AMEA-nn akad. Z.M.

BNYADOV ADINA RQNASLIQ NSTTUTU

KRM RHML (BJE)

MBARZ BURULANLARINDA KEN MR

SEYD CFR PVR

(Hyat v siyasi faliyyti)

Bak - 2009

Kitabda rann v Gney Azrbaycann tannm mtfkir-ziyals, inqilabdemokrat Seyid Cfr Pivrinin hyatndan v mbarizsindn bhs olunur. osayl mnblr v sndlr sasnda S.C.Pivrinin 55 illik hyatnn alarlar, Gneydki milli-demokratik hrkatda onun rolu v hyatnn son gnlri tdqiq v thlil olunur. Kitab geni oucu ktlsi, orta v ali mktb tlblri v Pivrisevr oucular n hazrlanmd.

ELM REDAKTORLAR: VKT TAIYEVA tari elmlri doktoru, professor CML HSNL tari elmlri doktoru, professor

RY LR: AKADEMK TEYMUR BNYADOV

MUSA QASIMLI tari elmlri doktoru, professor VQAR HMD filologiya elmlri doktoru, professor REDAKTOR: MEHMAN TAI OLU

Mni bu byk v rfli yola kib gtirn azadlq istyim v bir d milltim haqda dnclrim olmudur Seyid Cfr Pivri

Bu kitab Seyid Cfr Pivrinin v Gney Azrbaycann azadl yolunda canlarn fda etmi insanlarn xatirsin ittiham olunur.

N SZ XX sr o tayl-bu tayl Azrbaycan xalqnn azadlq urunda mcadil tarixin bir sra grkmli siyasi xadimlr bx tmidir. Onlarn hr biri z mllri il tariximizd bdi yaar insanlardr. Lakin kn yz illikd ytin siyasi simalar irisind haqqnda az yazlan, az yad olunan, bzn thrif v bhranlara mruz qalan xsiyytlrimiz d var. Bunlardan biri d Syid Cfr Pivri olmudur. O, hm sadan, hmi soldan vurulmu, ox vaxt da dmnlri trfindn sas olmayan ittihamlara, htta thqirlr bl mruz qalmd. Bu byk insan haqqnda gni spgid obyktiv aradrma aparb, hqiqtlri olduu kimi oxucuya atdrman vaxt is oxdan atmdr. S.C.Pivri tkc Azrbaycan n yox, btn Irann azadlq v qurtuluu n ar mbariz yolunu fdakarcasna kmi bir xs olmudur. Onun 1941-1945-ci illrd Irann v Gny Azrbaycann xalq hrkatnda unudulmaz v yadda qalan xidmtlri Irann masir dmokratik ictimaiyyti v xsusn gncliyi trfindn bu gn d htiramla yad dilir. Gny Azrbaycanda milli-dmokratik hrkatlarn zirvsi saylan 21 Azr inqilab, Azrbaycan Milli hkumti S.C.Pivrinin ad il sx baldr. Onun hyat, azadlq yolunda gstrdiyi mtant v dzm sonrak nsillr n rnk olaraq qalr. Siyasi xadimlrimiz haqqnda dyrli kitablarn v monoqrafiyalarn yazlmas, filmlrin kilmsi, tatr tamaalarnn gstrilmsi, adlarna k, xiyaban, saray v parklarn vrilmsi btn bunlar lbtt tqdir layiq ilrdir. Kmiimiz hrmt v qaydr. Lakin byk xsiyytlrimiz ayrlan bu diqqtdn S.C.Pivri kimi grkmli siyasi xadimin knarda qalmas is tccb v tssf dourur. Millt z kimliyini bir d o vaxt yksldib dnyaya tantdra bilir ki, o z kmiin bigan qalmr. Kmiin nqativ chtlrini knara atd kimi, msbt v pozitiv chtlri d qabartmaa, onlar yrnmy v yni nsl alamaa alr. Bu mnada S.C.Pivri hqiqtn d yrnilmli xsiyytlrimizdndir. O, Gny Azrbaycan tarixinin yaxn kmiidir. Bu byk xsiyytin nili-yoxulu hyat yolunun btn alarlarn diqqtl yrnmk, ondan ntic xarmaq bu gnk v glck nsillr n ox faydal v nmlidir. S.C.Pivrinin 55 illik hyatnn siyasi istiqamtin, mfkur v dnc trzin bir mnal yanamaq mrkkb v tindir. 1918-ci ildk onun simasnda vtninin v milltinin azadlq yolunu axtaran v bu id mxtlif siyasi cryanlara, cmiyyt v partiyalara yanaan, slind idya v mslk axtarnda olan bir gnci grrk. O, vvl dmokrat, sonra sosialdmokrat, sonra bir sra Iran ziyallar kimi kommunistlik mslkin ynlir, bu mslk kklnir v ona sdaqtl xidmt dir. Ilk mqallrini Mhmmdmin Rsulzadnin Aq

2 sz qztind ap tdirn v onun millilik v azrbaycanlq idyasna myllnn S.C.Pivri sonrak illrd ondan uzaqlar v N.Nrimanov xtin kommunist mramna qulluq dir. Rza ah zindanna dmk rfsindk bu mrama sadiq qalr. O, bu mddt rzind Nrimanovu zn mllim, rqin Lnini adlandrr. N.Nrimanov kimi S.C.Pivri d vtninin v mzlum rq xalqlarnn xilasn Moskvadan, bolviklrdn umurdu. Bu mqsdl o, 20-ci illrd siyasi arnada kommunist mfkursi il yaayr v mbariz dir. dalt firqsindn uzaqlaan Pivri az sonra Iran Kommunist partiyas sralarna kir v bir mddt Iran kommunistlrinin aparc rhbrlrindn olur. 20-ci illrin vvllrind bolviklrin mdafi tdiyi Gilan inqilabnda, Bakdak rq Xalqlar qurultaynda, Komintrnin 3-c konqrsind, Iran kommunistlrinin qurultaynda itirak dir. Bu dvrd S.C.Pivrinin ad tarixi sndlrd Sultanzad, Hydr miolu, Axundzad (Bhram Sirus), Hsyn rqi, Nikbin, Syfi v s. grkmli Iran kommunist rhbrlri crgsind kilir. S.C.Pivri 20-ci illrin sonunadk kommunist mramna sadiq qalm v yalnz bu mslk xidmt tmidir. Bunu S.C.Pivrinin hmin dvrd yazd oxsayl mqallrdn d grmk olur. S.C.Pivri 1917-1927-ci illr arasnda olan siyasi faliyytini z qiymtlndirrkn hm nr tdiyi Ajir qztind, hm d x v xatirlrind kommunistliy, sosializm, Sovt Rusiyasna msbt yanamasn xalqnn nicatna olan inam v midl balayrd. Yri glmikn, bl inam Nriman Nrimanovdan tutmu, Trk dnyasnn byk airi Nazim Hikmt qdr bir ox siyasi v dbi xsiyytlrimizin hyat v faliyytind d zn gstrmidi. Siyasi-ictimai olaylarn tsiri, Sovtlrin szl, mllri arasnda olan frqli chtlr 20-ci illrin sonunda, xsusn 1930-1941-ci illrd zindanda qald dvrd S.C.Pivrinin mfkursind v siyasi xtt-hrktind dyiiklik yaradr. O, arxaya baxr, buraxlm shvlri gtr-qoy dir. Bu baxmdan sanki Nriman Nrimanovun siyasi talyi S.C.Pivrid tkrarlanr. O, artq kommunistlik mramnn Irandak milli zmind mmknszlyn dil gtirir. Bu tiraf onun istintaqdak izahatndan, Ajir qztindki mqallrindn v xatirlrindn aydn grmk mmkndr.* *** S.C.Pivrinin kdiyi mbariz yolu, siyasi, lmi, bdii v jurnalistika sahsind qoyub gtdiyi irs o qdr zngin v oxaxlidir ki, onlar bir kitabda hat tmk tindir. Tarixnaslmzda S.C.Pivri il bal myyn boluq olsa da, bu sahd mtbuatda v kitablarda vaxtar az-ox yazlb. Bu id S.C.Pivrinin jurnalistika faliyytinin
Bu haqda trafl mlumat n bax: ahrux Frzadn trtibatnda istintaq matriallarna, Thran, irin nriyyat, 1384. Hminin S.C.Pivrinin xatirlri. Bak, 2006 (Azrbaycan qztinin nri).
*

3 aradrlmasnda mrhum alimimiz profssor Hmid Mmmdzadnin, S.C.Pivrinin hyatn v bdii yaradcln tdqiq tmi tannm alim-air Vqar hmdin myini xsusi qyd tmliyik. Hr iki mllif filoloq olduqlarndan onlar tbii olaraq z tdqiqatlarnda S.C.Pivrinin faliyytind onun yaradclnn lmi-bdii chtlrin daha artq iq xadim kimi faliyyti, onun kdiyi ar salmlar. Buna gr d S.C.Pivrinin siyasi

mbariz yolunun bir-birindn frqli alarlar, xsusn idya v siyasi mramnda istiqamt dyiikliyind ml glmi dprssiyalarn sbblrinin v s. msllrin tdqiqi v yrnilmsi gnmz n daha aktual v nmlidir. S.C.Pivrinin hyat, siyasi faliyyti yknsk, sabit v alarsz olmamdr. Odur ki, onun haqqnda yazanlar ox vaxt frqli mvq gstrirlr. Bu frqli mvqlrdn biri S.C.Pivrini z dvrnn grkmli, savadl, milltini svn, vtnin bal, siyasi-dbi xadim kimi, sciyylndirir. Bu mvqnin trfdarlar hm Iranda v hm d onun hdudlarndan knarda byk oxluu tkil dir. Onlarn yazlarnda, msahib v shbtlrind S.C.Pivri oxucu v dinlyiciy siyasi rhbr, byk mtfkkir, iti dncli, bimi qlm sahibi kimi tqdim olunur v s. Bu baxdan tam frqli olaraq ahprstlr, fars ovinizmin xidmt gstrn v Azrbaycan trklrinin tarixini v milli kimliyini dananlar (msln, tarixi Kav Bayat, li Zibai, Mnsur Grgani, Mhmmd Msud Nqib, Ibrahim Nashi v baqalar) S.C.Pivri xsiyyti v faliyyti haqda ralla syknmyn, olmazn bhtan, yalan v iftiralarla tkc S.C.Pivrini dyil, onun balq tdiyi hrkat da lklmy v gzdn salmaa almlar. Onlar z yazlarnda S.C.Pivrini Moskvann l alts, Xalqla laqsi olmayan, buyruq icras, ara qzdran casus v s. bu kimi Pivri dmnlrin xo gln qara dama v bhtanl tiktlrl lklmy almlar. Qyd tmk grkdir ki, bu i Phlvilr dvrnd olduu kimi, hazrk zamanda da rvac vrn mtrilr taplr. Kn srin 80-ci illrinin sonunda, 90-c illrin vvllrind Arazn bu taynda, azadlq hrkatnn ilk illrind bzi tnqidilr trfindn S.C.Pivrinin mbariz yolunu, mram v qidsini tfti tmy myl gstrnlr d tapld. Ara-sra mtbuat shiflrind, yncaqlarda S.C.Pivrinin v onun balq tdiyi hkumti qnamaa, onlarn qyri-mstqil olmalarn, hr addm ruslarn gstrii v mslhti il atdqlarn sylynlr v yazanlar olmudu. Tccbl cht burasdr ki, bu tnqidilr n Gny Azrbaycandak ba vrmi hrkatn milli zmini, n hrkatn aparc qvvlri, n d fars v sgi lifbada mvcud olan oxsayl snd v dbiyyatla tan dyildilr. stlik S.C.Pivrini v 1945-1946-c illrd Gnydki siyasi olaylar tfti dnlrin oxu tarix lmi zr savad v tcrbsi olmayanlar v bu sahd sasl aradrma aparmayanlar idi. z yazlarnda v dyimlrind zglrdn kult dzltmy can-bala hazr olan bu adamlar kmiimizi insafszcasna thrif tmy, tarixi xsiyytlrimizi haqq-nahaq qamlamaa baladlar. Impuls qztind bir filololoq

4 alimin ap tdirdiyi Pivrinin kri suya db mqalsindn bzi paralar yada salmaq yrin dr. Mqald iddia olur ki: - Gnydki xalq hrkat guya Moskvann adamlar hyata kirib; - Pivri hkumti dvrnn Azrbaycan xalqnn milli-azadlq hrkat kimi tqdim dilmsi tarixi hqiqt uyun dyil; - Baqa bir tarixinin kitabna bir trfli istinadla mqal mllifi yazr ki, Pivrinin rhbrlik tdiyi hkumti v Gnydki xalq hrkatn btnlkl guya Moskva tkil v idar tmidi. Moskva adamlarnn hyata kirdiyi hrkat Azrbaycan xalqnn adna xlr. Mllif mqalsind bl nticy glir ki, kim Pivrinin balq tdiyi hrkat v hkumt haqqnda xo niyytl dansa, onda Irandak antiazrbaycan qvvlrinin dyirmanna su tkr ki, bu da iki qonu lk dvlti arasnda mnasibtlri pozur (Qrib mntiqsiz mntiqdir!). Mqald S.C.Pivriy v hrkata aid yanl, qyri lmi v rallqdan uzaq baqa mqamlar da oxdur. Tssf douran cht budur ki, btn hyatn milltinin azadlna hsr tmi tarixi xsiyyt, nsiklopdik mtfkkir olan S.C.Pivriy v Gnydki milli-azadlq hrkatna sassz ittihamlar yadran n rmni, n rus v n d baqa yad qvvnin nmayndsi yox, bizim z soydalarmzdr. Qyd dk ki, bir insan, bir siyasi rhbr kimi S.C.Pivri shvlrdn, yanl chtlrdn xali dyildi.* O, bunu z d tiraf tmkdn kinmmidi. Lakin hr hans shvi iirdib, ona bhtanl rnglr vrib, Pivri kimi dahi bir insan lklyib gzdn salmaa olan chd Gnydki xalq hrkatn, milli hkumti, milli qvvlrin hdf v tlblrini lklmk istyi kimi baa dlr. lbtt, mqsdimiz S.C.Pivriy qaxmar xmaq, onu btn vasitlrl mdafi tmk dyil. H onun buna htiyac da yoxdur. Yalnz obyktivlik namin qyd dirik ki, xsiyytlri qiymtlndirrkn hr y oxucuya olduu kimi atdrlmaldr. *** Iran tarixilrinin v tdqiqatlarnn bir oxu S.C.Pivridn bhs drkn myyn amillri nzr almadan n ox onu Sovtlrin yardmna syknmkd sulayrlar. vvln bilmk lazmdr ki, 1941-1946-c illrd Gnydki azadlq v muxtariyyat urunda hrkata Sovt Ittifaqndan, xsusn Quzydki soydalarmzdan baqa arxa duran, ona az-ox yardm lini uzadan ikinci bir qvv yox idi. Digr trfdn l bir lk tapmaq olmaz ki, orada ba vrmi hr hans ictimai-siyasi hrkat xarici yardma mhtac olmasn, ondan qidalanmasn. Bu mnada arxasndak mkrli niyytlri bir trf qoysaq, Gnydki ar raitd sovt yardmndan (istr mnvi, istrs d maddi v hrbi) istifad olunmasna tbii v normal hal kimi baxlmaldr. Sovt kmkliyi mslsi S.C.Pivrinin v xalq hrkatnn opponntlrini
*

Kitabn ntic hisssind bu haqda bhs lunacaq.

5 daha ox qcqlandrr. Bu fakt onlarn lind S.C.Pivrini v ba vrmi milli-dmokratik hrkat, onun uurlarn baqasnn adna (Sovtlrin) xmaa, hrkatn sni kild yaradldn iddia tmy v bu haqda saysz-hsabsz bhtanlar yazmaa imkan vrir. S.C.Pivri xsiyytini qaralamaq istynlr Phlvi zamannda olduu kimi yni sul idar dvrnd d z cildlrini islami ba il vz drk faliyytlrini davam tdirirlr. Onlardan ytrinc misallar gtirmk olar. Lakin biz oxucunu yormamaq xatirin onlarn czma-qaralar zrind bhs amaqdan vaz kirik. Fqt birc misal gtirmkl kifaytlncyik. S.C.Pivrinin hmkndlisi Syid Mhmmd Msudun apdan xm Xalxal mhurlar adl (813 sh.) kitabnda S.C.Pivriy aid 7-8 df alan bhsin hamsnda hiss olunur ki, bu haqda shbt sifaril yazlm yalan v bhtanlardan ibartdir. Kitab maliyyldirn v apna rait yaradanlara xo glmk n S.C.Pivrini v onun balq tdiyi Milli Hkumt dvrn h bir sasl fakt gtirmdn zbanalq, quldurluq, Azrbaycann v Xalxaln pozuculuq, drbylilik dvr kimi xaraktriz dir (16. s.104, 112, 114, 115, 132, 135). Sonralar yasaqlanm ms Tbriz qzti bu spgili kitab mlliflrini nzr alaraq mracitl yazmd: Onlarn mqsdi Pivrini v lc d Azrbaycandak milli hrkat lklmkdir. Bl frz dk ki, Pivri v onun hrkat xaricin iidi, milli zmini olmayan sni, qondarma idi. Bs onda Sttrxan hrkatna, Xiyabani qiyamna, 29 Bhmn Tbriz syanna n ad vrirsiz? gr bir zmid smrli toxum varsa o gc-tz gyrmy mcburdur. Bunu drk tmk, anlamaq lazmdr. Milli Hkumt ox da yax mnasibti olmayan Aytullah Mirz Abdulla Mcthidi yazd gndliklrin birind dyir: Tutaq ki, Thran bu df mvffqiyyt ld dib bu mvzunu (milli hrkat .R.) ortadan gtrd. Lakin bilmliyik ki, onun kk ksilmyck. Imkan olan kimi toxum gyrrk v daha qvvtl Thrann qabanda problm yaradacaqdr (8. s.343). Iranda, xsusn Gny Azrbaycanda qabaqcl ictimaiyytin, xsusn gncliyin bu prosslr dnc trzi gstrir ki, n S.C.Pivrini, n d onun balq tdiyi milli hkumti, onun bir illik faliyyti dvrnd grlm ilri asanlqla tarixdn, xalqn yaddandan silmk mmkn dyildi. S.C.Pivri xsiyytini, onun Iranda, xsusn Gny Azrbaycanda faliyytini obyktiv qiymtlndirmk n onun yaad dvrn idli chtlrini, kdiyi mbariz yolunun mrhllrini v bu mrhllrd S.C.Pivri tfkkrnd ml glmi dyiikliklri davaml izlmk lazmdr. S.C.Pivrinin hyat v faliyytind siyasi mbariz il yana dbi-bdii yaradcl, zngin publisistikas da mhm yr tutur.

6 Onun bdii yaradclna lmi v publisist srlrin Pivrinaslqda myyn yr ayrlsa da onlar ytrinc yrnilmmidi. Bdii yaradclndan bzi nmunlr AMA Nizami adna Institutun nr tdiyi Cnubi Azrbaycan dbiyyat antologiyasnda, S.C.Pivrinin silmi srlrind is bir n dbi tnqidi mqallri v flytonlar vrilmidi. Profssor Vqar hmdin Pivrinin dbi-bdii yaradclna, Almaz liqznn v Sabir mrah olunun Gny dbiyyatnn ayr-ayr mrhllrin hsr dilmi doktorluq dissrtasiyalarnda v ap tdirdiklri monoqrafiyalarda S.C.Pivriy v onun rhbrlik tdiyi hrkata dbibdii prizmadan iq salnmd. S.C.Pivrinin nr formasnda yazd zindan xatirlri dftrindn sri slind bir mhbusun qlmindn xan sndli siyasi popyadr. Rza ah zindann dhtlrini tkzib olunmaz faktlar v sbutlarla tsvir dn ittihamnamdir. Filim kilii, tamaaya qoyulas facilrin salnamsidir. Thrandak Quynd nriyyat 2004-c ild S.C.Pivrinin zindanda yazd baqa bir srini Nadir romann byk tirajla ap tmi, Mhinbanu romann is apa hazrlamd. S.C.Pivrinin bdii obraznn tsvirin o tayl - bu tayl Azrbaycan dbiyyatnda myyn yr vrilmidir. Mirz Ibrahimovun, Shrab Tahirin romanlarnda, B.Azrolunun, .ahmarn, .Tudnin, Fikrt Sadn, Mdin Glgnn, M.Dilbazinin, S.Tahirin, X.Rzann, H.Bilurinin, N.Rfibylinin, N.Hsnzadnin, H.Trlann, A.Sfann v s. airlrimizin ir v pomalarnda S.C.Pivrinin obraz bdii fonda canlandrlmd.

