaaa kadar gtrmek mmkn. MS 9. yzylda Abbasiler dneminde (750-1256), Musa kardelerin hidrolik prensiplerine gre alan otomatik makineler yapt, daha sonra Seluklular dneminde Ebul zzin de bu almalar devam ettirdii biliniyor. Fakat daha sonraki dnemlerde Batnn El-Harezminin (780-850) cebir zerine eserleri ile tanmas sonucunda (ikinci dereceden denklemlerin zm, sfr says vb.) bilimsel ve teknik stnlk giderek Batya gemeye balar (El-Harezminin Bat bilim dnyasna etkisi o kadar byk olmutur ki Batda cebir anlamna gelen algebra ifadesi onun bir kitabnn balndaki AlJabr kelimesinden, gnmz bilgisayar bilimlerinin en ana kavramlarndan biri olan algoritma ifadesi de isminin Bat dillerindeki telaffuzundan tretilmitir). 1642 ylnda Fransz matematiki Blaise Pascal (1623-1662) tarafndan ilk mekanik hesap makinesinin icat edilmesinden sonra 1800l yllarda ngiliz matematik profesr Charles Babbage (1791-1871), Fransz mucit JosephMarie Jacquardn (1752-1834) dokuma tezghlar iin icat ettii bir teknii kullanarak ilk programlanabilir mekanik bilgisayar (analytical engine) gelitirmeye alm, fakat o zamanki teknoloji yeterli olmad iin projesi yarm kalmt. 1940l yllarda ngiliz ve ABDli matematikiler ile bilgisayar bilimcilerin (Alan Turing, Nobert Wiener ve John von Neumann) katklaryla bugnk bilgisayar bilimlerinin temelleri atld (bilgisayar bilimlerinin Nobel dl saylan Turing dl ile yapay zek alannda halen geerliliini koruyan nl Turing Testinin ad da Alan Turingden gelir). Yapay zek alanndaki ilk ciddi adm 1956 ylnda ABDde de dzenlenen Darthmouth Konferansnda atld. ABDli bilim insan John McCarthy ta-

rafndan organize edilen bu konferansa gnmzde de yapay zek teknolojisinin nclerinden saylan Marvin Minsky gibi isimler de katld. Hayli tannm LISP yapay zek programlama dilinin yaratcs da olan John McCarthy (1927-2011) gnmz yapay zek teknolojisinin gerek ncs kabul ediliyor (Dartmouth Konferansnn dzenlenmesi iin 1955 ylnda Rockefeller

Vakfna verdii dilekede, bilgisayar bilimlerinin bu dal iin yapay zek ifadesini ilk olarak kullanan da yine John McCarthydir). 1971de yapay zek alannda verilen Turing dlne de layk grlen McCarthy, ayrca 1990 ylnda dnemin ABD Bakan tarafndan Ulusal Teknoloji Madalyas ile de onurlandrlmtr.

ASIMOya doru ilk admlar

ASIMOnun douunun hi de sanld kadar basit olmad kolaylkla tahmin edilebilir. Dnyaca bilinen bir otomobil reticisi olan Honda bu konudaki almalarna daha 1986 ylnda balamt. Firmann en batan itibaren amac insanlara hizmet edebilecek ve daha da nemlisi insanlarla uyum iinde yaayabilecek bir robot retmekti (robot kelimesi ilk defa ek asll yazar Josef apekin 1921 ylnda yazd Rossums Universal Robots adl tiyatro oyununda, hibir hakka sahip olmayan iileri tanmlamak iin kullanlmtr). Dolaysyla da tasarlanacak robotun her eyden nce iinde eyalar ve insanlar bulunan bir odada kolaylkla hareket edebilmesi, gerektiinde merdiven kp inebilmesi ve engebeli yzeylerde de herhangi bir sorunla karlamadan ilerleyebilmesi gerekiyordu. Yaplan aratrmalar sonrasnda Honda mhendisleri, insanlar gibi hareket etme yeteneine sahip olacak bir robotun tpk insanlar gibi iki bacaa sahip olmasnn art olduunu tespit etti. Fakat tahmin edilebilecei gibi bu konuda saysz t e k n i k engel vard: Zamann teknolojisinin (mikroilemciler, alglayclar, kamera, yazlm teknolojisi) gnmzde olduundan hayli geride olmas, zellikle de bir robot retilmesi iin gerekli el, parmak, bacak gibi esas hareket salayc mekanik ve bunlara ait elektronik bileenlerin (mekatronik paralar) hayli hantal ve byklklerine gre de dk kapasiteli olmas, doada var olan biyolojik rneklerin henz yeterince analiz edilmemi olmas, vb.
37

Bilim dnyasnda ASIMO benzeri baka almalar da yrtlmekle birlikte, ASIMOnun bize u an iin belki de en gelimi rnei sunduunu ve bu noktada ASIMOyu ASIMO yapan ana faktrlerin banda ise renme yeteneinin geldiini syleyebiliriz

ASIMO: lk nsans Robot

E0-E6 (1986-1993)
1986da E0 (Experimental Model 0) kod adl ilk nc modelin yapmna balayan Honda mhendisleri, bu alma kapsamnda iki bacakl bir model gelitirmeyi baarr. Fakat ufak bir sorun vardr, robotun bir adm atmas be saniye almaktadr. Bunun zerine gerek insanlarn gerekse hayvanlarn hareket etme sreleri incelenir ve 1978-1991 yllar arasnda gelitirilen E1, E2 ve E3 modelleri ile birlikte insan hznda (3 km/saat) hareket edebilen iki bacakl ilk robot retilir. Artk Honda iin bir sonraki adm sadece laboratuvar ortamnda hareket edebilen deil, insanlarn yaad ortamlara benzer ortamlarda, daha dengeli ve hzl bir ekilde hareket edebilen, bir engel karsnda durduunda dengesini koruyup devrilmeyen bir nc tip gelitirmektir. 1991-1993 yllar arasnda retilen E4, E5 ve E6 modelleri ile birlikte bu amaca da ulalr. zellikle E6 modeli dier modellere gre daha hzl ve dengeli bir yapdadr. 4,7 km/saatlik bir hzla kaygan zeminlerde bile kolaylkla hareket edebilmekte, merdiven inip kmakta ve karlat fiziksel engellerin stesinden gelebilmektedir. Artk hedeflenen insans robot retimi iin atlacak tek bir adm kalmtr: E6 modeline iki kol ve iki el takp nasl kullanlacaklarn robota retmek.

P1-P2-P3 (1993-1997)
1993-1997 yllar arasnda gelitirilen P1 (Prototype Model 1), P2 ve P3 modelleri sadece ASIMOnun gnmzdeki atalarn temsil etmekle kalmyor, ayn zamanda ilk gerek insans robot rneklerinden saylyorlar. P1, P2 ve P3 modelleri yrmenin, kolaylkla merdiven kp inebilme zelliklerinin vb. yan sra, ayn zamanda ellerini ve kollarn da kendi kendilerine kullanabilme yeteneine sahip ilk robot neslini de temsil ediyor. En gelimi nc model olan P3, 160 cm boyunda ve 130 kg arlnda, yapm Eyll 1997de tamamlanmtr. Amaladklar robot ilevlerinin byk bir blmn P3 ile birlikte hayata geiren Honda mhendisleri, bu aamadan sonra kendilerini daha hafif, hzl ve her eyden nce kendi kararlarn byk oranda kendi kendine alabilecek derecede zeki bir robot nesli gelitirmeye balar: Artk gnmzn ilk modern robotu ASIMO domutur!

da olan ASIMO, imdi 9 km/saatlik bir hzla hareket edebiliyor. (ASIMOnun 130 cm boyunda olmasna uzun aratrmalar sonucunda karar verilmi. Honda mhendisleri, yaptklar aratrmalar sonucu bu boy uzunluunun insanlarla beraber yaayacak robotlar iin ideal olduunu tespit ettiklerini belirtiyor. Mhendisler, 130 cmlik boyu sayesinde ASIMOnun sandalyede oturan bir yetikinle daha kolay gz gze gelebildiini, bylece sahibiyle ve dier insanlarla daha kolay iletiim kurabildiini, ayrca insanlarn yaad ortamlarda daha kolay hareket edebildiini belirtiyor.)Yukarda saylan ve Honda mhendisleri ta-

ASIMO iin kk, insanlk iin byk bir adm

2000 ylndan itibaren srekli gelitirilen ASIMOnun en yeni modeli Kasm 2011de dnyaya tantld. Yeni modeli 130 cm boyunda ve 48 kg arlnrafndan artk standart yetenekler olarak kabul edilen merdiven inip kma, engebeli alanda yrme, koma, geriye doru koma gibi fiziksel gereksinimlere cevap verme yeteneklerinin yan sra, ASIMOnun belki de en nemli zellii zeki olmas ve bu sayede kendi kararlarn kendi alabilmesi. Yeni ASIMOnun deerine deer katan ve baka robotlarda (en azndan hepsi bir arada) bulunmayan yetenekleri u ekilde sralayabiliriz: Ses Tanma: ASIMO ayn anda konuan kiinin seslerinden hangisinin kime ait olduunu ve seslerin ieriini % 70-80 aras gibi yksek bir baar oranyla belirleyerek kendisine verilen bir komutu anlayabiliyor.

38

<<<
Yz Tanma: ASIMO sadece kiilerin seslerini deil, nceden programlanmas durumunda yzlerini de (kendisi ve/veya sz konusu kii hareket halinde olsa bile) tanyabiliyor. Jest ve Mimikleri Tanma: Sahip olduu grsel yetenekler sayesinde, ASIMO bir kiinin el ve kol hareketlerini takip ederek bunlardan anlam karabiliyor; dolaysyla sz konusu kiinin jest ve mimiklerini yorumlayarak bunlara cevap verebiliyor. Buna en iyi rnek de ASIMOnun tokalamak iin kendisine uzatlan ele doru kendi elini uzatarak tokalamas. Parmaklar Kullanma: ASIMO, dier robotlardan farkl olarak el, kol ve parmak hareketlerini mkemmel bir ekilde koordine edebiliyor ve dolaysyla -tpk bir insan gibi- ellerini ve parmaklarn rnein ie amak, at ienin iindeki svy etrafa hi dkmeksizin yine kendi tuttuu bir bardaa doldurmak ve bunu ikram etmek gibi grevlerde byk bir ustalkla kullanabiliyor. (ASIMOnun bu yetenei gerektii takdirde, zellikle parmak hareketlerinin n planda olduu iaret dillerini renmesini ve uygulamasn da hayli kolaylatryor.) arpmalar nleme: ASIMO, gz yerine geen iki kameras sayesinde etrafnda bulunan btn cisimleri ve kiileri, tam olarak bulunduklar konumu, hareket ediyorlarsa hangi yne doru hangi hzla hareket ettiklerini kolaylkla belirleyebiliyor, hatta bu cisimlerin ve kiilerin kendine doru gelmesi durumunda kendi hareket ynn ve hzn deitirerek olas bir arpmay nleyebiliyor. (ASIMO ayrca ultrason ve termal kameralara da sahip.) nternet Balants: ASIMO, yukarda saylan yeteneklerinin yan sra internetle de balant kurma yeteneine sahip. Bu yeteneinden zellikle de -makinelerin ve bilgisayarlarn da anlayaca, RDF formatnda olacak- nc nesil Webde (semantik web) hayli verimli bir ekilde yararlanlaca ak (bkz. Yeni Bilgi Modelleme ve Programlama Felsefesiyle Semantik Web, Bilim ve Teknik, TBTAK, s. 36-39, Aralk 2011).

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Gelecee doru yava, ama emin admlarla m?

ASIMO rneinde de grld gibi yapay zek ve robotik konusundaki almalar tm dnyada hzla ilerliyor. Bilim dnyasnda ASIMO benzeri baka almalar da yrtlmekle birlikte, ASIMOnun bize u an iin belki de en gelimi rnei sunduunu ve bu nok-

tada ASIMOyu ASIMO yapan ana faktrlerin banda ise renme yeteneinin geldiini syleyebiliriz (bilim dnyas, robotlarn merdiven inip kma, koma, engebeli ve kaygan zeminde yryebilme, karlarna kan fiziksel engellerin stesinden gelebilme gibi, neredeyse sadece fiziksel hareket yetenei ile balantl konular uzun bir sreden beri am durumda). Artk ncelikli ama, retilen bir robotun hemen hemen her

alanda kendi kendine karar alma yeteneine sahip olmas. Gnmz bilgisayar teknolojilerinin sunduu imknlar gz nne getirildiinde, bu ama zellikle konunun iinde olmayanlara kolay grnebilir. Fakat bu robotlarn renme yeteneine sahip olmas iin hl kkleri 1950li yllara dayanan yapay sinir alar gibi istatiksel renme yntemlerinin kullanld dnlrse, nmzdeki dnemlerde de gerekten otonom robotlarn yapm srecinin srncemede kalmas, hatta kmaza girme olasl hi de dk deil. (Yapay sinir alar, 1950li ylnda Harvard niversitesinde o zamanlar henz lisans rencisi olan Marvin Minsky ve Dean Edmonds tarafndan bulunmutur). John McCarthynin yan sra yapay zek teknolojisinin dier nemli ncleri arasnda saylan Marvin Minskynin de belirttii gibi, yakn gelecekte bu konuda nemli admlar atlabilmesi iin aratrmalarn ilk nce daha ok insan beyninin nasl altnn yani bilin kavramnn ortaya karlmasna odaklanmas gerekiyor. Minskye gre insann renme yeteneinin ve davran eklinin sadece matematik ve bilgisayar bilimleri ile aklanabilmesi imknsz. Bundan dolay nmzdeki dnemlerde yapay zek programlarnn sadece teknik olarak nasl gelitirilebilecei zerine deil,

39

ASIMO: lk nsans Robot

<<<
ayn zamanda bu konuda hangi temel felsefelerin gelitirilmesi gerektii zerine de ok youn bir ekilde kafa yorulmas gerekiyor. nl ngiliz fiziki ve matematiki Roger Penrose ise bu noktada bir adm daha ileri giderek, bilim insanlarnn, bilin kavramn hl tam olarak aklayamamasnn altnda fiziin temel yasalarnn tam olarak anlalamam olmasnn yattn ve bilin ile ilgili zelikleri anlayabilmemiz iin yeni ilkelere, felsefelere, programlama tekniklerine ve hatta yeni mantk tasarmlarna ihtiyacmz olduunu savunuyor. Fakat bilim insanlar, insan bilincinin alma eklinin aydnlatlmas srecinin daha en az 1015 yl alacan tahmin ediyor. Belki de yine bu nedenle Honda mhendisleri de ASIMOnun bir aratrma projesi olmaktan kp insanlar tarafndan gerek hayatta kullanlmaya balanmasnn en az 15 yl alacan tahmin ediyor. Bilim insanlarn dndren nemli bir baka soru ise gelecekte robotlarla ve daha genel olarak bilgisayarlarla hangi grevleri gerekten paylamak isteyip istemeyeceimiz. Bu konuyu ilk dnenlerden biri Rus asll ABDli bilim kurgu yazar Isaac Asimov. Asimov bu konu zerine daha 1940l yllarda kafa yorarak, gnmzde olduu gibi gelecekte de geerliliini koruyacana kesin gzyle baklan ilk robot kanunlarn gelitirmi (bkz. Asimovun Robot Kanunlar). nsanln gerekten istemedii bir ey varsa o da ayn Stanley Kubrickin 2001: Bir Uzay Maceras (2001: A Space Odyssey) adl filmindeki gibi insan bilincine kavuan bilgisayarlarn insanla kar harekete gemesi. Bu nedenle, insan bilincine sahip bilgisayar ve robotlarn retilme srecine paralel olarak, bu yeni teknolojilerin snrlarnn nerede balayp nerede biteceine dair aratrmalara da ge kalnmadan balanmasnda fayda olduu ak.

Brtein Ege, Viyana Teknik niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blmn bitirdikten sonra, yksek lisans renimini de 2005 ylnda ayn niversitede tamamlad. Yksek lisans almas kapsamnda birbiriyle bilgi alveriinde bulunabilen iki ilikisel veri tabann modelleyerek programlad. 2007 ylnda, gnmzde ye says 3500i bulan ve halen Almanyann en byk semantik web topluluu olma zellii tayan grubu ve Ekim 2011de stanbul, Ankara ve zmir Semantik Web Topluluklarn kurdu. http://semweb. meetup.com/

Isaac Asimov (2 Ocak 1920-6 Nisan 1992), ABDli yazar ve biyokimyac1920 ylnda Rusyada dnyaya gelen Asimov, 1923 ylnda ailesi ile birlikte ABDye g etti. New Yorkta byyen Asimov daha Columbia niversitesindeki kimya renimi srasnda bilim kurgu romanlar yazmaya balad. Birok konuda yapt olmasna karn, zellikle bilim kurgu eserleri ve popler bilim kitaplar ile tannmtr ve robotlarla ilgili olan bilim kurgu seriIsaac Asimov leri bunlarn en nlleridir. Arthur C. Clarke ve Robert A. Heinlein ile birlikte gelmi gemi en byk bilim kurgu yazarlarndan biri olarak kabul edilen Asimov, henz 1940l yllarda ve belki de herkesten nce gelecekte robotlarn ayn insanlar gibi bilince sahip olabileceini ngrmtr. Asimov gelecekte retilecek bu robotlarn toplum kurallarna en az insanlar kadar saygl olmas gerekeceini belirterek, kendi adyla da anlan Robot Kanunlarn da tanmlamtr.

Isaac Asimov

Asimovun Robot Kanunlar

1. Bir robot kesinlikle insanla zarar veremez veya tepkisiz kalarak insanla bir zarar gelmesine izin veremez. 2. Bir robot kesinlikle bir insana zarar veremez veya bir insana zarar gelmesine seyirci kalamaz. 3. Bir robot birinci kuralla elimedii srece bir insann emirlerine uymak zorundadr. 4. Bir robot birinci ve ikinci kuralla elimedii srece kendi varln korumak zorundadr.
Kaynaklar Honda, ASIMO, http://asimo.honda.com/ Russel, S., Norvig, P., Artifical Intelligence, A Modern Approach, s. 14, 3. Basm, Pearson, 2010. Roush, W., Die Maschine muss fhlen lernen, Technology Review, 2006. akir Kocaba, ., ,Yapay Zek Aratrma ve Uygulama Alanlar, s. 2-3, T, Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi, Uzay Mh. Blm, 2006. nemli Balantlar Honda Robotics (Honda Robotik Aratrmalar), http://world.honda.com/HondaRobotics/ DFKI (Alman Yapay Zek Aratrma Merkezi), http://www.dfki.de/ OAI (Avusturya Yapay Zek Aratrma Enstits), http://www.ofai.at/ RoboCup (Robotlar iin Uluslararas Futbol Turnuvas), http://www. robocup2011.org/en/ SIGART (ACM Yapay Zek Grubu), http://www.sigart.org/

40

Kadir Demircan

Nobel dll Bacalar

Okyanus Derinliklerinde Neler Oluyor?

Avatar, Titanik, Terminatr ve Rambo filmlerinin ynetmeni James Cameron, bu yl Mart aynda okyanuslarn en derin yeri olan 11.000 metrelik Mariana ukuruna bir dal gerekletirdi. Medyann youn ilgisini eken Cameron, 7 metre boyunda 1 metre enindeki zel dal gemisiyle ekecei belgesel iin aratrmalar yapt. Ayn zamanda bilim adamlar iin toprak, su ve deniz canllarndan rnekler toplad. nk derinlerde ne olup bitiyor tam olarak bilmiyoruz. Bu dal Ruslarn 2007 ylnda kutuplarn 3000 metre derinlerine inmesine bir misilleme gibi grenler de var. nsanlar en yksek dalarn zirvelerine veya kutuplara kendi lkelerinin bayran dikti. Sra okyanuslara geldi. Son yllarda hz kazanan en derin yerlere bayrak dikme yar, bakalm hangi bulular beraberinde getirecek.

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Derin sular
BBC Wildlife (Vahi Hayat) dergisi 2010 yl Aralk saysnda zooloji alannda yaplm, tm zamanlarn en byk 10 buluunu aklad. 1977 ylnda kefedilen okyanus derinliklerindeki hidrotermal atlaklar (hidrotermal vent) byk bulular listesinde 4. srada yer ald. Fotosentezin 3., Mendelin genetik almalarnn 6. olduu bu liste aratrmaclarn dikkatinin okyanus diplerine ynelmesini salad. Okyanus kelimesi, Cebelitark Boazndaki akntya atfen, nehir anlamna gelen Latince okeanos kelimesinden kken alr. Gnmzde % 5i kefedilmi okyanuslarn ortalama derinlii 300 metredir. Bu derinlie kadar olan sular, gne nlar ulat iin hayatn ve eitliliin bol olduu yerlerdir. Okyanus tabanlarnn % 2si 6000 metrenin altndadr. Bu derinlikten daha aalara inildike yeni kefetmeye baladmz derin okyanus tabanlar karmza kar. Okyanus tabanlar kta sahanl, kta eimi ve derin okyanus taban olarak ksma ayrlr. Ktalarn sular altndaki ksm da diyebileceimiz kta sahanl, jeolojik olarak ktay oluturan kara parasnn deniz altndaki uzantsdr ve ktann bitip okyanusun balad yere kadardr. Ortalama uzunluu 60 km olan kta sahanlnn derinlii 200 m civarndadr (Oksijen tp ile

dal yapan dalglarnn rekoru 145 metredir). Kta sahanlndan sonra bir eim balar. 3-4 kmlik eimli yamacn sonunda 4000 metrelik derin okyanus tabanna ulalr. Bu derin okyanus blgelerinde okyanus srt ad verilen dalar bulunur. Bu dalarn toplam uzunluu 70.000 km civarnda. Okyanus srtlar hidrotermal atlaklarn ve volkanlarn bulunduu yerler. Okyanus tabanna gre ortalama 2500 metre daha yksek olan srt sistemi, bilinen en uzun yaplardan biri. Tm okyanuslarda bulunan srtlarn eni 1000-4000 km, toplam uzunluklar 70.000 kmdir. Atlas Okyanusunun tam ortasndaki Orta Atlantik Srtndaki bir vadi 30 km geniliindedir. Yeryz srekli hareket halinde olduu iin okyanus srtlar boyunca atlaklar olumutur. Bu atlaklardan mama ve scak su kar. zlandada faaliyete geerek havaalanlarnn kapatlmasna yol aan Eyjafjallajokull Yanarda Avrupann en byk buzullarnn altnda yer alan bir sualt yanardadr.

Okyanus klimalar: Siyah ve beyaz bacalar

Scak magma klarnn bulunduu hidrotermal atlaklar son yllarda aratrmaclarn ilgisini ekmeye balad. Dzenli veya dzensiz olarak yukar doru su ve gaz fkrtan scak su kaynaklarna

gayzer denir. Gayzer, zlanda dilinde patlak vermek anlamna gelen gjosa kelimesinden tremitir. lkemizin bir ok yerinde, rnein Denizli/Karahaytta gayzer grmek mmkndr. Okyanus tabanndaki gayzerler ise hidrotermal atlak veya yark olarak isimlendirilir. lk kez 1977 ylnda Panama Kanalnn 500 km batsndaki Galapagos Adalarnn bulunduu Byk Okyanus tabannda kefedilen hidrotermal sistemlerin 10 milyon yllk gemiini dnecek olursak, insanolu bu sistemi yeni fark etti de diyebiliriz. Hidrotermal atlaklardan scak magma ve gazlar fkrr. Bu atlaklarn, magmadaki dev basncn ayarlanmasndan okyanus suyunun snmasna kadar birok faydas vardr. Scak magma okyanus suyuyla temas edince katlamaya balar. Gazlardaki mineraller de atlaklardan kan suya rengini verir. Buradan fkran dumanlar siyah ve beyaz olabilir. atlaklardan kan svlarn katlamas ile bacalar oluur. Siyah duman karan gayzerlere siyah bacalar, beyaz duman karanlara ise beyaz bacalar ad verilir. Gayzerden kan dumann rengini, svnn iindeki mineraller belirler. Su, birka yz dereceye kadar sndnda younluu souk suyun younluuna gre azalr. Isnan su bu nedenle yerkredeki fay krklar ve atkaklardan yukar doru ykselir ve en sonunda yeryzne ulatnda pskrr. Scak, deniz suyu kayalarn ayrmasna sebep olur. Bu olaya hidrotermal deiim denir. Koyu renkli silikatlar (rnein olivin ve piroksen) yeni minerallere (rnein klorit ve serpantin) dnr. ABDnin Oregon eyaleti aklarndaki Juan de Fuca Srt boyunca deniz tabanndaki siyah duman bacalarn oluturan, metalce zengin zeltilerin pskrmesi grntlenmitir. Dumanlar yukarya doru gkdelen uzunluunda bacalar oluturur. Siyah ve beyaz bacalardan kan kaynar su, okyanus suyuyla temas edince erimi haldeki mineraller donmaya ve birikmeye balar. Donan ve st ste biriken bu mineraller baca eklinde byr. 60 metrelik bacalar olduu bilinmektedir. Okyanus klimalar da denilen siyah bacalar
43

Nobel dll Bacalar

6000 metre derinlikteki, grnmez tabir edilen blgelerde ve 4000 metredeki uurum blgelerde yer alr. Siyah duman pskrten bu bacalar, yksek dzeyde demir ve bakr slfr ieren mineraller pskrtr. Bilinen en derin baca 5000 metredeki Cayman siyah bacasdr. Beyaz duman pskrten beyaz bacalar ise ar mineral pskrten siyah bacalara nazaran daha hafif mineraller ierir. Baryum, kalsiyum, silikon ve inko ynnden zengin olan beyaz bacalarn scakl siyah bacalara gre daha dktr. Scaklk beyaz bacalarda 260-300 C iken siyah bacalarda 350-360 Cdir. Hidrotermal atlaklarda ilgin eyler olur. Magmada ve yeryz katmanlarndaki mineraller, eitli ilemlerden geirilir. Mineraller, okyanus kazannda piirildikten sonra uygun yerlere uygun miktarlarda datlr. Peki bu datm ebekesi nasl iler? Okyanus diplerinde birbirlerine bal olarak uzanan ok uzun atlak-

lar var. Su, bu atlaklarda kaloriferde dolaan su gibi dolar. Klima gibi ileyen bu sistem, deniz suyunu canllarn yaamas iin uygun scakla getirirken atmosferin de ideal scakla gelmesine katkda bulunur. Bu ve benzeri sistemler sayesinde evremizdeki artlar yaam iin en elverili haldedir. Aksi halde bir an bile yaamamz mmkn olmaz, elverili scaklk salanmadnda ya donar ya da eriyip yok olurduk.

