PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Redovne studije Smijer Preduzetniki menadment

Predmet: Obnovljivi izvori energije

Seminarski rad
( TEMA: Vjetar, Hidroenergija, Energija biomase )

Predmetni nastavnik: Profesor Dr Esad Jakupovic

Student:

Dragan Maksimovi
Index br. 47-09/RPM

Banja Luka, mart 2012 god.

Vjetar uvodna razmatranja

Jednostavno reeno, vjetar je zrak koji se pokree. Ta pojava je izazvana neujednaenim zagrijavanjem zemljine povrine od strane Sunca. S obzirom da je zemljina povrina nainjena od razliitih tipova zemljita i vode, na taj nain se razliito apsorbuje i suneva toplota. Za vrijeme dana, zrak iznad zemlje se daleko bre zagrijava nego iznad povrine vode. Topao zrak iznad zemlje se iri i poveava a tei, hladniji zrak se podie da bi zauzeo svoje mjesto u kreiranju vjetra. U toku noi, vjetrovi imaju obrnut smijer zbog toga to se zrak daleko bre hladi iznad povrine zemlje nego iznad vode. Na isti nain, veliki atmosferski vjetrovi koji krue oko Zemlje se stvaraju zbog toga to se zemlja blizu ekvatora daleko bre zagrijava sunevom toplotom nego zemlja blizu sjevernog pola. Iskoritavanje energije vjetra je najisplativije na dijelovima Zemlje na kojima duvaju takozvani stalni (planetarni) vjetrovi. Smatra se da su vjetrovi slabiji na polovima i u meutropskim zonama, a jaki u podrujima geografske irine vee od 55. Danas se energija vjetra uglavnom koristi za stvaranje elektrine energije. Iz tog razloga se vjetar svrstava u obnovljiv izvor energije jer e vjetar da duva dokle god sunce sija.

Vrste vjetrova Razlikujemo sljedee vrste vjetrova: Stalni vjetrovi - Stalni vjetrovi uestvuju u optoj cirkulaciji atmosfere. Nazivaju se planetarni vjetrovi jer neprekidno duvaju preko Zemljine povrine. U njih spadaju: Pasati Antipasati Zapadni vjetrovi Istoni ili polarni vjetrovi

Vjetrovi iscrtani irom Zemljine povrine

Periodini vjetrovi - Sezonske promjene atmosferskog pritiska u jednom istom mjestu prouzrokuju strujanje vazduha u toku izvjesnog vremenskog perioda u jednom pravcu, a u toku sljedeeg perioda u drugom pravcu.To su periodini vjetrovi - monsuni. Lokalni vjetrovi - Lokalni vjetrovi su karakteristini za odreene oblasti na zemlji. Nastaju pod uticajem lokalnih prirodnih uslova i imaju uvijek isti pravac i podravaju iste vremenske prilike. Najpoznatiji vjetrovi ove vrste su: Koava Bura i Jugo Fen Tornado

Snaga koja se dobije iz vjetra Kao i primitivne vjetrenjae, dananje vjetrenjae koriste lopatice na propeleru da bi prikupili kinetiku energiju vjetra. Vjetrenjae rade na principu usporavanja brzine vjetra. Vjetar duva preko krila propelera izazivajui dizanje, kao i efekat na krilima aviona, izazivajui njihovo pokretanje. Propeleri su povezani osovinom koja pokree elektrini generator da bi proizvela elektrinu energiju. Kinetika energija strujanja vjetra sa masom m i kretanjem brzinom V je data u formuli: E=

Primjer kretanja rotora, na vjetrenjai usljed vjetra, kroz zonu A je prikazan na gornoj slici Kinetika energija strujanja zraka kroz turbine moe se prikazati kao 2 1 2 a E vV = gdje je a gustina zraka a v je masa zraka koji dostie do obrtnog tijela. Snaga koja se prenosi na rotor vjetrenjae je proporcionalna povrini koju pokriva rotor, gustini vazduha i brzini vjetra na kub tj. P= gdje je: P-snaga u W - faktor iskoritenosti r-radijus turbine u m v- brzina vazduha u m/s -gustina vazduha u kg/m3 Iz ovoga vidimo da su faktori koji utiu na snagu dobijenu iz strujanja vjetra gustina vjetra, zona gdje se nalazi rotor za vjetar i njegova povrina kao i brzina vjetra. Zato je vano da se vjetrogeneratori postavljaju tamo gdje su prosjene brzine vjetra dovoljno velike da bi se investicija isplatila.
4