*** Tdqiqat prossind byk farslq, vahid millt mvqyindn x dn ovinist tarixilrin, lc d vaxt il Sovt xfiyysin xidmt tmi inovniklrin yar yri, yar dz raport v mlumatlarnn tsirin dmmy sy tmiik. Mvzuya aid hr yi ilk mnblrdn, S.C.Pivrinin yazlarndan, dyim v xatirlrindn, rsmi firq sndlrindn, S.C.Pivriy aid istintaq matriallarndan, Pivri il iyin-iyin ilmi v onunla mbariz v mslk yolda olmu insanlarn xatirlrindn, olaylarn canl ahidi v itiraks olmu insanlarn tiraflarndan, Dvlt Arxivind v Firq saxlancndak bzi snd v faktlardan faydalanmaa almq. Bununla birlikd Iranda v onun srhdlri xaricind, o cmldn rspublikamzda yazlm srlrdki faktlar aradrmada biz nmli drcd kmk tmidi. Masir Iranda S.C.Pivriy aid hr yi ovinist mqamndan yozan v yazanlardan frqli yazanlar, szn vicdannn ssi il dynlr d az dyil. Iranla v Gnydki ziyallarn bir oxu, hminin univrsitt tlblri (nzart v snzuraya baxmayaraq) z yazlarnda S.C.Pivrini byk xsiyyt kimi tqdim tmkdn kinmirlr. Onun bas olduu

7 Azrbaycan Milli Hkumtinin bir ild grdy ilri v icra tdiyi tdbirlri z yazlarnda rbtl yad dirlr. Mlum olduu kimi, Irann indiki siyasi mhitind S.C.Pivriy v onun balq tdiyi hrkata aid xo niyytl kitab yazb, mqal ap tmk byk csart, milli qyrt tlb dir. Bu chtdn li Muradinin Rza xan zindanndan Azrbaycan Dmokratik Firqsinin sdri olanadk ar zhmtin nticsi olan dyrli kitabn, tannm tarixi alim Rhim Risniyann Axrnc sngr adl qiymtli srini, ahrux Frzadn S.C.Pivrinin hbsi il bal istintaq matriallar mcmusini, tbrizli alim Hmid Mollazadnin kitablarn, lc d Azrbaycan, Tribun. Varlq, Yol, Shnd, Yolda, Haray, Anadili, Azrbaycann ssi, Araz, Ildrm, 21 Azr, nli bl, ms Tbriz, Nvid Azrbaycan, rman Azrbaycan v s. drgi v qztlrd S.C.Pivri haqda dyrli mqallrin mziyytini xsusi qyd tmk lazmdr. Amrikal mllif profssor Brnda yfrin Srhdlr v qardalar, profssor Qulamrza Tbrizinin 1989-cu ild Londonda nr tdirdiyi Iran, tannm airjurnalist lirza Miyanalnn Tfngl lln torpaq, profssor Cmil Hsnlinin 1941-1946c illrd gnydki olaylar haqda arxiv matriallar sasnda ap tdirdiyi kitablar, lc d profssor Vqar hmdin S.C.Pivrinin dbi yaradcl haqda tdqiqat v monoqrafiyasn, akadmik Mirz Ibrahimovun yazlarnda Pivri haqqnda mqamlar, profssor vkt xanm Tayvann S.C.Pivri haqda mqallri, mrhum alimimiz Mirqasm mazrin Dmokrat firqsinin yaradlmas tarixindn bhs dn kitab v mqallri, bu stirlrin mllifinin Bakda, Kanadada, Iranda v Trkiyd ap olunmu Gny Azrbaycanda milli-dmokratik hrkat (1941-1946) kitab, mqal v xlar v s. i.a. bunlar Pivrinaslqda nmli addmlar kimi qyd tmk olar. Bundan lav S.C.Pivrinin mslk yoldalarnn ap tdirdiklri xatirlrd d S.C.Pivrinin xsiyytini v faliyytini dzgn iqlandran chtlr oxdur v yri gldikd biz tdqiqatda onlardan faydalanmaa almq. Yuxarda qyd olunanlarla yana dmk lazmdr ki, Azrbaycan Dmokrat Firqsinin nriyylrind S.C.Pivriy, onun siyasi v dbi faliyytin myyn yr ayrlmd. 1946c ild Tbrizd ap dilmi Qzl shiflr, 1965-ci ild Bakda ap dilmi Mqallrindn smlr (silmi srlri), sonrak illrd 21 Azr kitabnda mqallri v son illrd xatirlri ap dilib oxuculara tqdim dilmidi v s. Adlar kiln bu mnblrd S.C.Pivriy aid faktlar lmi dvriyyy clb tmiik. *** S.C.Pivri irsin htiramn rmzi olan bu kitab hazrlamaqda sas mqsdimiz XX sr tariximizin fnomnlrindn olan bir insan S.C.Pivrini ictimaiyyt, xsusn gnc nsil yaxndan tantdrmaqdr. Bu hdf az-ox ata bilsk bunu zmz uur sayardq,

8 S.C.Pivrinin mqdds v narahat ruhu qarsnda borcumuzu qismn d olsa yrin ytirilmi olardq. Mbariz burulanlarnda kn mr kitabnn hazrlanmasnda faydal mslhtlrin gr profssor vkt xanm Tayvaya, profssor Cmil Hsnliy, akadmik Tymur Bnyadova, profssor Musa Qasmova, lc d AMA rqnaslq Institutunun Gny Azrbaycan lmi Aradrmalar qrupunun mkdalarna, mn z kmkliklrini sirgmmi Gnyli soydalarmza, kitabn rdaktsind mllif kmkliyini sirgmyn Mhmn Ta oluna, komptrd mtinlri ylmasnda byk zhmti olan Gvhr xanm Quliyvaya, lmira xanm Mmmdovaya, tarixi killrin kilii v tmizlnmsind vzsiz xidmt gstrn Gld xanm liyvaya z tkkr v minntdarlm bildirirm.

9 MIRCFR CAVADZAD PIVRI (1892-1947) (Uaqlq v gnclik illri) Bir zaman glr Ki, xalq Mrut inqilabnda itirak dn bir mcahidi axtarar ki, o znn mhbbtini ona bildirsin. Blk bir mddtdn sonra o da taplmad. O vaxt xalq fqt tarix mracit dck. Oradan byk hrkat v onun balarn yrnmk istyckdir. Buna gr tarix ciddi fikir vrmk, ld olan snd v faktlar toplayb glck nsl atrmaq lzumu mydana xr. Syid Cfr Pivri Syid Cfr Mir Cavad olu Pivri (Cavadzad)* 1892-ci il avqustun 26-da (hicri tarixl 1313-c il sfr aynn 13-d) Azrbaycann Gnyind, Xalxal mahalnn Zyv (farscas: Zaviy-y sadat syidlr Zyvsi) kndind kini ailsind dnyaya gz amdr. O zaman 50 aildn ibart olan (hazrda 498 nfrdn ibart 94 ail) Zyv kndinin sakinlri sasn syidlrdn ibart olduundan bu knd xalq arasnda Syidlr Zyvsi dyilir. Hm d Xalxaldak digr Zyv (Xangah sadat Syidlr vi) kndindn onu frqlndirmk n bu knd Syidlr Zyvsi adlandrlm v hal-hazrda knd bu ad damaqdadr. Syidlr Zyvsi rdbil trfdn Tbrizin 334, Miyana trfdn 271, Xalxaln is 30 km. d yrlir v hazrda rdbil yaltin daxildir. (121. s.1-814) S.C.Pivrinin doulduu Zyv kndi Xalxal hrinin cnubunda, Alma kndi il Dv ln drsi qonuluundadr. XIX srin axrnda 550 aildn ibart olan bu kndd hazrda 1000-dk ail yaayr ki, onlarn da ksriyyti syidlrdir. srarngiz tbitli Zyv trfdn ox da uca olmayan da v tplr, qismn mlikl hatlnmidi. Bu stirlrin mllifi 2003c ild Gny Azrbaycanda olarkn Zyv kndini ziyart tmi v S.C.Pivrinin mnsub olduu tayfann v ailnin tarixsini yrnmy almdr. Tsfl qyd tmliyik ki, bu kndd S.C.Pivri nslin mnsub qalan yoxdur v ya siyasi bhlrl bal zlrini tantdrmadlar. Bu chtdn biz Zyvdn myus qaytdq. Bununla birlikd yrn bildik ki, ata babas Klblayi Mir Yhya v onun olu (S.C.Pivrinin atas) Mir Cavad aa mahalda yax tannan Syid Mir zizli tayfasndandr ki, bu tayfann bir qolu da S.C.Pivrinin anas Syid Skin xanmn nsil crsi mhur Tba-tbailr nsli il laqlnir. Knd asaqqallarnn tirafna gr S.C.Pivrinin ulu babas Klblayi Mir Yhya aa dini thsil alm, halal, kasb-kusuba l tutan v hrmtli adam olmudur. S.C.Pivrinin atas

Kn srin 20-ci illrind ilk Famili Cavadzad, snra Prviz, 1927-ci ildn is Pivri lmudur. 40-c illrd is Mir Cfr ad Syid Cfr, yazldndan biz d Syid Cfr Pivri yazacaq. S.C.Pivrinin tvlld tarixi bir sra kitab v yazlarda frqli vrilir: 1893, 1897 v htta 1888-ci il yazanlar da var. Dma bacs Sqra xanm is S.C.Pivrinin 1892-ci ild anadan lduunu dyir. Bu tarix S.C.Pivrinin 1930-cu ild istintaqa vrdiyi mlumat v Ajird z haqda ap tdirdiyi yazdaklarla dz glir.
*

10 Mir Cavad Klblayi Mir Yhya aann ikinci arvadndan olduundan o, qardalar il yy ata bir, ana ayr idilr. Klblayi Mir Yhya aa ortabab kndli olmu, onun ba, kin sahsi, mlk v bir miqdar mal-hyvan olmudur. O, dnyasn dyidikdn sonra qardalar Mir Cavad aann vrslik payna da insafszcasna sahib xdqlar n Mir Cavad qardalarndan incik dm v bu inciklik Mir Cavadn aillikl Azrbaycann Quzyin Bakya kmsin sbblrdn biri kimi gstrilir. Mir Cavad 20 yanda olarkn qonu Kivi knddn, Syid nslindn olan Syid Skin xanmla ail qurur. Doularkn tlf olmu iki ua nzr almasaq, Syid Skindn olan: Mir Cfri, Mir Xlil, Mir Slim v iki qz: Syid Cavahir (Rsxar), Syid Sura dnyaya glmidir. 101 yanda dnyasn dyimi Sura xanm aillri haqqnda xatirlrd sylyir: Syid Cfr aildki b uaqdan ikincisi idi. Sfr aynn 13-d doulmudu. Kndin babilni (mnccimi) Mirdamd (guya onun hr yi qabaqcadan grmk qabiliyyti var imi) atama dmidi ki, bu uaq ox ar gnd dnyaya glib. Ua qada-baladan uzaq lmk n yddi il onun z arlnda sdq paylanmald. Glckd onun bana nlr glcyini tkc Allah bilirdi. Tz doulmu vlad haqda bu szlri idn atamla anam ox mtssir olmudular. Yddi yana qdr hr il onu trzinin bir gzn xarr, o biri gzn is z arlnda dy, buda v s. qoyurdular. B yanda artq yazb oxuma bacarrd. Mtali tmyi ox svirdi. Bzn onu oynamaa aranda mn dyirdi ki, gt zn tk oyna, mn qarma lin n kitab drds, hamsn oxuyurdu. ox gcl hafizsi vard. Molla atama onun Badadda thsil alman mslht grmd. Ata trfim Xalxalda mhur olan Tbatbai syidlrindn idi. Atam ox zhmtk idi. Kndd ham ona hrmtl yanard. Zyv kndind knd hli qaaq-quldur lindn cana glmidi. Hr payz ylan mhsulu talan dib aparrdlar. l olurdu ki, kndliy kmk n toxumluq bl qalmrd (195. 1999, 2, s.32-34). Mir Cavadn vtnin bu tayndan o tayna Bakya kmsi sbbi tkc qardalar il olan ata mal stndki ixtilaf dyildir. Zyvd dolanmann arlq v tinliyi, stlik Nsrddin ahn lmndn sonra onun xst olu Mzfrddin ah dvrnd lkd ba alb gdn drbylik v zbanalq da sbblr srasnda idi. Mlkdar v mnsb sahiblrinin kndlrdki zorakl, oru, apqn v yol ksib, talanlar trdn quldur dstlrinin trtdiklri cinayt v facilr d baqalar kimi Cavadzadlr ailsini d cana gtirmidi.*

S.C.Pivri snralar hmin dvrdki laylar xatrlayaraq yazrd: ... Blk d siz qart v al-ap haqqnda myyn szlr itmi v ya xumusunuz. Mn is bu hadislri dflrl z gzml grm v nun ar nticlrini z xsi hyatmda hiss tmim...

11 Halal, zhmtk insanlardan ibart Zyv camaatnn vlri ox vaxt rjimin, yrli mmurlarn v zalm sahibkarlarn lyhin xdqlar n tqib olunanlarn tibarl snacaq mkan olurdu. Bu id Mir Cavad aann komas istisna dyildi. Knd snmaq n pnah gtirn hr bir mbariz bu aild hrmtl qarlanard v onun l kmmsin chdlr olard. Bunu szn dvlt mmurlar v onlarn yrli laltlar Mir Cavadn vini daha ox nzart altnda saxlayarmlar, baqalarna nisbtn bu v qaaq quldurlarn vaxtar hcumlarn tkil drmilr. Mir Cavadn vi dflrl bu hcumlara mruz qalm, z fiziki zoraklq il zlmi, arvad-ua pis v qorxu irisind yaamal olmudur. Bu vziyyt minlrl gnyli aillr kimi Cavadzad ailsini d 1905-ci ilin martnda doma kndini trk dib Azrbaycann Quzyin Bakya kmk zorunda qoymudur. Mir Cavad Bakya kb glrkn onun Xalxalda qalan Rsxr qz ailli v xst olduundan Arazn bu tayna gl bilmmi v bir mddt sonra o vaxt amansz saylan, malarya (qzdrma) xstliyindn vvl z, sonra is ail zvlri bir-bir dnyalarn dyimilr. XX srin balancnda Gny Azrbaycanda ba vrmi xalq xlarna, xsusn Sttarxann balq tdiyi Mrut inqilabna Gny Azrbaycann hr yrind olduu kimi Xalxal mahalnda da byk rbt var idi. Syid Cfr Pivrinin atas Mir Cavad Mrut mcahidlrin dflrl z mnzilind yr vrmi v z d bu hrkatn balancnda ona qoulmudur. Bunu S.C.Pivrinin bacs Sura xanmn xatirlrind d grmk olar. slind atamn Syid Cfr tsiri ox olmudur. Atam Sttarxan mcahidlrindn idi. Hl o vaxt atamla dostlar arasnda fdailr, inqilablar bard shbt olurdu. 12-13 yal Syid
Bsldiyim arzu nhayt hyata kdi. Xalam lu mni z kndlrin apard. Tam iki hft mddtind rada qaldm. Bizim kndin adamlar nlara nisbt daha dncli idilr. Xaric sfr tdiklri n gz-qulaqlar almd. Kndd zlrinin mllas, mrsiyxan, htta, mllimi v hkimi var idi. Lakin qnaq lduum kndin sakinlri x pis yaayrdlar. Hams vam v savadsz idi. vlri bizim vlrdn daha qaranlq v daha ksif (irkli) idi. Qyun v inklrl bir yrd yaayrdlar. Mlkdarlarn hrktlri mni tccblndirirdi. Xrmanlar tam bir ay qabaq dylb hazr lmasna baxmayaraq mbair (mlkdar v dvlt vkili) mlkdarn payn myyn tmy, hazr mhsulu ydrmaa icaz vrmk istmirdi... Mlkdarlarn xlu silahl dstlri var idi. nlar traf kndlri talayr v aqcasna z aralarnda bldrrdlr. Xalam lu gclrin birind mni yavaca yatd, gyindirdi v sssiz-smirsiz yla ddk. gc x qaranlq idi. Drd ail, arvad-uaq, byk-kiik zvlr khn paltarlarn, qab-qacaq, yaay vasitlrini ydrb apqnlarn lindn kndi trk tmli ldular. nlar xrmandak mhsuldan bl gz rtmdlr. Qadnlar byk hsrt v tssfl arxaya baxb ah kirdilr... Biz gstri vrmilr ki, ylda bir klm d danmayaq. Htta taprmlar ki, sgrmyk. Dayanmaq istdikd limizdki aaclarla bir-birimiz xbr vrmliydik. Karvanmz sssiz-smirsiz hdsiz qrxu v dhtl yl gdirdi. n kiik sslr bl az qala ryimizi partladrd. Mlkdarlarn atllarndan, yl ksnlrdn, habl sayr htimall man v tinliklrdn qrxurduq. Analar krplrini dlrin basr v nlarn ss xmalarna imkan vrmirdilr. Btn bu htiyat tdbirlrin baxmayaraq shr tzdn Qarasranlar, gn xandan snra is Surxay Xacibyli atllar bizi apb-taladlar. Btn ylrimizi aldlar. Yazq qaqnlar tam lpaq kild zlrini qsby atdrdlar. Bllikl k dilnilrinin say daha da artd... ... Iran Cmiyytinin ksriyytini tkil dn kndlilrin mit v vziyytindn kiik mlumat istyn bir adam labdn knd gtmli v z mrnn myyn vaxtn rada kirmlidir. Hl bu h d kifayt dyil. na gr ki, kndlrin, htta vilaytlrin vziyyti yni dyil. Buna gr d adam hmin tdbirlrl bl dzgn mlumat ld d bilmz. Bu chtdn d mn l dm frstdn istifad drk grdklrimi yazb nzr atdrmaq zmindym.

12 Cfrd hmi onlara qulaq yolda olard. Shbt qarb bir sz soruanda ona glb dyrdi: Sn bl ylri bilmk n ox kiiksn. Mir Cavad ailsi il birlikd Bakya kmmidn vvl o, bu hrl tan idi. Zyvd kin-biin qurtaran vaxt ailsini dolandrmaq xatirin ilmk n Bakya glmidi. Bu mnada Bak onun n vvldn tan idi. Bak indi olduu kimi o zaman da Cnubi Qafqazn gzglimli nft snay hri idi. Bak nft mdnlrind hasil olan nft dnyada ildiln nftin 50 faizdn oxunu tkil dirdi. Nft snaysinin inkiaf Bakda snaynin baqa sahlrind, o cmldn toxuculuq, inaat matriallar, yollar kilii, da-mdn snaysinin v s. inkiafn sbb olmudur Ii qvvsin yaranm tlbatn bir hisssi d Irandan Bakya kb glnlrin hsabna tmin olunurdu (129. s. 4-5). Irannas alim M.S.Ivanovun yazdna saslansaq XIX srin sonu XX srin vvllrind Bak nft mdnlrin v Qafqaz hrlrin Arazn o tayndan glnlrin say orta hsabla 200 min nfr atmd. (254. s.11) Dnyann hr yrindn gln fhl, usta v mtxssislri zn clb dn Bakda Iranl fhllr hamdan ucuz, hamdan ilk v i sahibi n daha ox xyir vrn insanlar idi. Quldurqaaqlarn onlarn bana adqlar oyundan bura qab glnlr burada da bir gn grmrdlr (212. 23 VII 1943). S.C.Pivrinin istinad tdiyimiz mqalsind daha sonra oxuyuruq: Irandan glnlr ox vtnprst insanlar idilr. Onlar hr an vtn qaytmaq arzusu il yaayrdlar. Vtni azad v xobxt grmk istyirdilr. Qdrtli v dmokratik bir dvlt istyirdilr ki, h olmasa onlarn sad yaay n bir i grsn. Ii n l mvacib vrsin ki, o, nrji v biliyini vtnd i sala bilsin (Yn orada). Doma kndini, blgsini trk dib Arazn bu sahillrin glnlr mracit dn byk satirik air M..Mcz yazrd: Vtndn l kib y yar, gtmyim, nylim Buyur grm, gzran han bu virann? Yqin bilin ki, qdm basmaz zg torpaa, Vtnd xo k ruzigar insann.* Vtndn ba gtrb Quzy Azrbaycana z tutanlardan biri d Mir Cavad Mir Yhya olu Cavadzadnin ailsi idi. Bu ail Bakya 1905-ci ilin Novruz bayram rfsind daxil olmudu. Onlar vvl Baknn trafnda yrln Blbl kndind bir hmyrlisinin vind qalsalar da, sonradan Sabunu qsbsin kb v burada mskunlamlar. Bak o zaman Gnydn gln hmvtnlrimizi isti auuna olan v onlara snacaq v i vrn bir hrdn lav Qafqazda snay, lm, mdniyyt v inqilabi bir mrkz idi. Qabaqcl mfkurnin, maarifiliyin formalad bir hr idi. Mir Cavadn ailsinin bl bir hr glmsi ail zvlrinin, o cmldn S.C.Pivrinin glcyind mstsna rol oynamd. S.C.Pivri XX
*

M..Mcz, silmi irlri, Bak, Azrnr, 1954, s. 25.

13 sr Azrbaycan xalq hrkatnn ndrlrindn biri, qarda Mir Xlil tibb lmlri namizdi (Smako adna mrkzi xstxanann b mdiri), Lninqrada thsilini baa vuran Mir Slim is Su qurular mhndisliyin yiylnmidi.