Szge supaplar
Hidrotermal atlaklar, yerkrenin supap noktalar gibi Dnya merkezindeki byk basncn ayarlanmasnda grev alr. atlaklardan kan ve 400 Cye varan scak magma takviyesi, okyanus sularn starak iklim ve corafya zerinde etkiler oluturur. nsanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin yaamas iin ideal scaklk, basn ve nem ayarlanr. Acaba bu mekaniz-

ma ve sistemler olmasayd, nasl bir evre ile karlardk, hi dndnz m? Bilim adamlar bunlar aratryor. Zifiri karanlk olan ve normalde hayatn mmkn olmad zannedilen okyanus diplerindeki atlak sahalar, bir ok organizma iin yaama alanlar oluturur. Buradaki bakteriler ve dier canllar, okyanus ventilasyonunda ve metan devridaiminde hayatn devam iin vazgeilmezdir. Bakteri-

44

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Baca aznn yukardan grnts

ler, yeryznden 60 km yksekte ve okyanuslarn 11 km derinlerinde yaayabilir. Atlantik Okyanusunun 3,8 km altnda Titaniki yiyenler barofilik bakterilerdir. Oralarda neler oluyor? Canllar oralarda ne yapyor? Okyanus sularnn devridaiminde i gren atlaklarda serin ve alkali olan deniz suyu (pH 8) okyanus taba-

nndaki deliklerden daha derinlere geer. Kimyasal ilemlerden geirilen sular bacalardan tekrar okyanusa verilir. Bacalardan pskrtlen su, deniz suyunun aksine asidiktir (pH 3) ve scaktr. Bu suyun bileimi de deiiktir. Baz elementler, mesela magnezyum bu sudan uzaklatrlmtr ve bu su normal deniz suyu ile karla-

trldnda baz gazlar ve elementler bakmndan zengin deildir. ok fazla helyum ve hidrojen slfr ierir, ayrca mangan younluu deniz suyuna gre ok fazladr. Okyanus tabanndan daha derinlerdeki bir sistem, bir szge gibi deniz suyunu alr, damtma ve artma ilemlerinden sonra tekrar okyanusa brakr.

Metan Gaz Devrimi ve Arkealar

Nobel dll Snger
Haberlerde okyanuslarn 4 km altndaki, siyah ve beyaz baca denilen yarklarda scakln 250 C olduunu, yksek basncn hkm srd bu bacalardan asit ve gaz pskrdn okuyor, duyuyoruz. Gerekten de okyanuslarn derinlikleri haber konusu edilmeye deer. 2010 Nobel Kimya dl, tpl dal yapan dalglarnn deniz tabanlarndan toplad, az, midesi, gz ve kemikleri olmayan Discoderma dissoluta adl deniz sngeriyle yaplan almaya verildi. 1990 ylnda bu canldan elde edilen ve discodermolide ad verilen maddenin, kanser hcrelerini bymesini durdurma ihtimali olduu bilgisi kamuoyu ile paylald. Daha sonraki almalarda bu maddenin hcre bymesini, hcredeki mikrotbller zerinden durdurduu kefedildi. Discodermolidenin lisans haklarn alan Novartis firmas 2004 ylnda hastalar zerinde klinik almalara balad. Okyanus diplerini kefetme yar tm hzyla devam ediyor. Kefedilen birok canl ve bunlardan elde edilen maddeler biyoteknoloji firmalarna ilham kayna oluyor. Nobel Komitesine de bu keifleri yapanlara teekkr edip Nobel Balosunda dl takdim etmek kalyor.

Metan devridaimi, Dnya atmosfer gaz sistemindeki bilinen en nemli mekanizmalardan biri. Bu devridaim ve buradaki ekosistem iin hidrotermal atlaklar nemli. Yakt olarak da kullanlan metan, kresel snmaya neden olan sera gazlarndan biri. 2600 metre derinlikteki beyaz bacalarda kefedilen, metan reten arkeabakteri Methanococcus jannaschii bu konuda ilgin bir rnek. Karbondioksiti besin olarak kullanan Methanococcus jannaschii bizler iin zararl olan karbondioksiti kullanarak metan retir. M. jannaschii tm genomu ortaya karlan ilk arkea bakterisidir. Biyoteknoloji firmalar, M. jannaschii proteinleri zerine alarak daha imdiden kanser
45

Nobel dll Bacalar

kemoterapi ajan olarak kullanlabilecek proteinler ve mekanizmalar ile ilgili eitli verileri kamuoyuna sundu. M. jannaschii gibi arkealar, olaanst evre koullarnda yaayabilir. 250 C kadar yksek scaklklarda ve yksek basn altnda yaayabilen ekstremofil (en ar koullarda yaayabilen) arkealarn dayankllnn bir nedeni hcre zarlarndaki eter balar ve zel ya bileiklerinin saysdr. Eter balar hcre zarlarn yksek scaklklarda glendirir. Derin okyanuslarda insan hcresinin zar tereya kvamn alr. Hcrede hayat durur. Bu tip bakterilere ilave olarak, bacalarn evresinde 2-3 metre uzunluunda solucanlar ve scak suyu seven yengeler gibi ok ilgin canllar yaar.
Ar Koullarda Yaayan (Ekstremofil) Bakterilere rnekler Polaromonas Thermus aquaticus Halocaccus Barofilik bakteriler Helicobacter pylori Deinecoccus Aquaspirillum magnetotacticum Souk sever. -12 C ile -40 Cdeki Antarktika buzunda yaar. Scak sever. 75 C-80 C scak suda yaar. Tuz sever. Tuz glnde yaar. Basn sever. Okyanus derinlerinde, 4000 kmde yksek basnta yaar. Asit sever. Midemizdeki asitli ortamda yaar. Radyasyon sever. Yksek doz radyasyonda yaar. Pusula bakteriler. Mikro pusula bakteriler demir tanecikleri ierir. Magnotaktikler bu zellikleri ile sulu ortamda besinlere doru ynelir.

Okyanus Keiflerinde Yeni Bir Dnem Balyor

Yazmz baskya girerken Discover dergisinin Haziran ay saysn grdk. Konuyu kapaa karmlar. O yazdan ilgin satrlar: Okyanus gzlem ve giriim grubu 770 milyon dolarlk bir proje hazrlad. Gney Amerikadan Grnlanda kadar okyanus tabanna kablo deniyor. Deniz suyu kimyas, deniz akntlar, fotosentez, hayvan etkinlikleri, volkanik patlamalar ve depremler izlenecek. almalar iki blgede younlayor: ok fazla metan gaznn depoland bir blge olan Hydrate Okyanus Srt ve Axial Seamount adl aktif sualt yanarda. Buras da hidrotermal atlaklarn olduu bir blge ve ilgin canllarn kefedilmesi bekleniyor. Bu iki blgeye u ana kadar 1000 kmlik kablo denmi. Robot kameralar okyanus tabann srekli izliyor. 2014 ylna kadar su altndaki yirmi ayr blgenin bu ekilde birbirine balanarak okyanus tabanlarnn kefedilmesi planlanyor. Axial Seamount 10-15 ylda bir patlayan aktif bir yanarda. Bu patlamalar srasnda pskrtt magmada ve gazlarda DNA analizi ile yeni canllar aratrlyor. Biyoteknoloji firmalar da bu canllar nasl rne dntrebiliriz diye dnyor. 2016 ylnda bitirilmesi beklenen Avrupa Disiplinleraras Deniz Taban Gzlem Program (EMSO) ile Karadenizin de dahil olduu on iki ayr blgenin taranmas bekleniyor. Benzer aratrmalar Ulusal Okyanus ve Atmosfer Merkezinin (NOAA) Aquarius adl sualt ssnde devam ediyor. Artk uzay turistlii gibi sualt turistlii de mmkn. Burada yemek yiyebilir, sevdiinize evlenme teklif edebilir veya derin dncelere dalabilirsiniz. Astronatlara ithafen buraya dal yapanlara aquanot deniyor. James Cameronun Deepsea Challenger adl gemisinden baka, buralara yolcu tayan Triton36000 ve Virgin Oceanic gibi gemiler de var. Triton36000 yolcu tayor ve 10 km derinlie 74 dakikada iniyor. 1960larda bilim kurgu filmlerinde grdklerimiz artk gerek oluyor. 2014 ylnda ilk denizalt istasyonunun almas planlanyor. Burada bir haftalk tatilin bedeli 15.000 dolar. Balaylarn Fiji Adalarnn binlerce metre altnda geirmek isteyenler muhakkak kacaktr. Bu da iin ekonomik getirisi.

2 C 1

2 60 C 3 6 4
izim: Rabia Alabay

150 C

5 1200 C

400-450 C

1. Souk deniz suyu magmaya doru ilerler. 2-3. 150 C de yerkabuunun deiimi. 4. Magmaya doru yaklatka su, iyonlarna ayrlr. Magnezyum hidroksit oluur. Fazla H iyonu yznden asitlik artar. 5. Deniz suyu kaynar. 450 C. Slfat, iyonlarna ayrlr. +2 deerlikli demir +3 haline geer. 6. Bakr, inko, Altn, Demir ve Slfr gibi atomlar kayalardan ayrlarak yukar doru harekete geer. 7. Siyah ve beyaz bacalar oluur.
46

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Ayamn zerinde otobs var

2008 ylnda Derin Deniz Maceras adl bir proje ile okyanus bacalarnn daha detayl olarak aratrlmas planland. ok uluslu bir proje olan 21 gnlk bu aratrma daln, dnyann her yerinden renciler internet zerinden takip etti.

kolay deil. 7000 metre derinlikte su basnc metrekare bana ortalama 5000 ton suyun arl kadardr. Bu ayamzn zerinde bir yolcu otobs kadar arlk olmas anlamna gelir. Ancak tm zorluklara ramen insanolunun azmi, gayreti, aratrma merak ve kefetme heyecan sayesinde yeni teknolojik gelimeler ortaya kyor.

Gelecein Eczaneleri
Okyanuslar dev birer eczane. Derin sularda kefedilmeyi bekleyen nice canl bizleri bekliyor. Son yllardaki yeni ilalarn ve teknolojilerin byk bir ksm denizlerden kyor. Maden irketleri nikel mineralini, petrol ve gaz irketleri yeni enerji kaynaklarn, ARGE alanlar biyoteknolojik rnleri, deniz biyologlar yeni canl trlerini ve iklimekosistem ilikilerini ortaya koymak iin byk gayret iinde. Bu aratrmalar sonucunda henz haberdar olmadmz birok kefin yaplmas bekleniyor. NASA bu i iin 17 milyar dolarlk bir bte ayrm durumda. Siyah ve beyaz bacalarn evresindeki mikroorganizmalarn, M. Jannaschii ve Discoderma dissoluta gibi canllarn aratrlmas ile yeni bilgilerin ortaya kmas herkesin temennisi. Aratrmalarn sonucunda, insan sal ve biyoteknoloji konularnda faydal rn ve teknojilerin piyasaya verilmesi bekleniyor. Yeni kefedilen 300den fazla canl trnden iki metrelik solucanlara ve kaynayan suyu seven yengelere kadar farkl farkl canllarn bilim ve aratrma hayatmza neler getirecei byk merak konusu. lkemiz ve dnyamz denizler, gller ve akarsularla dolu. David Cameronun 11.000 metreye dal kamuoyunun dikkatini gelecein ecza deposu olan okyanuslara ekti. nk denizler bilim insanlarna ilham veriyor. Leonardo Da Vincinin dedii gibi sterse ustalarn ustas olsun, kim doadan deil de yapay bir eyden ilham alyorsa tm emekleri boa gidiyor demektir Herhalde aratrmaclar doru yerden ilham ald iin gzel sonularla karlayorlar. lgn sular lgn aratrmaclar bekliyor. Okyanuslarn derinlerine, bacalara doru bir seyahate kmaya ne dersiniz?
Kaynaklar Streep, A., Secrets of the deep, Popular Science, Austos 2009. www.popsci.com/scitech/ article/2009-07/august-2009-issue-secrets-deep Qiu, J., Oceanography: Death and rebirth in the deep, Nature, Cilt 465, s. 284-286, 20 Mays 2010, www. nature.com/news/2010/100519/full/465284a.htm German, C. R., Diverse styles of submarine venting on the ultraslow spreading Mid-Cayman Rise, Proceedings of the National Academy of Sciences USA (PNAS), Cilt 107, Say 32, sayfa 14020-14025, 10 Austos 2010. Cressey, D., Marine biology: Out of the blue, Nature, Cilt 467, s. 514-515, 30 Eyll 2010. http://www.nature.com/news/2010/100929/ full/467514a.html

Guam Adas yaknlarndaki, Dnyann en derin yeri olarak bilinen, 11.000 metrelik Mariana ukuruna bile inilmeye baland. Japonya, ABD ve Rusya bu yarta nde grnyor. Bir Japon denizalts, Mariana ukurunda yksek basnca dayankl, protista ailesinden foraminifera adl tek hcreli canllar buldu. En ar ortamlarda yaayabilen bu canllar, aratrmaclara yeni bulular iin ilham kayna oluyor. u an iin bakterilerin yaad bilinen st scaklk snr 113 C. Ancak aratrmaclarn ii hi de
lgin Bilgiler Yerkre zerindeki en yksek da Everest deil. Bu rekor 9449 metre ile Hawaiideki Orta Atlantik Srtnda yer alan Mauna Kea dana ait. Bu da okyanuslarn en derin yerine koysak deniz yzeyine ulamak iin 1,6 km yzmek gerekir. Ortalama 1500 - 4000 metre aralnda bulunan okyanus atlaklar 1977 ylnda kefedildi. Hidrotermal atlakta llen en yksek scaklk 403 Cdir. Ortalama basn 300 atmosferdir. 1 atmosfer, 760 mmlik bir cva stununun 0 Cde oluturduu basnca eittir. Denizlerde 100.000 da var. Bunlarn sadece 200 detayl olarak aratrlm. Dnyamz bir bilardo topu kadar kltebilseydik, ancak o zaman tepeler ve vadiler ortadan kalkar, Dnyann yzeyi dmdz olurdu. Siyah bacalarn evresinde boylar 3 metre olan, Riftia ad verilen dev solucandr yaar. Riftia denizlerdeki en hzl byme zelliine sahip canldr. Boyu 2 gnde 1,5 metreye ular. Lamellibrachia luymesi de boyu 3 metre olan dev bir solucan trdr. Ancak bu boya ulamalar iin 250 yl gerekir. Rimicaris exoculata 350 Clik hidrotermal yarklarda yaayan bir istakozdur. Gz yoktur, 1 metrekarede 2000 adet bulunabilir. Siyah bacalarda, boyu 5 cm olan baka bir istakoz tr Alvinocaris lusca da bulundu. 27 lkeden 2000 aratrmac hidrotermal yarklar aratrmak iin nterRidge adnda bir konsorsiyum oluturdu. Okyanus diplerinde altn, gm, bakr ve inko gibi deerli madenleri aramak iin irketler kuruldu. Yani yakn gelecekte okyanus diplerinde alan madenciler gndeme gelebilir. Kanada irketi Nautilus derin denizlerde maden arayacak olan ilk irket.

Do. Dr. Kadir Demircan 1972de Ktahyada dodu. 1994te Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyolojik Bilimler Blmnden mezun oldu. 1999da yksek lisans almasn tamamlad. 20012005 yllarnda Japonyann Okayama niversitesi Tp Fakltesi Molekler Biyoloji ve Biyokimya Ana Bilim Dalnda doktora, 20052009 yllarnda da doktora sonras eitimini tamamlad. 2009da yardmc doent, 2011de doent oldu. Halen Fatih niversitesi Tp Fakltesi Tbbi Genetik Anabilim Dalnda retim yesi olarak alyor. Ayn zamanda, Adli Tp Kurumunda Biyoloji htisas Dairesi Bakan olarak grev yapyor.

http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/ chemistry/laureates/2010/ http://www.nytimes.com/2012/03/08/science/earth/ james-cameron-prepares-to-dive-into-marianatrench.html Ustamer, T., Prof. Dr., Jeolojiye Giri-2 Ders Notlar http://www.istanbul.edu.tr/eng2/jeoloji/akademik/ gj/ders-uygulama/jeolojiyegiris-II/okyanusalhavzalar.pdf Barones, J., Whats really at the bottom of the ocean. The new era of aquatic exploration begins, Discover, s. 26-32, Haziran 2012. Hellwarth, B., Into the deep: sea base alpha, Discover, s. 33-39, Haziran 2012. 47

Levent Dakran

PClerden Sonraki an Balangc

Tablet Bilgisayarlar
Tablet bilgisayarlar, aslnda 20 yldan uzun bir sredir bir ekilde hayatmzn iindeydi. Ancak 2010 ylnda iPad ortaya kana kadar kimsenin dikkatini ekmediler, tketiciye kendilerini kabul ettirmeyi baaramadlar. Oysa imdi herkes tabletlerden bahsediyor, PClerden Sonraki a adl yeni bir kavram dile getiriyor. Sahi ne oldu da tabletler binlerce yl sonra yeniden bu kadar popler oldu?

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

l 2009. Apple kapal kaplar arkasnda dnyann en iyi saklanan endstriyel srlarndan birine son eklini vermek iin urayordu. Sylenenlere gre ierde hazrl yaplan ey, insanlarn kiisel bilgisayarlara bak asn deitirecek lde devrimsel niteliklere sahip bir rn olacakt. stelik bu, irketin endstriye yn veren ilk hamlesi deildi. Apple 2007 ylnda iPhoneu piyasaya srerek bugn bildiimiz anlamda bir akll telefonun nasl olmas gerektii konusunda rehberlik etmi, 2008 ylnda gndeme getirdii App Store ile mobil cihazlar iin ideal uygulama ekosistemini ve satn alma modelini yaratm, birka yl iinde rn geni apta kabul gren yaygn bir arzu nesnesine dntrmt. O yzden hemen hemen herkes, bunun bir adm sonrasnda ne geleceini merak ediyordu. Aslnda Applen bir tablet bilgisayar tasarm zerinde alt bir sredir bilinen bir eydi. Hatta rn ortaya kmadan nce adn doru tahmin etmeyi baaranlar bile vard. Ama kimse tabletin son halinin neye benzeyeceini bilmiyordu. O dnem Wall Street Journal gazetesinde yaymlanan bir makalede yer alan ifadelerle zerinde 10 emrin yazl olduu tabletten beri hibir tablet bu kadar byk bir heyecana yol amamt. Merakl bekleyi, 27 Ocak 2010da Applen o dnem hayatta olan yneticisi Steve Jobsun sahneye kp iPad ad verilen cihaz tantmasyla sona erdi. lk izlenimler, aygtn byk ekranl bir iPhonedan fark olmad ynndeydi. 1024x768 znrlnde 9,7 inlik ekrana sahip, 1 santimetreden biraz kaln, tpk iPhone gibi sadece dokunarak kullanabileceiniz, hatta iPhone ile ayn iletim sistemini kullanan, 10 saat pil mr vaat eden, WiFi ve 3G balant seenekleri bulunan bir tablet.

Daha nce Denediler, Baaramadlar

Tabletlerin sadece 2010 ylndan beri hayatmzda olduunu sanyorsanz yanlyorsunuz. Uzun zamandr birok kii veya irket, tablet bilgisayarlarla benzer ilkeleri paylaan rnleri tketicilerle buluturmann hayalini kurdu. Bunlardan bazlar kavramsal tasarmlardan ibaret kald, bazlar hayata geti, ama hibiri uzun sre ayakta kalamad. te size birka rnek. Yl 1968. Amerikal bilgisayar mhendisi Alan Kay, ocuklarn saysal ierie ucuz ve kolay yoldan ulamasn salayacak zel bir bilgisayar fikri ortaya att. Kay dokunmatik ekran ve buna bal bir klavyeyle kontrol edilen, hafif ve son derece ucuz bir rn hayal ediyordu. Kayn Dynabook adn verdii ve bugn bildiimiz anlamdaki tablet bilgisayarlarn atas olarak kabul edilen bu kavramsal tasarm hibir zaman retilmedi. Yl 2001. Microsoftun Ynetim Kurulu Bakan Bill Gatesin Comdex Fuarndaki konumas srasnda irketin yazlm mimarlarndan Bert Keeley elinde yeni bir cihaz tutuyordu. Bu cihazn ekrann evirip klavyesinin zerine kapatarak bir tablet bilgisayara dntrebiliyor ve zel kalemi yardmyla dokunarak kullanabiliyordunuz. Microsoftun dokunmatik ekranlarla uyum salamak zere zelletirdii Windows XP Tablet PC Edition srmyle desteklenen ve Microsoft Tablet PC olarak adlandrlan bu cihazlarn ilk rnekleri 2002 ylnda piyasada boy gstermeye balad. Bill Gatesin deyimiyle bu tasarm, takip eden 5 yl iinde bilgisayar endstrisinin en ok tercih edilen cihazlarndan biri olacakt. Olmad. 2005 ylna gelindiinde dnyada bu cihazlardan toplam 1 milyon bile satlamamt. IDCye gre 2009 ylndaki sat rakamlar ise satlan toplam 162 milyon PCnin 1 milyonunu zar zor oluturuyordu.

80ler ve 90lar. Apple dahil olmak zere birok irket, dokunmatik ekranlar temel alan farkl tasarmlar

iPad, ilk anda ok byk beklentileri olan bir kesimi hayal krklna uratm gibi grnyordu. Cihazn ierik ve uygulamalar bakmndan tpk iPhoneda olduu gibi App Storea ihtiya duyan kapal bir yap ortaya koymas, ilk piyasaya kt dnemlerde birden fazla program ayn anda altrmaya izin vermemesi (sonradan iletim sistemi gncellemeleriyle bu zellie kavutu), internet taraycsnn Flash animasyonlar desteklememesi, USB balants bulunmamas gibi sebeplerle birok kii daha cihaz eline almadan iPade burun kvrmaya balad.

ortaya koydu. Varl ve fotoraflar henz bundan birka yl nce ortaya kan 80lerden kalma Apple Bashful, Grid Systemsin rettii GridPad, Wang Laboratuvarlarnn rn Freestyle ve Applen 90lardaki ikinci tablet denemesi Newton. Hibiri kayda deer bir varlk ortaya koyamad, ou seri retime bile geemeden silinip gitti.

49

PClerden Sonraki an Balangc: Tablet Bilgisayarlar

Apple ise bu yeni rn bir ierik tketim platformu olarak konumlandrmay semi, yazlm ve donanm platformunu kurgularken ierie eriimi temel almt. irket byle bir aygtla dilediiniz an internet sayfalarnda dolamanz, e-posta alp gndermenizi, kitap okumanz, video izlemenizi, fotoraf grntlemenizi, arada skldka da oyun oynamanz bekliyordu. Daha fazlasna ihtiya duyanlar iin bilgisayarlar vard zaten. rn, duyurusu yapldktan 2 ay kadar sonra 3 Nisan 2010da ABDde sata kt. kt gn de tam 300 bin adet satld. nanlmaz bir ekilde, insanlar daha nce benzerini grmedikleri bir aygta sahip olmak iin dkknlarn nnde geceden kuyrua giriyordu. 3 Maysta sat rakamlar 1 milyonu oktan gemiti bile. 2010 ylnn sonuna gelindiinde ise 14,7 milyon iPad satlm, Apple kendi yaratt yeni segmentin yaklak % 85ini ele geirmiti. Bylece biliim endstrisinde tablet devri resmen balam oldu.

Yeni Snfta Rekabet Kzyor

Androidin tabletlere zg srmyle alan ilk rn olan Motorola Xoom, kendinden sonra gelecek dier modellerin de standardn belirleyen rn oldu.