Brzina vjetra

Lokalni vjetrovi predstavljaju kretanje vazdunih masa u prizemnom sloju atmosfere. Nastaju zbog lokalnih razlika u atmosferskim pritiscima. Lokalni vjetrovi mogu biti razliitih osobina to u velikoj mjeri zavisi od povrine tla (ravnica, planine, doline, naselja, ume itd.), njenih osobina (kamenita, pjeana, vodena, snjena teritorija) i osobina vazdunih masa koje su ukljuene u strujanje. S tim u vezi, javlja se efekat lokalnog poveanja brzine vjetra. Na primjer, vjetar je intezivniji na vrhu brda nego u podnoju. Tunel efekat je ubrzavanje vjetra izmeu dva brda koja na vjetar djeluju kao prirodni lijevak. Ovaj i slini efekti mogu poveati brzinu vjetra i do 30%, to viestruko poveava njegovu snagu. Osim svojih pozitivnih efekata, u graninom povrinskom sloju postoje razliite prirodne i vjetake prepreke koje uzrokuju i negativne efekte smanjenja brzine vjetra i pojavu turbulencija, to znatno utie na kvalitet vjetra kao primarnog energenta. Vjetrovi ne moraju biti posljedica globalnog kretanja vazdunih masa ve mogu nastati i kao posljedica djelovanja geografskih faktora na lokalnom podruju.

Vjetrenjaa

Kao to je poznato vjetar je odreen brzinom, smjerom i jainom. Brzina vjetra mjeri se pomou anemometra a izraava se uobiajenom jedinicom za brzinu metrima u sekundi, kilometrima na sat, vorovima ili specijalizovanom jedinicom beaufort (itaj bofor). Jaina vjetra predstavlja pritisak koji on vri na vertikalnu povrinu. Odreuje se po Boforovoj skali koja ima 12 stepeni, utvrenih prema dejstvu vjetra na razne predmete. Boforova skala je skala za odreivanje jaine vjetra koju je napravio engleski kontraadmiral Fransis Bofort (engl. Francis Beaufort) 1805. godine. Skala je podijeljena na 12 stepeni. Meunarodno je prihvaena 1874. godine.

Uvod u hidroenergiju Hidroenergija odnosno energija vode je jedan od najznaajnijih obnovljivih izvora energije prevenstveno zbog svoje konkurentnosti sa fosilnim gorivima i nuklearnoj energiji. Suneva energija dopire do Zemljine povrine izazivajui isparavanje vode, zemljita i biljaka, ime se uzrokuje podizanje vode: posljedica je energija poloaja vode (potencijalna) i energija kretanja vode (kinetika). Energija poloaja vode je poetni oblik energije vode u prirodi koji se moe iskoristiti u tehnikim sistemima za pretvaranje. Termin hidroenergija je najee ogranien stvaranjem snage dobijene na osovini, usljed pada vode. Tada se ta snaga koristi direktno za mehanike svrhe ili veoma esto za proizvodnju elektrine energije. Drugi izvori vodene snage su talasi i plima i oseka.89 Osnovni nain upotrebe je: pretvaranje energije poloaja vode (potencijalna u akumulacijama) i kinetike energije vode (protone) u mehaniku energiju proticanjem kroz vodene turbine, a zatim najee u elektrinu u generatorima.

Proizvedena mehanika energija pokree generator koji je povezan sa osovinom turbine. Snaga dobijena na ovaj nain je data: Snaga = W.Q.H. wati gdje je: W= specifina teina vode, N/m3 Q= stopa protoka vode, m3/sek H= visina pada, mtr = efikasnost pretvaranja potencijalne energije u mehaniku