S.C.PIVRININ GNCLIK ILLRI S.C.Pivri 5 yanda ikn atas onu kndd molla Mir Ibrahimin quran v riti tdris dn mdrssin vrir. Iti hafizy v tz qavrama qabiliyytin malik olduundan Mir Cfr qsa mddtd quran xr v ox zaman zif yoldalarna kmklik d dirmi. Ailsi il Bakya gldikdn sonra S.C.Pivri bir mddt Blbld, sonra is Sabunuda thsilini davam tdirir. znn hazrcavabl v drsd vrilmi taprqlarn vaxtnda v kyfiyytl yrin ytirmsi mktbin mllim kollktivinin diqqtini kir v onlarn razlna sbb olur. Atasnn ald mk haqq alt nfrdn idart ailni dolandrmaa, stlik uaqlar n palpaltar, mktb lvazimat, v kiraysi v s. n h cr kifayt tmirdi. Bu msl hddi-blua atmaq zr olan mktbli Syid Cfri validynlri il brabr narahat dirdi. Bir gn o, csart tapb mktb mdirin ona mktbd hr hans bir i vrmsini xahi dir. Mllim kollktivinin hmi razlq tdiyi v ailsinin maddi vziyyti ar olan agirdin xahii mktb mdiri trfindn qbul olunur. Bu haqda mktb mdirin yaxn olan Pivrinin hmyrlisi hmdzad d mktb mdirin az amd. S.C.Pivri oxuduu mktbd mk faliyytin balayr. Sonralar o, Ajir qztind Mnim hyatm adl xatirlrind* yazr: Ailmizin maddi tinliklri mni rkn yalardan mk faliyytin balamaa mcbur tdi... Mn oxuduum mktbin xadim ilrini grr, zngi alr, klaslar (sinif otaqlar) tmizlyir v ox vaxt limd dsmal pncrlri d silirdim. Bu ilr ncam vrmk mni drslrimdn ayrmrd, gc yatmaq, ox oxumal olurdum. Hyt-bacada oynayan hmyadlarma hsd aparsam da iimdn v thsilimdn raz idim. Sora xanm Pivrinin o dvrndki mk v thsil faliyytini qiymtlndirrk dyir: Syid Cfr oxuduu mktbd hm d ilyirdi zngi alr, tsrrfat ilrini grrd. 13-14 yal bu olana mllimlr hrdn drsd onlar vz tmyi d tibar dirdilr (195. 1999, 2, s.33). Mktbin ibtidai sinfini la v v yax qiymtlrl baa vurduqdan sonra S.C.Pivri Bakdak Ittihad (birlik) mktbin, sonra is Darul-mllimin (Pdaqoji mktb)

S.C.Pivrinin z haqda xatirlri nun dstlarndan lan mid Nurinin tkidi il yazm v ilk df Simruq imzas il Zindandan Kaanadk balqda Thranda xan Dad qztind (18 Aban -19 Bhmn 1321), snra is Ajir qztinin 15 Azr, 1322-ci il nmrlrind ap lunmudur. Bu yaz S.C.Pivri haqda tibarl mnblrdn saylr. Mktbin tam ad: Ittihad iraniyan idi. Mktbd sasn Gny Azrbaycandan v Irann baqa yaltlrindn Bakda mskunlaan aillrin uaqlar thsil alrdlar. Mktb tannm maarifi Mmmdli Trbiytin, Mirz
*

14 mdrssin daxil olur v oran da bitirdikdn sonra Hac Xalxali adl hmyrlisinin vasitsi il vaxt il znn oxuduu, Ittihad mktbin mllim tyin olunur. Ittihad mktbi il yana Bak bldiyysin mxsus olan 9 -li mktbd d rb, fars v islamiyyt fnlrindn drs dyir. S.C.Pivri hl gnc yalarndan vtnin bir xilas yolunu milltin lkdki rjim v imprialist dvltlrin Iran z sartlrind saxlamaq chdin qar birlmkd, ykdil olmaqda grrds, digr qurtulu yolunu milltin maariflnmsind, intibahnda grrd. Buna gr d o, Xrdalan kndind mllimlik faliyytin balar-balamaz kirayd qald vin bir otan savad almaq hvsind olan hmyrlilrinin uaqlar v yallar n drs otana virir. O zaman Xrdalan kndind Gnydn gln xyli ail yaadndan S.C.Pivriy agird toplamaq tin olmur. S.C.Pivrinin maarifilik faliyyti haqda onun bacs Sura xanmn xatirlrind oxuyuruq: qazanb yd pullarla o, Xrdalanda iki otaq kiray tmidi. Iranl fhl aillrinin yaadqlar yrlrd lanlar yapdrb, onlar pulsuz thsil almaa dvt dirdi. agirdlrin oxluu il bal l olurdu ki, onlara 2-3 nvbd drs dyirdi. Atam onu danlayb dyirdi ki, ox tin ilrdn yaprsan, buraxmazsan. O is atama qulaq asmrd. Blc o, Xrdalanda iranl uaqlara il mllimlik tdi (Yn orada). S.C.Pivrinin gnclik illri hr chtdn, lmi-mdni, maarifilik, siyasi-iqtisadi v s. chtdn Baknn intibahl qaynar dvrn tsadf tdiyindn bu qaynar mhit S.C.Pivrinin xsi hyatnda, tfkkr v mbarizsind tsirsiz qala bilmzdi. Oxumaa, yrnmy byk maraq v hvs gstrn, milltinin x yolunu rkn yalardan arayb-axtaran bu gnc bir x yolunu da lmin saslarn yrnmkd v savadl olmaqda grrd. O, z bu haqda sonralar yazrd: Mktbi bitirdikdn sonra mllim oldum. Btn bo vaxtlarm kitabxanalarda kirirdim. Tarix, dbiyyat v flsf sahsin aid kitablara daha ox myl gstrirdim. Bl bir mvqd Birinci Dnya Mharibsi ba vrdi v onun ardnca Rusiyada inqilab oldu (212. 15 Azr, 1322). Baknn, Trkstann Rusiyadak digr hrlrin mhiti iranlnn hval-ruhiyysin tsir dirdi. Baknn mhitini xsusi il qyd tmk lazmdr. O vaxt bu hr nhng addmlarla irlilyirdi. ikaqo (ikaqo) v Amrikann digr hrlri il rqabt tmk istyirdi (135. s.277). O, z dsti-xtti il yazsnda 1917-ci il qdr maarifilik pdaqoji faliyytl mul olduunu qyd dir (Yn orada). S.C.Pivrinin mllim, jurnalist, yaz v siyasi xadim kimi ytimyind v faliyytind Bakdak dbi-siyasi mhitin, o dvrn mtbuatnn, dbi v siyasi simalarnn tsiri danlmazd. S.C.Pivrinin yniytm v gnclik illrind Bakda ap olunan oxlu qzt
Mahmud xan Prvriin v Mirz Abdulla Abdullazadnin vsaiti, tplanan yanlr v Bak milynri, xyriyyi Hac Zynalabdin Tayvin yardm hsabna faliyyt gstrirdi.

15 v drgi, o cmldn Irad, Hyat, Tkaml, Dvt Qo, Yolda, Ittifaq, Trqqi, Hqiqt, Sdy Bak, Sday vtn, Sday Qafqaz, Aq sz, Gny Azrbaycanda ap diln Fryad, uray Iran Mkafat, Naly millt, ms qztlri, lc d Molla Nsrddin, Fyuzat, Znbur, Tuti, Mktb, Irvanda ap olan Lylk v s. mxtlif ynl drgilrin bir oxunun daimi oxucusu olan S.C.Pivrinin dbi-siyasi chtdn formalamasnda v inkiafnda, onun jurnalistliy v mtbuat iin gcl hvsin oyanmasnda mstsna rol oynamlar (35. Bak, 1993). S.C.Pivrinin mtali dib oxuduu kitablar v mtbuat onun lmi-siyasi v bdii tfkkrn nmli tsir gstrmi, hl rkn gncliyindn onu vtn, xalqa, onun azadlq v qurtulu mramna balamdr. Onun sonrak faliyyti mhz bu bnvr zrind qoyulmudur. XX srin vvllrind Baknn lmi-mdni v qaynar siyasi mhiti v bu mhitin Clil Mmmdquluzad, li by Hsynzad, hmd Aayv, Nriman Nrimanov, Mhmmdmin Rsulzad v b. xsiyytlri S.C.Pivrinin siyasi chtdn formalamasnda vzsiz rol oynamd. Hsn by Zrdabi, Clil Mhmmdquluzad, Mirz lkbr Sabir, Srraf, Sid Salmasi, M..Mcz, zyirby Hacbyli, bdlrhimby Haqvrdiyv, Nriman Nrimanov v bu crgd olan baqa diblr S.C.Pivrinin jurnalist-yaz kimi ytimsi n dyrli bir mktb olmudur. Birinci Dnya mharibsi v ondan sonrak dvrd ytiib mydana xm baqa xsiyytlrimiz kimi S.C.Pivrinin d siyasi mfkur, mbariz v idoloji istiqamti tyin tmsi bir mnal v alarsz olmamd. Bunu 55 illik mr mddtind kdiyi mbariz yolunun obyktiv izlnmsind aydn grmk olur. S.C.Pivrinin yniytm v gnclik illri Baknn son drc mrkkb v siyasi chtdn qaynar dvr il hatlnmidi. srin vvllrind Gnyl bal yaradlm Ictimayun-amyun (Iran Dmokrat Firqsi), dalt v mxtlif mraml qrup, cmiyt v tkilatlar bu dvrd faliyyt gstrmilr. Baqa gnyli ziyallar kimi S.C.Pivri d ad kiln bu tkilatlarn hr birin dmk olar ki, yaxnlam, onlarn rhbrlri v fal zvlri il laq yaratmdr. Iran Dmokrat Firqsi sralarnda qiymtli inqilabi tcrb toplam mbariz inqilablar ytimidi. Onlar Mrut inqilabndan sonra yaradlm Iran Dmokrat Partiyas tkilatlarndan Slyman Mirz Iskndri, Hydr miolu, Syid Musvi Msavati, sdulla Qafarzad, Bhram Aayv, Hsyn Qnnadizad v s. bu grkmli siyasi xadimdrin hr biri il yaxndan tan olur v bzilri il, htta, siyasi faliyytd hmkarlq tmidi (39. s.99; 96. s. 1, 10). Bununla birlikd S.C.Pivri bir mddt Mhmmdmin Rsulzad (sonra siyasi baxlardak frq gr ondan uzaqlar), Nriman Nrimanov, Dada Bnyadzad,

16 lihydr Qarayv v baqa quzyli siyasi xadimlrl tan olur v onlarn bir oxu il hmkarlq da dir. Rusiyada fvral 1917-ci il v ondan az sonra ba vrmi dvlt vrililri ar Rusiyas razisind, o cmldn Cnubi Qafqaz blgsind siyasi ab-havan dyidi. V.I.Lninin vrdiyi dkrtlr, Rusiyann v rqin mslman xalqlarna nvanlanm irin vdlr v mracitlr bir ox azrbaycanl ziyallar kimi S.C.Pivriy d tsirsiz tmmidi. Bu tsir onu maarifilikl dmokratlqdan kommunistliy doru myilldirmidi. Bu id S.C.Pivrinin yaxn mnasibtd olduu Nriman Nrimanovun, Slyman Mirz Iskndrinin, Hydr molunun, sdulla Qafqazzadnin, Mir Bir Qasmovun, Irann nicatn v azadln kommunist mslkinin qlbsind grn digr xsiyytlrin gnc Pivriy tsiri danlmazdr (Yn orada). Oktyabr inqilabna qdr S.C.Pivri bir nv idoloji xtt, mram axtarnda olmudur. O mxtlif tkilatlarda, cmiyytlrd v drnklrd itirak dir, dnclrini v fikirlrini kaz zrin gtirir v qztlrd ap tdirir. Biz bu dvrd S.C.Pivrinin ilk mqalsini Mhmmdmin Rsulzadnin rdaktor olduu Aq sz qztind ap tdirdiyini grrk. Mrkzi Tbrizd olan yx Mhmmd Xiyabaninin balq tdiyi Dmokrat firqsinin Bakdak tkilat v onun zvlri il laq saxladn S.C.Pivri z tiraf dir (212. 15 Azr, 1322). 1917-ci ild yx Mhmmd Xiyabaninin bal altnda Iran Dmokrat Partiyasnn Azrbaycan yalt Komitsi yaradlr. 1917-ci ilin aprlind partiyann orqan Tcdd qzti ap olur. Arazn bu taynda olan Iran tblri hmin tkilatn Bak bsini tkil dirlr. Bu b Tbrizd yrln MK il sx laq saxlayr, onun gstri v taprqlarn yrin ytirir. Gnydn gln ii qvvsi v ziyallar Xiyabani mslkin kklnir v bir oxu bu mslkin yolusu olurlar. Sonralar S.C.Pivri Ajird ap tdirdiyi xatirlrd yazrd: Bakdak Dmokrat Firqsi yzd-yz Azrbaycan yalt Komitsin tab idi. O gstrilri bir baa Tbrizdn alrd v z ilrini bu sasda qururdu (212. 27 Mordad 1322). 1918-ci ilin yanvar aynda Iran Dmokrat Firqsinin Bak tkilatnn orqan olan Azrbaycan czlayntk Iran qztind vvl dbi ii, sonra rdaktor vzifsind ilyn S.C.Pivri vtnin o taynda, Gny Azrbaycanda, xsusn Tbrizd gdn mbarizni v hadislri addm-baaddm izlyir. Ingilislrl gizli svdalamaya girmi Vsuq-dvl hkumti lyhin Xiyabaninin rhbrliyi altnda gnilnn xalq hrkat v onun fallar il laq saxlamaa alrd. 1918-ci ilin payznda yx Mhmmd Xiyabaninin bal altnda Tbrizd kiriln izdihaml mitinq v mitinq itiraklar adndan Thran hkumtin gndrilmi tlqramn mzmunu S.C.Pivrini daha artq mbariz mydann mrkzin kib gtirdi. O, bunu xatirlrind d qyd tmidi. Tbrizdki mitinq itiraklarrn tlqramnda dyilirdi ki, Azrbaycanllar z mqddratn mbhm (bhli) siyast tslim tmiycklr.

17 Vsuq-dvllr, Qvam-Sltnlr, min ol-mliklr kimi bhli adamlar millt bas olmamaldrlar. Thranda tam sdaqtli v inanlm bir dvlt tkil dilmyinc Azrbaycan xalq mrkz tab olmayacaqdr (39. s.138; 127, s.20). S.C.Pivrinin 1916-1919-cu illrd siyasi faliyytinin lmi-tdqiqat baxmndan yrnilmsi v izlnmsi aq-aydn gstrir ki, glcyin tannm siyasi xadimdrindn v mtfkkirlrindn biri olacaq gnc Syid Cfr mbarizd zn hl d gdcyi sabit yolu v mram tam myynldirmmidi. vvllr M.Rsulzadnin mqallrindki mslk kklnn, Aq sz qztind yazlarn ap tdirn S.C.Pivri sonrak illrd N.Nrimanov mvqyin kir. Irann azadlq v qurtuluu n Moskvaya, sovtlr mid balayr. Bunu hmin dvrd S.C.Pivrini ap olmu yazlarndan da grmk olur. Siyasi mbariz mydanna vvl maarifilikl balayan S.C.Pivri sonra bu mbarizni mxtlif mtbuat shiflrind gtdikc kskinln v pxtln jurnalist yazlarnda davam tdirmidi. Onun ilk mqalsi 1917-ci ilin fvral aynda Mhmmd min Rsulzadnin balq tdiyi Msavat partiyasnn orqan Aq sz qztind ap dilir. Sonra o, bu qztd mkdalqdan uzaqlar. znn mqallrini, ir v flytonlarn Azrbaycan cz laynfk Iran, dalt, kini (2-ci dvr) ncmn Hqiqt v s. qzt v drgilrd ap tdirir. Mrhum alimimiz, profssor Hmid Mhmmdzad S.C.Pivrinin bir jurnalist v yaz kimi ytimsind Trqqidn balam Sda, Sday hqq, Sday Qafqaz, Sday vtn, kini, Gn, Aq sz qztlri il yana Fyuzat, Molla Nsrddin, Mktb, Rhbr, Znbur v s. drgilrin bir mktb qdr rol oynadn yazr (75. s.49). Yri glmikn qyd tmk lazmdr ki, S.C.Pivri z mqallrini, flyton v irlrini vahid imzada vrmmidi. Bu da siyasi mhitd onun tqib v izlnmsi, digr trfdn bir qztd iki, bzn daha ox mqal ap tdirmsi il bal olmudur. 1919-1946 arasnda onun yazlarnda bizim rastladmz imzalar sasn bunlar olmudur: M.C.Cavadzad, M.C.Xalxali, Cavadzad Xalxali, M.C.Syid, M.C.Nadi, cul, .C., Prviz, Simrux, Smndr, C.P., P v s. Bu imzalarn S.C.Pivriy aid olduu myyn dils d Rab, Srgrdan, Kndli imzalarn da ona aid olmas htimal dilir. Bir d nzr almaq lazmdr ki, S.C.Pivrinin 1945-ci il qdr yazlarnn oxu fars dilind olmudur. Bu bir trfdn onun farsca yax bilmsi il baldrsa, digr sbb Iranda o zaman yridiln fars ovinizmi siyasti nticsind oxucu auditoriyasnn sasn fars dillilrdn ibart olmas idi. S.C.Pivri istr mllimlik tdiyi, istr jurnalistlik faliyytind v istrs d, siyasi vziflr dayan zaman milltin maariflnmsin, milli oyana, mbarizy tmnnasz v urlu kild qoulmasna ox byk nm vrmidi. O, hl Azrbaycan Cz laynfk,

18 sonra da Hqiqt qzti shiflrind ap tdirdiyi mqallrd bu msly xsusi yr vrmidi. S.C.Pivri ktlni oyatmaq v z haqqn tlb tmsi n n vvl onun maariflnmsi, lm yiylnmsini vacib sayrd. O, 1905-1911-ci illrdki Mrut hrkatnn qlbsi nticsind ld dilmi nisbi azadlq v hquqlarn aradan aparlmasn milltin hl d chaltd olmasnda, xrafata uymasnda, hqiqti tin drk tmsind grrd: Milltimiz lmsiz olduundan hrriyytdn v hquqlarndan ytrinc faydalana bilmdi hrgah maarifimiz olsayd cavan mrutmiz xainlrin lind dstavz olmazd Bu srd lmsiz yaamaq mmkn dyildir. Daha oturub zgy mid balamaq olmaz. ri chtdn d lm biz vacibdir (tlb llm lfrizt li koll msllm v mslim) (209 a 28 II 1918). S.C.Pivrinin jurnalistlik faliyytind onun Bakda xan (10 fvral 1918) Azrbaycan cz laynfk Iran qzt (fars v trk dilind xard) shiflrind ap olmu mqal, ir v flytonlarnn xsusi yri vardr. Iran Dmokrat tkilatnn orqan olan Azrbaycan cz laynfk Iran qztind Pivrinin yazlar mxtlif imzalarla, sasn Cavadzad, M.C.Xalxali, Mir Cfr Cavadzad v b. imzalarla ap dilmidi. Onun oxsayl mqallrinin birind millt mracit dilrk dyilir: gdk alaq lm v maarifi yksldk. Tariximizi, dbiyyatmz, mdniyytimizi parladaq maarifimiz, dbiyyatmz toz-torpaq iind qalm bir cvahir bnzyir (Yn orada, 19 mart). Iran Dmokrat tkilatnn sas 1906-c ild qoyulmudur. Onun Tbrizd, Thranda, Rtd v digr yalt hrlrind zklri var idi. Sonralar S.C.Pivri dalt firqsinin tarixindn adl srind* tiraf dirdi ki, bu dvrd gr Iranda ygan doru v dzgn firq tkilat mydana glmidis o hmin qdim dmokrat tkilatndan ibart omudur. Mhz hmin qdrtli firq Iran tarixind tsirli addmlar ata bilmidi (135. s.407). vvl dalt, sonra Iran Kommunist partiyasna zv olan v rhbr vziflrd alan S.C.Pivri sonrak illrd (qsr-Qacar zindannda v sonrak illrd) dmokrat firqsini zmansinin ygan doru v dzgn tkilat adlandrmas myyn mnada onun mfkursind v baxlarnda ml glmi dyiikliklrl bal olmudur. 1905-1911-ci illr Mrut hrkatnn dalalar zrind 1906-c ild Bakda yaradlm Iran Dmokrat tkilati sinifi mbarizni, mlkiyytin mumildirilmsini qbul tmdiyi kimi sosial-siyasi hrkatvrici qvv olaraq hr v knd zhmtklrini, xrda burjuaziyan, xrda mlkdarlar, bazar hlini, ziyallarn inqilab qanadn qbul dirdi ki, bu da sonra grcyik ki, n daltilrin, n d kommunistlrin mram v baxlar il ninki h cr st-st dmrd, onlardan kkl kild frqli idi. Biz bu spgid yazlm mramnamni 1945-ci ild ADF-nin S.C.Pivrinin bal il trtib dilmi mramnamd grrk.
Bu sr vvlc hiss-hiss Ajir qztind ap lunur, snrak illrd (1947) kitab kimi hazrlanr. Iran tarixisi Kav byat 1380-ci ild (1991-ci ild) Thranda Tufan br fraz Qafqaz kitabnda hmin kitabdan myyn hisslri ap tdirmidi.
*

19 Iran Dmokrat tkilat trfindn 1910-cu il martn 18-d Mclis gndrilmi Proqram xaraktrli tqdimatda Dini siyastdn ayrmaq, milli qoun yaratmaq, torpaqlar kndlilr arasnda blmk, kndli bank tkil tmk, vrgilri glir gr tyin tmk, mumi v mcburi thsil haqda qanun qbul tmk, mhtkirlr qar tsirli tdbirlr grmk, Snat Mclisini buraxmaq v s. bu kimi dvr n radikal tkliflr irli srlmd (39. s.45-51). Bakdan knarda, Iranda, bir sra hrlrd (Thran, Tbriz, Rt v s.) tkilatlar olan Iran Dmokrat Firqsini sinifi tkilat hsab tmyn S.C.Pivri gstrirdi ki: Hammz bilirik ki, Dmokrat Firqsi sinifi bir firq olmamdr. Onun hvzlrind (zklrind) rbab v ryt, tacir v alvriy, fhly, bir szl cmiyytin btn siniflrinin nmayndlrin rast glmk mmkn idi zvlr ox hvsl firqd itirak dir, onun arlarn cmiyyt daxilind yayr, onun nfuz v hrmtini gndn-gn yksdirdilr (135. s.407). Bllikl, qztin ba rdaktoru olmu S.C.Pivri, bzi fikirlrini istisna tsk Iran Dmokrat tkilatna, xalq hrkatnda onun xidmtlrin yksk qiymt vrmidi v bir mddt onun zv olmu, drnklrind v toplantlarnda itirak tmidi. sasn Kommunist mfkurli dalt Firqsin zv olan v onun fallarndan saylan S.C.Pivri 1941-1946-c illrd Gny Azrbaycandak milli-dmokratik hrkatda, xsusn Azrbaycan Dmokrat Firqsinin yaranmasndan sonra (3 sntyabr 1945) Firqsinin mramnamsind ox chtlri daltilrdn yox, srin vvlind yaradlm dmokratlarn mramnamsindn gtrmd (bu bard sonrak shiflrd). Rusiyada 1917-ci il fvral, sonra Oktyabr dvlt vrililri, bolviklrin hakimiyyt glmsi v onlarn kommunist idologiyas istr-istmz Rusiya razisin daxil olan yalt blglrin d z tsirini gstrmi oldu. Bolvik mfkursini yaltlr v qonu lklr ixrac tmk sahsind aparlan i z nticsini gstrdi. yaltlrd, o cmldn Bakda kommunist idyasna myllnn v sonra bu mfkury kklnnlr mydana xd Tssfl qyd tmliyik ki, S.C.Pivri d bu cbhy myl gstrnlr srasnda grnd v faliyyt gstrnlrdn oldu. Zhmtk inqilab ziyallarla qabaqcl fhllr 1917-ci ilin may aynda Irann ilk proltar partiyasn tkil tdilr. Onlar bu partiyan Iran dalt partiyas adlandrdlar (39. s.121). dalt partiyasnnn mrkzi Baknn Sabunu qsbsind, Iranllara mxsus Tmddn mktbind yrlmidi (Yn orada, s.122). S.C.Pivrinin adna ilk Mrkzi Komit zvlri srasnda rast glinmir. Partiyaya sln rdbildn olan sdulla Qafarzad balq tmidi (212. 3 mordad, 1322). 1917-ci ilin axr 1918-ci ilin vvllrind Iran dalt partiyasnn Azrbaycan rayonlarnda, Dastanda, Htrxanda, Tiflisd, Batumda, Irvanda v baqa blglrd tkilatlar yaradlmd. Bu partiya yrlrd v xsusn Bakda zvlrinin bir hisssini silahlandrmaa mvffq olmu, Rusiyadak olaylar Irana kirmk fikrind idi. daltilrin