Applen bu baars, aslnda tketiciler zerinde daha nceki rnleriyle oluturduu beklenti kadar bu yeni rnle vaat ettiklerini sunabilme konusunda gsterdii becerinin de bir sonucuydu. Parmak dokunularna batan sona uyum salamak zere donanmla btnleecek ekilde sfrdan yazlm, akc tepkilere sahip bir iletim sistemi, kt zerinde kalmayp gerek kullanma yansyan uzun pil mr,

benzer rnlerde daha nce rastlanmam lde baarl video ve ierik grntleme becerisi ve dokunmatik kullanma gre tasarlanm yz binlerce uygulamann yer ald, gnden gne genileyen bir yazlm platformu. Bununla birlikte iPad serisinin dezavantajlar da vard elbette. Her ne kadar zengin eide sahip olsa da kendi iine kapal ve denetim altndaki uygulama ekosistemi, USB desteinin sadece aksesuar yardmyla ve snrl olarak sunulabilmesi, bellek genileme yeteneinin olmamas, alternatif byklklerin asla gndeme gelmemesi gibi konular cihazn eletirilmesine neden oluyordu. Bu durum, iPhone zerindeki iOS mobil iletim sistemine alternatif olarak, Android adn verdii mobil iletim sistemini farkl reticilere lisanslayarak kendi ekosistemini yaratan Google harekete geirdi. Zaten dier reticiler de tablet piyasasndaki geliimi fark etmi ve giderek byyen bu pastadan gecikmeden pay almak iin araya girmiti. Bylece tpk iPhone serisine rakip olarak konumlanan Android iletim sistemine sahip akll telefonlarda olduu gibi, iPad serisinin karsna da Android tabanl tabletler rakip olarak kmaya balad. Android tabanl tablet reticilerinin genel yaklam, iPad zerindeki snrlamalar kaldracak ve teknik zellikleriyle stnlk salayacak farkl rnler ortaya koymakt. lk tasarmlardan itibaren de bu anlay kendini gstermeye balad. Tpk iPadde olduu gibi parmaklarnzla dokunarak kullanabildiiniz Android tabletlerde SD kartlarla bellek kapasitesini geniletebiliyor, USB giriiyle harici aygtlara balayabiliyor, HDMI kyla grnt aktarabiliyor ve 7 in gibi alternatif byklkleri tercih edebiliyordunuz. Bu srada Google, Android iletim sisteminin akll telefonlar iin hazrlanm srmnn tabletler iin baz zelletirmelere ihtiyac olduunu dnerek, tabletlere zg yeni Android srmleri zerinde almaya baladn duyurdu. Bu abann ilk rnei olan Honeycomb kod adl Android 3.0 iletim sistemi, Motorolann iPadin pazardaki konumunu zorlama iddiasyla piyasaya srd ilk tableti olan Motorola Xoom tablet araclyla kullanclarla bulutu. Sonrasnda Android 3.0 ve u ara yeni yeni yaygnlamaya balayan Android 4.0 serisini takip eden tablet iletim sistemleri, Android tabanl tablet reten dzinelerce markann yzlerce farkl modelinde kullanlmaya baland. Neticede bugn tabletler zerinde farkl iletim sistemleri de yer almakla birlikte, yakn gelecek bu iki platformun etrafnda ekillenecek gibi grnyor.

50

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Tabletler Neden 2010a Kadar Yaygnlaamad?

Tablet bilgisayarlar, hzl ykselilerine bal olarak, biliim endstrisinde akll telefonlarla birlikte son birka yln en gzde konular arasnda yer alyor. Aratrma irketi IDCnin verilerine gre, 2010 ylnda dnya genelinde satlan tablet says 19,4 milyonken, 2011 ylnda 68,7 milyona ulat. 2012de ylda 106,1 milyon tablet satlaca ngrlyor ve tahminler yldan yla artyor. Peki ne oldu da, bugne kadar ayak sryen bu kavram 2010 ylndan itibaren bir anda kabul grmeye balad? Aslnda bunun irili ufakl birok sebebi var, ama zellikle nden bahsetmek lazm. Birincisi, tablet olarak kullanlabilecek bir aygtn kabul grebilmesi iin belli beklentileri karlamas gerekiyordu. Tablet zerindeki geni ekran bir ierik ss haline getirmek zere performans yksek mobil ilemciler, srekli yannzda tayacanz bir aygt iin kabul edilebilir snrlarn tesinde pil mr, daha az yer kaplayan ve daha az enerji harcayan sistem bileenleri ve tm bunlar tanabilirlikten dn vermeden bir araya getirecek bir tasarm... Teknolojik geliim eliinde ideal tablet yapsn ortaya koyabilmek iin ihtiya duyulan bileenlerin bir araya gelmesi iin 2010 ylna kadar beklemek gerekti. kincisi, tabletler klasik bilgisayarlardan daha farkl bir etkileim biimini temel aldndan, iletim sisteminin ve uygulamalarn bu yeni kullanma uyum salayacak ekilde yeniden dzenlenmesi gerekiyordu. imdiye kadar denenen dier yaklamlar, klasik bilgisayarlar iin tasarlanm iletim sistemleri ve uygulamalarn dokunmatik kullanma uyarlanmasyla snrl kalmt. stelik ekrana dokunmak iin stylus ad verilen, zel iaretleme kalemlerinin kullanmnn gerektiriyordu. Yeni nesil tabletlerde ise Stylus aradan karlak parmak ular ana etkileim noktas olarak tanmland. letim sistemleri ve uygulamalar bu yeni kullanm biimine uyum salayacak ekilde yeni batan kurguland. Ksaca insanlar ilk kez bu iin bu kadar sezgisel, insan doasna uygun bir ekilde hayata geirilebildiini grd. Tablet sat rakamlarna baklrsa, kullanclar kendileri bile farknda olmadan, uzun yllardr bu rn bekliyordu. ncs, insanlar bugne kadar kk ve kendisinden beklenmeyecek lde marifetli cihazlarn hep pahal olmasna almt. Tabletler de bu tanma gayet gzel uyduklar halde, piyasaya beklentilerin aksine gayet uygun olarak nitelendirilebilecek fiyatlarla girdiler. iPad kmadan nce Applen olas bir tablet rnnn en az 1.000 dolar civarnda olacana dair tahminler azmsanmayacak dzeydeydi. Oysa cihaz 499 dolardan balayan fiyatlarla piyasaya kt. gdsel olarak piyasann oluturduu yksek beklenti, nispeten kabul edilebilir bir fiyata sahip bir rnn ortaya kmasyla youn bir ilgiye dnt. Bugn baz rnlerde satn alma eii 200 dolarn altna dm durumda, Hindistann Aakash adl tabletinde olduu gibi 35 dolar snrn bile zorlayanlar var.

iPad ve Android: Hangi Platformu Tercih Etmeli?

Herkesin Android tablet rettii bir piyasada baz markalar doal olarak daha fazla n plana kyor. Samsung ve Asus, bu konuya en fazla eilen irketler arasnda.

Bugn genel olarak tablet bilgisayar dediimizde dorudan parmaklarnzla dokunarak kullanabileceiniz, klavye veya fareye gerek duymayan, dardan bakldnda byk bir ekrandan ibaret olan ve daha ok internet kullanm, haberleme ve ierik tketimine odaklanm cihazlar akla geliyor. Bu cihazlar, kullanm biimlerine uygun olarak da bir takm avantaj ve dezavantajlar gndeme getiriyor. rnein kolay tama, kolay kullanm, annda alp kapanabilme gibi zellikler tabletlerin pratik kullanmda ne kmasn salyor. Bununla birlikte tabletlerin, zellikle klavye ve fareyle desteklenmesi gereken retim srelerinde dizst bilgisayarlarn sunduu konforu sunamad bir gerek. Ayrca genel amal ilemci performans, bellek kapasitesi, depolama alan ve uygulama eitlilii gibi konularda da yine klasik bilgisayarlarn gerisinde kalyorlar. Bu nedenle tablet bilgisayarlar u an iin ana cihaz yerine yardmc cihaz veya destekleyici cihaz olarak snflandrlyor. Konu tabletler aras rekabete geldiindeyse, yakn gelecee damgasn vuracak iki farkl platformun hangisinin daha iyi olduu biraz da kullanm amacna gre belirleniyor. Konuyu farkl balklar altnda ele alacak olursak genel durum u ekilde:
51

PClerden Sonraki an Balangc: Tablet Bilgisayarlar

Tasarm Alternatifleri
Eer bir iPad satn almak isterseniz sadece alternatifiniz var: iPad, iPad 2 ve Yeni iPad gibi garip bir isim verilen verilen 3. nesil iPad. Bu model, byklk ve tasarm olarak neredeyse ayn grnyor. Android tabletlerde ise alternatif byklkleri, her bir reticinin kendine zg tasarm anlayn yanstt farkl model ve renkleri tercih etmek mmkn. Btenize, zevkinize ve kullanm amacnza bal olarak seenekleriniz ok daha fazla.

Uygulama Ekosistemi
Akll telefonlarn ve tabletlerin farkl byklklerde olmas, tablet iin uygulama gelitirenlerin bu farklar gz nnde tutmasn gerektiriyor. Fakat burada yle bir durum var: iPad iin uygulama gelitirenler, zerinde gelitirme yapacaklar rnn bykln ve donanm zelliklerini kesin olarak biliyor. nk rnn kendinden baka alternatifi yok. Bu da yazlmlarn daha az abayla zelletirilmesi ve platforma daha iyi uyum salamas sonucunu getiriyor. Apple rnleri standart bir yapya sahip olmann getirdii bu platform bilinirlii avantajn uygulama tarafnda ok iyi kullanyor. Android platformunda ise reticiler, farkl performans ve byklkte rnler ortaya koyduu iin, tm cihazlarda ve byklklerde ideal performans gsterecek ortak bir sonuca ulamak yazlmclar iin nemli bir mcadeleye dnyor (Android platformundaki dankln ne kadar ciddi boyutlara ulatn opensignalmaps.com/reports/fragmentation.php adresinde grebilirsiniz) . Bunun sonucunda da Android iin rn gelitiren ou yazlmc yazlmlarn tablet uyarlamasna yeterince zen gstermiyor. Yazlmlarn nemli bir blm tablete zel bir deneyim veya ek fonksiyonlar sunmak yerine, telefondaki srmlerin tablet boylarna leklenmi haliyle snrl kalyor. zetle ie tabletlere zg yazlm eitlilii asndan baktnzda, iPad serisi Android karsnda nemli bir avantaja sahip.
5 in byklndeki ekran ve basnca duyarl kalemiyle Samsung Galaxy Note, Android tabletlerin eitlilik konusunda ne kadar esnek olabildiini gsteren gzel bir rnek.

Tabletlere Dair lgi ekici Detaylar

Tablet kullanclarnn gnlk tablet banda geirdikleri sre ortalama 1,5 saat. Tabletler zerindeki uygulamalara kullanc bana ortalama 34 dolar para harcanyor. Tablet kullanclarnn % 88i tabletlerini yolda kullanyor, % 35i tuvalete giderken bile tabletini yanndan ayrmyor. Tablet kullanclarnn % 54 34 yanda veya zerinde. En ok tercih edilen tablet bykl 10 in. Tablet kullanclarnn % 25i basl kitaplara daha az ihtiya duyduklarn sylyor. alanlarn % 80i tabletlerinin i ve yaam dengesini kurmaya yardmc olduunu belirtiyor. Tabletlerin kresel bilgisayar pazarna olan etkileri bir sredir mercek altnda olan bir konu. Tabletlerin kmasyla birlikte netbook satlarnda % 50nin zerinde gerileme oldu, PC satlarnda % 15e varan azalma grld. Apple, kendinden baka kimsenin retmesine izin vermedii, tek bir byklk ve tasarmdaki tabletleriyle kresel tablet pazarnn % 60ndan fazlasn elinde tutuyor. Onlarca reticinin yzlerce farkl modeliyle desteklenen Androidin ise ancak 2015te ve sonrasnda pazarda dengeyi yakalayabilecei tahmin ediliyor. Aratrma irketleri artan tablet talebi karsnda gelecee ynelik tablet sat ngrlerini sk sk gncellemek zorunda kalyor. IDCnin 2016 ylndaki yllk tablet sat ngrs 198,2 milyon. Gartner ise elini korkak altrmyor, irketin 2016 tablet sat ngrs tam 369,3 milyon.

52

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Genileyebilirlik
iPad, felsefesini batan itibaren arlkl olarak ierik tketimi zerine kurgulad. Buna bal olarak da ister kapal yazlm ekosistemine dardan mdahaleyi nlemek iin deyin, ister gvenlik ve performans srekliliini denetim altna almak iin deyin, ister irketin dizst bilgisayarlarna talep yaratmak iin deyin, iPad serisi zerinde USB balants ve SD kart gibi giriler yer almyor. Aksesuarla eklenen balant yollar ise sadece kamera ve fotoraf makinelerinden grnt alp vermekle snrl. Android tabletler ise en bandan beri USB ve HDMI gibi standart balantlara sahip ve bellek kartlar zerinden kapasite artrm gibi olanaklara destek veriyor. Bu zellikler, Android tabletleri farkl amalara ynelik uygulamalar iin daha ak bir platform haline getiriyor. Trkiyedeki F@TH Projesinde Android tabanl aygtlarn tercih edilmesinin nemli sebeplerinden biri de bu.

Applen Yeni iPad ile duyurduu en byk srpriz, Full HD standardnn bile tesinde 2048x1536 znrle sahip ekranlar kullanmaya balamas oldu.

Performans ve Donanm
Android tabletlerin k noktasn, iPadde eksiklii hissedilen fonksiyonlar gerekletirmek ve performans olarak daha iyi rnler ortaya koymak oluturuyordu. Dolaysyla Android tarafnda donanm srekli olarak vurgulanan ve gelien taraf oldu. Bununla birlikte iPad, donanm ve yazlmn tek elden kmasnn getirdii avantajla performansta belli bir tay yakalamay ve korumay baard. Bunun yan sra her nesilde performansa dayal bileenlerini gncellemenin yan sra, Yeni iPad ile birlikte 2048x1536 gibi Full HD standartlarnn bile tesinde bir znrl yeni nesil rnlerinde kullanmaya balad. u an iin Android tablet reticilerinin bu gelimeye karlk nasl bir cevap verecei merakla bekleniyor. Muhtemelen de cevap pek fazla gecikmeyecek.

Gvenlik
Applen srekli eletirilen kendi iine kapal duruu ve tpk bir fanus gibi koruduu sk denetim altndaki uygulama ekosistemi, ilgin bir ekilde bugne kadar hi kimsenin baaramad bir sonucu beraberinde getirdi: Virslerden arndrlm bir platform. Fakat her ne kadar ierdeki uygulama says 500 bini oktan gemi olsa da, bu durum ayn zamanda Applen izin vermedii veya onaylamad hibir uygulamann tabletten ieri giremeyecei anlamna geliyor. Android bu konuda daha ak, ancak o da bu aklnn bedelini platforma ynelik saylar giderek artan tehditlerle dyor. Gvenlik irketi Trend Micronun tahminlerine gre bu aralar Android tabanl aygtlar tehdit eden zararl yazlmlarn says 3 bin civarnda. Bu say 2012 yl sonunda 129 bini bulacak. Finlandiyal gvenlik yazlmlar reticisi F-Secureun analizleri de benzer ekilde mobil tehditlerin yzde 75inin Android platformuna ynelik olacan ifade ediyor. Geri uygulama kayna olarak iPad zerindeki App Store gibi Android altnda da Google Play maazasna bal kalrsanz risk ok daha az. Yine de Android tabanl cihazlarn dier platformlara oranla ok daha youn bir ekilde mobil tehditlerin basks altnda kald bir gerek.

Profesyonel biliim yazarl kariyerine 2000 ylnda PC Magazine Trkiye dergisinde editr olarak balayan Levent Dakran, aralarnda Chip, Windows.Net Magazine, Hrriyet ve Sabah gibi yaynlarn da yer ald onlarca basl ve evrimii yayna makale, derleme ve evirileriyle katkda bulundu. 2001den beri Bilim ve Teknik ve Bilim ocuk dergilerine yazlaryla her ay dzenli olarak katkda bulunan Dakran, haftalk BThaber Gazetesinde elektronik yaynlar yneticisi olarak grev yapyor.

Asusun Transformer serisinde yer alan klavye aksesuar, tableti ihtiya duyulduunda dizst bilgisayara dntrmenin yan sra ek pil kapasitesi ve ek USB yuvalar gibi fonksiyonlar da barndryor.

53

PClerden Sonraki an Balangc: Tablet Bilgisayarlar

oklu Dokunmatik Ekranlar Nasl alr?

Tabletlerin ve akll telefonlarn son dnemdeki baarlarnn en nemli sebeplerinden biri, dorudan parmakla dokunarak kullanabildiiniz ve birden fazla parman dokunuunu ayn anda alglayabilen dokunmatik ekranlar. Bu yeni nesil dokunmatik ekranlar, kapasitif dokunmatik ekran ad verilen bir teknolojiyi temel alrlar. Bu tr ekranlarda ekran zerinde zel bir tabaka yer alr ve bu tabaka zerine gerilim uygulandnda elektrostatik bir alan oluturur. Parmanzla ekrana dokunduunuzda, dokunduunuz noktadaki elektrostatik alann zellii deitirmi olursunuz ve ekran zerindeki alglayclar bu deiimi analiz ederek tam olarak nereye dokunduunuzu belirler. Ayn anda birden fazla parmanzla dokunarak kullanabildiiniz ekranlarda ise, kapasitif katman zerindeki deiimi alglayan elektrotlar ekran birok paraya blecek biimde, zgara mantyla yerletirilirler. Bu da dokunulan blgenin ekran zerindeki blnm her bir alan iin bamsz bir ekilde alglanabilmesini salar. Kullandnz cihazlarda byle bir ekran varsa, ekran kapatp farkl alardan a tutarak yan yana dizilmi noktalardan oluan zgara yapsn grebilirsiniz. Sonrasnda toplanan bu bilgiler telefonun ilemcisine iletilir ve burada yaplan hesaplarn ve dzeltmelerin ardndan kesin temas noktalar belirlenir. Kullanmakta olduunuz yazlm da ilemciden gelen bilgiler eliinde zerine den grevi yerine getirir. Bu alglama, ileme ve dzeltme sreci kullancnn dokunmaya karlk gelen tepkilerin anlk olduunu dnmesini salayacak kadar ksa bir srede gerekleir.

iPhone Nasl alyor? Dokunma Alglama Yanstma engelleyici koruyucu katman Kapasitif alglama devresi Elektrotlar Ekran dokunuu kaydeder Koruyucu katman Ham veri alnr Parazitler temizlenir

Saydam elektrot katman Cam alt tabaka

Basn noktalar llr

Dokunma alanlar belirlenir

Kesin koordinatlar hesaplanr

izim: Rabia Alabay

LCD gsterge katmanlar

Fiyat
Hindistann Aakash adn verdii 35 dolarlk tablet projesini byk ihtimalle duymusunuzdur. Amazonun Kindle Fire adn verdii ve u aralar iPadi en ok zorlayan Android tabletin fiyat 200 dolarn altnda. ou st u Android tabletin sat fiyat 400 dolarn altnda seyrediyor. iPadn gncel modellerinin ABDdeki sat fiyatlar ise minimum 499 dolardan balyor. Bu durum, platform ve malzeme seimi konusunda tek bir reticiye ve tasarm anlayna bal kalmamann bir sonucu. Dolaysyla Android tabletler fiyat esneklii ko54

nusunda nemli bir avantaja sahip. Ancak performans ve kullanc deneyimi, seilen rndeki bileenlere bal olarak ok byk lde deiebiliyor. Tm bunlara ek olarak birka yldr yeni nesil tabletlerin evresinde olup bitenleri sadece teknolojik geliimden ve teknik zelliklerden ibaret sanmak da yanl olur. nk iin zne baktnzda, kiisel bilgisayarlarn ortaya kt gnden beri hibir rn kategorisi ierik tketimine bu kadar odaklanmamt. erik tketiminin bu derece konforlu hale gelmesi sadece donanm reticilerinin deil, ierik salayclarn da ok yakn takibe almas gereken bir konu.

iPad ve Android Haricinde Piyasada Baka Neler Var?

Yaznn buraya kadar olan ksmnda piyasaya ve yakn gelecee yn verecek platformlardan uzun uzadya bahsettik, ama alternatifler bunlarla snrl deil. rnein BlackBerry, QNX adl endstriyel iletim sistemini temel alan BlackBerry OS adl iletim siste-

izim: Rabia Alabay

Balayc katman

<<<
mine sahip BlackBerry Playbook adl bir tabletle pazarda yer edinmeye alan markalardan biri. zellikle gerek zamanl srelerin ilenmesi konusunda gayet iyi bir performans ortaya koyan BlackBerry OS iletim sistemine sahip BlackBerry Playbook Tablet, incelemelerde olduka iyi yorumlar almasna ramen bir trl irketin istedii lde pazar payna sahip olamad. Hatta sat rakamlarnn hedeflenenin ok altnda kalmasnn neden olduu stok yk ve buna bal fiyat indirimleri nedeniyle reticisi RIMi byk lde maddi skntya soktu. irket 2011in ikinci eyreinde 2,4 milyon tablet satmay dnrken, 1 milyon sat rakamn ancak Mart 2012de geebildi. Bunda iPad ve Android tarafna ynelen kullanc alkanlklarn deitirmenin zor olmasnn yan sra, aygtn e-posta gibi fonksiyonlarna eriim iin BlackBerry telefonlarla eleme zorunluluu getirmesi gibi kullancy zorlayan tercihlerin de pay vard. Neyse ki BlackBerry PlayBook henz yartan ekilmi deil, platform iin hl umut var. tablet olmay baard. HP, 2011 yl sonunda yapt bir aklamayla 1,2 milyar dolar para verip sonradan bir kenara frlatt WebOSun kaynak kodlarn yaymlayacan ve ak kaynak kodlu bir iletim sistemi olarak yaamasna izin vereceini aklad.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Genel olarak bakldnda gayet eli yz dzgn bir rn olan BlackBerry Playbook, reticisinin ngrd sat rakamlarna bir trl ulaamad.

Microsoft Ne Yapacak?
Tabletler konusunda onca yl uramasna ramen, 10 ylda satamad kadar rn ezeli rakibinin 9 ayda sattn gren Microsoft bu kez dersini daha iyi alm gibi grnyor. Masast iletim sistemlerini mobil platform iin zorlamann anlamszln gren irket, dokunarak kullanlan cihazlarn tketiciler arasndaki yaygnlama eilimini de gz nne alarak Windows Phone 7 ile gndeme getirdii Metro kullanc arayzn, Windows 8 ile tabletlerden dizst bilgisayarlara kadar tm platformlara yaymak iin hazrlklara balad. Geri bu arada 2 yldan fazla da zaman kaybetti. Yine de Microsoftun finansal gc ve Windows iletim sisteminin arkasndaki gelitirici destei gibi konular gz nne alndnda, Windows 8 iletim sistemini temel alan tabletlerin ktktan ksa bir sre sonra pazardaki gl oyuncular arasnda yer alacan dnenlerin says az deil. Bekleyip grmek lazm. Tabletler hakknda u an piyasada olup bitenleri yaklak bu ekilde zetlemek mmkn. Aslnda bu ok geni ve kapsaml bir konu. Tabletlerin profesyonel i hayatnda kullanm, eitim, perakende, elence, e-ticaret, ierik datm gibi konularda ne gibi frsatlar gndeme getirdii, tabletlere zg yazlmlar ve kullanm alkanlklarnda neden olduklar deiim gibi konularda sylenecek daha ok ey var. Bunlar da bir baka yaznn konusu olsun.
Kaynaklar: http://www.usatoday.com/tech/news/2011-03-21-ipad-vs-pc.htm http://computer.howstuffworks.com/tablets/ipad-vs-android-tablets.htm http://www.pcmag.com/slideshow/story/285757/history-of-the-tablet http://www.gartner.com/it/page.jsp?id=1980115 http://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS23371312 http://www.pcworld.com/article/251947/new_ipad_vs_android_tablets_is_it_game_over.html http://www.neowin.net/news/will-microsoft-learn-its-lessons-from-its-failed-tablet-pc http://www.onlinemarketing-trends.com/2011/05/ipad-sales-vs-global-tablet-sales.html 55

Hepsi Bu Kadar ansl Deil

Benzer bir bask altna girip ksa srede havlu atan HPnin WebOS iletim sistemiyle alan TouchPad adn verdii tableti gibi. Bir zamanlarn kiisel asistan reticisi Palm, 2009 ylnda nceleri Palm OS adn verdii mobil iletim sisteminin ada srmn WebOS adyla gelitirmeye baladn duyurmutu. Bu srada yapt birka denemenin ardndan retmeye hazrland HP TouchPad tabletlerde klasik Windows iletim sistemi kullanmann kendisini bir yere gtremeyeceini fark eden HP, Nisan 2010da WebOSu 1,2 milyar dolara satn ald ve mobil cihazlar iin ortak bir platform olarak konumlandracan aklad. 1 Temmuz 2011de de WebOS 3.0 ile alan ilk rn HP TouchPadi piyasaya srd. Android tabletlerden ok iPadi andran bu rn, aslnda genel grnmnden iletim sistemindeki akcla kadar ok da gzel bir performans ortaya koyuyordu. Gel gelelim iler umulduu lde iyi gitmedi. HPnin gnderdii yz binlerce tablet, teknoloji perakendecilerinin depolarnda ylece kald. Bunun zerine tam da o dnemlerde kiisel bilgisayar sistemleri blmn ayrmay dnen HP, ilk tableti piyasaya ktktan sadece 49 gn sonra tablet iinden kmaya karar verdiini ve TouchPad rnlerinin devamn getirmeyeceini aklad. Bu kararn bir uzants olarak da piyasadaki stou eritmek iin tabletlerin fiyatn 99 dolara kadar drd. lgintir ki bu karar sayesinde HP TouchPad, iPad haricinde insanlar geceden maaza kapsnda sraya dizmeyi baaran yegne

Blent Gzceliolu

Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler

56

Jeolojik devirler boyunca devaml deien yeryz, bu srete saysz canlnn yaamna da tanklk etmitir. Milyonlarca yl iinde, ok uzun dnemlere yaylarak gerekleen evresel ve iklimsel deiimlerde birok canlnn soyu tkenirken bazlar da yeni koullara uyum salam ve soylarn devam ettirebilmitir. evresel koullarn deiimi gnmzde de devam ediyor. Doal srelere ek olarak insan faktrnn devreye girmesiyle evresel deiiklikler hayli ksa srelerde gereklemeye balam ve canllarn soylarnn ciddi biimde tehlike altna girmesine neden olmutur.