7.1.1.Hidrenergija kroz istoriju

Voda je najrasprostranjenija tvar u prirodi, najvitalniji izvor za ovjeanstvo i osnovni uslov za opstanak svih ivih bia na planeti. Ljudsko tijelo moe da izdri nekoliko sedmica bez hrane ali bez vode moe samo nekoliko dana. Poznato je da je oko tri etvrtine povrine na Zemlji prekriveno vodom i procjenjuje se da je ukupna koliina vode na zemaljskoj kugli oko 1,4 milijarde km3 (1,4 x 1021 litara). I pored ove koliine vode koja se nalazi na zemaljskoj kugli, voda koja je dostupna za ljudsku upotrebu je veoma ograniena, odnostno svjea voda predstavlja manje od 2,5% od ukupne koliine vode na zemaljskoj kugli, dok se skoro 80% nalazi zaleeno na polovima. Prema ovome samo 0,5% svjee vode na planeti se moe koristiti za ljudsku upotrebu. Otkako je ovjek poeo da biljei svoju istoriju, voda koristi kao izvor energije. U poreenju sa fosilnim gorivima ije su rezerve ograniene, rezerve vode za proizvodnju elektrine energije se ne iscrpljuju. Svaki vodeni tok je nosilac odreene koliine energije. Prvi put se iskoritavanje energije vode spominje ak

prije 2000 godina u staroj Grkoj i Egiptu, gdje su vodeni tokovi bili povezani sa mlinskim kamenom da bi samljeli ito. Kasnije ti isti vodeni tokovi su bili povezani sa osnovnom opremom kao to su strug, testere i razboj da bi se proizvodio namjetaj i tkanine. Za vrijeme industrijske revolucije krajem 1800 godine, Majkl Faradej je izumio Faradejev dinamo, preteu modernog generatora. Konstruisanjem Faradejevog dinama u praktian ureaj 1870. godine i prva komercijalna proizvodnja elektrine sijalice 1880. godine, uticali su na stvaranje ideje o koritenju vodene snage za proizvodnju elektrine energije i zapoinje postavljanje mnogo malih generatora du vodeninih jazova. Na taj nain proizvedena energija se koristila u za obezbjeenje elektrine energije u mlinovima i za proizvodnju tekstila u lokalnim zajednicama. Vodena snaga je otvorila novu eru 1876. godine, kada je u Bavarskoj izgraena prva hidroelektrana na svijetu a sluila je za snabdijevanje elektrinom energijom dvorac velikaa, koji se nalazio u blizini.90 U SAD prva komercijalna hidroelektrana je poela sa radom 1882 godine na rijeci Fox River. Izlazna snaga te hidroelektrane je iznosila 12 kW, to je bilo dovoljno da se obezbijedi svjetlo za 250 sijalica. Prvu pravu hidroelektranu je izgradio Amerikanac Forbes na Nijagarinim vodopadima, i ona je putena u pogon 1895. godine ali je grad Buffalo elektrinu energiju iz te elektrane dobio poetkom 1896 godine kada je izgraen dalekovod. Koritenje hidroenergetskog potencijala u BiH poinje 1899. godine kada je izgraena prva hidroelektrana (HE) Elektrobosna na rijeci Plivi snage 7 MW, tada najvea u Evropi. Koritenje hidroenergije ima svoja ogranienja tj. hidroenergija se ne moe koristiti jednakim intenzitetom cijele godine. Kako bi se regulisali vodostaji rijeka i osigurala dovoljna koliina vode tokom cijele godine, grade se velike brane i akumulaciona jezera.

Procesi u prirodi
Padavine Padavine mogu da se definiu kao ukupna kondenzacija vlage koja dopire do zemljine povrine u bilo kojem obliku. Tu se podrazumijevaju svi oblici kie, leda, snijega, grada ili susnjeice. Da bi dolo do formiranja padavine, moraju se ispuniti sljedei uslovi: 1. Mora postojati dovoljan izvor vlage 2. Vazduh sa vodenom parom se mora kondenzovati u kapljice vode 3. Kapljice vode moraju dovoljno narasti da bi mogle padati na zemlju. Padavine se mjere u centimetrima vode za odreenu zonu i tokom odreenog perioda (najee jedna godina). Razlikujemo Konvektivne - su uslovljene naglim zagrijavanjem zraka u kontaktu sa zemljitem (smanjene gustoe), vodena para se uzdie i dinamiki hladi tj. kondenzuje se (formiranje oborina), Orografske - su mehanika dizanja vlanih horizontalnih zranih struja (isparavanje planinskih lanaca), usljed hlaenja se formiraju padavine. ciklonske padavine - su rezultat kretanja zranih masa iz podruja visokog pritiska (Anticiklona) u podruje niskog pritiska zraka (Ciklona), usljed hlaenja se formiraju padavine.