20 fallarndan bir dst bl dnrdlr ki, onlarn vtninin imprialistlrin pncsindn xilas olmas, irtica rjiminin yrind zhmtk xalqn istk v arzusunu grkldir biln qvv Rusiyadak inqilabn Iransaya tkrar ola bilr. O vaxt S.C.Pivri mhz bl dnn v faliyytini bu istiqamt ynldnlrdn olmudur. O, sonralar bu haqda yazrd: Rusiya milltlrinin azadlq mbarizsind itirak dn gnc iranllardan, biri d mn idim... Mnim xalqmn, vtnimin nicat v sadti Rusiya inqilablarnn istdiklri rjimin brqrar dilmsinddir. Rusiyada Lninin iftixarl zfr bayrandan baqa ayr bir bayraq dalalanarsa Irann istiqlal v azadl hmi thlk qarsnda qalacaqdr (39. s.156). Bllikl, bir ox azrbaycanl ziyallar kimi S.C.Pivri bolvizmin i zn, onun byk Sovt sosialist impriyas yaratmaq xlyasndan tam xbrsiz idi, prd dalndaklar grmk qdrtind dyildi. Istr Iran dalt Firqsin v istrs d Iran Kommunist sralarna daxil olarkn S.C.Pivri tiraf dirdi ki, bu id onu n vvl xalqnn azadl dndrrd. Mni bu byk v rfli i clb dn amil azadxahlq mbarizsindn baqa, mnsub olduun milltim haqqnda dnclrim olmudur (212. 15 Azr, 1322). S.C.Pivri dalt Firqsi yaranandan az sonra partiyann orqan olan dalt qztin i dvt olunur v sonra bu qztin ba rdaktoru vzifsind alr. Partiyann digr orqan Byrg dalt drgisin is .Qafarzad z balq ts d, onun shiflrind S.C.Pivrinin mqallri ap olunur. Tarixi Rhim Risniyann yazdna gr S.C.Pivrinin 1298-ci (1919-cu) ild dalt firqsin zv olduu htimal dilir. Lakin baqa tariximiz T.Ibrahimov (ahin) S.C.Pivrinin 1919-cu ild Iran dalt partiyasnn MK-nn zv sildiyini yazr. Az sonra S.C.Pivri partyiann 5 nfrdn ibart bl adlanan Xarici broya Dada Bnyadzad, Kamran Aayvl brabr dvt dilir (39, s.157). daltilrl Dmokratlar bir n df birlmy sy tslr d idoloji msllrd razla gl bilmmilr. Son hsabda daltilr Hmmt qrupu, RK (B) P-nin Bak tkilat il birlrk 1920-ci il fvraln 12-d Azrbaycan Kommunist partiyasn tkil tmi oldular. Hmmt qrupunun v daltin Komitlri lv dilmi oldu (Yn orada. s.158). S.C.Pivri dalt Firqsi srasnda faliyyt gstrrkn onun firqnin orqan Hrriyyt qzti shiflrind ap tdirdiyi siyasi-publisistik mqallr v flytonlar Irandak rjimin ybcrliklrini ifa tmkd o dvr n ox byk nm ksb tmidir. S.C.Pivri znn jurnalistlik faliyytindn danarkn Hrriyyt shifsind ap tdiyi bir mqald yazr ki, ... Mqsdimiz dbi msabiq dyil, xalq baa salmaq, ona hqiqti akar bir surtd anlatmaqdr (225. 12 fvral 1920). O, bu hqiqtlri bir ox mqallri il yana cul imzas

21 il ap tdirdiyi sil-sil flytonlarnda da zmansinin ybcrliklrini csartl qamlaya bilmidi. Ba rdaktoru S.C.Pivri olan Hrriyyt qzti 1919-cu ilin iyun ayndan 1920-ci ilin may aynadk Bakda nr dilmidi. Onda nr olunan mqallrin ksriyyti trk dilind olmudur. dalt Firqsinin orqan olan bu qztin mr qsa (12 ay) olsa da o az mddtd z trafna gcl jurnalistlri (Aababa Yusifzad, li Hydr Qarayv, Mmmd Sid Ordubadi, Ruhulla Axundov v s.) toplaya bilmidi. Azrbaycanda sovt hakimiyytinin qurulmas il bal olaraq vahid proltar partiyas uarnn ortaya atlmas dalt Firqsini Hmmt qrupu il birlikd yni yaradlm Azrbaycan Kommunist bolviklr partiyasna daxil tdi. Ntic d 1920-ci il mayn 2-d Hrriyyt d z nrini dayandrmal olmudur. S.C.Pivri v Gilandak Cnglilr hrkat 1920-ci ilin aprlind bolviklr Azrbaycan istila tdikdn sonra z iallq myllrini Azrbaycanla hmsrhd olan lklr, o cmldn Iranda ralladrmaa aldlar. Bu zaman Irann imalnda Gilan yaltind Mirz Kuik xann bal altnda bl adlanan Cnglilr (m adamlar) hrkat gndn-gn vst gtrb gnilnmkd idi. Rusiyada, sonra is ucqar blglrd sovt rjiminin qlbsi, V.I.Lnin v digr sovt rhbrlrinin rqin mslman xalqlarna vrdiklri irin vdlr v zahirn azadlq hrkatlarndan trfdarlq tmlri imali Iranda Gilan yaltind antirjim qvvlri ruhlandrd, hrkatn miqyas durmadan gnilndi. S.C.Pivri bu haqda yazrd: Irann o vaxtk vziyytindn az-ox xbrdar olan adamlar yax bilirlr ki, bynlmill mharibnin axrlarnda bir idd (dst) Gilan mlrind Ittihad Islam (Islam birliyi) ad altnda syan drk mttfiq qounlar il (Antanta) inadl mbarizy giriib, hr qiymt olursa olsun onlarn irlilmsinin qarsn almaa alrdlar (135. s.396). Azrbaycana doru irlilyn ingilis hrbi qvvlrinin qarsn ksmkd v onlarn irlilyiin man olmaqda Cnglilrin kmkliyi danlmazdr. Cnglilrin sdd yaratmann mhm sbblrindn biri gstrdiklri xidmt mqabilind z azadlqlar n sovtlrdn kmk alacaqlarna v onlar trfindn dstklncyin bslniln mid idi. Mirz Kuik xann bal altnda rjimdn v imprialist dvltlrin mdaxilsindn naraz qvvlrin my toplanmas v z mbarizlrin buradan balamas I Dnya mharibsinin ilk illrindn 1915-ci ildn balanmdr. Hrkata balq dn Mirz Kuik xan Thranda din v islamnaslq zr thsil alm, gnc yalarnda Sttarxan hrkatnda (Mrut) (1905-1911) itirak tmidir. mrnn sonunadk dindar mslman olmu Mirz

22 Kuik hl Thranda olarkn Hsnby Rvni trfindn yaradlm Islam Birliyi Tkilatna zv olur v sonra Rt glir, Cngld (md) z hmfikirlri il birg Islam Birliyi Komtsini yaratmaa mvffq olur. Baqa azadlq mcahidi hsanulla xan v onun trfdarlar vvlc bu komity zv olurlar v mbarizni bu komitnin gstrii sasnda icra dirlr. Komitnin arlar: lk istiqlaliyytinin qorunmas; xaricilrin Irana mdaxilsin son qoyulmas; Fodal zlmnn v haqszln aradan gtrlmsindn ibart olmudur (101. s.48). Gilanda balanan Cnglilr ad altnda gnilnn xalq hrkatn dstklmk, onun idya istiqamtini slisldirmk v ona kmk mqsdi il Sovtlrin tklifi il Iran dalt Firqsinin bas sdulla Qafarzadni bir n nfrl birlikd 1918-ci ilin yaznda Gilana Rt yola saldlar. sln rdbildn olan fars dilini yax biln v Sovt rhbrliyinin inand .Qafarzad Rt atar-atmaz rjim trfdarlar trfindn qtl ytirilir. .Qafarzadnin, Firq rhbrlrinin bu cr htiyatszcasna Rt gndrilmsini S.C.Pivri yanl adm hsab drk, bu tyinat byk bir shv yol vrmk kimi qiymtlndirmidi (135. s.296). 20-ci illrin vvllrind Gilandak Cnglilrin hrkat xyli gnilnir v qvvtlnir. Hm d hsanulla xann Mcazat komitsi (Czalandrma Komitsi) Thranda bir n trror mliyyatn uursuz hyata kirdiyi n qab Rt glmsi, dvlt qounundan, polisdn, htta Kazak dstlrindn Cnglilr qoulanlar hrkat xyli qvvtlndirir. Yaranm frstdn istifad dn Cngllr mbariz mrkzini hr Rt krmy mvffq olurlar. ssalam, Tal, Xal-xal, Astara yollar Cngl qvvlrinin nzartin kir. Hrkatda irlilyiin yarand bir vaxtda paralanma ml glir: iki mvq, sa v sol mvq yaranm olur. Mtdil mbariz yolunu sn Mirz Kuik xan dstsi il tndlk v bir qdr d bolvikilik mvqyin myllnn hsanulla xan dstsi* arasnda qtblm drinlir. Bu qtblmni aradan gtrb vahid stratgiya il hrkat yoluna qoymaq, Mirz Kuik xanla hsanullan ortaq mxrc gtirmk mqsdi il hrkata kmk n dalt rhbrliyindn S.C.Pivri 30 nfrlik bir nmayndlikl 23 may 1920-ci ild Rt glir. S.C.Pivri il Mirz Kuik v hsanulla xan arasnda gdn danqlarda birg faliyyt haqda razlq ld olduundan S.C.Pivri Rtd qalr. O, ktl qarsnda xlar dir, Cngl silahllar arasnda izahat ilri aparr v Cngl qztinin nrin kmk dir v s. S.C.Pivri sonralar Cnglilr hrkat il bal z xatirlrind yazrd ki, Cnglilr hrkat baqa iranllar kimi mni d clb tdi... kndlrd, hrlrd top gulllri altnda bl irli gdirdik, i grrdk... Bizim ruhumuzun qidas iman v qid idi. Azadlq urunda

nlar xsusi mlkiyytin lvini, mlkdar v burjuaziyann bir sinif kimi lvini, dinin dvltdn ayrlmasn, hicabn (ba rtynn) lvini v s. istyirdilr.
*

23 mbariz aparan byk xsiyytlrin srasnda cmiyytin ar v msuliyytli ilrini yrin ytirmkl mul olsaq da h vaxt zm byk saymamam... (98. s.272). S.C.Pivrinin znn bir dst hmmslki il Gilana glmsi v hrkatn irlilmsi n yorulmadan grdklri tbliat v tkilat ilr Cngli qvvlr arasnda hmryliyin artmas, hm d tarixi raitin vrdiyi imkanla bal 1920-ci il iyunun 4-d Gilanda Cnglilr hrkat qalib gldi. Rtd v onun trafnda ordu v kazak kazarmalar, dvlt tsisatlar, polis, pot-tlqraf Cngli qvvlrin lin kdi. Gilan solu qvvlrin gcl tzyiqi altnda v Rusiyadan glmi komissarlarn istyi il Gilan ura Sosyalist Rspublikas lan dildi. Gilan Muxtar Rspublikas ad vzin, ura v Sosyalist szlrinin rspublikann adna prim dilmsi ox ciddi taktiki v siyasi yanllq idi. lknin v raitin nzr alnmamas idi. Sovtlrdki sosyalizmin aq-aydn baqa mslman bir lky ilk ixrac idi. Bu msl Mirz Kuik xan, onunla hmfikird olanlar ox narahat ts d, Orconikidz kimi bolvik missarlarn, ona qoulan hsanulla xann v tnd gdn bzi iranl kommunistlrin tkidi v solu mllrinin nticsind mmkn olmudur. Qlby qovumu, Gilan v traf blglri l kirmi Cngl qvvlri 1920-ci ilin iyun aynn 9-da Gilan Rspublikasnn ilk hkumtini tkil tdilr (138. s.271). Gilan hkumti: Mirz Kuik xan ba komissar v hrbi nazir; Mir Cfr Cavadzad Xarici Ilr naziri; Mirz Mhmmdli Pirbazari maliyy; Mahmudaa Mhkm; Hac Mhmmdcfr Pot v tlqraf; Nsrulla Fttahi maarif; Mirz Mhmmdli Xumami mumi ilr zr; Mirz Mhmmdli Fxrai Ticart Ilr zr komissarlar tyin olunurlar (Yn orada; 39. s.90). Grndy kimi n hsanulla xan, n Xali Qurban v n d Mirz Kuikdn naraz olanlar ilk hkumt kabinsin daxil olmular. Bu z-zlynd hrkat rhbrliyi arasnda hmryliyin olmamasna v kimlrin olduunu gstrir ki, bu id xaricdn olan diktlr v buyruqlarla bal idoloji ixtilaflar, taktika v stratgiyadak frqli chtlr paralanman daha da drinldirmidi. Qyd tmk lazmdr ki, Mirz Kuik xann tkil tdiyi hkumt slind ligitim olmamd. Onun daxild bzi xrda-para ilri (abadladrma, bazar qiymtlrinin aa salnmas, mhtkirlikl mbariz v s.) nzr alnmazsa n daxili v n d xarici siyastd gz arpan i grlmmidi. S.C.Pivrinin bu hkumtd xarici ilr naziri olub, olmadn

24 li Muradi znn Rzaxan zindanndan Azrbaycan Dmokrat Firqsinin sdrliyindk kitabnda bh altna alr. O, yazr: Bu yazlarda nzr arpan yanllq ondan ibartdir ki, Syid Cfr Cavadzad (Pivri) inqilabi hkumtd Xarici Ilr naziri kimi qyd olunur. Halbuki Pivri tkc hsanulla xann bal il iki aydan sonra qurulmu Kudta (vrili) dvltind n daxili v n d xarici ilr naziri yox, Pot-tlqraf naziri olmudur. O szn davam drk yazr: Mirz Kuikxan dvltind is xarici ilr naziri blk Syid Cfr Mhsn Smsrayi olmudur. Bu yanlln adlarla bal oduunu qyd dn mllif S.C.Pivrinin n Xarici v n d Daxili ilr zr nazir olmad fikrind israrldr (129. s.52). Lakin bu yanll sbut dn h bir mnb gstrmdiyindn htimal sasnda dyiln bu fikir ciddi qbul oluna bilmz. Yuxarda hsanulla xann bal altnda pot tlqraf naziri S.C.Cavadzad (Pivri) yox, Srdar Mhsn* olduu gstrilir (39. s.227). Sndlrdn mlum olur ki, IKP-nn I qurultay 1920-ci il iyun aynda Rt kirilmi b gn davam tmidi. Iran Kommunist partiyasnn yni silmi MK-nn 15 nfr zvndn biri d S.C.Pivri olmudur. Qurultay Cnglilr hrkatndak oxaxliyi, idya v mram frqlrini bir mcraya ynld bilmmidi. stlik yni yaranm MK-nn znd d birlik olmadndan, sonra silmi MK-nn vvlki MK-n tanmamas btn bunlar Gilandak xalq hrkatna ar zrblr oldu. Onu istdiyi hdf atmaq iini mmknsz tdi. Rza xann hakimiyytd yrini mhkmltmsi, irticann l-qolunu ad. Bl bir raitd Cngl hrkatnn balancnda zn Cngl inqilablarna, daltilr v sonra is Iran Kommunist partiyasna dost, arxa kimi gstrn sovt rjimi vrdiyi vdlr xilaf xd. Iran rjimi il sovtlr arasnda 1921-ci ilin fvralnda Moskvada Dostluq v Qardalq Haqda Mqavil imzaland. Bu, sovtlrin Irandak milli-azadlq hrkatna, onun rhbrliyin ilk v aq xyanti idi. Bu xyant Gilanda balanm azadlq hrkatn mlubiyyt itldi (1946-ci ild Gnydki hrkat kimi). Gilandak xalq hrkatna Sovt rhbrliyinin tdiyi xyant gstrdi ki, onlarn daimi dostu yox, ialla xidmt dn Kommunistlik mnafi vardr. Bu mnafin hyata kmsi yolunda btn dnya proltarlar birlin! yalan ar onlara dnya hgmonluu n lazm imi. Irticann li il daxild txribat v xaricdn olan xyant, hrkat rhbrliyindki kim v pozuculuun artmas 1919-1920-ci illrd Gilandak hrkat mlubiyyt uratd. 1921-ci ilin astanasnda Gilandak hrkat yatrlmaq rfsind hsanulla xan dstsinin Thrana vaxtsz, mslhtsiz v yrsiz hcumu Thran qounu trfindn darmadan dildikdn sonra hsanulla xan sovtlr qamaq mcburiyytind qald. Mirz Kuik xann mdki iqamtin mvrt arlm Hydr miolunun yatd otaq gc ikn mmmal kild
*

Bu adam 1905-1911-ci illr inqilabnn itiraks, ssial-dmkrat firqsinin fallarndan lmudur.

25 yandrld. z dstsi il Tal dalarna kiln Mirz Kuik xan srt ovun v axtaya db dondu. Onun donmu csdindki ba ksib Rza xana thf aparan dnk v xyantkar Krd Xal Qurban vzind Rza xandan polkovnik rtbsi almaa mvffq oldu (146. s.34). Hrkat fallar tqiblr, hbs v damlara mhkum oldular. Cnglilrdn trfdarlq dn v onun tssbn saxlayanlarn mlak msadir dildi, zlri ar czalara mruz qaldlar v s. Cngli hrkatnn ar v uursuz sonluu sonrak nsillr hr chtdn ibrt drsi olmalyd. Vahid hdf urunda aparlan mbarizd yrsiz v sassz ixtilaflar, yrsiz kimlr, n balcas yadlarn flin uyub, buyruq qulu olmaq mbariz tariximizd ac v facili sonluqla baa atmd. Cngli hrkatndak qarmaqarq mvqlr, rhbrlikd vahid taktika v stratgiya plannn olmamas, yrsiz kim v ixtilaflar hrkata kmy glmi 28 yal gnc S.C.Pivrini myus tmidi. O, bu haqda z mlahiz v fikirlrini Ajir qzti shifsind (15 Azr 1322-ci il tarixd (6 dkabr 1943) trafl sylmidi. O, Cnglilr hrkatndak anarxizmi, ox mramll v vahid mrkzin olmadn grb Rti trk drk mbarizsini davam tdirmk n qyri-lqal vziyytd vvl Isfahana, sonra Thrana gtmidir.

HQIQT IRAN HQIQTLRINDN YAZIRDI Gilandak olaylarn uursuz sonluu bir ox azadlq mcahidini myus tdi. Hrkat fallarn Gilan trk tmk zorunda qoydu. Rt v btvlkd Gilan yalti Rza xan qatillrinin v xfiyy qvvlrinin nzarti altna kdi. oxsayl qtillr, trror, hbs v tqiblr azadlq istyn qvvlri prn-prn sald. Iran Kommunist partiyas rhbrliyinin bzi yrsiz, vaxt atmam arlar v solu hrktlr Cnglilrin mlubiyytini srtlndirmi oldu. Solu, kommunistlrin bolvik arlar kltnin byk hisssini hrkatdan uzaqladrd. Hrkat yatrmaqda irticann lin tutarl sas vrdi. Partiyann daxilindki ixtilaflar lknin istiqlaliyytini yad llrdn xilas mk istynlri naraz sald. Onlar z mbarizlrini baqa blglrd davam tdirmli oldular. Bllrindn biri d Syid Cfr Pivri olmudur. O, Gilandak olaylardan, xsusn burada rhbrlik iddiasnda olan insanlarn xsi ambisiya v yanl hrktlrindn naraz qald n Gilan trk dib qyri-lqal kild vvl Isfahana, sonra is Thrana gldi v mbarizsini burada davam tdirmkd qrarlad. S.C.Pivri Thranda khn dostu Syid Mhmmd Dhganla laq yaradr v Hqiqt adda qzti nrind mkdalq tdilr*. Qztin tsisisi S.M.Dhgan, ba rdaktoru

Ad kiln qztd S.C.Pivrinin faliyyt haqda trafl mlumat n bax: Rhim Risniya, Axrin sngr azadi srin. Thran, 1377.
*

26 is S.C.Pivri olmudur. Qztd ap olunmu ba mqallrin v shiflrdk yazlarn oxu S.C.Pivrinin qlmindn xmdr. Hqiqtin tsisisi Mhmmd Dhqan srin vvlind Pivri kimi Bakda M..Trbiytin, .Talbovun, H.Z.Tayvin maddi yardm il thsil alm v dvrnn savadl ziyallarndan olmudur. O, hmkarlar hrkatna 1918-ci ildn qoulmu v 1919-cu ild hmkarlar tkilatna sdr silmidi. 1920-ci ild Iranda ilk df olaraq mtb iilrinin hmkarlar tkilatn yaratm v ona rhbrlik tmidir (94. s.368). Iran zhmtklrinin orqan olan Hqiqt qzti 1300-ci ilin Dy ayndan (1922-ci ilin yanvarndan) 1301-ci ilin Tir aynadk (1922-ci ilin iyun) aynadk Thranda ap olunmudur. Bu mddt rzind Hqiqtin 106 nmrsi iq z grmd. Qztin shiflrind ap diln mqallrd Iran zhmtklrinin amansz istismarndan, onlarn tapdalanm hququndan v tlblrindn danlr, durumdak haqszlqlar ifa v tnqid dilirdi. Qzt az mddtd z trafna aq fikirli ziyallarla yana, kommunist mslkin mylli olan Salamulla Cavid, Krim Nikbin, Bhmn ydani v s. ksrli qlm sahiblrini d toplaya bilmidi. Hqiqt qztind ba mqallrin oxu S.C.Pivri qlmin mxsus yazlar olmudu. O, z bu haqda sonralar Ajird ap tdirdiyi avtobioqrafik mqalsind gstrir ki, Azadxah yoldalarn yazdqlar bir n mqal istisna olarsa Hqiqtdki ba mqallrin oxunu mn yazmam. Thlksizliyiml bal mqallrin altnda z imzam yazmaqdan kinmli olurdum. S.C.Pivrinin Hqiqtd ap olunmu, siyasi chtdn ksrli mqallrindn Iqtisadi sart, Dnya fhllrinin inqilab, Iranda idoloji inqilab, Sfalt haradandr, Vahid cbh, sasl ar grkdir, Paris kommunas, Mclisdki siyasi firqlr, Azadl qorumaq milltin vzifsidir v s. balq altnda yazd silsil mqallri misal gstrmk olar. Bu mqallrd oxucu kommunist mfkursini alamaqdan daha ox hans yolla, hans mslk v mramla Iran xalqlarn sartdn, haqszlqlardan v xarici asllqdan qurtarmaq fikri qabardlr. S.C.Pivrinin idoloji baxlarnda v mbarizsind radikal kommunistlikdn tdricn uzaqlab, dmokratik azadlqlar n plana gtirmsi v mbariznin istiqamtinin bu yn dndrmsini 20-ci illrin vvllrind ba vrn olaylarn gcl tsiri olmam dyildi. (Cngli hrkatnn kmksiz buraxlb, sovtlri Iran irtica rjimi il dil tapmas, Iran kommunistlri arasnda kimlr v ixtilaflar v s. v i.) Irtica v polisin nzrindn yaynmaq n qztd rjim toxuna bin hr bir mqalnin mllifi rmzi adlardan istifad tmk mcburiyytind qalrdlar. Msln, Hqiqtdki mqallrinin oxunu Pivri Prviz, Y.Prviz, .Prviz v s. imzas il onun mslk dostu K.Nikbin is Firudin, S.Cavid is Hsnzad imzas il ap tdirmidi (Yn orada, s.2-3).