57

Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler

Lesepsiyen trler Akdeniz ky ekosistemine baarl bir biimde uyum salamtr. Lesepsiyen trler benzer yaam alanlarn paylatklar, benzer yerlerde redikleri, benzer besinleri tkettikleri yerel trlerle girdikleri rekabeti genelde kazanr. ndo-Pasifik tr: Yaam alan ve kken olarak Pasifik ve Hint okyanuslarna ait trler. Lesepsiyen trlerin Akdenize kresel snmadan dolay artan deniz suyu scakl nedeniyle girdii ve uyum salad dnlmesine karn, geisi sadece buna balamak doru deildir.
58

nsanolunun doal ekosistemlere en olumsuz etkisi yaban trlerin yaam alanlarn daraltmas ve bozmasdr. Bunun ardndan da iklim deiiklii, endstriyel ve tarmsal kirlilik gibi etkiler gelir. Ama ayn zamanda ekonomik nedenlerle farkl ekosistemleri birletiren insan etkinlikleri de var. Bunlardan biri olan Svey Kanalnn almasnn etkileri lkemizde bile grlyor. 1869 ylnda Svey Kanal alnca Akdeniz ile Kzldeniz arasndaki corafi engel kalkm ve ok iki farkl ekosistem arasnda balant kurulmu oldu. Zaman iinde ndo-Pasifik trler olarak adlandrlan trler yava yava Dou Akdenize gemeye balad. Geiler daha ok Kzldenizden Akdeniz ynnde oldu. lk bilimsel kayt kanal aldktan 33 yl sonra Tillier (Fransa) tarafndan 1902 ylnda verildi. Bir gm bal tr olan Atherinomorus lacunosus Akdenizdeki ilk Kzldenizli olarak literatre gemi oldu. Bununla birlikte Dulcic (Hrvatistan) ilk kaydn 1896da Hrvatistandan Pampus argenteus tryle verildiini belirtir. Zaman iinde geiler artarak devam etti. lkemizdeki ilk kayt 1943te skenderun Krfezinden bildirilen Leiognathus mediterraneus tr oldu. Dou Akdenize giren ndo-Pasifik trler genelde Akdenizin kuzeyine ynelmeye balad. Bunda Nil Nehrinin Gney Akdenize getirdii sularn etkisi var. Nil Nehrinin Akdenize boald yerde tuzluluu azaltmas, bulanklk gibi etkenler ndo-Pasifik trlerin kuzeye ynelmesine neden olmutur. Ayrca Akdenizdeki dngsel ky akntlarnn balk yumurta ve larvalarn devaml kuzeye doru srklemesi de dier bir etkendir. Ancak 1964 ylnda Nil Nehri zerine Assuan Barajnn yaplmasyla Nil Nehrinin suyu tutulmu ve bir doal engel daha ortadan kalkmtr. Bununla birlikte geiler hzlanmaya ve artmaya balam, zellikle son 20 ylda ok fazla tr geii gereklemitir. Kanaln yapmnda grev alan Ferdinand Marrie de Lesseps ansna bu geilere Lesepsiyen g, trlereyse Lesepsiyen tr ad verilir. Konuyla ilgili aratrmalar yapan ve sreci izleyen Uluslararas Akdeniz Bilimsel Aratrmalar Komisyonu (CIESM) konuyla ilgili devaml raporlar yaynlyor. Lesepsiyen gn devam eden bir sre olmas nedeniyle bu konuda yaplan aratrmalarn devaml gncellenmesi gerektiinden, aralarnda lkemizden bilim insanlarnn da yer ald aratrmalarca yaplan aratrmalar internet zerinden (http://www.ciesm.org) gncellenerek yaymlanyor. 300den fazla makro trn Akdenize getii biliniyor. Bu say devaml olarak artyor.

Tropikleen Akdeniz
Grne gre Lesepsiyen g, Akdenizin canl yapsn yava yava tropik denizlerinkine benzetiyor. Bugn ky kesiminde yaplan herhangi bir dalta bir zamanlar Kzldenizde yaayan trlerle karlamak ok olaan. Sokar balklar, trompet balklar, balon bal, deniztavanlar bunlardan bazlar. G nedeniyle Akdeniz, zellikle Dou Akdeniz, dinamik bir ekosistem yapsna brnm durumda. Ekosisteme yeni giren Lesepsiyen trlerin etkileri blgede devaml olarak dengeleri deitiriyor. Bu nedenle de dinamik bir eko-

>>>
menler olarak da adlandrlan bu trler benzer besinleri tkettikleri, benzer ortamlarda redikleri ve benzer davran biimleri gsterdikleri yerel canllar ile rekabete girer ve ou zaman galip gelir. rnein dip omurgaszlaryla beslenen Lesepsiyen trlerden Paa barbunu ve Nil barbunu Dou Akdenize girdikten sonra, ayn besinle beslenen yerli trlerden barbun ve tekir nfusu zerinde bask olumu ve yerli trlerin saysnn Dou Akdenizde azalmtr. Dier yandan ekonomik deeri olan Paa barbunu ve Nil barbunu blge balklna hayli destek olmutur. Bununla birlikte sokar bal gibi baz otul Lesepsiyen gmenler, Akdenizin yerli balklar tarafndan yeterince kullanlmayan alglerle kapl yerleri deerlendirerek yayllarn ve nfuslarn dier trlerle rekabete girmeden artrmtr. Dier yandan balkl olumsuz etkileyen trler de var. Bunlardan zgn bal (Callionymus filamentosus) vcudunda bulunan dikenlerden dolay balk alarna zarar verebiliyor. Bir baka Lesepsiyen tr olan balon balklarysa (Lagocephalus sp) dikenlerinde ve baz organlarnda zehir tadndan yendii zaman ciddi tehlike yaratabilir. Lesepsiyen trlere dier bir rnek lokum baldr (Saurida undosquamis). Lokum bal, yerel bir tr olan berlm bal (Merluccius merluccius) zerinde bask kurarak (yani besinine ve yaama ortamna ortak olarak) onu kendisinin girmedii daha derin blgelerde yaamaya itmitir. Balklar dnda ok sayda omurgasz ve alg de Akdeniz ekosistemine girmi ve uyum salamtr. 2009 ylnda Mantis karidesinin Kuzeydou Akdeniz kylarndan kayd verildi. Ardndan da bu tr ok ksa denebilecek bir zaman iinde blgede ok yksek bir nfusa ulat ve yakn akrabas olan karideslerden Squila mantis ve Erugosquilla massavensisin saysnn ok azalmasna neden oldu. Bunun yan sra denize girenler iin tehlikeli olabilecek omurgasz iki Lesepsiyen tre daha deinmekte yarar var. Bunlardan Rhopilema nomadica adl zehirli denizanasnn says yaz aylarnda zaman zaman patlama yaparak ok artyor ve insanlar iin tehlike yaratt biliniyor. Dier bir zehirli Lesepsiyen tr olan uzun dikenli denizkestanesi (Diadema setosum) de zellikle Antalya kylarnda, kydan denize girenler iin tehlike oluturuyor. Deniz alglerinden terrist yosun olarak da bilinen Caulerpa recemosa trne 2000li yllarda ky ekosisteminde yaygn biimde rastlanmas bilim insanlarn heyecanlandrdysa da gnmzde bu tre rastlanma oran ok dmtr.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

1964 ylnda Nil Nehri zerine Assuan Barajnn yaplmasyla Nil Nehrinin suyu tutulmu ve bir doal engel daha ortadan kalkmtr. Bununla birlikte geiler hzlanmaya ve artmaya balam, zellikle son 20 ylda ok fazla tr geii gereklemitir. Kanaln yapmnda grev alan FerdinandMarrie de Lesseps ansna bu geilere Lesepsiyen g, trlereyse Lesepsiyen tr ad verilir.

sistem olarak kabul edilen Dou Akdeniz ekosistemindeki etkileri, olumlu ya da olumsuz olarak deerlendirmek iin ok uzun bir zaman gerekiyor. Gn devaml izlenmesi ve etkilerinin devaml kayt edilmesi gerektii bilim insanlarnca dile getiriliyor. imdiye kadar hem olumlu hem de olumsuz etkiler olduunu gryoruz. Akdenizin yerli balklar ve dier canllar iin gn balamasndan sonra yani g nedeniyle soylarnn tkendiine ilikin bir kayt yok. Ancak Lesepsiyen trlerin girmesiyle baz trlerin bulunma sklklarnda ya da nfuslarnda azalma olduuna ilikin raporlar var. Akdenize g eden trler kendilerine zellikle ky ekosisteminde yer bulmu. Lesepsiyen g-

59

Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler

Beklenen Ziyaretiler
Uluslararas Akdeniz Bilimsel Aratrmalar Komisyonuna (CIESM) gre Akdenizde egzotik 116 balk, 70 kabuklu, 137 yumuaka ve 110 deniz bitkisi tr var. Bu trlerin byk ksm Kzldenizden girmekle birlikte, ok az da olsa gemilerin balast sularyla, Cebelitark Boaz araclyla girenler de var. Bu trlerden ou henz lkemizde yaamyor. Ancak her an, belki siz bu satrlar okurken bile kylarmza girmi olabilirler. imdi bu trlerden bazlarna bakalm. En dikkat ekici trlerden biri olan aslan bal ile balayabiliriz. Aslan bal (Pterois miles) 1992de srailden tek bir birey iin kayd verilen aslan balnn baka kayd yok. Bu durum bilim insanlarnn aklna, kayd verilen o bireyin de akvaryumdan kam olabilecei ihtimalini getiriyor. Boylar 15-35 cm (en fazla 50 cm) kadar olur. Derinlii 50 metreye kadar olan kayalk yerlerde yaarlar. ok uzun olan dikenleri hayli zehirlidir. Gn batmnda ya da gn doumunda etkindirler. Kk balklar avlarlar.

60

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Kutu bal (Tetrosomus gibbosus) Kutu bal da ilk olarak 1988de srailden bildirilmi. Birka tr trol alarnda km, ancak ok az rastland bildirilmi. Boylar 12-20 cm (en fazla 28 cm) kadar olur. Derinlii 50 metreye kadar olan kumlu zeminli yerlerde, genellikle deniz ayrlarnn olduu blgelerde yaarlar. Kk deniz omurgaszlaryla beslenirler.

Papaz bal (Abudefduf vaigiensis) Bir tr papaz bal olan Abudefduf vaigiensisin kayd ilk olarak 1959da talyadan, sonra 1998de srailden verilmi. Boylar 5-15 cm (en fazla 18 cm) kadar olur. Kk srler oluturan bu balklar kayalk yerlerde bulunur. Besinleri orta suda bulunan ve zooplankton denen mikroskopik canllardr.

61

Malabar orfozu (Epinephelus malabaricus) Kayd ilk olarak 1969da srailden verilmi. imdiye kadar da 3 bireyden bakasna rastlanmam. Boylar 30-60 cm (en fazla 120 cm) kadar olabilir. Kayalk, kumlu ve amurlu zeminli yerlerde yaarlar. Kk deniz omurgaszlar, kabuklu hayvanlar ve yumuakalar balca besinleridir.

Deniz Tavan (Aeolidiella indica) 1968de talyada kaydedilen Aeolidiella indica adl deniz tavannn gemiler aracl ile Hint Okyanusundan geldii tahmin ediliyor. 3-14 mm (en fazla 40 mm) boyunda olabilen bu kk deniz tavan derinlii 1-12 metre arasnda olan kayalk yerlerde yerlerde yaar. Kaytlarda, Akdenizde yaayn Sagartia cinsi deniz anemonlaryla beslendikleri geiyor.

62

Tropikleen Akdeniz ve Beklenen Ziyaretiler

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Mavi izgili Papaan Bal (Scarus ghobban) lk kayd 2001de srail kylarndan verildi. ok az rastlanan bu trn says son 2 ylda artt. Boylar 10-50 cm (en fazla 75 cm) kadar olabilen mavi izgili papaan bal kaya yzeylerindeki alglerle beslenir.

Son ziyareti Kasm 2011de Yumurtalk aklarnda (skenderun Krfezi) yakalanan bir tabal (Synanceia verrucosa) lkemizdeki son ziyareti olarak kabul edilebilir. Bu tr Trkiyeden ilk, Akdenizden ise ikinci defa bildiriliyor. Dikenlerinde tadklar etkili zehirle bilinen tabalklar, kylarmzda yaamaya uyum salamay baarrsa insan sal asndan potansiyel tehlike oluturaca bilim insanlarnca dile getiriliyor.

Kaynaklar http://www.ciesm.org/online/atlas/intro.htm Bilecenolu, M., First sighting of the Red Sea originated stonefish (Synanceia verrucosa) from Turkey, Journal Black Sea/Mediterranean Environment, Cilt 18, Say 1, s. 76-82, 2012. Dalyan, C., skenderun Krfezindeki Lesepsiyen Balklar zerine Bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2006 Taskavak, E., Mater, S., Bilecenolu, M., Kzldeniz gmeni balklarn dou Akdeniz kylarmzdaki (Mersin-Samanda) dalm ve blge balklna etkileri, III. Su rnleri Sempozyumu, Atatrk niversitesi, Erzurum, s. 151-162, 1998. Mavruk, S., Avar, D., Lesepsiyen Balklarn Akdeniz Ekosistemine Etkileri, Trk Sucul Yaam Dergisi, Cilt 5, Say 8, s. 380-386, 2007.

Avar, D., Yeni Bir Skifomedzn (Rhopilema nomadica) Dalm ile lgili Olarak Dou Akdenizin Fiziko-Kimyasal zellikleri, Turkish Journal of Zoology, Say 2, Cilt 23, s. 605-616, 1999. Yokes, B., Galil, B. S., The First Record of the NeedleSpined Urchin Diadema setosum (Leske, 1778) ( Echinodermata: Echinoidea: Diadematidae ) from the Mediterranean Sea, Aquatic Invasions, Cilt 1, Say 3, s. 188-190, 2006. Galil, B. S., Yokes, B., Goren, M. ve Diamant, A., First record of the Indo-West Pacific mantis shrimp, Clorida albolitura Ahyong & Naiyanetr, 2000 (Stomatopoda, Squillidae) in Turkey, Aquatic Invasions, Cilt 4, Say 4, s. 701-702,2009.

63

Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem niversitesi Tp Fakltesi Biyokimya Anabilim Dal

Protein Trafiini Dzenleyen Etiketler

nsan organizmasnda 100 trilyon civarnda hcre ve her bir hcrede yaklak bir milyar protein bulunuyor. Ribozom denen zel yaplarda sentezlenen proteinler hi bekletilmeden grev yapacaklar yerlere gnderiliyor. Kimileri hcre iindeki birimlere, kimileri de hcre dna. Peki, bu kadar protein nasl oluyor da hedef armadan grev yapacaklar yerlere gidebiliyor? Bu sorunun yant proteinlerdeki etiket yaplarda.

64

>>>

Bilim ve Teknik Haziran 2012

arkl ka proteinimiz var? Bu sorunun yantn henz tam olarak bilmiyoruz. Ancak gen saymzdan ok daha fazla olduu bir gerek. nsan genom projesinde, beklenenin aksine, protein kodlayan ok sayda genimizin olmad anlald. Bulunan say 2025 bin civarndayd. Oysa proje sonulanmadan nce bu saynn 80-100 bin civarnda olduu dnlyordu. Gen saysnn canlnn bykl ile orantl olmad artk biliniyor. Yani insann gen says fareninkinin yzlerce kat deil; byklkleri, gleri ve yetenekleri ok farkl olsa bile gen saylar pek farkl deil. Bir gen sadece bir protein deil ok sayda farkl protein sentezleyebiliyor. Bu nedenle farkl proteinlerimiz genlerimizden ok daha fazla. Proteinler, 100 trilyon bireyin yaad devasa bir imparatorluun en nemli yapsal ve ilevsel unsurlar. Bunlarn ou da tpk hcreler gibi birlikte alyor ve belli yerlerde bulunuyor. Kukusuz tm proteinler hcre iinde durmuyor, bir ksm hcre dna gnderiliyor. Bunlardan bazlar uzak blgelerdeki hcrelere mesaj gtrp yapmalar gereken ileri bildirirken, dierleri savunma ve benzeri ilere katlr. Vcudumuzda ekerler ve yalar daha sonra kullanlmak zere depolanabiliyor, ancak ayn durum proteinler iin sz konusu deil. Proteinler depolanmaz ve onlar iin istirahat sz konusu deildir. Tm yaamlar boyunca gece gndz durmadan kendilerine verilen grevi yapmakla meguldrler. Protein sentezi hayli zahmetli ve pahal bir i. Hcreye faturas ok yksek, o nedenle de hi biri depolanmak zere sentezlenmez. Gereksinim varsa sentezlenir yoksa sentezlenmez. Zaman gelince de uygun bir ekilde yklp ortadan kaldrlr. nsan vcudunda yaklak 100 trilyon civarnda hcre ve her hcrede de 1 milyar kadar protein var. Bu saylar dikkate alndnda insan organizmasnda ok youn bir protein trafiinin yaand ak. Karmaa yaanmayan hcrede, youn protein trafiini dzenleyen temel kurallar var.

Protein Trafii
Mitokondride sentezlenen birka proteini saymazsak hcredeki tm proteinlerin yapm yeri sitoplazmadaki ribozomlardr. Sentezlenen hibir protein bekletilmez, hemen gitmesi gereken yere gnderilir. Sentezi tamamland halde bekletilen bir protein varsa, ie yaramaz olduu kabul edilir ve yklp ortadan kaldrlr. Bu nedenle protein dnyasnda trafik hi durmaz, srekli akar. Sentezlenen bir proteinin hcre iindeki organellere veya hcre dna gnderilmesi temel yoldan gerekleir. Bunlardan ilki zel kanallarla geitir. Bu yntemde proteinler, sitoplazmadan baka bir organele geerken organel za-

rndaki zel kanallar kullanr. Gei srasnda proteinin yaps bozulmaz. Sitoplazma ile ekirdek arasndaki protein tamaclnda bu yntem kullanlr. Ancak sitoplazmadaki her protein bu yntemi kullanamaz. Geite seicilik esastr. rnein ekirdee geecek olan bir protein nce onu tanyan bir almaca balanr. Almac, sadece kendisine balanan protein deil geecekleri kanaldaki proteinler de tanr. Bylece, alma sayesinde doru protein doru kanala ynlendirilmi olur. Protein alma kompleksi kanaldan kar tarafa geer, ekirdekte alma proteinden ayrlr ve yeni proteinleri getirmek zere yeniden sitoplazmaya geri dner.
Katlanm protein (ilevsel)

Katlanmam protein

COOH

NH2
Sinyal (etiket) peptidi

H2N (A)

COOH

(B)

Etiketi oluturan kk alt birimler

COOH

Proteinlerdeki etiketler
65

izim: Rabia Alabay

H2N

COOH

Sinyal blgesi (etiket)

H2N

Protein Trafiini Dzenleyen Etiketler

Etiket Yaplar
Etiketler genellikle proteinlerin u ksmnda bulunan ve 10-60 kadar amino asitten oluan yaplardr. Ancak bazen etiket proteinin i ksmnda da olabilir. Daha da ilgin olan ise bazen etiketi oluturan amino asitlerin proteinin i ksmnda birka farkl yerde bulunmasdr. Protein boyutlu yapsn alnca etiketi oluturan blgeler bir araya gelerek zel bir ekil alr ve bu zel ekil etiket rol stlenir. Yaplarndaki etiketler sayesinde tm proteinlerin kendilerine has kimlikleri vardr. Bylece her protein dier protein ya da proteinler tarafndan tannr. Etiketler proteinlerin sadece nereye gideceini deil nerede sentezleneceini ve ne kadar sre sonra ortadan kaldrlacan da belirler. Bu nedenle her proteinde farkl yerlerde bir veya birden fazla etiket bulunabilir. Tm proteinler ayn yerde sentezlenmez, bir ksm sitoplazmadaki serbest ribozomlarda dieri de endoplazmik retikulum ad verilen organele balanan ribozomlarda sentezlenir. Bu ayrm ok nemli, nk sentezin nerede yapld proteinin nerede grev yapacan belirleyen bir n aamadr. Hcre iinde grev alan proteinler serbest ribozomlarda, dierleri endoplazmik retikuluma balanan ribozomlarda sentezlenir. Endoplazmik retikulumu hcrenin darya alan kaps gibi dnebiliriz. Burada sentezlenen proteinler daha sonra golgi kompleksine, oradan da paketlenerek hcre dna, lizozomlara veya hcre zar gibi greve yapacaklar yerlere gnderiliyor. O zaman u soruyu sormak lazm. Hangi proteinin serbest ribozomlarda ya da endoplazmik retikuluma balanan ribozomlarda sentezleneceine nasl karar veriliyor? Bu sorunun yant yeni sentezlenen proteinin u ksmndaki etikette. Yani protein daha domadan nereye gidecei belli. Sentezi devam eden proteinin ucundaki zel etikete gre okuma serbest ya da endoplazmik retikuluma balanan ribozomlarda gerekleiyor. Eer protein endoplazmik

kinci yntemde ise protein zardan geerken boyutlu yaps alr ve kar tarafa zincir eklinde geer. Tpk bir yumak iplik kk bir delikten geerken olaca gibi, yumak eklinde gemek zor olacandan yuman almas gerekir. Proteinler sitoplazmadan mitokondriye bu ekilde geer. Zincir eklinde karya gei beraberinde baz sorunlar da getirir, nk proteinler kendilerine has boyutlu yaplarn kazanmadka ilevsel olamaz. Bu amala, mitokondrilerde bulunan aperon ad verilen yardmc proteinler geen proteinlerin gereken boyutlu yapya kavumasn salar. Ribozomlarda sentezlenen her protein ekirdee geemedii gibi mitokondriye de geemez. Geebilmek iin ncelikle mitokondri tarafndan tannmas gerekir. nc yntemde ise proteinler vezikl ad verilen zel baloncuklar (ambalajlar) iinde tanr. Burada bireysel tama deil toplu tama sz konusudur. Bu durum kargo tamaclna ok benzer. Belli bir blgeye gitmesi gereken ok sayda protein zel bir ambalaj iinde o blgeye sevk edilir. Hangi yoldan olursa olsun proteinlerin hedef armadan istenilen yere gnderilmesi ok nemli. O zaman u sorular sormak lazm: Bu kadar protein nasl oluyor da hedef armadan ilgili yerlere gnderiliyor? Hangi proteinin nereye gidecei nasl belirleniyor? Tama ii nasl gerekleiyor? Sentezlenen her protein adrese nasl teslim ediliyor? Kukusuz tm bunlar iin ok gl bir alt yap, iletiim ve koordinasyon gerekli. Bu devasa organizasyonun anahtar proteinlerdeki etiket yaplarda.
66

retikuluma geecek bir protein ise sentezi gerekletiren ribozomlar etiket sayesinde endoplazmik retikuluma balanr. Bylece sentezlenen proteinler endoplazmik retikulum kanalna geer. Artk bu proteinlerin nnde uzun bir yolculuk vardr. Adeta fabrikadaki bir bant zerinde hareket eden rnler gibi, endoplazmik retikulumda balayan ve golgi kompleksinde devam eden bir ileme, etiketleme ve paketleme srecinden geerler. Etiketleme sreci sentezle snrl deildir, sentez sonrasnda da endoplazmik retikulumda ve golgi kompleksinde devam edebilir. nk etiketler sadece protein yapsnda bulunan amino asitlerden olumaz. Sentez sonrasnda ilgili etikete ekerler, ya asitleri, fosfatlar gibi ok sayda baka molekl de eklenebilir. Bylece etikete bir kimlik kazandrlr ve etiketin tannmas kolaylar. Proteinler gidecekleri yerlerde aktif grev alacaklarna gre doru adrese gitmeleri yaamsal nem tar. Bu nedenle bir proteinin bana gelebilecek en kt olaylardan biri etiketinde bir sorun olmasdr. Bazen bir mutasyon etiketin deimesine ve proteinin adresini kaybetmesine neden olabilir. Bu durumda proteinler gitmeleri gereken yere deil baka adreslere gnderilebilir veya endoplazmik retikulumda kalabilir. Tpk zerindeki adres yanl olan veya hi olmayan kolilerin kargodaki durumu gibi. Yaplan almalarda etiketleri deitirilen proteinlerin etiketin ait olduu yeni adrese gittii gzlenmitir. rnein A blgesinde grev yapan bir proteinin etiketi, B blgesinde grev yapan bir proteinin etiketiyle deitirildiinde protein A blgesi yerine B blgesine gider,

>>>
tpk hava alannda yanl etiketlemeden dolay bavulun yanl yere gitmesi gibi. 100 trilyon hcrenin yaad insan organizmasnda her hcrede bir milyar kadar protein bulunduunu sylemitik. Tm proteinlerin ifreleri DNAda sakl ve tm ribozomlarda sentezlenip adreslerine teslim ediliyor. Tabii ki yaplarndaki etiketler sayesinde. imdi etiketin ne kadar nemli olduunu daha iyi anlyoruz. Etiketler proteinlerin yapsnda srekli kalr m? Bu durum etiketin bulunduu yere bal. Eer etiketler proteinin ucunda ise kesilip atlabilir. Tpk kargodan paketimizi aldmzda etiketini skp atmz gibi adrese teslim edilen proteinlerin etiketleri de gerektiinde zel enzimlerle kesilip uzaklatrlr. Etiketi uzaklatrlan protein artk almaya hazrdr. Kukusuz sentez kadar ykm da organizmada gerekleen doal bir sre. Organizmann kendisi gibi onu oluturan proteinlerin de belli yaam sreleri var. Proteinlerin belli bir grev sresinin olmas aslnda organizmann yararnadr. nk ypranan yaplarn yenisiyle deimesi, hcrenin ve doal olarak organizmann daha uzun mrl olmasn salar. Hcre iinde grev yapan binlerce protein var. Bunlarn yaam sreleri birbirlerinden farkl. Peki hangi proteinlerin ne zaman ve nasl yklacana kim, nasl karar veriyor. Proteinler nerede yklyor? Ykm rnleri nasl uzaklatrlyor? Tm bu sorularn yant yine proteinlerdeki etiketlerde. protein de eer oksitlenirse ya da baz enzimlerin saldrsna urarsa zamanndan nce yklp ortamdan uzaklatrlr. Hatta eitli nedenlerle grev yaaca

Bilim ve Teknik Haziran 2012

yere ge giden ya da hi gidemeyen proteinler de hemen yklp ortadan kaldrlr. Ksacas, organizmada almayan proteinlere yaam hakk tannmaz.