Isparavanje Pod isparavanjem podrazumijevamo pretvaranje vode iz tenog ili vrstog stanja u gasovito i njegovu difuziju u atmosferu. Inae se isparavanje smatra jednim od kljunih procesa u hidrolokom ciklusu. Da bi dolo do isparavanja potrebno je da se ispune odreeni uslovi:

 Da ima dovoljno vlage Da postoji izvor toplotne energije Da je ostvarena razlika u vlanosti izmeu povrine sa koje voda isparava i atmosphere Razlikujemo isparavanje sa tla i sa vodene povrine. Isparavanje sa tla je direktno isparavanje sa kopna i vegetacije dok je za isparavanje sa vodene povrine potrebno postojanje dovoljne koliine toplotne energije da bi uticalo na pretvaranje vode iz tenog u gasovito stanje.

Podzemne vode Podzemne vode su sve vode koje se nalaze ispod povrine terena u ma kom vidu i ma kom agregatnom stanju. Ova voda moe biti slobodna ili gravitaciona tj. vezana za estice stijena kao kapilarna, opnena, higroskopna. Podzemna voda moe biti kao tena, vrsta u vidu leda i gasovita u vidu vodene pare. U Zemljinoj kori podzemna voda moe se nai u tenom stanju i do 14 km dubine. Podzemna voda je znaajna za vodosnabdevanje stanovnitva. Poslednjih godina podzemne vode se sve vie zagauju. Takoe podzemne vode rastvaraju materije (minerale) od kojih se sastoji zemljina kora. Takve vode esto kroz duboke pukotine izbijaju na povrinu zemlje u vidu izvora mineralne vode. Sporo kretanje podzemnih voda kroz heterogeno tlo kao mjeavine pjeanih i konsolidovanih slojeva obezbjeuje stalni dotok veini rijeka. Mjerenje podzemnih rijeka nije mogue osim ako se ne pojave na povrini kao izvor. Povrinski procesi Ova vrsta procesa podrazumijeva sve padavine koje dospijevaju na povrinu zemlje, preraspodjeljuju se i kreu se prema okeanima. Dio ovih padavina koje otiu po povrini ili podzemnim putem do vodotoka naziva se oticanje ili oticaj. Oticaj stie do povrinskih voda, bilo da se radi o jezeru ili rijeci, povrinsikm ili podzemnim putem. Mjerenje povrinskih voda se obavlja na nain da se mjere dubina ili nivo vode (vodostaj) a zatim se na osnovu njih odreuje proticaj. Ovo je

10

mogue izvesti samo na veim potocima i rijekama. Mjerenje brzine toka vode se naziva hidrometrijsko mjerenje.

Ciklus kruenja vode u prirodi

ENERGIJA BIOMASE
Definicija, osobine i sastav biomase Rije biomasa (od grke rijei bios ivot, i latinske rijei massa) oznaava ukupnu masu ivih organizama u jednoj ivotnoj zajednici u odreenom trenutku, izraena ili teinom organizma po jedinici povrine ili zapreminom organizama po jedinici zapremine stanita. Prema direktivi EU i Vijea Evrope broj 2003/30/ EC od 08.05.2003. godine, prema lanu 2: Biomasa je definisana kao biorazgradivi dijelovi proizvoda, otpada ili ostataka iz poljoprivrede, umski otpad i otpad srodnih industrija, kao i biorazgradivi dijelovi industrijskog i gradskog otpada. Biomasa je najstariji izvor energije koji je ovjek koristio i predstavlja jedan od obnovljivih izvora energije od kojeg se najvie oekuje u bliskoj budunosti, upravo zbog