27 Hqiqt o zamank Iran rallqlarn z shifsind yazmaqdan v yaymaqdan kinmirdi. Buna gr d, Hqiqt z oxucularnn sayn gn-bgn artrrd. Hmin dvrn tdqiqats tarixi alim znn Azadlq sngri (Sngr Azad) kitabnda bl bir mqayis aparr. gr Hqiqt gnd orta hsabla 950 nsx satlrdsa, Stary Iran qzti gnd vur-tut 300 nsx, Mihn 60 nsx, Ittihad 36 nsx, Qanun 7 dd satlrm v hm d Hqiqtin oxucularnn say durmadan artrm. Hqiqt qztinin savadlalran az olduu bir raitd baqa qztlr nisbtd bl trzd daha gni oxucu auditoriya qazanmas onda drc olan mqallrin oxucularn v gnn tlblrini vaxtnda v dz iqlandrmas, sas hdfi szl at amas, xalqa x yolunun azadlq v dmokratiyadan faydalanmaqla xarici asllqdan xilas olman yolunu gstrmsi idi. Bu id baqa mlliflrl birlikd S.C.Pivrinin yazlarndak dyr v siyasi ksr daha nmli olmudur. Bu yazlar v siyasi mhitd ba vrnlr ah sarayndaklardan da ox Iran taxt-tacnda gz olan, btn vasitlrl (mrkzldirm ad il hrbimlki v inzibati ilrin ixtiyarn l kirmkl) bu taxt-taca sahib olmaq istyn Rza xan (o, vvl hrbi nazir, sonra is ba nazir postunu artq l kirmy mvffq olmudur) daha ox narahat dirdi. lkd rjim lyhin olan qvvlri ram tmk n o, vvlc ral vziyyti xalqa atdran v oyana kmk dn mtbuatn zrin hcum tkil tdi, sonra rjim lyhin olan siyasi zklri datd. Hqiqt bu hcuma mruz qalan ilk mtbuat orqan oldu. S.C.Pivrinin qztin 106-c (son) nmrsind yazd Iki qat irtica mqalsi qztin hmilik balanmas n dvlti lind bhan olur. Ad kiln mqald S.C.Pivri yazrd: lknin brbad vziyyti hamya mlumdur irticai hkumt balar lknin qanunlarn yaddan xarb istbdad v mtlqiyyt dvrn ynidn dirltmilr. Hrbi hkumt hr yrd zbanalq dir bu gnk vziyyt h d b il bundan vvlki vziyyt oxamr. Bu gn baq smy dirnmidi (226. 26 VI 1321; 135. s.146-147). Ad kiln bu mqald S.C.Pivri dvlt mqamlarna mracitl yazr: Mqsd v arzumuz lkni inkiaf v trqqi tdirmkdn, xalq azadla xarmaqdan ibartdi. Siz d mvcud prinsiplrinizdn knara xb xalqn v lknin trqqisi namin almadnz ks tqdird sairlri kimi bizd sizin lyhiniz mbariz aparacayq (Yn orada). Qyd tmk lazmdr ki, Rza xan hakimiyytd ba nazirlik skann z lin kirmk namin bir mddt zn dmokrat kimi gstrmy alm, lkd rspublika quruluunu yaratmaa tbbs dn xs kimi zn xalqa tantdrmd. Bu msl bir ox ziyallar kimi Hqiqtin ba rdaktoru S.C.Pivrini d a-ba salm, mtbuat lyhin, xalqn azadl lyhin gnahlar ba nazir Mir l dvlnin nvanna ynltmidi. slind bu ilrin

28 mrkzind dmokrat - rspublika prdsi dalnda qlaflanm hrbi nazir Rza xan dururdu. Hmin dvrd S.C.Pivrinin Hqiqtd ap olmu mqallrinin birind oxuyuruq: Rza xan da milltl v qanuna trfdar olmaq myli vardr. Ham bilir ki, Srdar Siph (Rza xan) h ksdn qorxmur v yalan qbul tmir. Bl olan tqdird azadln lyhin mtbuat qadaan tmk v azad olman lyhin ynln ilri fikrimizc ona amil tmk olmaz Mir l-dvl istyir ki, ldn gtmi nfuzunu qaytarmaq v Rza xan yr vurmaq n Srdar Siphin li il anti dmokratik ilri icra tsin, azadxahlar sndrsn (226. 12 II 1301). slind Rza xanla ba nazir arasnda olan kim Rza xann hakimiyytd daha gni l-ayaq niyytindn irli glirdi. Bu oyunda savadsz da olsa ingilis casusluq mktbinin ytirmsi olan Rza xan qalib gldi. O, ba nazir Mir l-dvlnin istfa vrmsin onun yrin hmd Qvamus-sltnnin glmsin nail ola bildi. Rza xann bl at oynatmas v bu oyunda qalib glmsi bir trfdn hmd ahn sritsizliyi v saraydak kimlrl bal idis, digr, bundan az nmi olmayan sbb Irandak Ingilis kfiyyatnn faliyytinin nticsind mmkn olmas idi. z n mansiz faliyyt mydan am Rza xan zaman kdikc zrindki qlaflar gtrd. Hqiqi amansz diktatorluq v ovinistlik simasn gstrmy balad. Hakimiyytdki skan l kirib yrini mhkmltdikdn sonra dmokratik qvvlr zrin gni miqyasl hcum plann hazrlad v icrasna balad. Bu mqsdl vvl Iran rialqlarn yazan mtbuatn zrin yr tdi. Bu yrn ilk zrbsini alanlardan biri d Hqiqt oldu. O, bu mqsdl xfiyy mmuru szsz tab olan Mahmud Aaxan S.C.Pivrinin Hqiqtin sonuncu (106-c) nmrsind ap olunmu mqalsini dvlt lyhin aq Kommunist tbliat kimi qiymtndirdi. 1921-ci ilin yanvarndan (9 Dy 1300) iyul 1922-ci ilin iyulunadk (tir 1301) faliyyt gstrn v milltin oyannda nmli rol oynayan Hqiqt qztinin nrin dvlt trfindn yasaq qoyuldu. Qztin hyti v ona mqal yazanlar tqib olunmaa baland. S.C.Pivri gizli yolla 1923-c ild Isfahana gtmli oldu v faliyytini qyri-lqal kild orada davam tdirdi. S.C.Pivri hmin dvr xaraktriz drk sonralar yazrd ki, O gnlrd bizim vziyytimiz ox ar idi. Lakin ah lyhin hcumlarmz gndn-gn daha iddtli, daha dadc v daha mhkm olurdu Bu iftixarl mbariz doqquz il qdr davam tmidi. Isfahanda, sonra Thranda gizli siyasi faliyyt gstrn v Rza ahn qanl rjimin qar dmokratiya v azadlq urunda mbarizdn kinmyn S.C.Pivrinin mnsub olduu gizli tkilatlar polis xfiyysi drd df hdf alb dadr. mumiyytl 1925-ci ildk (Rzaxan ahlq taxtna xanadk) Iran polisi v hrbi xfiyy hmd ah lyhin lkd mvcud olan siyasi tkilatlardan v naraz qvvlrdn ytrinc istifad tdikdn sonra onlarn faliyytin

29 bir dflik son qoydu, onlarn rhbrlrini v fallarn ktlvi kild hbs ald. Irticann tyan tdiyi, Rza xann irticai simasnn aq-aydn grndy bl bir raitd S.C.Pivri qyri-lqal vziyytd 1924-c ild lkni trk tmk mcburiyytind qalr. O, Bakda yaayan ailsinin yanna glir (Bu zaman S.C.Pivrinin hyat yolda Msum xanm Bak tibb mktbind thsil alrd. 1925-ci ild olu Daryu dnyaya glmidi). Bu glid S.C.Pivrinin mqsdi z yazd kimi tkc ailsini grmk dyil, hm d Moskvadak yoldalarn Irandak solu hrkata mnasibtd iki bal oyunun mahiyytini yrnmk idi. (Bu haqda sonrak shiflrd). 1920-1925-ci illr arasnda Pivrinin qlmindn xan v mxtlif mtbuat orqanlarnda ap dilmi yazlar nzrdn kirdikd S.C.Pivrinin siyasi faliyytind sovtlr inamn olmas, kommunistlik qidsin sdaqt motivlri aqca hiss olunur. O, Bak bolviklrinin rhbri Nriman Nrimanovun rqin Lnini, Bak fqrasnn byk mllimi adlandrr (135. s.127). Pivri Azrbaycanda 1920-ci il aprl vriliindn sonra rdaktoru olduu Hrriyyt qztinin dmk olar ki, l bir nmrsi yoxdur ki, orada sovt rjimin, Moskvaya mid v inam ifad tmsin. O, Irann v rqin mzlum xalqlarnn nicatn Sovt Rusiyasnda, hakimiyyt glmi Kommunist sul-idarsind grrd. Bu chtdn S.C.Pivri il Nriman Nrimanovun dnc v yanama trzind frqli cht tapmaq tindir. 1920-1921-ci illrd Gilandak xalq hrkatna sovtlrin aq-aydn xyantini grdkdn sonra bl S.C.Pivri Rusiyada v Azrbaycandak sovt vrililrin inamn itirmir. Htta o, 1921-ci ilin fvralnda Moskvada Iranla Sovtlr arasnda bl adlanan Dostluq v qardalq haqqnda Moskva mqavilsin (260. s.128-129) msbt yanar v onun Irann ingilislrin sartindn xmasnda v istiqlaliyyt malik olmasnda nmli i kimi qiymtlndirir. Msln o, Azrbaycan Fqras qztinin 18 may 1921-ci il tarixli nmrsind ap olmu mqalsind hyam vurur ki, Iran rjimi Iran inqilablarnn kmyini ksmk n bu mhadinamni balamaa mcbur olmudur. Hr halda bu bir mzfriyytdir. 1921-ci il Sovt-Iran mqavilsini msbt qarlayan S.C.Pivrinin rspublikalq ar il xalq aldadan Rza xana da vvllr mnasibti bir qdr loyal olmudur. Bunu S.C.Pivrinin Yni fikir qztind Iranda Cmhuriyyt ad altnda ap tdirdiyi silsil mqallrinin mumi mzmunundan grmk mmkndr. lky, millt mnasibtd S.C.Pivri hmd ahla Rza xan mqayis dir v stnly Rza xana vrir. gr Rza xan milli olmasayd h bir qzt crt dib ahn lyhin yaz yazmazd. V ya glckd Rza xan yaxm olacaq, yaxud onunla da mbariz balanb, ya balanmayaca baqa bir msldir. Ancaq burada Cmhuriyyt tlblr Rza xann bu mqsdindn byk istifad d bilr (135. s.150-153).

30 Irandak vziyyt Moskva rhbrliyin atdrmaq v onlarn mvqini yrnmk n Moskvaya yollanr. oxlar il grr, z dmi ox qaplar dys d istdiyi cavab ala bilmir. Moskva rhbrliyin midlrini itirmi halda griy - Bakya dnr. S.C.Pivri nvbti df Bakya dnrkn o thsilini davam tdirmk istyir. znn tiraf tdiyi kimi qbul imtahanndan (rus dilindn) ytrinc qiymt ala bilmdiyi n univrsittin tlbsi ola bilmir. Bakda orta mktblrd mllimlik dir, dvr mtbuatda mxtlif imzalarla mqal v flytonlarn ap tdirir. 1927-ci ilin payznda ailsi il birlikd, Xorasan yolu il Irana - Thrana glir. Bir mddt isiz qaldqdan sonra Thrann Rfahi xiyabannda yrln amrikal bir xsdn 600 tmn onun kitab maazasn alr. Iki kmkidn lav li rqi adl vvlldn yax tand xsi zn satc qbul dir. Iki il hmin kitab maazasn ildir. Maazann gliri ytrinc olmad n 1929-cu ild onu Mirz Hsyn xan adl xs satr. Hmin ilin avqust aynda (125 tmn aylq maala) Thrandak Sovt mktbin mllim qbul olunur. O, rus dilli siniflr riyaziyyat, tarix, corafiya v fars dilini tdris dir. S.C.Pivri harada ilmyindn asl olmayaraq Rza ahn xfiyysi onu gzdn qoymur. Addm-baaddm onu izlyirlr, onu hbs almaq n bhan axtarlr. Nhayt 1929-cu ilin dkabrn son gnlrind polisin lin bl bir bhan dd. S.C.Pivri il vaxtil kitab maazasnda ilyn li rqi dvlt lyhin siyasi faliyytd sulanaraq hbs alnr. Onun sndlri arasnda S.C.Pivridn v doktor Salamulla Caviddn borc ald pulun qbzi (ki) taplr. Bu S.C.Pivri il li rqinin laqsinin olduuna dlilsbut kimi qbul dilir. S.C.Pivri d hbs alnr*

S.C.PIVRI QSR-QACAR ZINDANINDA Zindan divarlar arasnda kn 10 illik mr S.C.Pivri hbs alnmasn tsvir drk yazr: On bir il bundan vvl Dy aynn alts gn (27 dkabr 1930) mnim n bir tarixi gn hsab olunur. Mn, 6. 10. 9 tarixini (6 dy, onuncu ay, 1319-cu ili nzrd tutur) bu gndk bir saat da olsun yaddan xarmamam. O gn ki hava raiti d lap bu gn kimi nzrimddir. Yrlr buz balamd, bala-bala qar yard. imran dalar uzaqdan a yumurta kimi grnrd. Mhmmd nzabi il nahar tdikdn sonra mnzildn xdq. O gnlrd biz Qvvam l-Sltn xiyabanndak ntxabiy ksind
S.C.Pivrinin hbsi il bal istintaq matriallar il tan lmaq n bax: ahrux Frzad, Zindan Rza ah.Mhakimat, difaiyyat v xatrat zindan Mir Cfr Pivri (mtn kaml), Thran, nr irin, 1384 (220 s.); Kav Bayab, faliyythay Kmmunisthay Iran, Thran, 1370; Dktr nvr Xamyi, Pncah nfr v s nfr (ilsiz v yrsiz, 280 s.). Mhmmd nzabi S.C.Pivrinin khn dstlarndan, hm d xalas lu idi.
*

31 yaayrdq. nzabi mndn ayrlb z vin qaytd. Mn is dostlardan biri il iim olduu n onun vin gdck idim. Qapnn yannda bir-birimizdn ayrldq. O Qvvam l-Sltn xiyabanna trf gtdi, mn is saa dndm. Hmin dqiqd nyin haqqnda fikirldiyim yax yadma glmir. Lakin hmi olduu kimi bam aa salb paltonun yaxasn qaldraraq srtl irlilyirdim. K xlvt v soyuq idi. Knin banda, sol trf dnmk istdikd qfltn tanmadm bir adam qarma xd. O, yndmsiz libas (paltar) gyinmidi. lind sa var idi. Qiyafsi imdirici, baxlar is hyasz v fizul idi. Bu yndmsiz adam grn kimi fikrimd ona qar iddtli nifrt oyand. Onun xoaglmz ssi bu nifrti daha da artrd. - Aa, sizin adnz filan dyil, - diy bu xs mn mracit tdi. - N n, sznz var? Zahird dbli rftar tmk istyn, lakin dbsiz baxlar v gllri il xbis niyytini gstrn bu adam lav tdi: - Aa, xsn bndnin siz dmli bir sz yoxdur. Mni gndrmilr ki, bir n dqiqlik ttlaat Idarsin (Thlksizlik Idarsin) trif gtirmyinizi xahi dim. Znnimc sizdn kiik bir sz sorumaq istyirlr. Mn iin bu qdr d sad olmayacan baa ddm. Ax ttlaat idarsinin indiydk h mnm azacq bl ii olmamd. Bu idary girn adamlar h d asanlqla oradan xa bilmmidilr. lacsz qalaraq ddim: - Bl olduqda qaydaq mn v xbr vrim. O ddi: - Buna htiyac yoxdur. Tzlikl qaydacaqsnz. Mn baa ddm ki, bu polis drsini zbrlmidir. Qamaq haqqnda da sln fikirl bilmzdim. Yqin ki, o, tk dyildi. Digr trfdn mn zm gnahsz hsab dirdim. Buna gr d mnzil qaytmaq haqqnda israr tmyrk polis il birlikd yola ddm. Bu sad, sssiz-smirsiz bir dvt il, hyatmda yni dvrn balanmasn hiss tdim v bildim ki, bir daha z myliml knlm istyn yr gd bilmycym, ixtiyarm baqalarnn lin kmidir. Buna baxmayaraq bu iin aqibti haqqnda hllik mlumatm yox idi. Ayamn altnda birdn-bir alm uurumun haraya gdib xacan bilmirdim. Siph xiyabannda nzabi arxadan glib biz atd. O, cmiyytin izdihamndan istifad drk qabaa kib, polisi tandn v onun mqsdindn xbrdar olduunu myyn iarlrl mn baa sald. Polisin gzlri yalnz mn dikilmidi. O, mnim qaa bilcyimdn qorxurdu. Buna gr d nzabinin hrkt v iarlrin fikir vrmirdi. Biz is bu vziyytdn istifad drk Tminat idarsinin qapsnadk iar il bir-birimizl shbt tdik. Orada is mcburi olaraq tssfl gll vidaladq. Mn bilirdim ki, o, nc olursa olsun, tutulmaq xbrimi bizim v atdracaqdr. Buna gr d sakit rkl Tminat idarsi binasnn pilllri il yuxar qalxdm. Orada polis mni kiik bir otaa apard. byk miz v bir sad qfs il zint vrilmi bu otaqda polis mni

32 gnc bir kiiy tapraraq xb gtdi. Sonralar hmin gncin adnn Rft olduunu bildim. Mni gtirn polisi is bu gndk ikinci df grmmim. O dvrn n dhtli zindan kimi tannan Qsr-Qacarda 226 -li siyasi mhbus S.C.Pivrinin ilk istintaq 1930-cu ilin yanvarnda balam, 1940-c ilin aprlindk davam tmidi. Istintaqn ilk mrhlsini sln Xozustandan olan savad v pkarl ytrinc olmayan Fruz familiyal mstntiq aparmd. S.C.Pivri znn zindan xatirlrind* gstrir ki, bir qayda olaraq onu ox zaman gc yars soru-suala kirmilr ki, onun iradsini sarsdb ondan lazm olan cavablar ala bilsinlr. S.C.Pivrinin ox illik zindan hyatnn istintaq matriallar n az, n ox 7 cilddir. Suallar dflrl tkrar olduundan oxucunu yormamaq n istintaq matriallarnn xlassini vrmkl kifaytlncyik. Mstntiq: S. Adnz v familiyanz ndir? znz haqda mlumat vrin. S. Mircavad olu Mir Cfr Pivri. Otuz b yam var. Azrbaycann Xalxal mahalndanam. Iran v ourvi mdrssind mllimlik tmim. v adrsim: Vzart Cng, aharrahi. Intixabiyy ksinin ii, Moyydol-Mmalkin vi, nmrsi yoxdur. Bir qadnm v bir olum var. S. N mddtdir Thrandasnz? C. il yarm, drd il olar. S. N zamandan ourvi mdrssinin mllimisiniz? C. Bir il drd aydr. S. Bundan vvl n i grrdin? C. Ticart iin baxardm. Kitab maazam var idi. S. Kitab maazanz harada idi? C. Rifahi xiyabannda. S. N vaxtdan kitab maazanz var idi? C. Tqribn iki il. S. Kitab satmaq iini n n trk tdiniz? C. Qazanc yox idi. Bir d ki, baqa i tapmdm. S. ourvi (Sovt) mdrssind n drsi vrirdiniz? C. Rus siniflrind riyaziyyat, tarix, corafiya, fars dili. S. Ayda n qdr gliriniz var idi? C. Yz iyirmi tmn alrdm.
S.C.Pivrinin Zindan xatir dftrlrindn (140 shifdir) paralar kitabn snunda vrilir. Istintaq matriallar n bax: .Frzadn Zndan Rza ah. Mhakmat, difaiyyat v xatrat Zndan Mir Cfr Pivri. Thran, 1384, s. 7-70 (Istintaq matriallar Iranda ilk df ap dilmidi) (bundan snra Frzadn kitab)
*

33 S. N zamandan ourvi mdrssind mllim oldunuz? C. 1929-cu ilin avqust aynda ourvi mdrssin daxil oldum. S. Iran tarixi il 1929-cu ilin avqust ay n zamandr? C. 1308-c ilin hrivr aynn vvllri. S. Kitab maazasnda rikin d var idimi? C. rik yox, ancaq agirdim var idi. S. N agirdin var idi? C. nfr. S. Adlarn buyurun! C. 15 yanda bir uaq, ad Hac Xan idi, familiyas yadmda dyil. Onu maazamn qonuluunda olan bir bamaq mn tantdrd. Bamaqnn adn bilmirm. Ancaq familiyas miryan idi. agird gnd 4-5 qran vrirdim. Yay ttillrindn sonra, mdrslr alanda o da mdrsy gtdi. Bir d li rqi idi ki, tanlarmdan Aay Mirz Hsyn Xan Omid onu mniml tan tmidi. Ya ox olduu n qrar qoymuduq ona ayda 30-35 tmn vrm. O da bir mddt qald, sonra ddi ki, Mazandaran dmir yolunda bir i tapd n gtdi. Bu iki agirddn qabaq Mhmmdxan nzabi adl bir agirdim var idi. Qohumlarmdan idi, xalam olu idi. O da mllimliy gtdiyi n iki nfr baqa agirdi gtirdim. agirdlrimin hams bu 3 nfr olmudur. S. li rqi n mddt sizin agirdiniz oldu? C. I balamas il qurtarmas yadmda dyil, ancaq 3-4 ay olard. S. Onun maan gndlik vrirdiniz, ya aylq? C. Bzn gndlik aldrd, bzn hftlik alrd, bzn d ay ba alard. Bu kitab sat il bal idi. S. Gtdiyi vaxt sizdn alaca da var idi? C. Alaca yox idi. 5-6 gn bundan vvl, tsadfn onu xiyabanda grdm. Mndn pul istdi. Mn d yz tmn hdudunda ona bir k vrdim. S. Dmk, bu pulu ona borc vrdiniz? C. Bli. S. Onu vvldn tanyrdnzm? C. Yox. S. Ddiyiniz kimi, 100 tmni li rqi sizdn borc ald? C. Bli. Ddi ki, borcum var, onu vrcym. S. Ona k vrnd qbz albsnzm? C. Qbz almadm.