I-Cell Hastal ve Kistik Fibrozis

Bu iki hastalk, proteinlerdeki etiketleme ve tama sisteminde bir sorun olmas durumunda nelerle karlaabileceimizi gsteren sadece iki rnektir. I-Cell hastalnda, minik bir aksaklk dnda aslnda her ey yolundadr. Bu hastalarda, golgide enzimlerin mannoz kalntsna fosfat eklenemiyor. Fosfat eklenemedii iin onlar lizozoma gtrecek tama arac bu enzimleri tanmyor. Tm bu enzimler ribozomlarda kusursuz olarak sentezlenmi, ardndan endoplazmik retikulumda eker birimleri de eksiksiz taklm ve ardndan golgiye gnderilmitir. Buraya kadar her ey yolundadr. Ancak golgide etikete son bir ekleme yaplaca srada yaanan bir aksaklk bunca emein heba olmasna neden olabilir. Lizozomlara gitmesi gereken enzimler yolunu arp hcre dna gnderilir. Sonuta lizozmlara alnan atklar paralayacak enzimler bulunmad iin atklar yklamaz ve lizozomda birikir, bu da beraberinde ciddi sorunlar getirir. Kistik fibrozis I-Cell hastalna gre ok daha yaygn bir hastalk. Bu hastalkta hcre zarndaki bir kanaln yapsnda bozukluk grlr. Hastalarn ounluunda, kanal oluturan proteinin yapsnda, 508 numaral amino asit olan fenilalanin eksiktir. Bu hastalk, devasa byklkteki bir proteindeki tek bir amino asidin neler yapabileceine tipik bir rnektir. Bu kanaln grevi klor ve bikarbonat gibi anyonlarn tanmasn salamaktr. Ancak hastalkl bireylerde kanal proteini yapsal olarak dzgn olmad iin hcre zarna ulaamaz ve endoplazmik retikulumdaki kalite kontrol testlerinden geemez. Bu tip proteinlerin sonu amino asitlerine ayrlmaktr. te tek bir amino asidin neden olduu yapsal bozukluk ve hedefine ulaamayan bir protein. Sonu ise kistik fibrozis denen hastalk ve maalesef ok sayda hastada erken yata lm. Gen nakli, son yllarda baz hastalklarn tedavisinde kullanlmaya balanmtr. Kistik fibrozis de gen nakli ile etkin olarak tedavi edilebilen nadir hastalklardan biridir.

I-Cell hastalnda golgiden lizozoma gitmesi gereken enzimler etiketlemedeki bir sorundan dolay hcre dna gnderiliyor.

I-Cell nadir grlen genetik bir hastalktr. Bu hastalkta lizozomlara gitmeleri gereken enzimler hcre dna gnderilir. Lizozomlar hcrenin sindirim organelidir. ok sayda protein, hcreler aras atklar, hatta bakteriler, mantarlar gibi dev yaplar lizomlarda paralanp etkisiz hale getirilir. Kukusuz paralanma ilemleri iin lizozomlarn zel enzimlere (biyolojik katalizrlere) gereksinimi var. Bu enzimlere asit hidrolaz diyoruz; bunlar lizozomlara alnan yaplar paralayan biyolojik makaslardr. Bu enzimler ribozomlarda sentezlenir ve endoplazmik retikulum yoluyla golgi kompleksine, oradan da lizozomlara gnderilir. Ribozomlarda sentezlenen enzimlere endoplazmik retikulumda zel eker birimleri eklenirr ve golgiye gnderilir. Golgide de bu enzimlere zel bir eker birimi olan mannoza fosfat grubu eklenir. Mannoz kalntsna fosfat eklenmi proteinleri tanyan zel bir tama arac bunlar alp lizozomlara gtrr.

Protein Ykm
Hangi canlnn ne kadar yaayaca az ok bellidir. Bu durum proteinler iin de geerli. Ancak hibir canlnn ortalama yaam sresi tm bireylerin o kadar yaayaca anlamna gelmez. Hastalklar ve kazalar gibi organizmann yaam sresini ksaltan etkenler proteinler iin de geerli. Eer bir protein yanl sentezlenmise ya da yaps istenen zellikleri karlamyorsa sentezden sonra hemen yklp ortadan kaldrlr. Yanl sentez veya katlanmay doumsal bir kusur gibi dnebiliriz. Doru sentezlenen bir

67

Protein Trafiini Dzenleyen Etiketler

<<<

lgin olan nokta proteinlerin yaam sresinin gerektiinde biraz uzatlabilmesidir. Organizma, bir yapya gereksinimi varsa ve bu yapnn yenisini oluturacak olanaklar yok ya da kstl ise, eskiyen yaplar bir sre daha kullanmaya devam eder. Bu durumu, zellikle baz yaplar temin etmekte zorlanan hcrelerde grebiliyoruz. Gerek hcre ii gerek hcre d tm proteinler hcre iinde yklr. Hcreler aras ortamda normal artlarda protein ykm olmaz. Proteinlerin yaam sreleri birbirlerinden farkldr. Bir ksm saniyeler ya da 1-2 dakika iinde yklrken dier bir ksm gnler hatta aylarca almaya devam eder. Ama hangi proteinin ne zaman yklaca nasl bilinir? Bu sorunun yant yine proteinlerdeki etiketlerde. Hcre dndaki proteinler yklacaklar zaman endositoz denen bir yntemle zel baloncuklar iinde (vezikl) hcre iine alnr. Ancak bunlarn ykm yeri hcre iinde grev yapan proteinlerden farkldr. Zar proteinleri, hcre d proteinler ve yaam sresi uzun olan proteinler hcrenin sindirim organeli olan lizozomlarda yklr. Yaam sresi ksa olan, yanl sentezlenen veya sentezden sonra zarar gren proteinler ise proteozom denilen hcre ii yaplarda yklr. Yklacak proteinlerin seimi ve iaretlenmesi ok nemlidir. Etiketlerindeki bilgiye gre seilen proteinlerin iaretlenmesi iin yine bir protein olan ubikuitin kullanlr.

Ubikuitin
Ubikuitin yklacak proteinlere skca balanan bir proteindir. Tpk kesilecek hayvanlarn iaretlenip kesimevine gtrlmesi gibi, ubikuitinin baland proteinler de hcrede zel bir ykm merkezi olan proteozomlara ekilir. Ubikuitin ve proteozom ikilisi birlikte bir ykm sistemi oluturur. Biri yklacak proteinleri belirlerken dieri ykm gerekletirir. Proteinin u ksmndaki amino asitlerin eidi (etiketin yaps) proteinin yaam sresini de belirler. rnein u ksmnda serin amino asidi bulunan proteinler hcrede daha uzun sre kalrken, aspartat isimli amino asidi tayanlar daha ksa srede yklr. Ksa bir sre ncesine kadar ubikuitinin sadece hcre ii proteinlerin ykmnda rol ald dnlyordu, oysa yaplan son almalar gerein farkl olduunu gsteriyor. Ubikuitinle balanan proteinler sadece proteozom sistemine deil lizozomlara da ynlendirilir. Proteinlerin endositozla hcre iine alnmas ve lizozomlara ynlendirilmesinde dzenleyici rol oynayan ubikutin, ayn zamanda golgiden vezikllerle gnderilen proteinlerin ynlendirilmesinde de nemli rol oynar. Proteinlerde kusur olabilecei gibi kusurlu proteinleri ykan sistemlerde de sorunlar olabilir. Ubikuitin proteozom sisteminin zamanla ilevlerini kaybetmeye balamas ykm mekanizmas-

nn kusurlu ilemesine neden olur. Doal olarak ilev grmeyen ya da az gren proteinler ortamda birikecek ve bu durum yalanmaya giden yolu aacaktr. Tpk kargo tamaclnda olduu gibi kukusuz her ey etikette bitmez; sistemin kusursuz ileyebilmesi yzlerce aracn ve bireyin ibirliine baldr. Benzer ekilde protein trafiinde de her ey sadece etiket deildir. in temelinde bata lipitler (yalar) olmak zere, farkl yzlerce protein ve protein olmayan molekln katld organize bir sistem var. Sonu olarak, nasl trafiin dzenli ak bir kentin dzeni iin vazgeilmez ise protein trafii de yaam iin vazgeilmezdir. Gnmzde modern tbbn en nemli sorunlarndan biri, protein trafiinde yaanan aksamalarn neden olduu hastalklardr. Trafik akndaki sorunlar giderildii zaman, bata yalanma olmak zere nrodejeneratif hastalklar ve kanser iin sonun balangc olacaktr.
Kaynaklar Schekman, R., How sterols regulate protein sorting and traffic, Proceedings of the National Academy of Sciences, Cilt 104, s. 6496-6497, 2007. Greaves, J. J., Chamberlain, L. H., Palmitoylation-dependent protein sorting, The Journal of Cell Biology, Cilt 176, Say 3, s. 249-254, 29 Ocak 2007. Tang, B. L., Gee, H. Y., Lee, M. G., The Cystic fibrosis transmembrane conductance regulators expanding SNARE Interactome, Traffic, Cilt 12, s. 364-371, 2011. Hoppe, T., Life and destruction: ubiquitin-mediated proteolysis in aging and longevity, F1000 Biology Reports, Cilt 2, Say 79, s. 1-3, 2010. Riordan, J. R., Cystic Fibrosis as a Disease of Misprocessing of the Cystic Fibrosis Transmembrane Conductance Regulator Glycoprotein, The American Journal of Human Genetics, Cilt 64, s. 1499-1504, 1999. International Human Genome Sequencing Consortium, Finishing the euchromatic sequence of the human genome, Nature, Cilt 431, s. 931-945, 2004. http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/ faq/compgen.shtml#stubbs

Proteinlerin ubikuitin proteozom sisteminde yklmas

68

izim: Rabia Alabay

enol Dane

nsan Vcudunda Denge Ortam ve Homeostazis

Neden hastalklarda ncelikle kan tahlilleri yaplr? Kan tahlili ile kalp, akcier, beyin, karacier ve dier tm organlardaki hcrelerin durumlar hakknda bilgi sahibi olabilir miyiz?

omeostazis ortaretim ve hatta baz tp kitaplarnda genellikle insan vcudunda denge olarak tarif edilir. Denge deyince, sanki tahterevallide veya terazide olduu gibi iki taraf olan ve bu taraflar arasnda da eitlik olan bir durum anlatlyormu gibi anlalabilir. Gerekte insan vcudunda denge, hcrelerin yaad ortamdaki sabit artlarn hayat boyunca korunmas anlamna gelir. Hcrelerin yaad ortamdaki eker (glikoz), sodyum, potasyum, protein, oksijen, karbondioksit, re gibi kimyasal maddelerin miktarlarnn ve pH, scaklk, kan basnc gibi fiziksel zelliklerin kitaplarda verilen, hastanelerde yaplan tahlillerin sonu belgelerinde gsterilen normal veya olmas gerekli deerleri vardr. te bir kiide llen deerler ile olmas gereken deerlerin eit ya da birbirine yakn olmasna homeostazis diyebiliriz. Bu anlamda, normal deerlerle llen deerler arasnda kurulan terazinin iki kefesinin ayn seviyede olmas gerektii dnlerek, durumu denge olarak tarif etmek de ok yanl olmasa gerekir. Homeostazisi daha iyi anlamak iin ilk defa Fransz Fizyolog Claude Bernard tarafndan 19. yzyln ikinci yarsnda kullanlan i ortam teriminden bahsetmek gerekir. nsan yaamnn devam iin iki ortam vardr ve bu iki ortamda da yaam faktrleri sabit olmaldr: D ortam ve i ortam D Ortam: Bir organizma olarak insann yaad atmosfer ortamna d ortam denir. D ortamdaki havann basnc, oksijen miktar, atmosfer scakl gibi artlarn yaam iin uygun olmas ve bu uygunluun da srekli olmas gereklidir. rnein neden havann yaklak % 20si oksijenden, yaklak % 80i azottan oluur? Oksijen fazla olursa oksijen zehirlenmesi olur, bu da yaamla badamaz. Tersine az olursa da, oksijensiz hayat olmaz. Azot insan vcuduna girip kabilen ancak zarar olmayan bir gaz-

dr. Azot olmasayd yerine ne olacakt? Azot yerine oksijen olamazd, nk ar oksijen zarar verecekti. Demek ki, d ortam olan atmosferde oksijen, karbondioksit, azot ve su (nem) konsantrasyonlar sabit tutulur ve bu yaam iin arttr. Hatta yeryznn her tarafnda oksijen konsantrasyonu eittir. Aa olan yerlerde retilen oksijen aa olmayan yerlere de eit datlr. Bu dalma iinde en ok rzgrlarn sebep olduu difzyon rol alr. ortam: Vcudumuzun yaklak % 60 sudur. Vcudumuzdaki tm yaamsal, kimyasal ve fiziksel olaylar ancak sulu bir ortamda gerekleir. Erikin bir insann 70 kg olduu farz edilirse, vcuttaki toplam su miktar yaklak 42 litre olur. Bunun te ikisi (28 l) vcudun tamamn oluturan 100 trilyon hcrenin iinde, te biri (14 l) ise hcrelerin dnda bulunur. Hcrelerin tamam, hcre d sv=ekstraselller sv olarak adlandrlan bir sv ortamda (i ortam) yaamlarn srdrr. ortamn ierii vcudun her tarafnda ayndr, yani karacierdeki i ortamda hangi younlukta glikoz, oksijen veya vitamin varsa, beyindeki i ortamda da ayn younlukta vardr. Hcrelerin iinde bulunduu ortamn ierii, btn hcreler iin homojen bir yapdadr ve ayn zelliktedir. Bu ortamda hcrelerin yaamas iin gerekli miktarlarda oksijen, gda maddeleri, iyonlar, vitaminler, hormonlar vs. bulunur. Sonu itibatiyle 100 trilyon hcre, eit koullara sahip ayn ortamn iinde yaar. Nasl organizmann yaad d ortamda (atmosferde) koullar her insan iin ayn ise, ayn ekilde hcrelerin yaad sv ortamn (i ortam) ieriini oluturan su ve dier kimyasal maddelerin konsantrasyonlar, hidrostatik basnlar, ozmotik basnlar, scaklk derecesi de srekli sabit tutulur. Bir hcre oksijen veya glikoz asndan dierine gre daha avantajl ya da dezavantajl deildir.

70

>>>
Hepimiz biliriz ki, hastanelerde en ok yaplan tan ilemi kan tahlilidir. Peki kan tahlili sonucunu hekimler ve hastalar neden bu kadar merak eder? Kann sv ksm olan plazma da hcre d svnn ve i ortamn bir parasdr. Bu nedenle, kann plazmasnda glikoz, protein, sodyum, potasyum, oksijen, karbondioksit, re, bilirubin vs. tayini yapmak demek, tm hcrelerin arasndaki veya dndaki svda yukarda saylan maddelerin konsantrasyonlarnn miktarn bilmek demektir. Kan tahlili yaparak aslnda beyin, karacier ve tm dier doku hcreleri, hangi konsantrasyonlarda oksijen, glikoz veya re ieren bir sv iinde yayor, onu renmeye alyoruz demektir.

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Homeostazis
ortamdaki sabit artlarn devam ettirilmesine homeostazis denir. Bu anlamda hcrelerin iindeki sv ile dndaki sv arasnda kesinlikle eitlik yoktur. Hcre ii svda potasyum (K) fazla iken, hcre d svda sodyum (Na) daha fazladr. Aslnda hcre ii ile hcre d svlarda arasndaki fark yaamn temelini oluturur. lm durumunda bu iki sv arasndaki fark ortadan kalkmtr. Dolaysyla yaam bu iki sv arasndaki dengeye deil dengesizlie (eitsizlie) dayaldr. Hcrelerin iindeki ve dndaki svlarda madde younluk fark yaamn temeli iken, her iki svda da ozmolalite (ozmotik yk = ozmotik basn) eittir. Ozmolalite svlardaki maddelerin arlklar ile deil saylar ile ilikilidir. ok ar bir kat parack ile ok hafif bir kat parack ayn ozmotik kuvvete sahiptir. Ozmotik kuvvetten kast su ekme kuvvetidir. Bir kilogram sudaki 1 mollk (6,02 x 1023) herhangi bir ozmotik aktif (su ekebilen) parack, 1 osmol eder. Bir kilogram suda 1

mol paracn binde biri bulunursa o zaman 1 miliosmol eder. nsan vcudunda hem hcre ii ve hem de hcre d svlarda ozmotik yk eittir. Yk eit olmakla birlikte bu yk oluturan kat paracklarn tr farkldr. rnein hcre dnda sodyum, hcre iinde potasyum fazladr. Ama sonuta her iki svda parack konsantrasyonu eit tutulur. Tm hcrelerin yaad i ortamda normal veya olmas gereken deerler her an kontrol edilerek ideal hal (yani homeostazis) devam ettirilir. Bu nedenle homeostazis ok nemlidir. nk canl kalmamz homeostazisin belli sabit deerler etrafnda devamna baldr. eitli sebeplerle i ortamn bu hassas dinamik dengesi bozulduunda, i ortamdaki madde younluklarnn artmas da azalmas da hastalk sebebidir. rnein oksijen konsantrasyonu (parsiyel basnc) arttnda, oksijen zehirlenmesi ile hcreler lr; aksine olmas gereken miktarn altna dtnde de gdalardan enerji retilemez ve hcreler yine lr. Baka bir rnek verecek olursak: Hcre dndaki svda bulunmas gereken eker miktar sabit olmaldr. Eer eker normal snrlarn aarsa hiperglisemi (yksek eker), olmas gereken deerin altna derse hipoglisemi (dk eker) denen anormallikler oluur. Bu rneklerden de anlald gibi homeostazisin bozulmas, lmle neticelenecek hastalklarn ortaya kmasna bile sebep olabilir. nsan vcudundaki btn hcreler, dokular, organlar ve sistemler birbirlerine yardm ederek homeostazisin devam etmesi iin alr. Doktorlar hastalklar tedavi ederken homeostazisin devam iin gayret sarf eder. Hastalklarn tedavisinde homeostazisi bozacak ilalar ve ameliyatlar faydal deildir. Homeostazisin srdrlmesi, yani hayatn devam iin mekanizma devreye sokulur:

71

nsan Vcudunda Denge: Ortam ve Homeostazis

l. ortamda homojenliin salanmas gereklidir. Nasl eer bir orba piirilirken kartrlmazsa homojen olmaz, alt yanar, stnde su birikir, ya ayr unu ayr birikip topaklar oluturur, ite homojenliin salanmas iin hcrelerin i ortamnn da srekli kartrlmas gereklidir. Bu kartrma ii kalpdamar sisteminin grevidir. Erikin insan vcudunda yaklak 5 litre kan vardr. Kalp istirahat esnasnda bir dakikada kann tamamn pompalar, yani btn kan bir dakikada tm vcudu dolar. Ayrca klcal damarlar vastasyla kan svs ile hcrelerin dnda bulunan sv arasnda srekli bir alveri olur. Klcal damarlarda alveri o kadar hzldr ki, su moleklleri klcal damardan gei sresince herhangi bir dokudaki hcrelere 80 defa girip kabilir. Barsaklardan kana geen bir besin maddesi veya bir bezden salglanan hormon, en fazla bir dakika iinde kan vastasyla dokulara tanr ve btn vcuttaki hcre d sv ortama eit younlukta yaylr. Akcierden kana geen oksijen yaklak bir dakika iinde, beynimizden barsamza, ayak parmamzdan samzn dibindeki hcrelere kadar hemen hemen btn hcrelerin etrafnda eit younlua ular. Bu olayn hz egzersiz srasnda yedi kat artabilir.

3. Hcrelerin en nemli vazifelerinden biri, gda maddelerini harcadktan sonra retilen karbondioksit ve dier artk maddeleri hcre d sv ortama vermektir. Homeostazisin salanmas iin artk maddelerin konsantrasyonlarnn da i ortamda sabit tutulmas gereklidir. rnein azotlu bir artk olan re birikirse remi denen bozukluk ortaya kar. Akcierler de benzer ekilde vcudumuzun art olan karbondioksiti srekli olarak dar atmak zere grev yapar. Artk maddelerin byk bir ksm bbrekler vastasyla vcuttan atlrken, az bir ksm da karacier tarafndan baz ilemlerden geirildikten sonra barsaklar yoluyla dar atlr. Negatif geri besleme sistemi, homeostazisin devam iin vcudumuza yerletirilmi ok nemli bir mekanizmadr. Bu mekanizma klimalardaki termostatlarn almasna benzetilebilir. Nasl oda scakl klimann termostatyla ayarlan seviyenin altna dtnde sistem otomatik olarak tekrar alyor ve klima oday stmaya balyorsa, hcrelerimizin i ortamndaki herhangi bir maddenin miktarnda bir bozukluk olduunda da harika bir sistemle yeniden ayar yaplr ve bozukluk dzeltilir. Vcudumuzun i ortamndaki bir madde bulunmas gereken st snr aarsa, derhal aksi ynde alan baka bir sistem uyarlarak, bu fazla miktarn giderilmesi iin otomatik bir alma balatlr. Bu yeni mekanizma, miktarn am maddenin azaltlmas ynnde bir ilem balatr. Bu maddenin azalmas durumunda da yukarda anlatlanlarn aksi yaplr. rnein hcre d ortamda ekerin artmas pankreas bezinden inslin hormonunun salglanmasn tetikler. Bu hormonla bata karacier olmak zere, hcrelere eker girii artrlarak ekerin ykselmesi nlenir. Bu durum toklukta ortaya kar. Toklukta inslin salglanmas artar, insline bu yzden tokluk hormonu denir. Bu sistem almazsa yani eker ykseldiinde inslin salglanmazsa, eker ykselir ve eker hastal ortaya kar. Alkta ise kan ekeri der, yani homeostazis bozulma eilimi gsterir.

2. Hcre d ortamdaki besin maddeleri ve oksijen, hcreler tarafndan srekli kullanlmaktadr. Neticede bu maddelerin miktarnda bir azalma olmamas iin, hcre d sv ortama srekli gda ve oksijen salanmas gereklidir. Bu ilem iin btn hcreler devaml kontrol altnda olduundan, herhangi bir eksiklik durumunda nce sistem haberdar edilir. Daha sonra hemen akcierler, mide ve barsak gibi organlara emirler gnderilerek, gerekli oksijen ve gda sevkiyatnn yaplmas temin edilir. Homeostazisin bozulmamas iin akcierler srekli altrlarak hcre d ortama oksijen verilir, barsaklar da i ortama besin maddesi vermekle vazifelidir. Bu adan karaciere ok nemli vazifeler yklenmitir. Tokluk esnasnda miktar artan gda maddeleri karacierde depolanr ve bylece gda maddesi miktarnn kanda ar ykselerek homeostazisi bozmasna izin verilmez. Toklukta karacierde depo edilen gda maddeleri, alk yaanan durumlarda kontroll olarak kana verilerek gda maddesi miktarnn belli bir seviyenin altna dmesine izin verilmez.
72

ekerin dmesi pankreastan inslin salgsnn azalmasna sebep olurken glukagon hormonunun salglanmasna sebep olur. Glukagon hormonuyla, bata karacier olmak zere eker depolarndan ekerin hcre d sv ortama verilmesi salanarak ekerin dmesi nlenir. Hcre d sv ortamda ar eker, e-

<<<

Bilim ve Teknik Haziran 2012

ker komasna sebep olarak lme yol aabildii gibi, ekerin dmesi de dk eker (hipoglisemi) komasna yol ap yine lme yol aabilir. Grld gibi negatif geri besleme mekanizmas, homeostazisin salanmasnda hayati nem tar. Vcudumuzdaki bu harika mekanizma sayesinde eer bir faktr artarsa azaltlarak, azalrsa da artrlarak dzeltilir. Bir faktr arttnda daha da artrlsayd veya azaldnda daha da azaltlsayd, bunun ad pozitif geri besleme olacakt. Yani pozitif geri besleme, faktr bozukluun daha da artmasna yol aard. Eer insan vcudundaki fizyolojik olaylar bu mekanizma ile alsayd, yaayamazdk. nk pozitif geri besleme daima homeostazisin bozulmasna, hastalklara ve lme sebep olur. Normal artlar altnda insan vcudundaki hemen hemen btn mekanizmalar negatif geri besleme prensibine gre alr. Ancak bir faktr ar bozulursa, pozitif geri besleme mekanizmasn balatarak homeostaziste hzl bir bozulmaya ve ani lme sebep olabilir. Mesela karbondioksit gaznn hcre d svdaki miktar 45 mmHgdr. Bu gaz artarsa, karbondioksit zehirlenmesine sebep olur. Beyin hcreleri ar karbondioksitli ortamda normal fizyolojik almalarn yapamaz ve koma ortaya kar. Karbondioksit miktar azalrsa, bu sefer de solunum durabilir yani normal solunumun devam iin de karbondioksite ihtiyacmz vardr. Karbondioksit artarsa, beyinde bulunan solunum merkezini uyararak solunumun daha hzl ve derinden yaplmasna neden olur, bylece akcierlerimizdeki karbondioksit miktarnn azalma-

s salanr. te bu negatif geri besleme mekanizmasdr. Ancak karbondioksit miktar ar ykselirse, beyindeki solunum merkezinde bulunan sinir hcreleri bu ar karbondioksit sebebiyle normal fonksiyonlarn yapamaz hale gelebilir. Bu durumda solunumu hzlandrmak ve derinletirmek yerine, tam tersine solunumun durmas ile kar karya kalabiliriz. te ok ar miktardaki karbondioksit negatif geri besleme yerine pozitif geri besleme mekanizmasna da yol aabilir. Pozitif geri besleme mekanizmasnn olumas durumunda, hekimlik uygulamalarnn devreye girmesi gerekir. O zaman hekimlerin dtan mdahalesi negatif geri besleme mekanizmalarn balatacak, pozitif geri besleme mekanizmalarn sonlandracak ve homeostazisi tekrar salayacak yntemler olmaldr. Grld zere hayat ok hassas bir denge ve dzen iinde devam ettirilmektedir.