11

svoje slinosti sa fosilnim gorivima. U vidu drveta, biomasa je energetski resurs koji je dominirao sve do poetka masovnog koritenja uglja i moemo je sa sigurnou nazvati energija zemlje. Energija dobijena iz biomase je jedan od vanijih izvora energije za veinu svjetske populacije. Sa poveanjem populacije, oekuje se i poveanje koritenja energije biomase u skorijoj budunosti. Proizvodnja energije iz biomase u svojoj osnovi predstavlja koritenje fotosinteze za sakupljanje solarne energije, organska karbonska jedinjenja da bi uskladitila energiju, hemijske i bioloke procese za izvlaenje i pretvaranje uskladitene energije iz biomase u ekvivalentna fosilna goriva, koja se nazivaju biogoriva i konano sagorijevanje biogoriva. Priroda je razvila sistem za iskoritavanje energije u solarnim fotonima stotinama miliona godina unazad, to mi danas nazivamo fotosintezom. Ime procesa potie od grkih rijei (svjetlost), (zajedno) i (staviti). Ovaj pojam se prvi put spominje 1772. godine kada je engleski naunik Joseph Priestley otkrio da zelene biljke isputaju, za odravanje ivota veoma vanu supstancu oksigen, dok iv mi ili upaljena svijea uklanja istu supstancu iz atmosphere. Nakon toga, mnogi naunici irom svijeta su pokuavali objasniti ovu pojavu, sve do 1804 godine, kada je francuski naunik Nicolas Theodore de Sausseure, objasnio da je koliina CO2 koji se apsorbuje putem zelenih biljaka, molekularno ekvivalentna koliini oksigena koji dospije u atmosferu. Fotosinteza je osnovni proces u prirodi zato to obezbjeuje organske materije za sve ive organizme. Sve ostale sinteze u ivim biima nastavljaju se na fotosintezu.

12

Proces fotosinteze

ENERGIJA BIOMASE Dok biljke rastu one apsorbuju CO2 (ugljen dioksid) iz atmosfere, zatim tokom procesa fotosinteze biljke lageruju karbon u svojoj masi a isputaju kisik u vazduh. Dok biomasa sagorijeva u postrojenju za proizvodnju elektrine energije, ugljenik uskladiten u biljnoj masi se oslobaa. Jedinjenjem sa kisikom dobija se ugljen dioksid koji se vraa u atmosferu kroz izduvne gasove. Biljke se u istom trenutku koriste za dobijanje toplote i elektrine energije.

Zatvoreni ciklus fotosinteze

13

Hemijski sastav biomase Hemijski sastav biomase varira zavisno od razliitih vrsta ali generalno biomasa se sastoji od: 25% lignina (lignin se sastoji od molekula, razliitih od molekula eera, povezanih u tanke ploaste structure tj. njegova uloga je da djeluje kao ljepilo koje vee celulozna vlakna) 75% ugljenih hidrata ili eera (Ugljeni hidrati se formiraju od molekula eera povezanih u dugake lance ili polimere, kao to su celuloza ili poluceluloza.) Rauna se da se oko 15% svjetske proizvodnje energije dobije iz biomase a 38% se koristi u zemljama u razvoju.116 Inae, veina biomase koja se koristi je nedjelotvorna i to uglavnom za kuhanje i zagrijavanje u ruralnim podrujima u zemljama u razvoju i uglavnom se koristi na isti nain hiljadama godina. Trenutno ima vie nego 14 GW postavljenih kapaciteta kojima je izvor snage biomasa a pola od toga se nalazi u SAD. Oko dvije treine postrojenja za proizvodnju energije iz biomase u SAD kombinovano proizvodi elektrinu energiju i upotrebljivu toplotu. Praktino, sva postrojenja za proizvodnju energije iz biomase rade na principu procesa parnog postrojenja Rankinov proces.

14

Sadraj

Vjetar uvodna razmatranja .............................................................................................. 1 Vrste vjetrova................................................................................................................... 2 Snaga koja se dobije iz vjetra ......................................................................................... 4 Brzina vjetra ..................................................................................................................... 5 Uvod u hidroenergiju ...................................................................................................... 6 Hidrenergija kroz istoriju ................................................................................................ 7 Procesi u prirodi .............................................................................................................. 9 Padavine .......................................................................................................................... 9 Isparavanje ...................................................................................................................... 9 Podzemne vode ............................................................................................................. 10 Povrinski procesi ........................................................................................................ 10 Energija biomase........................................................................................................... 11 Definicija, osobine i sastav biomase ........................................................................... 11 Hemijski sastav biomase .............................................................................................. 14

Sadraj

15