34 S. Mlum olur ki, siz o pulu myyn bir i n vribsiniz. Inanmaq olmaz ki, siz 100 tmn bir xs vrsiz v ondan h bir qbz d almayasnz. Buyurun grk o pulu ona n i n vribsiniz? C. Bir zaman o, mnim kitab maazamda ilmidi v mn onu dzgn bir adam kimi tanyrdm. Bundan baqa, o, mndn pulu uzun mddt istmirdi. Mn d bilirdim ki, o, borcunu qaytaracaq. S. Bs n n qbz almadn? C. Ona inanrdm. Bu inam mnd o, kitab maazasnda ildiyi zamandan yaranmd. S. Sizin ona bir bl timadnzn olmana baxmayaraq, grk qbz alaydnz. nki onun n myyn yri, n d xsi tyinat var idi ki, sizin ddiyinizi qbul dk. Mlum olur ki, siz qyd olunan pulu myyn i n ona vribsiz. C. Tkrar dyirm, tkc mn yox, onu mn tqdim dn d onun dzgn adam olman tsdiq d bilr. Kitabxanada ildiyi zaman gr xilaf i grs idi, Mirz Hsyn xan Omid mracit dck idim. S. vvln, li rqinin sizin vrdiyiniz kdn lav, o qdr pulu var idi ki, sizdn borc almaa h htiyac bl yox idi. Saniyn, ox da ki, sizin ona timad v inamnz hddn artq idi, ancaq yri, ii mlum olmayan v hr gn bir hr gdn adama vrdiyiniz pulun mqabilind n n qbz almadnz? Bl mlumat olur ki, o pulu siz myyn xrclr n ona vribsiz. Buna n sznz var? C. Bu sualn cavabn yuxarda vrmim. S. gr li rqi ds ki, sizdn ald 100 tmn baqa bir i n imi, yn d hqiqti danacaqsnz? C. Onda qbul drm. S. gr li rqi arla v sizin z hzurunda dy ki, vrdiyiniz pul baqa mqsdlr n srf dilmli idi? Onda nc? C. Blk li rqi min sz dyck, mn n dxli var. Mn onu dzgn bir adam kimi tanyram. O h zaman yalan danmaz. S. Bs onun ddiklrini n n qbul tmzsn? C. Qbul drm. S. Bs n n yuxarda rdd tdiniz? C. Birinci bu ki, bl sz dmz. Ikinci, li rqi gr hanki bir i n vrcyim pul haqqnda bir sz ds, mn qbul drm. S. li rqinin sizdn alaca da var idi?

35 C. Mmkndr ki, li rqi mndn 10-15 v ya 20-25 tmn qdr alaca olduunu fikirl. nki idn gtdiyi vaxt mn maan tam hsablamadm. Ancaq, znnimc, onun mndn alaca yoxdur. S. li rqi is dyir ki, mnim Mir Cfr Pivridn 100 tmn alacam var idi. Bu pulu da o hsabdan almam. Siz bu haqda n dyirsiniz? C. Mnim ona borcum yox idi. S. Bs n n li rqi bl dyir? C. Bilmirm. S. gr li rqi sizdn 100 tmn alaca olduunu iddia d v dy ki, bu pulu o hsabla sizdn albdr, o, dz dyir, ya yox? C. Yalan dyir. S. Sizin sl adnz v familiyanz ndir? C. Mnim familiyam slind Prvizdir. Bundan vvl d Cavadzad ad il Thranda mhur idim v qztlr Prviz imzas il mqal yazardm. S. Onda bs bioqrafiyanz buyurun. C. Mn Azrbaycann Xalxal mahalnda anadan olmuam. 12-13 yama qdr Xalxalda yaamam. Sonra vimiz Xalxal trafnda olan ayirlr trfindn qart olduu n, ataanamla birg Rusiyaya gtdim. Orada hmyrlimiz olan bir mllimin vasitsi il Badkubd mdrsy oxumaa daxil oldum. yni halda orada ilyirdim d. ar zaman ibtidai thsilimi qurtardqdan sonra Pdaqoji txnikuma daxil oldum. Oran da bitirdim. Bu zaman iki mdrsd drs dyirdim: Iranllarn tthad mdrssind ibtidai sinif uaqlar n fars, trk v ritdn drs vrirdim. Baknn 9 nmrli bldiyy mdrssind is trk dili v baqa fnlrin tdrisi zr mllimlik dirdim. Kommunistlik balananda da o mdrslrd alrdm. Sonra Gilanda inqilab ba vrn zaman mn d Gilana gldim v 2 ay hsanollah Xann dstsind oldum. Orada 2 ay qalandan sonra vziyytin yax olmadn v milli mnafy mxalif hrktlri grb istfa vrdim v Bakya qaytdm. Bir mddt orada hazrladm ki, darlfnuna daxil olum. Ancaq rus dili fnnindn ksildim. Sonralar Irana glmk fikrin ddm. Gilanda qarqlq olduu n, orada mxtlif dstlrin olduuna gr onlara qarmaq istmirdim. Xorasan yolu il Thrana gldim. 2-3 ay isiz qaldm. Sonra Hqiqt qztinin rdaksiyasnda mhrrir (rdaktor) v trcmi kimi ildim. Hqiqt ruznamsind (qztind) ilynlr arasnda ixtilaf olduuna gr v bir yandan da qzt baland n 2-3 aydan sonra yn Bakya qaytmaa mcbur oldum. Orada yn mllimlik tdim. Xanmm da mamalq mktbin daxil oldu. Xanm qohumlar n

36 darxdna v mn d orada iranllara qar yaranm pis mnasibtl bal 1927-ci ild ailml birg Irana qaytdm (149. s.7-77).* S.C.Pivrinin 10 illik zindan dvrnd xanm Msumnin dflrl yksk dvlt mqamlarna, htta ahn arvadnn nvanna rinin balanmas haqda rizlri cavabsz qalmd. 24 mordad 1331-ci ild (sntyabr 1932) 501/4705 -li cavabla Msum xanma dvlt trfindn rsmn bildirilir ki, tkrar rizlr yazmaqla dvlt mqamlarn v xsiyytlri narahat tmsin (Yn orada, s.48). S.C.Pivriy psixoloji zab vrib, ruhiyysini sarstmaq mqsdi il xanmn boanmasna v baqa r gtmsin razlq rizsi yazmas tklif olunur. Bl bir tklif Msum xanma da dilmi v bu haqda rsmi riz il dvlt mracit tmsi mslht grlmd. Lakin Msum xanm bu riyakar tklifi rdd tmi v mrnn sonunadk Aaya (o, Pivrini bl adlandrrd) sdaqtli hyat yolda, vfal dost qalacan sylmidi. S.C.Pivrinin istintaqna aid matriallardan v ona vrilmi oxsayl suallardan blli olur ki, istintaqda sas msllrdn biri li rqinin kimliyini aydnladrmaq idi. Qar trf ox llirdi ki, S.C.Pivri z li rqini adam ldrn, trroru, dvlt dmn adam kimi tqdim tsin. Bl olan tqdird S.C.Pivri li rqini dvlt qar cinaytlr thrik dn adam kimi tannacaq idi. Bu is hm li rqinin v hm d S.C.Pivrinin damna hquqi sas yaratm olacaq idi. Mstntiq S.C.Pivriy bir n df: Siz nahaq inad dirsiz, .rqi hr yi smimiyytl boynuna alr dmkl S.C.Pivrini .rqinin satqnlna inandrmaq v onu a-ba salmaq istyirdi. .rqi il bal uzun shbt son qoymaq n S.C.Pivri .rqi il zldirilmsini tlb tmidi v lav tmidi li rqi n ds mn qbul drm dmkl mstntiqin isti ana soyuq su qatmd. tin vziyyt dn lorustanl mstntiq istintaq vrqsini z istdiyi kimi yazr v imzalama S.C.Pivridn tlb tdi. S.C.Pivri is yazlanlar oxuduqdan sonra vrq imza atacan bildirdikd istintaq aparan Fruz sbi halda: Aa mn ki, sn pap tikmirm, burada iki klmnin artq ya skik olmasnn n hmiyyti var? S.C.Pivri cavabnda Aa, i baxlan zaman tqsiri bir klm il d adamn boynuna qoyarlar. Msln xyr sz vzin bli szn gtrk (135. s.424). Bl olan tqdird Kssyin daa, rastladn, kmsavad, tcrbsiz mstntiq mtin v zkal bir insanla z-z dayandn anlad

ZINDAN MKTBI - FIKIR AYRILIQLARI

Qyd: Qsr Qacarda yatarkn S.C.Pivriy qar xsayl istintaqda dflrl vriln suallar tkrar tmy lzum grmrk.

37 Qacarlar hakimiyyti dvrnd hrdn xyli uzaq yrd, Thrann imalnda sas at-qatr v uzunqulaqlar n tikilmi mal damlar v tvllr Rza ah hakimiyytinin ilk illrind abadladrlm v trk Qacarlara thqir mnasnda Qacarlarn qsri ad vrilrk zabl zindan vziyytin salnmdr. Thrann trafnda siyasi mhbuslar v ar cinaytlr tmilr n yaradlm bu zindan znn mdhiliyi v dhtlri il Iranda mhurdur. Chnnm v bzn d gdr-glmz vi adlandrlan bu qazamat ox zoraklqlarn, mhkmsizsbutsuz qtillrin, alaglmz ignc, zab v zoraklqlarn ahidi olubdur. Onun drd divarlar arasnda n-n azadlq mcahidi, siyasi xsiyytlr, vtnsvr insanlar sssizsmirsiz glllnmi, haqq, dalti istynlrin nfsi xflnmidir. Qsr-Qacar zindanndak dalarn, divarlarn dili olsayd Rza ahn qanl rjiminin cinaytlrindn nlr danard!.. Qsr-Qacar dvltin lind zab vi kimi Thrandan o vaxt xyli aral salnmdr ki, burada hbs olumu adamlarn aillri, qohum-qarda, dost v tanlar bura glmyin ziyytini grb, grdn v ya mhbuslara ymk gtirmkdn vaz ksinlr. Bu dhtli mkana ancaq fayton, at v ulaqla (o vaxt baqa nqliyyat vasitsi yox hddind idi) gdib-glmk mmkn idi. Piyada gdnlr gnlrl yorunluun v ayaqlarnn szlts v arsn kmk mcburiyytind qalrd. O vaxtlar Zindan Mrkzi kimi tannan Qsr-Qacardak mhbus kamralar, mrtb v kolidorlar zabvriciliyi v cansxcl il bir-birindn frqlnirdi. Bl kamralardan biri dar, qaranlq, funt mrkzin yaxn, siovul, bit, bir, acaqanad v baqa haratlarla bol olan 1-ci mrtbdki 2 li kamra idi. Istintaq mddtinin bir hisssini mhz bu kamrada kirn Pivri sonra vvlkindn bir qdr frqli ikinci qatdak 7li kamraya krlmd. O, mrnn iklnn, mnal dvrnn n az, n ox 10 ilini bu mkanda, qala divarlar arasnda kirmli olmudur... S.C.Pivri chnnm zabl bu mhitdki olaylarn tsvirini znn Zindan xatirlri dftrind ytrinc vrmidi. slind onun zindan hyatndan bhs dn bu shbti xatirlrdn daha ox btn varln milltinin v vtninin azadl yolunda Promty kimi alb yanan bir insann 3700 gnlk zindan hyatnn ac popyasdr. S.C.Pivri vvl yatd 2 -li kamradan ikinci qatdak 7 li kamraya krlrkn burada savadl mhbuslara kaz, qlm ld tmk v qyri siyasi kitablar oxumaa imkan vrilirdi. Bu frstdn istifad dn S.C.Pivri Nadir, Minur adl romanlarn, Zindan xatir dftrini, flyton, hkay, ir v mxtlif mzmunlu publisist-tnqidi yazlarn mhbusluq dvrnd baa atdrr (75. s.31). Grkmli tdqiqat-air, pdaqoq Vqar hmd yazr: XX srd M.C.Pivri fnomni anlaynn mzmununu tkil tmy, ondan qdrtli ictimai xadim, mdrik hkmt bas, istdadl alim, grkmli air v nasir, ksrli qlm sahibi olan publisist, humanist v bynmill

38 tbitli rdaktor kimi bhs tmy onun xsiyytini, hyat v faliyytini glck nsillr rnk, tcrb v mnb kimi tqdim tmy sas vrir (11. s.188). Qsr-Qacar zindanndak chnnm zabl mhbus hyat S.C.Pivrinin azadlq istyini, vtn svgi v mhbbtini az da olsa sndr bilmmidi. Mhbsd bir mddt yni kamrada yatm S.Cavid tiraf dir ki, S.C.Pivri zindanda da biz mllim, dyrli mslhti tssrat balayrd. Cavid S.C.Pivri il zindan hyatndak gnlri vzsiz mktb adlandraraq yazr: O, zindanda yatan cavanlara bir mllim, nmun, vzolunmaz mslhti idi (185 a. s.40). Siyasi qidsin v rjim lyhin olduqlar n Qsr-Qacarda yatan mhbuslar iki qismtl blnrd: stajl mhbuslar, yni mhbuslar. Stajl, bl adlanan Khn mhbuslar S.C.Pivri il yni vaxtda (1-2 il vvl ya ki, sonra) tutulanlara, (S.C.Pivri, Yusif Iftixar, Rhim Hmdad, li mid, Ardas Ovansyan v b.), yni siyasi mhbuslar is ksriyyti cavanlardan ibart olan 53-lr adlanan dst idi (Doktor Ta rani, M.Bhrami, M.Boqrati, .Xamyi, B.lvi, M.Yzdi v b.) bu dstlr arasnda siyasi v idoloji baxlarda fikir ayrl var idi. S.C.Pivri bu haqda zindan xatirlrind shbt ar. Zindana yni glmi mhbuslarn (53-lr) bir qismi oxumu, savadl cavanlar olsalar da, onlarn inqilabi tcrbsi, siyasi rait dyirkn zn nc aparmaq vrdii yox idi. Hm d onlar marksizm-lninizmi kitablardan yrndiklri n radikalizm, raiti, zaman v mkan nzr almadan bir baa vrili myllnn tam kommunist mfkurli insanlar idi. Cavanlarn bu cr tnd gtmy aludiliyi Khn mhbuslarn bir oxunu, o cmldn S.C.Pivrini onlardan naraz salmd. 53-lrdn olan Bozorq lvi onlar haqqnda yazd xatirlrd 53lri Iran azadlnn mcahidlri v qhrmanlar adlandraraq khn, pkar inqlablar klgd qoyur v bzn onlarn mllrini tfti tmkdn bl kinmmidi (95. s.24-40). Sonralar S.C.Pivri bu msly znn mnasibtini Ajird ap tdirdiyi mqald bl bildirir: 53-lr zindana dn qdr slind kitab oxumaqdan, Dnya drgisini ap tdirmkdn v tlb nmayilrini tkil tmkdn baqa l bir siyasi faliyyt gstrmmilr... Onlar zindana glrkn khn mbarizlri sust v htta xain adlandrmaqdan kinmirdilr. Halbuki, 53-lr nisbtn khn mhbuslar hm istintaqda, hm d zindanda zlrini daha mtin v ciddi aparmlar (212. 30 mhr 1323). 53-lrin imkanl aildn olan bir oxuna gtiriln ymkdn S.C.Pivri v onunla hmfikir olanlar imtina tmilr (174. s.42). Bu fakt 53-lr srasnda olmu mrhum alimimiz Ta Sahilin d biziml shbtind tiraf dirdi. Idolji baxda v taktiki mslrd S.C.Pivri il Ardast Ovansyan v Yusif Iftixari arasnda zindanda olan mbahis v iftilaflar daha drin olmu v uzun mddt davam tmidi.

39 53-lr srasnda olmu, sonra znn zindan xatirlrini ap tdirmi doktor nvr Xamyi* bu haqda yazr: Khn siyasi mhbuslar irisind n savadls v nzri chtdn qvvtlisi Pivri v Ovansiyan idi... Ardost tnd gdn Kommunist idi. Lnini-stalini v qat Moskva trfdar idi. Ondan frqli olaraq Yusif Iftixar kommunizmidn z dndrn, Lnin v Stalini syn v kommunistlikd pozulduunu tiraf dn dnk idi. Bunlardan frqli olaraq S.C.Pivri orta xttd dayanan, vtninin nicat n Moskvann kmyindn faydalanmaq trfdar idi (174. s.173). Yusif Iftixar v Ardatl S.C.Pivri arasnda ixtida mbarizd taktika mslsi nmli yr tutan mbahislrdn olmudur. Bu ixtilaf Komintrndn balayaraq Iranl kommunist trfdarlar arasnda mvcud olmudur... Yusif Iftixar Sovtlri sosial imprializm, sosializmi is, dvlt kapitalizmi adlandrm v onlar kapitalizmidn v qrb imprializmindn thlkli sayrd... (Yn orada, s.174, 179). Yusifdn frqli olaraq Ardost rtsiz Stalini idi. O, dyirdi ki, Yusif Iftixari trotiskiidir. Hqiqtd n Ardost v n d Yusif Stalindn v n d Trotiskdn bir y bilmirdilr. Onlarn nzri biliklri Pivridn ox aa idi... Onlar sad, adi fhllr idi. Pivri is ziyallar crgsind olan... thsil grm adam idi (Yn orada, s.186). .Xami szn davam drk yazr: S.C.Pivri hm Ovansyandan, hm d Y.Iftixaridn frqli dnn, savadl, shbtcil v stajl adam idi... siyasi biliyinin sviyysin gr onlardan tam frqli v stn idi... S.C.Pivri dalt firqsinin sasn qoyanlardan idi. Komntrnin ilk konqrsind itirak dn, Rt Kommunist hkmtind Daxili Ilr Komissar olan, bir mddt Iran Kommunist partiyasnn katibi, Hrriyyt v Hqiqt qztlrinin sasn qoyan... Nriman Nrimanovla, S.Orconogidz v s. Kirovla, M.Barovla xsn dost v tan olan bir adam idi (Yn orada, s.186). S.C.Pivri il A.Ovansyann ixtilaflar zrind dayanan .Xamnyi bunun mhm sbblrindn birini v balcasn S.C.Pivrini mstqil dncli olmasnda grr. O, n sovtlr v n d Stalin mnasibtd Ardosin v n d Y.Iftixarinin mvqind dyildi... Zahird sovtlr haqqnda dyilnlr qulaq asb cavab vrms d, iind frqli mvq var idi... Mn xsn bir il S.C.Pivri il bir kamrada yatarkn onunla yaxn mnasibtd oldum. Onda n qorxaqlq v n d mhafizkarla ahid olmadm (Yn orada, s.186-187). .Xami xatirlrind gstrir: ... S.C.Pivri zindanda mn nql dirdi ki, Sovtlr 1921-ci ild Iranla balamadan sonra onlarn Iran Kommunistlrin kmyi ksildi. Rza ahn diktatura rjimi Hqiqti, Hmkarlar klublarn baladqdan sonra mn kmk almaq mqsdi il byk zhmtl Moskvaya gtdim. Orada hans qapn dydms mgll rastadm. Dvlt mqamlar mni partiya orqanna mracit tmyi, partiya orqanlar Komntrn, Komntrn is hmin tkilatn Yaxn rq blmsin pas vrirdilr... Son nticd Pivri Komntrnin Yaxn rq bsinin msulu
*

Dktr nvr Xamyi Pivriy, nun siyasi mvqyin x vaxt 53-lr prizmasndan yanaanardan lmudur.

40 Kitayqordski il grr... Pivri biz dyirdi ki, bu adam brokrat v hoqqabaz adam idi. O, z vzifsini saxlamaqdan baqa bir y dnmrd (Yn orada, s.189). .Xami kitabnda bl bir sual qoyur: Pivri sovtlr n n vfadar qalmd? O, bu fikird idi ki, Iranda glckd n ld olunarsa bu ancaq sovtlrin dstyi saysind mmkn ola bilr. Sovtlr Stalin kimi bir diktatorun lind olsa bl onu mdafi tmkdn baqa ar qalmadn dyirdi. Pivri dnyan siyasi chtdn iki qtbl: ingilis imprializmi v sovtlr kimi grrd. Bundan o trf orta yol yoxdur dyirdi (Yn orada, s.190-191). nvr Xaminin, xatirlrindki faktlara istinad tsk S.C.Pivri il birlikd 30-cu illrd QsrQacar zindannda yatan siyasi mhbuslar idoloji xtt v dnya grlrin gr aadak qruplara ayrmaq olar: 1. Sovtlrin, Stalinin qzn trfdar rmni Ardas Ovansiyan dstsi; 2. Sovtlri v Stalini dnklk v xyantd ittiham dn Yusif Iftixar dstsi; 3. Irandak rjimi dmokratik bir qurulula vz tmkd sovtlrdn baqa ayr kmyi grmyn S.C.Pivri dstsi; 4. Iranda marksist-lnini qvvnin hakimiyyt glmsin alan 53-lr dstsi (Bu dsty is byk mtfkkir doktor Ta rani balq dirmi). Bllikl, grndy kimi, S.C.Pivrinin Qsr-Qacarda kirdiyi gnlr tkc mhbs zab il bitmmi, hm d zindanda yatan, siyasi mslk stnd sulananlar arasnda fikir ayrl, taktiki ixtilaflar v idoloji mbahislrl hatli olmudur. Bu frqli chtlr S.C.Pivri azadla xdqdan sonra da onun dnya grnd v faliyytind zn daha qabarq gstrmidi. O, mrnn sonunalk ox vaxt dnclrini dil gtirmkdns ryind saxlama stn tutmudu. Sovtlr obyktiv mnasibtd o, bl hrkt tmy mcbur olmudur. Onu bl hrkt tmy zaman, mkan, tarixi rait, n balcas arxasz olmas vadar tmidi.

ZINDANIN SON GNLRI S.C.Pivri 10 il Qsr-Qacar zindannda siyasi mhbus kimi yatarkn onun istintaq 1930-cu ilin yanvarndan balayb 1940-c ilin martn 3-dk davam tmidi. O, dvlt lyhin olan v tbliat aparan partiyaya zv olmaqda, rjim lyhin mqallr yazb, cmiyyti pozmaqda mqssir bilins d, 20-dn ox ona qar qurulmu Divan mhkmsind irli srln h bir ittiham boynuna almamd (149. s.7-79). lknin thlksizliyin v istiqlaliyyti lyhin faliyytd sulanan v cinayt mcllsinin 1 v 5-ci maddlri il 10 il tamam hbsd yatm S.C.Pivrinin son istintaq 1318-ci ilin Isfndin 12-d (1940-c il martn 4) olmudur (Yn orada).