Prof. Dr. enol Dane 1963 Konya-Beyehirde dodu. 1986 Ege niversitesi, Tp Fakltesi mezunu. Diyarbakrda ve Konyada pratisyen hekim olarak alt. 1988 ylnda Atatrk niversitesi, Tp Fakltesi Fizyoloji Anabilim dalnda asistan, 1991de Yrd. Do., 1993de Do. ve 1998de profesr oldu. Halen Fatih niversitesi, Tp Fakltesinde Dekan Yardmcs ve Fizyoloji Anabilim Dal bakan olarak alyor. Serebral lateralizasyon konusunda uluslararas 90 civarnda almas var.

Kaynaklar Guyton, A. C., Hall, J. E., nsan Vcudunun levsel Organizasyonu, Tbbi Fizyoloji, 11. Basm, s. 3, 2006.

Vander, A., Sherman, J., Luciano, D., A Framework for Human Physiology, Human Physiology, 8. Basm, s. 5, 2001. 73

Hseyin Gazi Topdemir

drs
Yaam yks Tam ad Eb Abdullh Muhammed bn Muhammed bn Abdullh bn drs e-erf es-Sebt olan drs, slam dnyasnda yetien nemli corafyaclardan biridir. Corafya ve kartografya konularnda kaleme ald nemli yaptlarla hem slam dnyasnn bilgi birikimini zenginletirmi, hem de Mslman bilginlerin elde ettii coraf bilgilerin Batya aktarlmasnda etkin rol oynamtr. Corafya alanndaki byklne karn, klasik biyografi kitaplarnda yaam hakknda bilgi verilmemesi dikkat ekicidir. Yalnzca ada bn Birn ve mdddin el-sfahn ile daha sonra yaayan Safed, drsden sz etmektedir. Bu ihmalin eitli nedenleri bulunmakla birlikte, en nemlisinin drsnin Sicilya Norman krallar II. Rogerin ve I. Guillaumeun hizmetinde bulunmu olmas grnmektedir. Yukarda sz konusu edilen kaynaklardan edinilen snrl bilgilerden ise 1100 ylnda Sebtede doduu, renimini Kordobada tamamlad, spanya ve Kuzey Afrikada kt uzun seyahatlerden sonra II. Rogerin (1101-1154) ilk yllarnda Sicilyann baehri Palermoya yerletii ve 1166da burada ld belirlenebilmitir. Genliinde spanyay, Portekizi, Fransann Atlas Okyanusu kylarn, Gney ngiltereyi, Kuzey Afrikay gezen ve henz 16 yandayken Anadoluya da gelen drs, bu aratrma gezileri esnasnda deerli bilgiler toplamtr. Yaklak 1145te Sicilyadaki Norman Kral II. Rogerin hizmetine girmi ve yaamnn geri kalan ksmn onun Palermodaki saraynda geirmitir. Eskiden yaplm Dnya haritalarn yeterli bulmayan Kral, drsden yeni bilgiler nda gelimi bir harita yapmasn istemitir. drisi kendisine salanan olanaklarla gmten bir yer kresi yapm ve krala ithaf ettii Kitab el-Rucer (Rogerin Kitab) adl mehur yaptn tamamlayarak kendisine takdim etmitir.

Yaptlar
Eb Abdullah el-drsnin corafya tarihinde efsane haline gelmi almas Norman Kral II. Roger iin hazrlad Kitab el-Rucr ya da dier adyla Nzhet el-Mtk f htirk el-fktr (Dnyann Alm Ufuklarnda Zevkli Bir Gezinti). Ortaada yazlan ve bilinen Dnyann en iyi tasvirlerinden biri olan ve yedi iklime gre dzenlenmi olan kitap 1154 ylnda tamamlanmtr. Yedi iklimden her biri onar blm halinde dzenlenmi, kitabn giriindeki Dnya haritasndan baka, iklim blgeleri anlatlrken blge haritas da verilmitir. drs, yukarda adlar anlan slam corafyaclarnn eserlerinin yan sra Ptolemaiosun Corafyasndan da faydalanm, ancak Ptolemaiosun haritalarnda yer alan pek ok hatal konulandrmay dzelterek, bilinen Dnyann en iyi tasvirini yapmtr. Kitapta Dnya ekvatorla ikiye ayrlm ve gney yarm krenin ok scak ol74

duu iin canllarn yaamasna elverili olmad belirtildikten sonra, kuzey yarm kre yedi iklim halinde ekvatordan kuzeye doru incelenmitir. Her iklim de batdan douya doru eitli blgelere ayrlmtr. Kitapta baka ilgin bilgiler de yer almaktadr. Bunlardan biri yerekiminden sz edilmesidir. drsye gre, mknatsn demiri ekmesi gibi Yer de cisimleri ekmektedir, braklan cisimlerin Yere dmesinin nedeni de bu ekim kuvvetidir. Bir dnya corafyas olan Nzhet el-Mtk, Ortaa slam dnyasnda yerkre zerine yazlm genel, kapsaml ve sistematik almalardan biridir ve Avrupa hakknda geree en yakn bilgileri veren ilk yapt olma zelliini tar. Kitabn Arapa tam metni, ilk defa Romadaki Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente ve Napolideki Istituto Universitario Orientale adl kurulularn i birliiyle talyan oryantalistlerden oluan bir heyet tarafndan, dokuz cilt olarak

(Opus Geographicum, Leiden, 1970-1984) yaymlanmtr. Daha sonra bu nsha esas alnarak kitap iki cilt halinde yeniden baslmtr (Beyrut, 1989). Kitabn Franszca evirisi ise Pierre Amde Jaubert tarafndan Gographie ddrisi (Paris, 18361840) yaplmtr. Kitap zerine ok sayda inceleme kaleme alnmtr. drsnin ikinci almas ise ns elMhec ve Ravz el-Frec baln tamaktadr ve yukarda tantlan kitaba ekler yaplmasyla oluturulmutur, ancak bu eser btnyle elimizde deildir. Kitapta, ekvatorun gneyinde kalan sekizinci bir iklimden daha sz edilmektedir. drsnin nc almas ise Kitb- Edviye f El-Mfrede veya ksaca Kitab elMfredttr (lalar zerine). Bu alma botanik, zooloji ve eczaclkla ilgilidir, slam dnyasnda yetien en nemli botaniki ve zoolog olan bn eI-Baytrn bu almadan oka yararland bilinmektedir. drs kitabnda zellikle tedavide kullanlan ve bir ksmnn ilk defa ta-

>>>

Bilim ve Teknik Mays 2012

ntld bitkilerden bazlarnn yer yer on iki farkl dildeki adn aklam, hakknda ayrntl bilgiler vermitir. Bylece, ila yapmnda kullanlan ok sayda bitki ve meyve geleneksel ila yapmyla uraan farmakologlarn hizmetine sunulmutur. slam dnyasndaki tp, eczaclk ve botanikle ilgili almalaryla tannan Max Meyerhof, drsnin bu almasn ber die Pharmakologie und Botonik des Arabischen Geographen Edrisi (Archiv fr Geschichte der Mathematik, Naturwissenschaften und Technik, XII, Leipzig 1930) balkl makalesinde eitli ynleriyle inceleyerek tantmtr. drsnin bir de son derece tannm yuvarlak Dnya haritas vardr. Yukarda deinildii zere drs bu haritay Kral II. Rogerin isteiyle hazrlamtr. Hatta kraln kendisini saraya davet etme nedeni de Dnya haritas hazrlatmaktr. Gm zerine hakkedilmi yuvarlak bir Dnya haritas olan bu alma Tabula Rogeriana adyla bilinir. Rogerin lmnden alt yl sonra 1160 ylnda kan bir isyanda harita isyanclar tarafndan paralanp bllmtr. drs haritasn esas itibariyle Memun corafyaclarnn Dnya haritalarna dayanarak hazrlamtr. Haritada Akdeniz hayli dzeltilmi, Avrupa toporafyas ise daha iyi izilmitir. Benzer ekilde Asyann birok blm iin yeni bir

toporafya sunan haritada, Asyann kuzey dousu nemli lde kltlm, yuvarlaklatrlm ve bir semer biimine benzetilmitir. Bu yaplandrmayla dikkat eken harita, ayn zamanda sular corafyas bilgisi asndan da byk bir zenginlik sunmaktadr. Orografik (da bilgisi) adan da nceki haritalardan nemli farkllklar tamaktadr. Memun dnemi haritasnda bulunmayan bir dizi rmak ve i denizin haritada yer almas bunun bir gstergesidir. drsnin bir dier Dnya haritas da dikdrtgen eklindedir. Bu harita Konrad Miller tarafndan 1928 ylnda para haritalardan bir araya getirilmitir, ancak burada enlem daire uzunluklarnn kuzeye gidildike azald gerei dikkate alnmadndan kuzey ve ekvatoral blgeler

olduundan geni tasvir edilmi, bylelikle Kuzey Asyann ve Afrikann tm yaps tannmaz hale gelmitir. Metinde dzeltilmi hali yer alan harita geleneksel izim esaslarna gre ters konumlandrlm, gney haritann st tarafnda, kuzey alt tarafnda, dou sol tarafnda, bat ise sa tarafnda olacak ekilde izilmitir. Beeri corafya bakmndan, o dnemde nemli olan yerlemelerin byk bir ksmnn yerletirilmi olmas haritay deerli klmaktadr. Ayrca Hazar Denizinin, Karadenizin ve Akdenizin haritada yer almas ve bu denizlerde birok adann gsterilmi olmas da dikkat eken bir dier zelliktir. drsnin 12. yzylda slam dnyasnda yapt bu almalar, Avrupadaki haritaclk almalarn dorudan etkilemi, tasviri ve matematiksel corafya alanlarndaki almalara uzun yllar boyunca hem Douda hem de Batda kaynaklk etmitir.
Kaynaklar Nasr, S. H., slam ve lim, eviren: . Kutluer, nsan Yaynlar, 1989. Nasr, S. H., slamda Bilim ve Medeniyet, eviren: N. Avc, K. Turhan, A. nal, nsan Yaynlar, 1991. Ronan, C. A., Bilim Tarihi, Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, eviren: E. hsanolu ve F. Gnergun, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2003. Sezgin, F., slam Uygarlnda Astronomi, Corafya, Denizcilik, Boyut Yaynclk, tarihsiz. Sezgin, F., slamda Bilim ve Teknik, Cilt III, eviren: A. Aliy, Trkiye Bilimler Akademisi ve Kltr Turizm Bakanl Yayn, 2007. een, R., drs, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, Cilt 21, 2000. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. 75

Trkiye Doas Fauna Krmzl Kurbaa

Dr. Blent Gzceliolu

Bombina

Bombinalar kuyruksuz kurbaa (Anura) takmnn, disk (yuvarlak) dilliler ailesinin (Discoglossidae) yeleridir. Disk dilliler ad kurbaalarn dillerinin daire eklinde olmasndan kaynaklanr. Bombinalar ilgin savunma davranlaryla dikkat eker. Bunlardan en bilineni l taklidi yapmalardr. Herhangi bir tehlike karsnda hemen ters dnp srtst yatar ve hareketsiz beklerler. Tehlike getikten sonra normal hallerine dnerler. Dier bir savunma davranlar da kayk pozisyonu alarak zeminle uyumlu hale gelmeye almalardr.

76

Bilim ve Teknik Haziran 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Bombinalarn boylar 5-6 cm kadar olur. Karn altnda sarms ve krmzms lekeler vardr. Bundan dolay krmzl kurbaa diye de adlandrlr. Bu parlak renkler bombinalarn zehirli olduunun da gstergesidir. Bombinalarda derinin st ksmlarnda zehirli salg reten yaplar vardr. Ancak bu zehir insanlar iin tehlikeli deildir, yalnzca gz yaarmasna neden olabilir. Dier kuyruksuz kurbaalar yumurtalarn suya kme ya da kordon halinde brakrken, bombinalar tek tek brakr ve bitkilere yaptrr. Bombinalar dier amfibilerin (iki yaayllar) ou gibi soylar tehdit altnda olan bir trdr. zellikle tarmsal etkinlikler, sulak alanlar zerindeki insan etkileri (drenaj, kirlilik vb.) ve kentsel geliim yaam alanlarnn gittike daralmasna neden oluyor.

Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynak Budak, A., Gmen, B., Herpetoloji, Ege niversitesi Fen Fakltesi Kitaplar Serisi, No. 194, 2005. http://www.turkherptil.org/

77

Trkiye Doas Flora

78

Bilim ve Teknik Haziran 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Endemik Papatyalar
Trkiye florasnn en nemli konusunu oluturan endemik bitki trlerini gndeme getirmeye devam ediyoruz. Bu saymzn konusu endemik papatyalar. Papatyalar Asteraceae ya da Compositae ailesinin yeleri olan ve ok sayda tr ieren bir gruptur. Dnyada 1000 kadar cins ve 13.000den fazla tr bulunan bu grubun lkemizde 130 cinsi ve 1130 kadar tr bulunuyor. En yaygn bulunan cins 172 trle Centaureadir (peygamber iekleri). Bununla birlikte 50 kadar trle Anthemis (beyaz papatya, sar papatya) ve 42 kadar trle Achillea (civanperemi) cinsleri de yaygn olarak bulunur ve bilinir. Achillea (civanperemi) trlerinin 24 endemiktir, yani sadece lkemizde yaarlar. Bunlar iinde iki yllk, otsu bir bitki olan Ankara civanperemi (Achilleaketenoglui) ok dar bir alanda, sadece Ankarann Beypazar ve Polatl ileleri arasndaki jipsli (alta) alanlarda yaar. ok dar bir alanda yaadndan tarla ama, ar otlatma, yol yapm ve geniletilmesi gibi nedenlerle soylar kritik derecede tehdit altndadr.

Fotoraflar: Prof. Dr. Kazm apac

Kaynaklar Akman, Y., Ketenolu., O., Kurt, L., Gney, K., Hamzaolu, E., Tu, N., Angiospermae (Kapal Tohumlular), Palme Yaynclk, 2007. Baser, K. H. C., Demirci, B.,Duman, H.,Composition of the essential oils of two endemic species from Turkey:Achillea lycaonicaandA.ketenoglui, Chemistryof Natural Compounds, Cilt 37, Say 3, s. 245-252, 2001.

79

Trkiye Doas Jeoloji

Denizalt Maaralar

Denizalt maaralar ky blgelerinde genellikle dalgalarn kayalar andrmasyla oluur. Dalgalarla birlikte kayalarn kimyasal yaps da maara oluumunda etkilidir. lkemizin denizalt maaralar ynnden ok zengin olduu sylenebilir. zellikle Akdeniz kylar karstik kaya yapsnn da etkisiyle denizalt maaralarnn oluumu iin uygun ortamlar yaratr. Denizalt maaralar aratrmalar hayli zordur. Konusunda uzmanlam kiilerden oluan, byk ekipler tarafndan yaplmas gerekir. Aratrmann en zor blmlerinden biri maara iinde veri toplamak iin yaplan aletli dallardr. Maara dallar iin teknik maara dal eitimi alnmas gerekir. Maara dalglar yerbilimcilere maarann yatayda ve dikeyde nasl ynlendii konusunda bilgi verir ve fotoraf ekilmesinde, maarann haritasnn karlmasnda, kimyasal ve dier analizler iin maarann iinden rnek alnmasna yardmc olurlar. lkemizde ODT ve Hacettepe niversitelerinin bnyesinde denizalt maaralaryla ilgili aratrmalar yaplyor. Sualt Aratrmalar Dernei de (SAD) uzun bir sredir DEMA (Trkiye KylarDeniz Maaralar EnvanterProjesi) projesiyle lkemizdeki denizalt maalarnn envanterini oluturmaya alyor. Envanter almalarnn yan sra denizalt maaralarnda ve evrelerinde tatlsu boalm aratrmalar da yaplyor. Denizalt maaralar ky maaralar olarak da bilinir. Maara girileri sualtndan olabildii gibi yzeyden de olabilir.

80

Bilim ve Teknik Haziran 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Fotoraf: Tahsin Ceylan

Kaynaklar Bayar, C. S., zyurt, N. N., Hamarat, S., Batanlar, Y. ve Varinliolu, G., Trkiye Kylar Tatl Su Boalmlarnn Geri Kazanlmas: Patara-Tekirova Pilot Projesi, TBTAK AYDAG 103Y025, 2007. http://www.sad.org.tr/dema Kadn Azma / Gkova 81

Trkiye Doas Doa Tarihi

Tarih ncesi Anadolunun

Gergedanlar

Tarih ncesi Anadolunun biyoeitliliinde yolculuumuz devam ediyor. Bu saydaki konuumuz bir zamanlar Anadoluda yaam gergedanlar. Gergedanlar gnmzde sadece Afrika ve Orta Asyada 5 tr yaayan byk memeli hayvan trleri ve pek ok memeli tr gibi soylar tehlike altnda. Dikkat ekici zelliklerinden biri burunlarnn zerindeki, 1 ya da 2 tane olan, keratinden olumu boynuzlar.

82

Bilim ve Teknik Haziran 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Bugn tropik iklim kuanda grdmz gergedanlarn temsilcileri gnmzden 24 milyon-5 milyon nce Miyosen dnemde Anadoluda yayordu. Miyosende ortam koullar gergedanlarn yaamas iin ok uygundu. Bu nedenle gergedanlar saylar bu dnemde ok artmt. Anadoluda yaplan kazlarda zellikle Miyosenin sonuna doru olan dneme ait, ok sayda gergedan fosili bulunmutur. Bunlardan biri Yataanda (Mula) bulunanHispanotherium alpanigergedan. Bu trn nemi Anadoludan tanmlanmasdr. Trn ad alpani,Do. Dr.Sadrettin Alpann (MTA) adna ithafen verilmitir. Dier bir almaorakyerlerde (ankr)yaplan kaz. 1997de balatlan kaz sonucunda 267 tane gergedan fosili bulunmu. Bunlarn daCeratotherium neumayri, Chilotherium kowalevskiiveAcerorhinussp. trlerine ait olduklar belirlenmitir.

izim : Aye nan Alican Kaynak Sara, G., Gneybat Anadolu st Miyoseninde Bulunan Yeni Bir Hispanojherium Tr (Mammalia, Rhinocerotidae):Hispanotherium alpani n. sp.,MTA Dergisi, Say 89, s. 90-95, 1977. Pehlevan, C., orakyerler (ankr) Rhinocerotidae (Mammalia) Buluntularnn Deerlendirilmesi, Ankara niversitesi Doktora Tezi, 2006. 83

Salk

Do. Dr. Ferda enel

Bomaca
D
nya genelinde her yl yaklak 50 milyon insan etkileyen ve 300 bin insann lmne yol aan bomaca, gelimekte olan lkelerde daha sk grlen nemli bir salk sorunudur. Bomacann tarihi hayli eskiye dayanr. Yazl kaynaklara gre hastalk ilk olarak 1414 ylnda Fransada grlm. 17. yzylda, kuvvetli ksrk anlamna gelen pertussis olarak adlandrlan hastala yol aan etken 1906 ylnda bulunmu. 60 yldan daha uzun bir sredir bomacaya kar a uygulanmasna karn son yllarda hastaln grlme sklnn artmas, dikkatleri yeniden bu hastaln zerine ekmitir. lk olarak 1940larda balayan yaygn alama programlarndan sonra hastalk giderek azalmaya balam, ancak 1980lerden sonra art eilimi gstermitir. Bomaca genellikle ocuklar etkileyen bir hastalk olsa da, son yllardaki artla beraber ergenler ve erikinlerde de grlmtr. ABDde bulunan Hastalk Kontrol ve Koruma Merkezinin (CDC) 2004 yl verilerine gre hastaln grlme skl 10-19 ya arasnda 19 kat, 20 ya zerindeyse 20 kat artmtr. Yksek alama oranlarna ramen hastaln son yllarda art eilimi gstermesi, bomacaya kar verilen savan stratejisinde deiiklik yaplmas gerektiini gstermitir. Hastala yol aan mikrobun daha iyi tannmas, yeni alar gelitirilmesi ve a takviminde deiiklik yaplmas gndeme gelmitir. Hastala, kapsl eklinde (kokobasil) bir bakteri olan Bordetella yol aar. Bu bakterinin 9 tr olmasna karn sadece baz trleri insanlarda hastalk yapar. Bordetella pertussis bomacaya yol aan trdr. Bordetella parapertussis ve bronchiseptica trleriyse bomaca benzeri, ancak hafif geen bir hastala yol aar. Trematarum tr insanlarda kulak, cilt, solunum yolu hastalklarna yol aar. Pertussis bakterisinin yzeyindeki FHA (flamentz hemaglutinin) ve pertaktin moleklleri, bakterinin solunum hcrelerine ve baklk sistemi hcrelerine tutunmasn ve ieri girmesini salar. FHA 220 kilodalton arlnda, 2 nanometre geniliinde ve 50 nanometre uzunluunda, ipliimsi yapda bir proteindir. Bakterinin bu proteini, a yapmnda kullanlr. Pertaktin molekl ise 69 kilodalton arlnda bir proteindir ve bakterinin d yzeyinde bulunur. Bu protein, bakterinin insan hcrelerine tutunmasn salar ve adeta bir kpr grevi yapar. Pertaktin de FHA gibi a yapmnda kullanlr. Dier bir yzey proteinleri grubu da aglutinojenlerdir. Bunlar, bakterinin solunum yolu hcrelerine tutunarak hastal balatmasnda grev alr. Pertussis bakterisinin yzey proteinleri yardmyla gerekleen ve ilk aama olan solunum yolu hcrelerine tutunma srecinde hastalk antibiyotiklerle kontrol altna alnabilir. Hastaln ikinci aamasna bakterinin salglad zehirli molekller, yani toksinler yol aar. Bakterinin rettii ve salglad pertussis toksini (PT) hastaln ilerlemesinden sorumludur. PT, baklk sisteminde nemli rol olan lenf hcrelerinin (lenfosit) almasn engeller. Ek olarak pankreastaki inslin salglayan hcreleri etkileyerek hipoglisemiye (kan ekerinin dmesi) yol aar. PT, solunum yolu hcrelerinin almasn olumsuz etkileyerek ar salg retmelerine yol aar ve ksrk nbetleri olumasna neden olur. Pertussis bakterisinin rettii bir dier toksin de adenilat siklazdr. Bu toksin, bakterilerin hcrenin iine girmesini salar. Ayrca bu toksin, istila ettii konaknn baklk sistemine de hasar verir. Dermonekrotik toksin, etkiledii blgede iltihaplanmaya ve hcre lmne yol aar. ok gl damar kasc (vazokonstrktif) etkisi olan dermonekrotik toksin, farelere verildiinde lme yol aar. Pertussis bakterisi, solunum yolu hcrelerinde oalmaya baladktan sonra trakeal toksin denilen bir molekl salglamaya balar. Bu toksin, solunum yolu hcrelerinin ilevini bozarak hava yollarnda oluan salglarn temizlenmesini engeller ve ksre yol aar. Ayrca, IL-1 (interlkin) retimini artrarak atee neden olur.

Hastaln Klinik Seyri

Bomaca, hastala yakalanm kiiyle temas sonucunda ve genellikle ev iindeki kiilerden kaplr. Bomacann kuluka sresi 4-21 gn arasnda deise de genellikle 7-10 gndr. Yaklak 10 hafta kadar devam edebilen bomaca kabaca evreye ayrlr. lk evre olan kataral dnemde hastalk belirtileri basit bir souk algnlna benzer. Hafif ate, burun aknts, burun tkankl ve kuru ancak rahatsz edici ksrk kataral dnemin belirtileri arasndadr. Bir iki hafta sren bu evrede hastalk hayli bulacdr. Bu dnemde doktora mracaat eden vakalarn ou basit gribal enfeksiyon tans alr. Bu evrenin sonlarna doru inat ksrk nbetleri balar. Hastaln ikinci evresi olan paroksismal dnemde kiinin nefes almasn zorlatran, st ste 5-10 kez tekrarlayan ksrk nbetleri balar. ksrk nbetleri srasnda kiinin nefes almas zorlar ve boulacak gibi olur. Bu srada kusma veya baylma da grlebilir. Ancak ksrk nbetleri arasnda herhangi bir solunum zorluu olmaz. Genellikle gece gelen ksrk nbetleriyle seyreden paroksismal evre 6 hafta kadar devam edebilir. Hastaln son evresi, ikyetlerin azald ve kiinin iyilemeye balad konvalesan dnemdir. yileme dnemi 1-4 hafta hadar devam eder.