41 Son istintaqda dvlt ittihams hmd Asim, mniyyt Idarsindn Hsn Smii, Polis Idarsindn Mhmmdli Atiyani, vkil Hsyin hidi itirak tmilr. vvl mtthim z haqqnda danma mr dirlr (kimdir, nidir, harda doulub, ail trkibi, savad drcsi, kdiyi hyat yolu v hbs alnmas v s.). Son sznd S.C.Pivri zn onu istintaqa knlr tutaraq dyir: H bir dlil-sbut olmadan mn gnahsz 10 ildir hbsd saxlayrlar. Grdynz kimi mn bu mddtd bu gn dmm cavanlm ldn vrdim!.. zm mdafi tmk niyytim yoxdur. Fqt daltli hkm xarmanz istyirm (Yn orada, s.78). Sonra yn vrqdki vvlki faktlar sadalanr: Ad: Mir Cfr Famili: Pivri Atasnn ad: Mir Cavad Doulduu il 1313 (hicri) v yr Xalxal. Hazrda 47 yal var. Mnzilinin sahibi aay Mid lmmalik Yaadn son adrs: Thran, Bx Hsnabad, ahar rah Vzart Cng, Intixabiyy ksi (nmrsi yoxdur), Ailsi: hyat yolda Msum Rhmani, olu Daryu, Hbs alnd tarix: 6 dy 1309-cu il (yanvar 1930). Hbs alnmas sbbi: kommunistlik, rjim lyhin tbliat, Iran lyhin xaricilrl birg faliyyt, anti rjim yazlar, rjim lyhdarlar il hmkarl Hbs mddtinin vaxt qurtarmasna baxmayaraq istintaqn vaxt ynidn uzadlr. Nvbti son istintaq 1 rdbht 1319-cu ild (aprl 1940) ynidn davam tdirilir. Bu istintaqda vrilmi hbsin mddti qurtardna gr S.C.Pivri 2 rdbt 1319-cu ild (1940-c il 23 iyun) hbsdn azad dilib, 3 il mddtin Kaana srgn dilir. S.C.Pivrinin istintaqlar zaman suallara vrdiyi cavablar diqqti kir. Msln 14 isfnd 1309-cu il (mart 1940) istintaq matriallarna nzr salaq. Sual: Siz Kommunist qidsind varsnzm? Cavab: vvlc d dmim ki, xyir, daha mn bu qid d dyilm. Sual: Sbbi ndir? Cavab: vvllr kommunistlr v onlarn qidsi haqda mn ytrinc mlumata malik dyildim. Bu haqda 7-8 il mtali tdim v mn sbut oldu ki, bu qidnin Iranda ayaq tutmas ox tzdir. Kommunistlr fhl sinfin arxalanrlar, onlarn daya bu sinifdir, bu sinif is Iranda yox drcsinddir. Tsvvr tmirm ki, h 100 il bundan sonra da fhllr bir sinif kimi ortaya xsn v milltimizin ksriyytini tkil d bilsin.

42 Daha sonra, mn Bakda olarkn Kommunist rhbrlrin oxu Arazn bu tayndan glnlr yax mnasibt bslmdiklrini, biz inanmadqlarn grdm. Mhm ilrdn v vziflrdn bizi knar saxlayrdlar. Yri glnd thqirdn bl kinmdikrinin ahidi oldum. Bu yanama onlarn vvl ddiklrin zidd hrktlr idi. Bu, mni tdricn onlardan uzaqladrd. Qacarlarn dvrilmsi mni nikbin tmidi, lakin sonra Ailmin vtn qaytmaq istyi mni vvlki faliyytdn v onlardan ayrd (Yn orada, s.32-33). Mn 1924-c ildn sonra (Moskvada Sovt rhbrliyinin ona gstrdiyi soyuq mnasibtdn sonra .R.) h bir siyasi tkilatda itirak tmmim. Itirakma aid h bir dlil v sbut da ola bilmz (Yn orada, s.12). S.C.Pivrinin 1940-c il aprlin 22-dki son (1 rd bhit 1319) mhkmd hbsdn azad dils d ynidn Kaan hrin srgn olunur. S.C.Pivrinin Kaana srgn olunmas il bal doktor Salamulla Cavid xatirlrind yazr: S.C.Pivri, Mmi Nnkrani (Dhqan) v mnim tandm baqa yoldalarm uzun mddtli hbsdn sonra Kaana srgn dilmilr. Onlar sa-salamat grmyim ox svindim*. Bizi burada da izlyirdilr (185a. s.52). Mrkzdn gstri alan Kaan polisi v mniyyt idarsi S.C.Pivriy v onunla hmfikir olanlara burada da rahatlq vrmirdi. Onlar vaxtar idary artdrr, soru-suallara tutur v bhlndiklrini bildirirdilr. Kaandak srgn hyat haqda S.C.Pivri sonralar yazrd: 1319-cu ild 10 illik hbsdn sonra Kaana srgn dildim. Bu srgn mn hbsxanadan da pis oldu. Lakin ruhdan db myus olmurdum. Bir xaraba hyti olan vd gn kirirdim. Kims il shbti bl mn qadaan tmilr. Srgn olmu yoldamn 10 yal qz ua il bl salamlamaa, danmaa icaz vrmirdilr. 22 nfr srgndki yoldalarmla birg mni ynidn hbs tdilr. Yalnz hrivr hadissindn (mttfiq qounlarnn Irana daxil olmasndan) sonra azad olub Thrana yollandm (212. 15 mordad, 1322).

YNIDN MBARIZ MYDANINDA S.C.Pivri Thrana 1941-ci il sntyabrn 14-d glib v ailsin qovudu. Drzilik tmkl ygan vladn saxlayan Msum xanmn gliri ailni maddi chtdn ytrinc tmin d bilmdiyindn S.C.Pivri Thrana gln gndn i axtarmal oldu. Yaxn yoldalar maddi chtdn ona kmklik gstrslr d, ailni dolandrmaa v hr hans ictimai faliyyti n bu, ytrinc dyildi. Zindan v srgndn azad olmu S.C.Pivriy ilk ii tklif dn, kmid Gilandan tand hmd sdi adl bir xs olmudur. O, S.C.Pivrini Thrann Firdovsi xiyabanndak irktind i qbul tmidi (95. s.79).
*

S.Cavid nlardan vvl bura srgn dilmidi.

43 Mayas azadlq v dmokratiya yolunda mbariz il yorulmu S.C.Pivri zindan hyatndan sonra Thrandak siyasi mhit tz ald. O vaxt lkdki diktatura sul-idarsin qar xan bir dst ziyalnn itirak il siyasi bir partiyann Iran Xalq partiyasnn (Hizb Tud Iran) ilk zyini yaratmaa tbbs dildi. S.C.Pivri bu tbbs qoulanlardan olmudu. Bir ox mnblrin yazdqlarndan v hadislrin itiraks v ya ahidi olanlarn xatirlrindn blli olur ki, IXP-nn ilk zyi byk azadlq mcahidi v rhbri Slyman Mirz Isgndrinin vind tkil dilmi toplantda qoyulmudur. S.C.Pivri bu haqda yazr: Zindandan azad olduqdan sonra Slyman Mirznin vind onun trfindn qbul dildik (212. 15 mordad, 1322). Slyman Mirznin vindki toplantda S.C.Pivridn baqa Iyrc Iskndri, Rza Rusta, bdlqdir Azad da itirak tmilr (95. s.25). Baqa bir mnbd qyd olunur ki, S.C.Pivri zindandan azad olduu ilk gnlrd IXP yaradlmasndan nc tarix vrilmi kmi Dmokrat partiyasn ynidn hya (brpa) tmk fikrind olmudur (143. s.260). Slyman Mirznin vindki toplantda IXP ilk zyinin yarand haqda qrar qbul olunur. zyin ilk mvqqti mramnamsinin hazrlanmas v yazlmas Iyrc Iskndri il S.C.Pivriy taprlr. Mvqqti mramnamd diktatura il mbariz, lknin istiqlaliyytinin qorunmas, dmokratik azadlqlar, slh v s. msllr xsusi yr vrilir (172a. 1378, 2, s.261-262). 1941-ci ilin sntyabrn sonunda yaradlm IXP-nin zk tkilatna sonrak aylarda xyli adam daxil olduundan zk tkilat mstqil partiyaya IXP-na vrilmidi. Partiya rhbrliyin glmi adamlarn bir oxunun siyasi baxlarnda, taktiki msllrd, xsusn partiyann sinfi trkibi v mbariznin istiqamti v s. msllrd S.C.Pivri il bzi rhbr iddiasnda olanlar arasnda prinsipial v frqli chtlr mydana xr. Mhz buna gr d 1942ci ilin oktyabrnda (1321-ci il Mhrin 17-d) IXP-nin arlm ilk konrfansnda partiyann MKsin siln 15 nfr irisind S.C.Pivrinin adna rast glmirik. Bu fakt nvr Xamid xatirlrind v baqa mnblrd tsdiq dir. Bl qnat glmy sas vardr ki, IXP-nin tsis toplantsnda v mramnamnin hazrlanmasnda itirak dn S.C.Pivri IXP MK zv olmamd. O, hl zindandan fikir v dnclrin yax bld olduu Ardas Ovansyan, Xlil Mlk, Yusif Iftixar v baqa bu kimi dnklrl bir srada olmaq istmmidi. S.C.Pivrinin IXP rhbr zyindn uzaqlamasnn baqa sbblri d var: IXP zn kommunist mraml partiya hsab tmi, sinifi mbarizni qbul drk mbarizd hrktvrici qvv kimi ancaq fhl sinifin syknmi v mramnamsini bu sasda trtiblmidi. Aqrar v ox milltli lk olan Iranda aqrar-kndli v milli msl partiyann mramnamsin ytrinc daxil dilmmidi. Iran cmiyytini v yrli raiti (hm d kmiin ac tcrbsini), nzr alan S.C.Pivri kommunist adndan

44 kinmi sinifi mbarizdn uzaq, Irann ox milltli lk olduunu qbul dn partiyann yaradlmasna htiyac duymudur. slind bu fikir onda zindana dmk rfsind (1928-1930) formalamd. Bunu onun istintaq matrillarndan v sonrak illrd ap tdirdiyi yazlarndan da szmk mmkndr. S.C.Pivri IXP mramnamsind v mli faliyytind dmokratik azadlqlar, diktaturaya qar mbariz il yana, milli zlmn v milli brabrsizliyin v ovinizmin mvcudluunun tirafn, qyri-fars xalqlara muxtariyyatn vrilmsi v s. bu kimi, aktual v daltli prinsiplri grmk istyirdi. IXP-nin xtt-hrktindki atmayan chtlr v yanllqlar bir sra baqa dmokratlar kimi S.C.Pivrini d ondan uzaqlamaa vadar tmidir. IXP-nin MK-nn zv olmu v sonra onlardan uzaqlam Firudin Kavrz z kitabnda bu msllr toxunmudur. IXP rhbrliyindki radikal solularla onun suyunun bir arxda gd bilmycyini tiraf dn S.C.Pivri IXP-nn rhbr zyindn birdflik uzaqlar. O, Irandak siyasi, iqtisadi v yrli mnvi mhiti dz anlaya biln baqa bir siyasi tkilat yaratmaq haqda dnr. O, vvl kmidki Iran Sosyal-dmokrat partiyasn Dmokrat Firqsi ad altnda yni mzmunda dirltmk istyirs, sonra bu fikirdn danmal olur (143. s.260). Lakin biz S.C.Pivrinin h bir yazsnda v shbtlrind bl fikirl rastlamadq. Zindandan azad olub Thrana gln gndn S.C.Pivri ktlni oyatmaq, onu mbarizy clb tmkdn tr dmokratik ruhlu mtbuata byk htiyac olduunu anlamd. Mtbuat sahsind ytrinc tcrby, iti qlm, zngin bilik v tfkkr malik olan S.C.Pivri siyasi ksri, ifadici qdrti olan yni bir qztin nrin balamaq qrarna glir. Bu id onunla hmmslk insanlarn maddi v mnvi kmkliklri olmudur. Ajir oyan v mbariz ars idi XX srin 40-c illrind Iranda ahlq sul-idarsin, istibdada qar azadlq mcadilsind S.C.Pivrinin Ajir (Hycan, haray, ss) qztinin xsusi rolu v yri vardr. mr ox da uzun olmayan bu qzt z shiflrindki yazlarda mvcud rjimin xalqa tdiyi zlm v zorakl, cmiyytdki ybcrliklri, azadln v insan haqlarnn boulduunu ifa tmkl nmli rol oynamdr. Buna gr d Ajir ap olunduu gndn dvltin ilk hdfind olmu mtbuat orqan idi. Ajir S.C.Pivrinin zindandan xdqdan sonra ald irktdn ald mk haqqnn bir hisssini toplamaq, khn borclularn qaytardqlar borc v Msum xanmn drzilikdn ld tdiyi puldan ymn hsabna, lc d dostlarn v xyirxah insanlarn maddi yardm il nr balamd (129. s.478-480).

45 mumiyytl, S.C.Pivrinin siyasi faliyytini mtbuatdan knar tsvvr tmk tindir. Cmiyyti istiqamtlndirmkd v onu balca hdf ynltmkd mtbuatn rolunu S.C.Pivri hl gnc yalarndan anlamdr. Zindana dndk (dkabr 1929) o, bir ox qztlrin - Aq sz, Azrbaycan cz laynfk Iran, sosyal-dmokrat Hrriyyt, Yni fikir, Kndi, Cngl, Hqiqt, Yni yol v s. qztlrin mkda v oxunun da ba rdaktoru olmudur*. Mtbuat S.C.Pivrinin mbarizsind mrnn sonunadk onun sz silah, qlm silah olmudur. S.C.Pivrinin kdiyi mbariz yolunu v hyatn izlyn hr bir ks onun mtbuata sx balln gr bilr. Bu mnada mtbuat, o cmldn Ajir qzti S.C.Pivri hyatnn v mbarizsinin bir paras olmudur dsk, yanlmarq. Ajir adl mstqil qztin nrin icaz almaq haqda S.C.Pivri 1322-ci il Frvrdinin 16-da (1943-c il aprlin 7-d) mtbuat zr dvlt komissiyasna riz il mracit dir. Dvlt komissiyas myyn qyd-rtlrl qztin nrin icaz vrir. Qztin nri n S.C.Pivri Thrann Lalzar xiyabannda Passaj Bahar adlanan v doktor rsncab adl xs mxsus binada iki ota kiray dir. Ajirin ilk nmrsi 2 xordad 1322-ci ild (23 may 1943-c il) apdan xr (212. 2 III 1922). Qztin tsisisi v ba rdaktoru S.C.Pivri olsa da Krim Kavrz (Rti) onun yaxn kmkisi olur. Firudin Ibrahimi (sonra Milli hkumtd ba prokuror) v iki nfr ali mktb tlbsi nriyyat iind kmki olurlar. Ajir (bir n mqal nzr alnmazsa) fars dilind ap dilmidi. Qzt bir n ay hr gn, sonralar maddi vziyyt v ap kaz tinliyi il laqdar hftd 3 df ap dilmidir. Ajirin l bir nmrsi yoxdur ki, orada S.C.Pivrinin mqalsi olmasn. Ba mqallr v gn n aktual mvzuda olan yazlarn dmk olar ki, hams S.C.Pivri qlminin mhsullardr. 1943-c ilin mayndan (dvltin mcburi qadaalar nzr alnmasa) 1945-ci ilin fvralnadk ap olmu Ajird S.C.Pivrinin yzlrl siyasi, lmi, pdaqoji v s. mvzularda yazd mqallrl yana onun dalt firqsinin tarixi, Zindan dftrindn xatirlr, oxlu flyton, hkay, ir, dbi-bdii v s. yazlar az mddtd gni oxucu dairsini Ajir clb d bilmidi. Ajir Thranda v yalt hrlrind ox oxunan qzt olmudur. Ajirin nrind S.C.Pivri il iyin-iyin ilyn Krim Kavrz sonralar ap tdirdiyi xatirlrd S.C.Pivrini qzt iinin mahir ustas, zhmtk, zhinli, daltli v qayk bir insan kimi xaraktriz tmidi. Ajirdki mqallrin oxu aay S.C.Pivriy v bir qismi d mn mxsus idi. Dad qztind alan iki cavan tlb d qztin korrkturasnda biz tmnnasz kmk dirdilr. Mn v Pivri gc yarayadk mtbd olardq, qztin vaxtnda, shvsiz v thrifsiz xmasna alardq (172a. 1378, 2, s.274-275).
*

Bu haqda S.C.Pivri Ajird ap tdiyi Srquzt qzrany mn mqalsind trafl mlumat vrilir. Qztin bir x nmrsi Irann Milli kitabxanas fndunda saxlanlr.

46 K.Kavrz Ajirdki ba mqalllrin istisnasz olaraq S.C.Pivriy mxsus olduunu tiraf dir. O, ox zhinli, ox dzgn v ox insafl adam idi mxtlif mvzularda yazmaqda ox istdad sahibi idi. Jurnalistik sahsind myyn tcrby malik olsam da mn Ajird mqal yazmaqda, xbrlri tnzimlmkd v s.-d ondan ox y yrndim (Yn orada). Ajirin oxucular irisind hrtlndiyini v onun oxuyanlarnn gn-bgn artdn grn dvlt mmurlar v snzura mxtlif vasitlr v bhanlrl (qztdn ikaytlr tkil tmk, kaz v mtb lvazimat vrilmsin ngl trtmk v s.) qztin vaxtnda xmasna man olurdular. Ajir solulu v radikallqdan uzaqda dayanan, hqiqt syknn, ifadici mqallrind sbut v faktlara saslanan qzt olmudur. Buna gr Ajir ox vaxt tkc dmnlr trfdn dyil, dostlar trfdn d (IXP) yrsiz hcumlara mruz qalrd. Bunu S.C.Pivri z yazlarnda dn-dn tiraf tmidir. S.C.Pivri il Ajird hmkarlq tmi K.Kavrz yazrd: S.C.Pivrini yaxndan tanyanlar v onunla birg alanlar tiraf drlr ki, bu rhmtlik tnd hrkti, radikall, ykxanal, zndn dmyi svmyn adam idi. Onun nr tdiyi Ajir d bu chtdn baqa qztlrdn frqli idi. O z shifsind mtdil, hqiqtdn danan, n saa, n sola tmayl gstrmyn qzt idi. O i grmk, hdf doru irlilmk trfdar idi. Buna gr bzilri Ajiri nal zka qzti hsab tmkdn kinmirdilr (Yn orada, s.276). S.C.Pivri qztin nrinin bir illiyi mnasibtil yazd mqald qyd dir ki, Biz imkan daxilind oxucuya ox yi anlatmaq istyirdik. htiyacmz ox idi... Biziml mxalift dirdilr Bizim kiik kollktivimiz byk yiblr tutmaa aplrdlar. Biz is mstqil olmaa alrdq... ox llirdik. Snq masa zrind yazb-pozurduq, a shifd ox sz dyib oxucunu mtlbdn trafl hal tmkdn tr xrda hrufatlardan istifad dirdik (212. 4 IV 1323). Ajirin ba rdaktoru olan Pivri z oxucular v onu tanyanlar arasnda sad, smimi, insanlarla tz nsiyyt girmyi v qar trfin diqqtini clb tmyi bacaran adam olmudur*. K.Kavrzin S.C.Pivri haqqnda xatirlrim balql yazsnda oxuyuruq: O, illrl mbariz aparm, zindanlarda yatmdr. htiyac v yoxsulluq irisind yaamd. mrnn sonuna qdr onun h nyi (var-dvlt, srvt nzrd tutulur .R.) olmamd. Thranda Vlisr mydannn cnubi-rqindk kiik vi xanm Pivri zindanda olarkn onun xanm drzilikdn toplad pula almdr (172a s.275).

Bu szlri S.C.Pivrini yax tanyan Ismayl ms z xatirlrind yazr (Bu haqda bax: S.C.Pivrini xatrlayarkn blmy).
*

47 S.C.Pivri Ajird faliyyt gstrdiyi dvrd lkdki dmokratik azadlqlar tlb dn digr qztlrin vahid cbhsini yaratmaq mslsi ortaya gldi. Bu i byk zhmt v csart tlb dirdi. S.C.Pivri il hmfikir nairlrin syi nticsind 1322-ci ilin Mordad aynda (1943-c il iyul) bl adlanan Azadlq cbhsi (Cbhy azadi) adl mtbuat birliyi yaradld (177a. s.49-50). Azadlq cbhsi ilk mrhld Ajirl birlikd 15 qzt v drgini hat ts d sonralar onlarn say 40-a atmd. Bundan lav Azadlq cbhsinin yalt mrkzlrind v hrlrd blri faliyyt gstrmy balamdr. Azadlq cbhsi faizm qar x tdiyindn dvlt orqanlar mttfiqlrdn (SSRI, AB v Ingiltr) kinrk onun faliyytin man ola bilmmidi. Cbh is irticaya qar mbarizd z iini grrd. S.C.Pivri Azadlq cbhsinin Azrbaycanda zklrini yaratmaq mqsdi il Azrbaycana glmi, Tbriz, Xoy, Urmiya, rdbil v s. Azrbaycan mntqsindki rayon v kndlri gzmi, xalqla shbtlr aparmd. Buradak siyasi-iqtisadi durumla yaxndan tan olmu, xalqn ruhiyysini, istk v tlblrini yrnmidi (Yn orada). S.C.Pivri xalq hrkatnn sonrak mrhlsi n bu sfrin hmiyytindn danarkn yazmd: ...Azrbaycanda byk konfranslar vrdikdn sonra cbhnin hytini intixab tmkl (smkl), Azrbaycann siyast adamlar il yaxndan tan v dost olmudum. Ona gr Firqmizin tkilin baladmz vaxt Cbhy Azadi tkilat biz hazr v amad (tam hazr) bir vsil olub, hr yrd firqnin bsini onlarn vasitsi il qurmaa mvffq ola bildik (Yn orada). Pivrinin bu yazsndan anlamaq olur ki, o, Azrbaycanda xalqn istk v arzusunu hyata kirmy alan milli bir firqnin yaradlmas n bnvri qvvlri hl o zamandan myynldirmy alrm. Bu msly biz doktor Salamullann xatirlrind d rast glirik. D.S.Cavid yazr ki, O, hm zindanda, hm d sonralar dyirdi ki, Azrbaycann z drdlri var, ona ancaq millt z lac tmlidir... mumiyytl, onu dy bilrm ki, biz Azrbaycana dnn qdr (1945-ci il nzrd tutulur - .R.) burada grcyimiz ilrin brnamsi (proqram), siyasi hrkt xtti rhmtlik Pivri trfindn trafl v ala batan sviyyd myynldirilmidi (185a. s.54). Bllikl hm Ajird, hm d Azadlq Cbhsind S.C.Pivrinin faliyytind Azrbaycana qayd v burada xalqn mbarizsini dz istiqamt dndrmk mslsi onu hmi dndrn v narahat dn msllrdn olmudur. 1322-ci ilin Mordad aynda (1943-c il iyul) S.C.Pivrinin tbbs il Azadlq Cbhsin daxil olan rdaktorlarn birg toplants kirilmidi. Toplant itiraklarnn qbul tdiklri qtnamd lkd diktatorluq rjiminin aradan qaldrlmas, dmokratiya prinsiplrinin brpas, azad mtbuata qar polis basqnlarna v qadaalara son qoyulmas, qarda gln 14-c ar ura Mclisin skilrin dmokratik saslarda, azad, mansiz kirilmsi, dvlt