84

Bilim ve Teknik Haziran 2012

mfsenel@yahoo.com.tr
Bomacann tehisi genellikle klinik belirtilere gre yaplr. Kesin tan iin bakterinin kltrlerde retilmesi veya PCR yntemiyle (DNA testi) tespit edilmesi gerekir. Byklerde veya byk ocuklarda bomaca genellikle kendiliinden iyileir. Ancak bomaca, yenidoanlarda % 3, 2-12 ay arasndaki bebeklerde binde 3 orannda lm riski tar. Hastala yakalananlarn % 10unda zatrre, % 2sinde baylma nbetleri, % 1inde beyin iltihab grlr. Antibiyotik tedavisi sadece ilk evrede fayda verir. Bu dnemde balanlan eritromisin veya trimetoprimsulfametaksazol gibi antibiyotikler, ksrk nbetleriyle kendini gsteren ikinci evrede fayda salamaz. Son yllarda, hastaln tedavisi ve hastalktan korunmada 5-7 gn sreyle makrolit grubu antibiyotikler olan azitromisin ve klaritromisin kullanlmaktadr. Japonyada tam hcre bomaca asna bal iki lm vakas grlmesinin ardndan, farkl yapda, bakterinin tamamn iermeyen gvenilir bir a gelitirme almalar balad. Hcresiz a yapmnda bakterinin btn deil, baz paralar kullanlr. Hcresiz ada, bakteri yzeyindeki proteinler veya rettii toksinler etkisiz hale getirilerek vcuda verilir. Vcuda verilen bu molekller kiinin baklk sistemini uyarr ancak hastala yol amaz. Japonyada 7 yl akn sre sonunda pertussis bakterisinin FHA molekl ve pertussis toksini (PT) kullanlarak hazrlanan hcresiz bomaca as (acellular pertussis vaccine, aP) 1981de uygulamaya girdi. Daha sonra yaplan aratrmalar sonrasnda, PT geni deitirilerek zararl olmayan, ancak baklk yant oluturan PT-9K/129G molekl hcresiz alarda kullanlmaya baland. Gelitirilen yeni alarda PT ve FHA molekllerine ek olarak, bakterinin pertaktin ve kuyruk (fimbria) moleklleri de a yapmnda kullanlmtr. Hcresiz a, 3-8 hafta arayla (2., 4., ve 6. aylarda) difteri ve tetanos alaryla (DTaP) birlikte uygulanr. lk dozdan 12-18 ay sonra drdnc doz yaplr. Drdnc doz alamas tamamlanan ocuklara 4-6 ya arasnda beinci doz alama yaplmaldr. Yani bomaca alamasnn 7 ya ncesi tamamlanmas gerekir. Hcresiz yeni alar, hastala kar % 90 civarnda koruma salamaktadr. Hcresiz alarn yan etkileri tam hcreli aya oranla daha azdr. Ate, huzursuzluk, itahszlk gibi hafif dzeyde yan etkileri vardr. Nadiren 40 dereceye varan ate, baylma nbeti, uzun sreli alama ve kas geveklii grlebilir. Ciddi yan etki grlenlerde sonraki dozlarn yaplmas sakncaldr. Gelimi lkelerde alama oranlarnn yksek olmasna ramen, bomacann zellikle erikin ve ergen ya gruplarnda yaygn olmas, ileri ya alamalarn gndeme getirmitir. Bu kapsamda 11-18 ya grubuna, pekitirme olarak tek doz a yaplmas nerilmektedir.

Bordetella pertussis

Bomaca Alar
Bomacaya kar en etkin tedavi hastalktan korunmak yani alanmaktr. Bomaca as 1936 ylnda bulunmu, ancak kullanm 1947de yaygnlamtr. lk bata bomaca alarnda pertussis bakterisinin etkisizletirilmi hali kullanld. Tam hcre bomaca as (whole cell pertussis vaccine, wP) olarak adlandrlan bu ann yaygnlamasyla hastaln grlme skl 150 kat dt. Bu d 1980lere kadar devam etti, bu tarihten sonra ergen ve erikinlerde daha belirgin olmak zere yeniden artmaya balad. Tam hcre asndan sonra a blgesinde ilik, kzarklk ve ar gibi tepkilerin yan sra kiilerin % 50sinde ate grlr. Ek olarak, alama sonras uyuklama, sinirlilik, itahszlk gibi yan etkiler de grlebilir. Nadiren de olsa aya bal lm vakalar da rapor edilmitir. Bu yan etkileri nedeniyle 1970li yllarda baz lkeler tam hcre bomaca asnn kullanmna ara vermitir. Bunun zerine 1977-1978de bomaca vakalar artmaya balam ve 1983te en yksek seviyesine ulamtr. Yeni doan bebeklerde grlen bomaca hastal, 1970-1980 arasnda yaklak % 50 artmtr.

< % 50 % 50-79 % 80-89 > % 90 2008de tm dnyada DTB3 alama oranlar

Kaynaklar Sekin, H., 10-15 Ya grubu salkl ocuklarda bomaca seroepidemiyolojisi, SD Tp Fakltesi, Uzmanlk Tezi, 2009. Dilli, D., Bostanc, ., Dallar, Y., Buzgan, T., Irmak, H., Torunolu, M. A., Recent findings on pertussis epidemiology in Turkey, European Journal of Clinical Microbiology and Infectious Diseases, Say 27, s. 335-341, 2008.

zcengiz, E., Bomaca: Her zaman gndemde, Trk Mikrobiyoloji Cemiyeti Dergisi, Cilt 35, Say 3, s. 215-231, 2005. Kurugl, Z., Trkiyede Bomaca Epidemiyolojisi: Pekitirme A Dozlar Gerekli mi?, ocuk Enfeksiyonlar Dergisi, Say 3, s. 14-18, 2009. http://www.goldbamboo.com/pictures-t1619.html

85

Gkyz

Alp Akolu

Vens Geii
ens 6 Haziranda Gnein nnden geecek. Vens geii ender gk olaylarndan biri. yle ki, bir sonraki gei Aralk 2117de olacak. Bu nedenle daha nce bir Vens geii grmediyseniz bunun son ansnz olduunu sylersek pek de yanl olmaz. Vens geii birtakm basit yntemlerle herkesin izleyebilecei bir gk olay. Gne plak gzle bakamayacamz kadar parlak olduu iin belli yntemler kullanmak ve baz basit nlemler almak gerekiyor. Gnein nndeki Vens plak gzle grmek mmkn olmad gibi, Gnee bir an iin bile plak gzle bakmak gzlerimize zarar verebiliyor. Ama derginizin iinden kan zel gzlklerle ya da burada anlattmz basit yntemlerle geii gvenli bir ekilde izleyebilirsiniz. Vensn ilgin bir gei dngs var. Her 243 ylda toplam drt gei olur. Bu geiler 8, 105,5, 8 ve 121,5 yl arayla gerekleir. Bundan nceki gei Haziran 2004te oldu, 6 Hazirandaki geiten sonraki geise Aralk 2117de olacak. Vens geii toplam 6 saat 40 dakika kadar srecek. Bu srenin byk ksmnda Vens Gne diskinin nnde olacak. Geiin en ilgi ekici aamas geiin balangc. Gne n tam olarak arkasndan aldndan Vens bir siluet halinde grrz, bu nedenle geiin tam balang annda (1. temas) seemeyiz. Gnein bytlm grntsne bakan gzlemciler birka dakika iinde Vensn Gnein kenarndan kk bir srk aldn grebilir. Vens giderek Gnein nne geer ve 2. temasta Vens diski Gne diskine iten deer. te gzlemcilerin ve fotoraflarn en ok ilgisini eken an budur. nk 2. temastan sonraki saniyeler iinde Vens diski Gnein nnde ilerlerken, Gne diskinin kenarn Vensn kenaryla birletiren siyah bir blge grlr. Siyah damla etkisi (black drop effect) denen bu olayn nedeni tek bir etkene balanamyor. Atmosferdeki alkantlar, n Vens atmosferinden geerken krlmas, gzlem aletlerinden kaynaklanan krlmalar gibi etkenlerin bileimiyle olutuu dlyor.

Gzlemler, atmosfer koullar ne kadar ktyse ve kullanlan yaplan teleskop ne kadar kkse siyah damla etkisinin o kadar fazla olduunu gsteriyor. Siyah glge etkisi, geiin bitmesine yakn Vens silueti Gne diskinin kenarna iten tekrar dediinde (3. temas) yeniden grlr. 3. temasn ardndan Vens Gnein nnden yavaa ekilir ve birka dakika iinde gei sona erer (4. temas).

II GO I: 01.10 (1. temas) II: 01.28 (2. temas) GO: 04.30 (gei ortas) III: 07.32 (3. temas) IV: 07.45 (4. temas) III VI

Vens geiinin nemli aamalarnn zamanlar

Vens, Gnele Dnya arasndan geerken ayn zamanda Dnyaya en yakn konumundan da geer. Bu srada grnr bykl dier tm gezegenlerinkinden fazla olur. Normalde herhangi bir bytme olmadan, bir Gne filtresiyle bu olay grmek mmkn. Byle bir filtre kullanldnda, Vens Gnein nnde kk bir leke eklinde seilebilir. Salam bir Gne filtresi olmadan Gnee bakmak gzlere zarar verecei gibi, ar parlaklk yznden geii grmek zaten mmkn olmaz. Uzmanlar, fotoraf ya da rntgen filmi ve isli cam gibi malzemelerin kullanlmasnn gvenli olmadn belirtiyor. Bu nedenle en iyisi bu i iin retilmi zel filtreleri kullanarak gzlem yapmak. Tpk tutulma gzlemlerinde olduu gibi, Vens geiini izlemek iin de gvenli ve etkili baka yntemler var. Eer bir teleskobunuz ya da drbnnz varsa uygun bir filtre kullanmak kouluyla bu aralarla da geiin her evresi izlenebilir. (Dikkat! Filtre kesinlikle gzle teleskop aras-

na deil teleskopun nne, yani Gnele teleskop arasna konan, bu i iin zel olarak retilmi bir filtre olmaldr.) Drbn ya da teleskobu Gnee doru evirip Gnein grntsn bir duvara ya da teleskobun gzmerceinin yaklak bir metre uzana yerletireceiniz beyaz bir kartona drebilirsiniz. Teleskobun ya da drbnn netlik ayaryla da oynayarak beyaz kartonun zerinde parlak ve net bir grnt oluturabilirsiniz. Teleskobun evresine geireceiniz bir kartonla grntnn evresinin glge olmasn salayabilirsiniz. Bu arada, teleskopla (ya da drbnle) Gnei bulmaya alrken gz merceinden kesinlikle bakmayn. Gnei gzmerceinden bir an iin bile grmek gzlerinize zarar verebilir. Bunun yan sra, teleskobu ya da drbn uzun sre Gnee evirmek bata gzmercei olmak zere onun eitli paralarn ar starak bozabilir. Buna kar bir nlem olarak ksa sreli, birka saniyelik gzlemler yaplabilir. Gzlemler arasnda teleskobun kapa kapatlabilir. Kapak yoksa bir rt de ayn ii grr. Teleskobunuz ya da drbnnz yoksa, onlara zarar vermekten ekiniyorsanz ya da daha gvenli bir yntem aryorsanz ine delii ynteminden yararlanabilirsiniz. Bunun iin gereken dzenek teleskoplu dzenee ok benzer. Bir kartona ine ya da iviyle aacanz kk bir delikten, Gnein grntsn bir baka kartona ya da yere drebilirsiniz. Delik ne kadar kk olursa grnt o kadar net olacaktr. En iyisi nce kk bir delik ap istediiniz parlakl elde edilene kadar delii bytmek. Eer daha iyi bir grnt elde etmek isterseniz kartonun ortasna aacanz 1-2 santimetre apnda bir delii alminyum folyoyla kapayp ine deliini bu folyonun ortasna aabilirsiniz. lkemizden geiin yaklak son iki saatini izleyebileceiz. Gne doduunda Vens onun nnde olacak. Geiin byk blmn gremeyecek olsak da Gnein ufka yakn oluu, zellikle deneyimsiz gzlemcilerin gzlem yapmasn kolaylatracak. Elbette Gnei olabildiince erken grebilmek iin gzlem iin dou ufkunun olabildiince ak olduu bir yer semek gerekecek.

Son Vens geii Haziran 2004te olmu ve Trkiyeden tamam izlenebilmiti. Bu fotoraf dizisinde geiin eitli aamalar grlyor.
86

Bilim ve Teknik Haziran 2012

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Kralie Zrafa Kral
Deneb Kutupyldz

Vaak kizler

Kk Ay Byk Ay

Yunus

Kuu Lir
Vega

Ejderha BATI oban Aslan

Regulus

Altair

Herkl Kartal

Berenicesin Sa Kuzeytac Ylan

Arkturus

Suylan
Mars

Baak
Satrn Spika

Kalkan

Ylanc

Kupa Karga

Yay

Antares

Akrep

Terazi

1 Haziran Satrn ile Ay yakn grnmde 4 Haziran Paral Ay tutulmas (lkemizden gzlenemeyecek) 6 Haziran Vens Gnein nnden geecek 17 Haziran Ay, Vens ve Jpiter yakn grnmde 21 Haziran Yaz gndnm (en ksa gece, en uzun gndz) 28 Haziran Satrn, Spika ve Ay yakn grnmde

1 Haziran 22.00 15 Haziran 21.00 30 Haziran 20.00

Haziranda Gezegenler ve Ay
Merkr, ay boyunca gkyznde. Gnee yakn konumu dolaysyla ufuktan fazla ykselemeyeceinden gzlem iin uygun durumda olmayacak. 6 Haziranda Gnele aramzdan geen Vens, ayn son haftasna doru sabah gkyznde ykselmi olacak. Vens gndoumundan nce dou ufkunda, Boann parlak yldz Aldebaran ve Jpiterle yakn konumda olacak. Mars, akam hava karardnda gneybat ufku zerinde grlebilir. Gezegen geceyarsna kadar Baak ve Aslan takmyldzlar arasndaki blgede grlebilir. Mars, 26 Haziranda ilk drdn evresindeki Ay ile yan yana grlebilir. Mays ortalarnda sabah gkyzne geen Jpiter ay sonuna doru gzlem iin uygun konuma geliyor. Gezegen gn domadan Vensle birlikte nce dou ynnde gzlenebilir. Jpiter ilerleyen
Vens

DOU

Erboa GNEY

1 Haziran 23:00 15 Haziran 22:00 30 Haziran 21:00

Gne

Ay Jpiter Vens

6 Haziran sabah gndoumu

17 Haziran sabah dou ufku

gnlerde giderek daha da ykselmi olacak ve daha uzun sreyle gzlenebilecek. 17 Haziran sabah gn domadan nce Vens ve yeniay evresine yaklaan Ay ile yakn konumda olacak. Gzlenebilecei sre giderek ksalan Satrn ayn balarnda gnbatmndan

sonra yaklak 5 saat gkyznde kalyor. Gezegen Baak Takmyldznn parlak beyaz yldz Spikann hemen zerinde grlebilir. Ay, 4 Haziranda dolunay, 11 Haziranda sondrdn, 19 Haziranda yeniay, 26 Haziranda ilkdrdn hallerinde olacak.
87

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

slam Dnyasnda Corafya

slam dnyasnda en ok zerinde durulan bilim dallarndan biri de corafyadr. O dnemde bilinen Dnyann byk bir blmne yaylan topraklardaki farkl halklarn slam dncesi erevesinde karlkl etkileim ve iletiim iinde olmasnn dourduu frsatlar corafyaya byk bir ilginin domasna ve dolaysyla da gelimesine yol amtr. slamiyetin ok geni bir alana yaylmas sonucu merkezden farkl uzaklklarda ve farkl corafyalarda Mslman bir nfus olutu. Farkl meknlarda yaayan insanlarn karlatklarnda birbirlerine anlatt corafi koullar kukusuz aratrma merak uyandrmaktayd. Bu merakn, genel anlamda bilginin srekli vld, bilginin deerli kabul edildii bir dnce ikliminde hzla karlk bulmas kanlmazd. rnein 13. yzylda yaam nl gezgin bn Battuta, Orta Asyadan gelen bir Trkn memleketinde alt ay gndz, alt ay gece olduunu Gazneli Mahmuda (971-1030) sylediinde sultann kendisine kzdn, hatta dini kartrclardan olduunu zannederek cezalandrmak istediini, fakat nl bilgin Brnnin (973-1048) Trk dorulamas sonucu tutumunu deitirdiini anlatr. Corafyann gelimesinde kukusuz baka etmenler de vardr. Bunlar da yine Brnden renmek mmkndr. Brn konu hakknda Tahdid el-Nihyt el-Emkin l Tashih el-Mesft elMeskin (Meknlarn Snrlarnn Belirlenmesi ve Meskn Yerler Arasndaki Mesafelerin Dzeltilmesi) adl kitabnda unlar belirtmektedir: Eskiden corafi bilgi elde etmek gt, imdi koullar ok deiti, artk geni corafyalardaki insanlar slam dncesi balamnda kendiliinden bir araya gelebilmekte ve kltrel ilikilerde bulunabilmektedir. Dolaysyla yeryzndeki lkeler hakknda bilgi toplamak, eskisiyle karlatrlmayacak kadar kolaylamtr. slamiyetin salad gven ortamnn sonucu olarak gerekleen byk seyahatler ve kltrleraras etkileimin skl bilgi akn ivmelendirmi ve eitlilik de eski corafya kitaplarnda yer alan bilgilerin yetersizliinin grlmesini salamtr. yle ki, yeni bilgiler nda, aslnda Douda olan bir yerin o zamana kadar bilinen en nemli corafya kitab olan Ptolemaiosun corafya kitabnda Batda gsterildii fark edilmitir. Bu ve benzeri skntlarn alabilmesi kukusuz corafya aratrmalarn nemli ve gerekli hale getirmitir. konumunun belirlenmesi, ulam, bitki rts ve canllarn eitlilii gibi konular bilimsel alma alan haline geldi. Konularn eitlilii, ayn zamanda dier disiplinlerle ibirliini de gerektiriyordu. Bu nedenle corafya aratrmalar astronomiyle ve jeodeziyle (yer lm) yakndan ilikili olarak yrtlmeye baland. Enlem ve boylam hesaplarnn nasl yaplaca, alanlarn nasl llecei, ynlerin ve kentler aras mesafelerin nasl belirlenecei, ulamn nasl salanaca ciddi birer problemdi. Ayrca kuramsal veya speklatif problemler de corafyann gndemindeydi. O dnemde en gzde kuramsal tartma ise kukusuz Yerin hareket edip edemeyecei konusunda younlayordu. nk slam entelektellerinin bir tr miras olarak ald gemiin bilgi birikiminde Yerin doas zerine ok sayda tartma vard, daha da nemlisi bu tartmalar bilimsel, felsefi ve dini ynleri de vard. Yukarda deinildii zere, Orta Arabistann slamdan nce dier lkelerle olan ilikileri, yakn komular olan ran, Bizans, Msr ve Habeistan ile snrl iken 7. yzylda bilinen Dnyann byk bir blmne yayld. 8. yzyln ilk eyreinde Pirenelere ulat. Bu geliim erevesinde, haliyle fethedilen lkelerin topografyasn, geleneklerini, dinlerini, ekonomilerini, tekniklerini ve tarihlerini tanmak kanlmazd. Bu yzden ilk yaptlar hep fethedilen lkelerle ilgiliydi. 9. yzyla gelindiinde fetih kitaplarnn yerini beeri ve tarihsel corafya almalar ald.

18. yzylda Osmanl dneminde yaplm harita

Corafya almalar
slam dnyasndaki corafya almalar, Antik adaki almalardan farkl olarak Endls, Kuzey Afrika, Gney Avrupa ve Asya ana karasnn yan sra Hint Okyanusunu ve evre denizleri de kapsyordu. Bu bilimsel kapsayclk, Mslmanlarn deniz ulam aralarn ve onlarla yakndan ilgili olan haritaclk sanatn gelitirerek ak denizlerde dolaabilecek duruma gelmesinin bir sonucudur. Corafi bilginin zenginlemesiyle beraber, yeryz ekillerinin anlalmas ve aklanmas, bir blgenin veya bir ehrin
88

Bilim ve Teknik Haziran 2012

topdemir@hotmail.com
Bylece Ortaa slam dnyasnda yaplan corafya almalar iki ynden geliti. Gelimenin birinci yn Yerin apnn veya evresinin hesaplanmas, haritalarn dzgn bir ekilde izilebilmesi iin uygun izdm yntemlerinin gelitirilmesi, enlem ve boylam izgilerinden oluan bir konumlandrma sistemi kurularak Yeryzndeki nemli noktalarn enlem ve boylamlarnn belirlenmesi gibi matematiksel ilemlere dayanan matematiksel corafyadan olumaktayd. kinci yn ise bilinen Dnyann beeri ve fiziki zelliklerini betimlemeyi hedefleyen tasviri corafyaya ilikin almalardan olumaktayd. sini oluturmas bu durumu aydnlatmaktadr. rnein nl matematiki Hrezmnin Kitb el-Suret el-Ard (Yerin ekli zerine) adl yapt, Corafyann dzeltilmi ve gelitirilmi bir evirisidir. Bu kitapta yer alan ve nemli yerlerin enlem ve boylamlarn bildiren tablolar incelendiinde, Hrezmnin tpk Ptolemaios gibi Yeri ekvatordan kuzeye doru yedi iklime, yani yedi blgeye ayrd ve enlemleri bu esasa gre belirledii anlalmaktadr. Bu yedi iklim dncesi daha sonra btn slam dnyasnda corafyaclar tarafndan benimsenmi ve harita izimlerinde kullanlmtr. Ortaa slam dnyasndaki corafya almalar zerinde etkili olan bir dier kaynak da Marinosun (MS 130larda yaam) kartorafya almalardr. zellikle Dnya haritasnn elde edilmesiyle birlikte matematiksel corafya almalar hzlanmtr. Marinos, kartorafya alannda alm ve baarl olmu bir corafyaMarinos ve Ptolemaiosun birbirine bal bir ana kara tasavvuru da yeni bilgiler nda deitirilmi ve meskn Dnya kuatc bir okyanus tarafndan, bu okyanus da karanlk bir okyanus tarafndan evrelenmitir. Atlantik ve Hint okyanuslar artk i deniz deil kuatc okyanusun paralardr. slam dnyasndaki corafya almalarna Grek kaynaklarndan salanan bilgiler yalnzca Ptolemaios ve Marinos ile snrl deildi. Platonun (M 429-347) hemen hemen btn doa bilimlerine ilikin bilgiler verdii nl diyalogu Timaios da bilinmekteydi. Benzer ekilde Aristotelesin (M 384-322) Gkyz zerine ve Meteoroloji adl kitaplar da bavurulan almalar arasndayd. Ancak belki de asl ilgin olan Antik an en nl tasviri corafyacs kabul edilen Strabonun (M 63-MS 24) kitabnn Arapaya evrilmemi olmasdr. Bunun asl nedenini belirlemek g olmakla birlikte,

Corafya almalarnn Nitelii

slam dnyasnda yazlan corafya metinleri incelendiinde, balangta tasviri corafya ile sembolik corafyann ounlukla i ie bulunduu grlmektedir. Corafya asndan Dnya, dzenli bir yap olarak betimlenmi ve bu yap gksel dzenle de ilikilendirilmitir. Dnyann yedi iklime ayrlmas da bu anlayn bir sonucudur. nk her iklim, bir gezegene ve bir zodyak iaretine yani burca balanm, ok eskiden beri mistik ve metafizik tabanl olarak gelitirilmi olan yedi ge karlk yedi iklim dncesi benimsenmitir. Bylece corafya aratrmalar ayn zamanda tinsel bir boyuta tanmtr. slamn dnyaya bakyla belirlenen bu trden corafya aratrmalar byk lde eski ran corafyasndan etkilenmitir. Eski ranllar yeryzn bir melek eklinde gryor ve Dnyay yedi ayr blgeye ayryorlard. Yedi kat gn manevi hiyerarisinin yeryzndeki bir yansmasn oluturan yedi blge ayrmnn yan sra, ayn ekilde eski ranllarn var olduunu kabul ettii kozmik da da Kaf dana dntrlmt. Daha sonraki dnemlerde ortaya konulan corafya bilgileri, bu anlayn yalnzca corafya aratrmalarnn balang evresini oluturduunu gstermektedir. nk zaman iinde gemiin bilgi birikimine eviriler yoluyla ulaldka, bu simgesel ve tinsel corafya anlay, yerini enlemin ve boylamn geometri araclyla betimlendii lmlere ve niceliksel geometriye brakmtr. Ptolemaiosun yukarda sz konusu edilen ve Abbas halifesi Halife el-Memn (dnemi 813-833) dneminde Arapaya evrilen Antik an en ciddi corafya almas olan Corafya adl kitabnn daha sonraki dnemde slam dnyasndaki corafya bilgisinin hem ieriini hem de metodoloji-

Ptolemaiosun Corafyasnn Latincesinden bir sayfa

cyd, almalar Ptolemaiosunkilerle birlikte slam dnyasna 9. yzylda ulat. Dneminde btn bilim alanlarn tevik etmesiyle hakl bir ne kavumu olan Halife el-Memn, yeni bir corafya kitab hazrlanmasn ve bir Dnya haritas yaplmasn emrettiinde bu bilginlerin almalarndan byk lde yararlanld. Bu amala yaplan harita kresel bir izdm tar ve meskn dnyann 15-20 kltlm bat-dou geniliiyle Akdenizin 10 kltlm uzunluk eksenini gsterir. Bundan baka

yukarda Brnnin yapt aklama belki yol gsterici olabilir. Baka bir deyile, Brnnin belirttii gibi, slamiyetin salad gven duygusuyla geni corafyalarda seyahat yaplabilmesi, slam entelektellerinin tasviri corafya bilgilerini bulmak iin kaynaklara ynelmek yerine kendilerinin edinmesini olanakl kld. Baka bir deyile, eski tasviri corafya kitaplarnda yer alan bilgileri slamn salad geni dolam olanaklar sayesinde yerinde grme ve tanma frsatna sahiptiler.
89

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Ptolemaiosun Dnya haritas

Bu durumu daha geni bir ekilde yle aklamak olanakldr. slamiyetin glenmesi ve geni corafyalara yaylmasyla birlikte buralar gerei gibi ynetebilmek, dzenli bir ekilde vergi toplayabilmek iin, buralardaki yerleim birimlerini, bunlarn konumlarn, sakinlerinin hangi milletten veya dinden olduklarn ve saylarn bilmek gerekli olmutu. ok geni bir corafyaya yaylm olmak ayn zamanda merkezle hzl bir ekilde haberlemeyi gerektiriyordu, bunun yolu da iyi bir posta ve haberleme ann kurulmasyd. Bu amala eitli yollarn, yolculuk mesafelerinin ve aradaki menzillerin konum ve koullarnn postaclar tarafndan ayrntl bir ekilde belirlendii grlmektedir. lk corafyac bn Hurdazbihin (820-912) posta ve haberleme ileri mdrl yapmas bunun bir kantdr. bn Hurdazbihin 846da yazd elMeslik ve el-Memlik (Yollar ve lkeler) adl kitap bu konudaki ilk almadr. Kitapta posta merkezleri ile bunlar birbirlerine balayan yollar tantlm, gzergh haritalar izilmi, matematiksel corafya ile tarihe ilikin birok bilgiye yer verilmitir. Benzer ekilde yabanc lkelere gnderilen diplomatik ve ticari mis90

yonlarda grevli olanlarn gittikleri lkeler, karlatklar topluluklar ve gzlemledikleri adetler hakknda tuttuklar raporlar, Hac grevini yerine getirmek iin ve dnemin en mehur bilginlerinin ve retmenlerinin ders verdii ehirlerde renim grmek maksadyla yaplan seyahatler de fiziki ve beeri corafya konusunda bilgi birikimini arttrmtr. Bylece giderek artan tasviri corafyaya ilikin yaptlar, bilinen Dnya zerindeki lkeleri hemen hemen her ynyle, dalar, nehirleri, vadileri, bitkileri, hayvanlar ve insanlaryla tantan, sadece coraf deil ayn zamanda siyasi ve iktisadi bilgiler de veren byk ansiklopediler haline gelmitir.

Corafya ve Jeodezi
slam dnyasnda nemli gelime kaydedilen bir dier alan da jeodezi yani Yerin byklnn llmesine ilikin aratrmalardr. Memn belki de tarihte ilk defa, dnemin nl astronom ve corafyaclarndan tekil edilmi bir bilim kuruluna Yerin evresini lerek bykln belirleme grevini

vermiti. ki ayr yerde yaplan lmlerde, bir meridyen dairesinin bir derecelik yayna karlk gelen uzunluk, astronomiye zg yntemlerle llerek bulunan deer 360 ile arplm ve Dnyann evresinin uzunluu bulunmutur. Memnun bu amala oluturduu iki grupta yer alan bilim insanlar unlard: Rakka, Palmirada lm yapan grup, Mervez ve Sened bn Ali, Sincar Ovasnda ise Usturlab ve Buhtar. Her iki grubun yapt lmler Kutup Yldznn yksekliinin llme yntemine dayanr. Rakkada yaplan lmler sonucunda L (iki nokta arasndaki mesafe) = 57 Arap mili 113 km ve Yerin evresi = 40.500 km; Sincar Ovasnda yaplan lm sonucunda ise L = 56,25 Arap mili 111 km ve Yerin evresi = 40.000 km olarak bulunmutur. Gerek deerler, L= 111,12 km ve Yerin evresi = 40.003,6 kmdir. Corafyann btn alanlarnda nemli yaptlar vermi olan Brn de (973-1048) yerlm ile ilgilenmitir. Bu alanda kulland yntemlerden birincisi, yukarda verilen yntemin aynsdr ve sylediine gre, elde ettii sonu Memn dnemindeki lm-

<<<
leri dorular niteliktedir. kinci yntem ise Brnye aittir. Hindistana yapt bir seyahatte, geni bir ovaya hkim olan yksek bir daa km ve orada lt ufuk alalma asndan yararlanarak Yerin evresinin bykln hesap etmitir. Bunlarn dnda nl filozof El-Kind ve El-Yakubi de corafyaya ilgi gstermitir. ElYakubnin Kitb el-Memlik (lkeler zerine) adl almas zellikle topografik incelemeleri bakmndan dikkat ekicidir. Bunlar 10. yzylda Ebu Zeyd el-Salhinin, el-stahrinin ve bn Havkaln yaptlar izlemitir. 10. yzyln nispeten daha nemli corafyacs ise Mesddir (l. 957). Mesd dier birok Mslman corafyac ve tarihi gibi, bilgi edinmek iin uzun gezilere km ve hayatnn son on ylnda otuz ciltlik Murc elZeheb ve Madin el-Cevher (Altn ayrlar ve Gm Madenler) adl yaptn hazrlamtr. Yaptta, slamiyetin douundan Mesdnin dnemine kadar geen olaylar ayrntl bir biimde anlatldktan sonra, Mslmanlarn temas halinde olduu uluslar, tarihi bir ereve ierisinde btn ynleriyle tantlmtr. 10. yzyln nde gelen gezginlerinden ve corafyaclarndan biri de bn Havkaldr. Havkal, ticaret yapmak ve lkelere ve uluslara dair incelemelerde bulunmak amacyla btn slam lkelerini dolamtr. Kendisinden nceki bilginlerin yaptlarn da zenli bir biimde incelemi olan bn Havkal, bu seyahatleri srasnda nl corafyaclardan stahr ile tanm ve stahrnin istei zerine onun yirmi bir haritadan oluan ve slm AtlaHalife el-Memnun Dnya haritas

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Corafyann ncleri
Corafya alannda ok sayda bilgin yetimitir. Bu alanda dikkate deer ilk ahsiyet 9. yzylda yaayan ve zellikle Arabistanla ilgili almalaryla tannan Him el-Kelbi, dieri ise tannm matematiki ve astronom Hrezmdir. Hrezm, Ptolemaiosun Corafya adl yaptn Kitb Suret el-Ard (Yerin ekli zerine) adyla Arapaya evirmi ve bylece Grek dnemi matematiksel corafya bilgilerinin slam dnyasna giriinde nemli bir rol oynamtr. Corafya kitab tamamen nemli yerlerin enlem ve boylamlarnn listesinden ibarettir; ehirler, dalar, denizler, akarsular, adalar vb. yerlerin koordinatlarn bir tablo halinde verir. Bu tablolar incelendiinde, Hrezmnin Ptolemaios gibi Yeri ekvatordan kuzeye doru yedi iklime, yani yedi enlem blgesine ayrd ve enlemleri bu esasa gre verdii grlr. Baka bir deyile, kitap o zamann ada bilgisini veren yedi iklimli Grek sistemine gre dzenlenmi ve slam dnyasnda geerli olan baka bilgiler de kitaba alnmtr. Yeryznn bu ekilde yedi iklime ayrlmas dncesi slama hem Grekten hem de daha nce belirtildii zere ranllardan girmitir. lk blm kentleri, ikinci blm dalar, nc blm denizleri, drdnc blm adalar, beinci blm eitli corafi blgelerin belli bal noktalarn, altnc blm akarsular ierir. Hrezmnin bu kitab daha sonraki almalar iin bir temel oluturmu ve corafya aratrmalarn tevik etmitir. nk Kitb Suret el-Arddan nce de bilinen yedi iklim sistemi, bundan sonra btn Mslman corafyaclar tarafndan benimsenecek ve klasik dnem yaptlar bu sisteme gre dzenlenecektir. Eserde her bir iklimin blgesel haritalar vard. Fakat bugn sadece drt harita biliniyor. zellikle de Nilin kaynan ve mecrasn gsteren haritada Nilin Bat Afrikadan veya Cennetten domadnn, bir glden ktnn gsterilmesi dikkat ekicidir. Dikkat eken dier bir nokta da haritalar arasnda bir Dnya haritasnn olmamasdr. Fakat enlem ve boylam verileri byle bir haritann izilebilmesi iin gerekli olan malzemeyi vermektedir.

s adyla tannan yaptndaki baz hatalar dzeltmitir. Daha sonra da bu kitab el-Meslik ve el-Memlik (Yollar ve lkeler) adyla yeniden yazmtr. bn Havkal, bu yaptnda zellikle Afrika ve spanya gibi Marip lkeleri hakknda ayrntl bilgiler vermitir. 9. ve 10. yzyllar ayn zamanda Hint Okyanusunda Mslman denizcilerin etkinliinin artt ve Uzak Dounun tannmasnda nemli admlarn atld bir dnem olmutur. Fakat matematiksel corafya alannda 10. yzyln en nemli corafyacs Brndir. Corafyann btn alanlarnda nemli almalar yapm olmasna karn, yerlm konusundaki grleri daha dikkat ekicidir. Yerin bykln lmek iin iki yntem kullanmtr: Birinci Yntem: ki ayr yerde yaplan lmlerde, bir meridyen dairesinin bir derecelik yayna karlk gelen uzunluk, astronomiye zg yntemlerle llerek bulunan deerin 360 ile arplmasna dayanmaktadr. Bu yntem yukarda sz konusu edilmiti. kinci Yntem: Bu yntem Brnye aittir. Hindistana yapt bir seyahat srasnda, geni bir ovaya hkim olan yksek bir daa km ve orada lt ufuk alalma asndan yararlanarak Yerin evresinin bykln hesap etmitir.

91

Bilim Tarihinden
a+1

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Kutup Yldz

C a

ufuk

a B A a-1

C a

A a

r r

Ekvator

Memn dneminde yaplan Yer lm A konumunda Kutup Yldz ykseklii () llr. Bir grup (+1)o olacak ekilde Bye, dier bir grup da (-1)o olacak ekilde Cye yrr.

Brnnin Yerin evresini lme yntemi

ekilde, a=ufuk alalma as, r=Yerin yarap, h=dan ykseklii olduu kabul edildiinde, AMC geninde u bant yazlabilir:
Buradan r ekilirse,

olur. Buradan a=331, h=652 arn ve r=3333 Arap mili olduundan, Yerin evresi = 2pr @ 42 bin km olur. Brn ayrca, Tahkik ml el-Hind (Hindistan ncelemeleri) adl eserinde de Hindistann corafyasn incelemitir. slam dnyasnda yetien bir dier corafyac da drisdir (1100-1166). Corafya alannda nemli yaptlar vermi ve Mslman bilginlerin ulaabildii coraf bulgularn, Sicilyada yerlemi Normanlar araclyla Batya aktarlmasnda etkin bir rol oynamtr. Genliinde spanyay, Portekizi, Fransann Atlas Okyanusu kylarn, Gney ngiltereyi, Kuzey Afrikay gezen ve henz 16 yandayken Anadoluya da gelen dris, bu aratrma gezileri esnasnda deerli bilgiler toplamtr. Yaklak 1145te Sicilyadaki Norman kral II. Rogerin (1101-1154) hizmetine girmi ve yaamnn geri kalan ks92

mn onun Palermodaki saraynda geirmitir. Kraln lm tarihi olan 1154ten biraz nce, gmten bir Yer kresi ile Rogerin Kitab adl mehur eserini tamamlayarak krala takdim etmitir. Bu kitap iin hazrlanm olan 70 paftalk Dnya haritas, o dneme kadar bilinen Dnyann mkemmel bir tasvirini vermeyi amalayan kapsaml bir almadr ve bu nedenle haritaclk tarihinde nemli bir yer tutar. Bu haritalar incelendiinde, Dnyann ekvatordan kuzeye doru yedi iklim kua ve bunlar dik olarak kesen on boylam izgisiyle 70 paraya blnd grlr. Her parann kapsad lkelerin coraf zellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanlar, yollar vs. ayrntl bir ekilde anlatlmtr. zellikle Akdeniz yresi ve Balkanlar hakknda verilen bilgiler ok deerlidir. dris bu kitabn hazrlarken, kendi gzlemlerinin yan sra bn Havkaldan ve Kral II. Roger iin seyyahlar ve tacirler tarafndan dzenlenmi raporlardan da yararlanmtr. slam dnyasndaki corafyaclar arasna son olarak nl gezgin bn Batttay (1304-1368) yazmak gerekir. 1325 ylnda hac amacyla doduu kent Tancadan ayrlm Kuzey Afrika sahillerini takip ederek 1326 ylnda skenderiyeye oradan da Kahireye gitmitir. Buradan Suriyeye, Antakyaya, ama ve Badata giden bn Battta 1330 ylnda Kzldenize almtr. Burada frtnaya yakalan-

m ve tekrar Kahireye ulamtr. Daha sonra Anadoluyu gezmi ve lhanl hkmdarlarnn vekilliini yapmtr. 1332 ylnda stanbula gelmi ve mparator III. Andronokinos Palailogos ile grmtr. Buradan ayrlarak aatay Han Tarmairinin yanna gitmitir. 1333 ylnda da ndus Vadisine doru yola kmtr. ini gezmi ve Basraya dnerek Msra ulamtr. 1353 ylnda tekrar Fasa dnmtr. Ortaan en byk gezgini olan bn Battta ktada da dolamtr. Gittii yerlerde sosyal hayata karm, evlilikler yapmtr. 28 yllk gezilerini bn Czey el-Kelbye yazdrmtr. Rihlet-bn Battt adn tayan bu eser sade bir dile sahiptir. lkelerin corafyasna, inanlarna ve ekonomisine ilikin ayrntl bilgiler yer alr.
Kaynaklar Nasr, S. H., slam ve lim, eviren: . Kutluer, nsan Yaynlar, 1989. Nasr, S. H., slamda Bilim ve Medeniyet, eviren: N. Avc, K. Turhan, A. nal, nsan Yaynlar, 1991. Sezgin, F., slamda Bilim ve Teknik, Cilt III, eviren: A. Aliy, Trkiye Bilimler Akademisi ve Kltr Turizm Bakanl Yayn, 2007. Sezgin, F., slam Uygarlnda Astronomi, Corafya, Denizcilik, Boyut Yaynclk, tarihsiz. Sezgin, F., Bilim Tarihi Sohbetleri, Sylei: S. Turan, Tima Yaynlar, 2011. Sezgin, F., slam Kltr Dnyasnn Bilimler Tarihindeki Yeri, Trkiye Bilimler Akademisi, 2004. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008.

Yayn Dnyas
karar vericiler tarafndan da benimsenmesi ok nemli. Bu anlayn olumasna, bu konudaki popler bilim yaynlarnn byk katks olabilir. Getiimiz yl Pan Yaynclk tarafndan yaymlanan Yaamn arklarn evirenler adl kitap tam da bu amaca hizmet edebilecek bir eser. Yazar mer Kulelinin kitab Srdrlebilirlik Kavram bal altnda, srdrlebilirlii snrlayan unsurlardan ve zellikle enerji tketimi ve buna bal karbon salm kavramlarndan sz eden blmle balyor. Yazar daha sonra birlikte yaama anlay ve sanayi-kentenerji-evre ilikisi zerinde duruyor. Takip eden blmlerde geri dnm kavram, biyoyaktlar, enerji kullanmndaki gelimeler, Avrupada balayan enerji azaltma program, Birlemi Milletlerin enerji ve su politikalar, kiisel evre koruma ilkeleri ve bunlarn uygulanmasnda karlalan zorluklar, sanayide evre ynetimi konularna deiniyor. Kitabn sonundaki drt blm ise suyla ilgili konulara ayrlm. Akc ve sade bir dil kullanan yazar, aklayc emalar, izimler ve grafiklerden de yararlanm. Yer yer temel istatistiklerin de yer ald kitap, evreyle ve srdrlebilirlikle ilgili gncel kavramlar hakknda temel bilgiler ieriyor. Kitabn lkemizde srdrlebilirlik konusunda farkndalk olumasna katkda bulunmasn diliyoruz.

lay elik
Kitapta deniz kylarnda grlebilen ilgin olaylar, rnein gelgitler, iinde canllarn yaad kaya havuzlar, deniz kabuklar, deniz kysnda yaayan bitkiler, deniz yosunlar, kylarda yaayan kular, mercan resifleri, dalgalar, souk deniz kylar ve deniz kylarnda bulunabilecek ilgin eyler gibi konularla ilgili ksa, ilgin bilgiler yer alyor. Rengrenk fotoraflar ve izimleriyle Deniz Kys, ocuklar hemen iine ekecek. Kitap ocuklarn muhtemelen aina olduu eylerin yan sra daha sra d olaylara ve olgulara da yer vererek ocuklarn doal evrenin eitliliini fark etmesine yardmc olabilir. Ayrca okumay yeni renen ya da okul arefesinde olan ocuklarn yaklamakta olan yaz tatillerine birazck bilim katabilir. Minik okurlarmza keyifli ve bol okumal bir tatil dileimizle

Yaamn arklarn evirenler

mer Kuleli Pan Yaynclk, 2011

nmzde evre sorunlar belki de bu terimin artrdklarndan ok daha fazlasn kapsyor. Artk insan topluluklarnn evreyi kirleterek ve kaynaklar tketerek baka canllara zarar vermesinden te, bizim de dhil olduumuz btn bir sistemin ileyiinin bozulmas gndemde. Bu da zaten srdrlebilirlik anlaynn nemli sorunlarndan biri. Gezegenimizde hayli karmak sistemler bir arada iliyor ve yaamn devamll bu sistemlerin ilerliklerini srdrmesine bal. te bu yzden zellikle de evre ve ekoloji aratrmalarnda btncl bak gitgide nem kazanyor. Ancak evre sorunlaryla ilgili btncl bir anlayn kamuoyu ve dolaysyla

Lucy Beckett-Bowman: ocuk kitaplar yazar.Yaymlanm dier kitaplarndan bazlar: 50 Brain Games (Activity Cards) (Usborne Books, 2008), Yamur Ormanlar (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, lk Okuma, 2008), Minik Hayvanlar (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, lk Okuma, 2008), Antarktika (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, lk Okuma, 2008)

Deniz Kys
Lucy Beckett-Bowman eviri: lay elik TBTAK Popler Bilim Kitaplar, lk Okuma, 2011

mer Kuleli: 1945 ylnda doan mer Kuleli kimya mhendislii eitiminin ardndan akademik kariyer yapt. 1983ten itibaren kariyerine endstride devam etti. Bilimi geni kitlelerin anlayabilecei popler bir dille aktarmaya ynelik pek ok alma yapt ve eserler yazd. alma yaamnn son yllarn ayn zamanda kendi okuduu niversite olan ODTde halen devam etmekte olan retim yeliiyle geirmeyi tercih etti. Yaymlanm kitaplar: Kimya Gzeldir, Ama Fizik de Gzeldir, Biyoloji de... (Osman Grelle birlikte, Pan Yaynclk, 1991), Kimya Gzeldir (Osman Grelle birlikte, Pan Yaynclk, 2006), Dinozorlar (Osman Grelle birlikte, Pan Yaynclk)

eniz kylar ocuklarn bir yandan elenirken bir yandan da doal evreyle buluma ans yakalad yerlerdir. stelik yaam deniz kysnda geenler hari birok ocuk iin egzotik bir doal evredir bu. Bu yzden de ocuklarda evrelerine ve doaya ynelik bir ilgi ve merak olumasnda ve gelimesinde faydal olabilecek alanlardr. taraf denizlerle evrili ve deniz tatillerinin hayli yaygn olduu lkemizde, deniz kylarnn bu potansiyelinden faydalanmamza yardmc olabilecek bir kitap getiimiz yln Ekim aynda TBTAK Popler Bilim Kitaplar tarafndan okurlarn beenisine sunuldu. evirisi Deniz Kys balyla yaymlanan bu lk Okuma kitab kk okurlarn dikkatini deniz kylarndaki doal olgulara ve olaylara ekiyor.

Hangi balk suyun dnda soluk alp verebilir? Neden baz yengeler baka hayvanlarn kabuklarnn iinde yaamak zorundadr? Bu kitapta deniz kys ve orada yaayan canllar hakknda bunlara benzer pek ok ilgin sorunun cevabn bulacaksnz.

93

Zek Oyunlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 18 20 21 24 27 30 35 36 40

Say
0dan 9a kadar olan on rakam birer kez kullanarak yle say oluturun ki, ikinci say birincinin iki kat, nc say ise ikincinin kat olsun. Not: Saylarn en solundaki rakam 0 olamaz.

Yarm Altgen
Dzgn bir altgenin yars sarya boyanmtr. Sar renkli alan srasyla 2, 3 ve 4 eit paraya ayrnz. Paralar ters evrilebilir.

On Rakaml Say
10
On farkl rakamdan oluan bir saynn btn rakamlar kullanlarak iki say oluturuluyor. Toplamlar 99.999 olan bu iki saynn arpm bataki saynn kendisine eit olduuna gre, bu on rakaml sayy bulunuz. rnein 1.376.029.458 saysndan 16.479 ve 83.502 saylar oluturulabilir.

Kalansz Blm
Tablodaki saylarn yerlerini yle deitirin ki, yatay ve dey komu (ortak kenara sahip olan) karelerde bulunan iki saydan biri dierine kalansz blnyor olsun. Not: 10 saysn sizin iin biz yerletirdik.

16.479 83.502 x _____________ 1.376.029.458

Kibritler
adet kibritin yerini deitirerek iki adet kare elde edin.

Fark
Rakam tekrar olmayan saylar 0dan balayarak 9.876.543.210a kadar srayla yazlsa takip eden iki say arasndaki fark en fazla ka olur? rnein 9876 saysn takip eden say 10.234tr ve aralarndaki fark 358dir.

16.479 83.502 + ____________ 99.981

arpmlar tutuyor, ancak toplamlar 99999 yerine 99981.

Soru aretleri
Soru iaratlerinin yerine hangi harfler gelecek?

Daire inde Daireler

ki adet birim dairenin (yarap 1 birim) sabilecei en kk dairenin yarap 2 birimdir ve ekilde grld gibi yerletirilir. adet birim dairenin sabilecei en kk dairenin yarap ne kadardr?

Zar Oyunu
Arkadanzla bir zar arka arkaya atarak bir ans oyunu oynayacaksnz. st ste 3 kez ift say gelirse siz kazanacaksnz. st ste 3 kez tek say gelirse arkadanz kazanacak. st ste 3 kez ift say gelmeden ift saylarn toplam adedi 5e ularsa arkadanz kazanacak. Oyunu sizin kazanma olaslnz nedir?
94

A C C B ?

B B A A ?

B A A A ?

C A A C ?

C C B B ?

Bilim ve Teknik Haziran 2012

Emrehan Halc

Karedeki Kareler
7x7 birimlik byk kareyi daha kk karelere blmenizi istiyoruz. Hedefiniz blnen kare saysnn en az olmas. Soru 3x3 birimlik bir kare iin sorulsayd hedefe 6 kare ile ulalabilirdi:

Geen Saynn zmleri

Sudoku akan Mumlar Yanmaya balama ve bitme zamanlarna gre mumlar 277 farkl biimde akabilir. Yalar Ali: 32, Burhan: 40, Can: 28 yanda. X = 25, Y = 30 Tek - ift Bu oyunda en fazla 8 puan alabilirsiniz. Kibritler Sekiz kk, byk kare. Ekenar bir gene eit byklkteki n adet (n:1,2,3,4,5,6) dairenin en iyi biimde yerletirilmesi. Sihirli Kareler Boluklar

9 8 3 4 2 7

3 4 7 9 6 5 5 8 9 6 7 1 2 6 3 2 4 8 5 1 1 7 4 3 9 2 8

4 5 2 1 9 6

6 7 1 5 8 3

8 2 5 7 1 9

1 3 4 6 5 2

7 6 9 3 4 8

2 1 6 8 7 4 3 9 5

5 9 8 2 3 1 4 7 6

Forma Numaralar arpm sonucu en fazla 25.920.000 olabilir. (2 + 3 + 3 + 3 + 3 + 4 + 4 + 4 + 4 + 5 + 5 + 5 + 5 = 50) ki Bin On A) 1 (201 x 10) ^ 2010 saysnn son 2010 rakam 0dr. Bunlar silinince geriye kalan 201 ^ 2010 saysnn son rakam ise 1dir. B) 501 2010 / 5 = 402 2010 / 25 = 80 2010 / 125 = 16 2010 / 625 = 3 Toplam = 501

1 8 3

6 5 4

7 2 9

Soru areti Hibir satrda ya da stunda ayn ekilden, ayn d renkten ve ayn i renkten (daire) adet bulunmuyor.

95

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 1800 kelimeyi gememelidir. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.