48 idarlrinin rvtxor mmurlardan tmizlnmsi v s. tlb olunurdu. Bu tlblr hkumt tqdim olunmaqla yana Azadlq Cbhsin daxil olan btn qztlrd ap dilmidi. Bu snd o zaman milli oyanda, antirjim cbhsin daxil olan qvvlrin uurlu addm hsab olunurdu. Azadlq Cbhsinin fallamas v onun arlarnn gni xalq ktlsi trfindn hrartl qarlanmas Thran rjimini qorxutdu v onu cbh daxilind pozucu tdbirlr l atmaa svq tdi. Cbhy daxil olan qztlr Irandak mttfiq qounlarna v bu dvltlr mnasibtd paralandlar. Bu paralanma v fikir ayrl 1323-c ilin sonunda (1945) dvlt orqanlarnn tzyiqin tab gtirmyib Baxtr qzti rdaksiyasnda tkil dilmi mavird z xd. Xurid, Baxtr, Iran, Mhit, Tcdd, Sday Iran, Dmavnd v s. Azadlq Cbhsindn xdqlarn bildirdilr. Buna baxmayaraq Azadlq Cbhsinin 40-c illrin vvllrind gstrdiyi faliyyt millti oyatmaq v mvcud rjimi laxlatmaq baxmndan ox nmi olmudur. Ajir Mhmmdrza ahn hakimiyytd olduu v irticann azadlq istyn qvvlr qar ardcl basqnlar tdiyi zamanda bl Rza ah diktaturasnn Iran n gtirdiyi zlm, zab v zbanalqlarndan yazmaqdan kinmmidi. S.C.Pivrinin imzas il Ajird ap olunmu Biz v kmi ah mqalsind oxuyuruq: Biz il kmi ah arasnda mnasibtin myyn sabiqsi (staj) vardr. Bu, kmi ahn ilk irticai addmdan balamd... lbtt biz ryimizd hmi kmi aha nisbt xsusi kin v iddtli dmnilik hiss dirdik. Hmin nqtyi-nzri bu gndk bl dyimmiik. N qdr ki, Rza xan lmmidi biz ondan intiqam almaq istyirdik. Lakin burada dar olduumuz zab-ziyyt v mrhumiyytlrin intiqam dyil, blk milli bir intiqamn alnmas nzrd tutulurdu (135. s.204-205). S.C.Pivrinin Ajird ap dilmi mqal, xatir, flyton v msahblrinin klliyatna nzr ytirdikd blli olur ki, o, diktaturaya qar, azadlq v dmokratiya istk v tlbi il x tmkl brabr, z hquqlarn yax drk tmyn millti qflt yuxusundan oyadb, onu mbariz mydanna kmy almd. Iyirmi il (Rza xan hakimiyyti nzrd tutulur .R.) rzind onu tapdalayb taqtdn salmdlar. Onun danmaa, z varln gstrmy bl qdrti yox idi. Buna gr d diktatorluq zrindn prd gtrldkd o n dcyini, haradan i balayacan, z qanunu hquqlarndan hansn daha tz tlb dcyini bilmirdi (212. 2 III 1322). Ajir qzti Thranda nr olunsa da, onun Azrbaycanla sx laqlri var idi, Ajirin l bir nmrsi olmamdr ki, orada Azrbaycandan, onun ayr-ayr blglrindki olaylardan xbr drc olunmam olsun. Bu mlumat v xbrlr Ajirin nvanna gln mktublarla yana, Azrbaycandan Thrana glnlrin ahidi fdailrind yrli polis, jandarma v mmur

49 zbanalqlar, rbab-ryt mnasibtlrindki haqszlqlar canl dyimlr sasnda Ajirin shiflrind z ksini taprd. Qyd tmk lazmdr ki, Ajir qzti mxtlif ynl siyasi, iqtisad v mdni olaylar ks tdirn, tbliat v tviqat orqanndan lav, hm d xalqn mbarizsin istiqamt vrn, onu tkilatlandran bir mtbuat orqan olmudur. Ajirin grdy mhm ilrdn biri d Thranda azrbaycanl ziyallar v fallar z trafna toplamaqdan v onlar Azrbaycann glck talyi haqqnda dnb, yollar axtarmaqdan ibart olmudur. Krim Kavrz, Ismayl ms, Firudin Ibrahimi li Fitrt, Mmi Nvkran (Dhqan), Doktor Mirzaa Vlizad (Bhbud) v s. onlarca bu cr insanlar doktor Salamulla Cavidin ddiyi kimi Ajir mktbinin ytirmlri olmular. Bunlarn hr biri 21 Azr hrkatnda fal itirak tmi v S.C.Pivrinin yaxn silahdalar olmular. Doktor Salamulla Cavid yazr: Aay Pivri Azrbaycana hmilik siyasi i gtdiyindn Ajiri idar tmyi dostlarna taprd. Azrbaycandak hadislri mntzm iqlandrmaqda Ajirin tay-brabri yox idi. Ajirdki son grd firqnin ad, mram v mqsdi, hdfi, hans qvvlr istinad dcyi, siyasti, bir szl hr y mzakir dildi. Az sonra aay Pivri bir n yoldala Azrbaycana yolland (185a. s.62).

S.C.Pivrinin dputat mandat niy lv olundu? ...Bu azrbaycanl rahat oturan adama bnzmir. Bunu buradan (mclisdn) uzaqladrmaq lazmdr S.C.Pivri Phlvi slalsinin hakimiyytd olduu illrd (1925-1979) Iran ura Mclisi tarixind 14-c ar mclis ski kompaniyas qdr grgin, qardurmal, ox fraksiyal mclis olmamd. Bu, hr ydn vvl zaman, durumdak vziyyt v siyasi qvvlr arasnda qardurma imkanlarnn mvcudluu il bal olmudur. Iran ura Mclisin 14-c ar li Shyli v Mhmmd Said Mrayinin hkumtlrinin hakimiyytd olduu illr (fvral-aprl 1942; mart-noyabr 1944) illr tsadf dir. 14-c Mclis ski kompaniyas 1322-ci il Xordad aynn son hftsind (1943-c ilin iyununda) start gtrm, 1323-c ilin (1944-c ilin) yaynda baa atmd (165. s.14). Mclisd mvcud olmu 136 dputat krss urunda 800 namizd itirak tmidir ki, bunlar da n az 6-7 fraksiyan tmsil dirdilr (98. s.187-192). Fraksiyalar z mzmun v siyasi qidlrin gr biri-birindn frqli idilr v hr biri z mqsdlrin v siyasi hdflrin gr Irandak mttfiq dvltlrin qvvlrin arxalanrdlar.

50 Msln, Syid Ziyann balq tdiyi bl adlanan Mihn prstan (vtni svrlr) fraksiyas ingilislr, Sltnt tlban (ahprstlr) mvcud rjim, doktor Mssdiqin balq tdiyi Fraksion Milli (Milli fraksion) milli burjuaziya v mstqil mvqli ziyallara, IXP-s IHT, Azadlq cbhsi, Zid faist tkilata v s. sol tmayll qvvlr sovtlr syknirdilr. Baqa szl dsk, hr fraksiya z hdf v mqsdin gr zn dstk tapmaq zorunda olmudur. Antirjim qvvlrin sy v istyin baxmayaraq Shili hkumtinin fall v irtica qvvlrinin ona kmyi nticsind kmi 13-c mclis nmayndlrinin 60 faizi 14-c Mclis mandat ala bilmilr. Bu 14-c ar Mclisd qvvlr nisbtinin ahprst v mrtc qvvlr trfind olacan vvlcdn nian vrirdi. IXP fraksiyasna 10 nfr daxil idi*. Bu 10 nfrdn biri mclis alan rfd vfat tmi (Slyman Mirz Iskndri), digri (Rhman Xltbri) Rza aha (Mozandaranda) tziy tutduuna gr IXP trfindn dputat mandatndan mhrum dilmidi. Bllikl, 14-c Mclisd IXP-n 8 dputat tmsil tmli olmudur (173. s.147). Azrbaycandan Iran ura mclisin Tbriz hr halisinin vtnsvr v dmokratik qvvlri trfindn bir n mtrqqi xsiyytlr srasnda Syid Cfr Pivrinin d namizdliyi 14-c ar ura Mclisin irli srlmd. S.C.Pivrinin dputatla namizd gstrilmsi IXP, mtrqqi tkilat v cmiyytlr trfindn mdafi dilmidi. Onun namizdliyi sovtlr trfindn d mdafi dilmidi. Syid Cfr Pivri, Ajir qztinin mdiri on alt min tbrizlinin ryini almaqla Mclis nmaynd sildi. Pivri bu skid sovt dvltinin d mnvi nfuzundan bhrlndi. Haqq n dmliyik ki, ona vriln rylri Tbriz halisi fhllr v zhmtklr ski qutularna salarkn h bir yintiy yol vrmmilr (98. s.190). Mnblrd bl bir fakt qyd olunur ki, skilrd S.C.Pivrinin ksiz qlbsini hiss dn rjim mmurlarn, o cmldn Tbrizdki dvlt valisi Mqddm, Syid Ziya v onlarn adamlar sslri paralamaq mqsdi il iki yz nfrdn artq adamn namizdliyini irli srmlr. Lakin, irticann btn cid-chdin baxmayaraq... S.C.Pivri 15780 ssl Iran mclisin vkil sildi (177a. s.18). Halbuki dvltin dstlkldiyi v maddi chtdn ox imkanl olan Ftli Ipkiyan 10 min ssdn artq ld d bilmmidi. S.C.Pivrinin xalq ktlsi irisind byk hrmt malik olduunu grn vali gnral Mqddm karxanalarda (fabrik, zavodlarda), malatxanalarda v i yrlrind i vaxtnn saat 18-da qurtarmas v zhmtklrin idn xan vaxt ssvrm mntqlrinin balanmas haqda

S.M.Iskndri, Murtaza Yzdi, Iyrc Iskndri, Rza Radmn, Rhmanqulu Xltlri, Firudin Kavrz, bdlsmd Kambx, Mhmmd Prvin Gnabadi, Ardas vansyan, Ta Fdakar.
*

51 xsusi gstri vrmidi. Bu vasit il d S.C.Pivrinin xyrin ry vrmk istynlr sni ngl v manlr trdilmidi. Thran mmurlarnn trtdiklri oxsayl manlr baxmayaraq Tbrizdn Mclis gstrilmi 12 nfr namizd irisind S.C.Pivri Rhim Xoidn sonra sslrin sayna gr ikinci yri tutmudur. S.C.Pivrinin silmmsi n trdiln oxsayl manlr baxmayaraq o, 16 min nfr yaxn Tbrizlinin ryini almaa mvffq olmas Tbrizdki dvlt mmurlar v irtica n ar zrb olmudur. Htta bu msl stnd ... Tbriz ostandar (vali) mrkzdn ytrinc dannaq almdr (129. s.270). Yri glmikn qyd tmk lazmdr ki, S.C.Pivrinin parlamnt namizdliyinin uurlu olmasn IXP Tbriz yalt Komitsi rhbr Pivri il h vaxt dz glmyn rmni Ardas Ovansyan z adna xr v bu id onun byk zhmti v qays olmasn qyd tmidi. Halbuki sndlrd v S.C.Pivrinin mqallrind v xatirlrind A.Ovansyan S.C.Pivrinin xsiyytin v mslkin hl Qsr-Qacardak zindan dvrndn mxalif bir adam olduu qyd dilir. S.C.Pivri v zindanda olarkn v azadla xb siyasi faliyytini davam tdirrkn A.Ovansyan oportinist solu kimi xaraktriz tmidi. Tbriz kimi ayq, inqilab v yad yrdn gln rhbrliy dzmyn mslman bir hr knardan A.Ovansyan kimi bir rmninin partiya rhbrliyin tyin dilmsini S.C.Pivri IXP balarnn kadr siyastindki gnahlarndan biri hsab tmidi. S.C.Pivrinin 14-c ar Mclis skilrindki uurunu az qala tam z adna xan Ardas z xatirlrind bl bir uydurman nal dir ki, guya Pivri Thrandan yola dmzdn vvl gman dirmi ki, Tbrizdki skid mn ona mxalif olacaam. Buna gr d o, bir n nfrdn, o cmldn Slyman Mirzdn v doktor Yzdidn mktub alb gtirmidi ki, mn ona skid kmk dim. Mrkzi Komitdki yoldalar sonralar mn ddilr ki, o, (Pivri - .R.) sz vrdi ki, IXP-na ynidn zv olacaq v Hizb Tudnin (IXP) Mclisdki fraksiyasna daxil olacaqdr. A.Ovansyan sonra sylyir ki, ... skilrd namizdlr hl rsmn lan dilmmidi ki, qfltn kabintimin qaps dyld, Pivri nigaranlq kirn vziyytd otaa daxil oldu. Mlum oldu ki, vziyyti onu mcbur dib ki, kmk n mn mracit tsin. Hmin an fikirldim ki, hisslr qapanmaym, kmid olanlar unudub ona kmk dim ki, o mclis vkil sil bilsin... (129. s.480). A.Ovansyann ddiklrindn bl xr ki, IXP-nin bu rmni Komissar Tbrizd rhbrlikd olmasayd S.C. Pivri Mclis dputat sil bilmyck idi. Halbuki: S.C.Pivri 10 il hbsd olanda, sonrak dvrlrd d v 1947-ci ild Bakda xatirlrini yazanda da hmi Ardas Ovansyan cmiyyt radikal solu, vaxtsz banlayan xoruz, hrkat rhbrliyind ixtilaf salan, ddi-qodu yaradan, zndn raz bir adam kimi tqdim tmidi. Bl olan halda

52 A.Ovansyann S.C.Pivriy dostluq mnasibti gstrmsi haqda ddiklri yqin ki, uydurma v qondarmadan baqa bir y ola bilmzdi. Qsr-Qacar zindanndan hbsdn v Kaan hrin srgndn sonra 1945-ci ilin yaynadk Thranda yaayan S.C.Pivri bir n df Azrbaycana glmi, mxtlif blglrd olmu, Azrbaycandak vziyytl yaxndan tan idi. Bu tanlq tkc zahiri gr yox, ayrayr zmrlrin nmayndlri il canl shbt, nsiyyt yaradan grlr olmudur. Sonralar o, xalqna, onun istk v dncsin ytrinc bld olmadn z n balanmaz gnah sayrd. Ski kompaniyas il laqdar bir n ay Azrbaycann hr, rayon, qsb v kndlrind xalqla olan grlr S.C.Pivrid z soydalar haqqnda byk inam v drin tssrat yaratmdr. S.C.Pivri Thrana qaytdqdan sonra Ajird ap tdirdiyi Biz n dyirik, millt n istyir? adl mqalsind yazmd: skilrd alt aylq mbariz istr-istmz mni milltin irisin kdi... Btn tbqlr mnsub insanlarla tan oldum. Onlarn bir oxunun, htta, vin gtdim. Milltinin mbariz hval-ruhiyysinin bu hdd olduunu tsvvr tmyn S.C.Pivri yazrd ki, tiraf tmliym ki, cmiyyt yol gstrmy alan rhbr olsam da, onu bu qdr tanmrdm, htiyaclar, amal v arzular il yaxndan tan dyildim. slind dvlt v Mclis kimi mtbuatn da milltin vziyyti il bal dzgn tsvvr yox idi. Mn dvltin siyasti v lknin talyi haqqnda kndlilrl ox shbt tdim. Hr bir kndli kndxudadan, jandarmalardan, knd rbabndan, thsilli maliyy iilrindn, vzifd olan mmurlardan tutmu ali dvlt mqamlarnadk onlara tdiklri zlm, ziyyt v zoraklqdan baqa bir y grmdiklrini dyirdilr (212. 18 III 1323). S.C.Pivrinin sicilrl bal Azrbaycan halisi il grlri Thran hakimiyytinin xidmtind duran mmurlar v ali mqam sahiblrini rahat buraxmad. Onlar gah skilrin kirilmsi vaxtn, gah da Mclisin tkili tarixini mxtlif bhanlrl gri kir, sicilri l almaq n mxtlif vasitlr (pul tklif tmk, hdiyy vrmk v son hsabda qorxutmaq v s.) l atsalar da S.C.Pivrinin Mclis gdn yolunu ks bilmmilr. Mclis ski komissiyas 1322-ci ilin Xordadn sonunda (iyun 1943) balasa da onun rsmi al, 6 isfnd 1322-ci ild (fvral 1944) ba tutmudur. Tbrizdn siln dputatlarn mandat 1323-c ilin tir aynda (iyul 1944) Mclisin gndliyin gtirildi. vvl mtrqqi vtnprvr xsiyyt olan Hac Rhim Xoinin mandat ss qoyulmudur. Onun lyhin danan Babildn silmi v yrdilmi ritzad x tdi v dputatlar ona ss vrmmy ard. Nticd Tbrizdn silmi H.R.Xoinin mandat 99 dputatn ss vrmsi il 48:48 nisbtind ( nfr bitrf qalmaqla) rdd dilmidir (129. s.281). Xoidn 10 gn sonra 1323-c il tirin 22-d (1944-c il iyul) S.C.Pivrinin mandat Mclis vkillrinin toplantsnda mzakir olunmudur. Mclisdki hmin toplantya sdart tmi mir Tymur Klali bada olmaqla ritzad, doktor

53 Tahiri, mirnsrt Iskndri, Siqtul-islami, ritzad (son nfr Tbrizdn silmilr idi), li qbol, Dti, Camal Imami v bir n nfr baqa dputat S.C.Pivrinin mandatn lv tmk n Mclisd dputatlar arasnda vvlcdn pozuculuq ii aparmlar. Bu dst itiraklarda sas olmayan bl bir fikir oyatmaa almlar ki, guya Tbrizd Mclis skilrd ciddi yintilr, qyri-qanuni ilr olub v s. Bu mzakirlrd IXP-dan silmilrin mvqyi haqda iki fikir mvcuddur: 1-ci fikir: Ardast Ovansyan S.C.Pivrinin lyhin ss vrnlr srasnda olmu (131. s.34); ikinci fikir: IXP nmayndlrindn 2 nfr ssvrmd bitrf qalmlar (98. s.192). Nticd S.C.Pivrinin dputatlq mandat 100 nfrdn lyhin 50, lhin 47 ss vrilmi, 3 nfr bitrf qalmdr. Mzakir v ssvrm zaman Mclisd S.C.Pivrinin lyhin akarda ygan tnd danan Babl nmayndsi, ahprst ritzad olmudur. Onun tklifi il baqa namizdlrdn frqli olaraq S.C.Pivrinin namizdliyi aq yox, gizli ss qoyulmudur. Bu vasit il prd dalnda Pivri lyhin txribat ilri baa atdrlmdr. S.C.Pivrinin v Xoinin mandatna qar xan dstnin bas ritzad z xnda riyakarln stn malalamaq n dmidi ki, o, Tbrizdn silmilrin slahiyyti lyhin h n dmir. Onun tiraz guya orada skinin aparlma trzinin dz olmamas v ski qaydalarnn pozulmas il baldr. Bu riyakarlqla barmayan obyktiv insanlar soruurdular: gr dorudan da Tbrizdki skid pozunluq v ya yinti olmudursa, bu n n Tbrizdn siln digr dputatlara yox, ancaq iki nfr, I.Xoiy v S.C.Pivriy amil dilmidi (98. s.190-191). Bununla laqdar olaraq Dad qzti yazmdr: ... Mclisd Pivri haqqnda bhs alarkn h ks ondan sorumad ki, aya sn dlil-sbut olmadan 10 il Rza ah zindannda niy yatmsan? Pivri o siyasi dustaqlardan olmudur ki, onun gnahlar haqda h bir sbut yazlan dosiya olmamdr. O adamn dnya malnda h vaxt gz olmamd. Niyyti v mqsdi ancaq azadlqdr. Onun mlind n gnah vardr ki, bizim ura mclisi onun mandatn tsdiq tmmidi? gr dorudan da Tbrizdki skilr qsulu olmudursa bs n n aay blhsn Siqtlislaminin, Rfiinin, mirnsrt Iskndrinin v baqalarnn namizdliyi tsdiq dilmidi? gr Pivrinin xsiyytin kimins tiraz v narazl var idis bu haqda Mclisd niy aq danmam, hr yi prd dalnda gizlin hll dilmidi (229. 24 IV 1323). S.C.Pivrinin dputatlq mandat Mclisd mzakir olunarkn iclas Mclisin sdr mavini mir Tymur Klali idar tmidi. O, z xatirlrind tiraf dir ki, aq ssvrmd S.C.Pivrinin ytrinc ss aldn grn bzi ahprst dputatlar ssvrmnin gizlin aparlmasn tkidl tlb tmilr. Nticd S.C.Pivri gizli ssvrm yolu il dputat mandatndan mhrum dilmidi, halbuki ilk vvl S.C.Pivri aq ssvrmd ksriyytin msbt ryini almd.

54 S.C.Pivri vvldn bilirdi ki, byk ksriyyti ahprstlrdn, varl v mnsb sahibi olan mmurlardan, ritzad v Syid Ziya kimi irticalardan ibart olan bir Mclisd onun dputat mandatna malik olmas mmknszdr. Buna gr d o, mandat mzakir olunarkn Mclisin tribunasndan rjim v onun Mclisdki manqurtlarna qar ksrli nitq sylmidi. O, sonralar tdiyi xlarn birind dmidi: ...Tbriz hazrda xaraba bir tndir bnzyir. 6 aydr ki, hr xstxanas ilmir. hrdki 27 mktbdn 5-6-s dvltidir, qalanlar zldir. Mn onlarn bir nsi il yaxndan tan oldum. Sizin bir oxunuz atnz bl ora salmazsz... Mn bilirdim ki, Mclis krslrini qsb dn xainlr il mnim suyum bir arxda gtmyck v hiss dirdim ki, bu yolksnlr dstsi mnim aralarna girmyim asanlqla raz olmayacaqlar. Ona gr frstdn istifad dib szlrimi ddim. Mni 16 min ry il intixab (sib) dib, Mclis gndrn Azrbaycan xalqnn htiyaclarn sayb syldim. Szlrimi byk bir diqqt v drin bir skt il idib tsdiq tdilr. Lakin bu tsdiqlr xyantlrini gizltmk n qara prddn baqa bir y dyildir. Frst llrin dn kimi d bu azrbaycanl rahat oturan adama bnzmir, bunu buradan uzaqladrmaq lazmdr dyib tibarnamy tlklr yaraan alaqlq il mxalift tdilr*. 14-c ar Mclisd S.C.Pivriy qar trdiln riyakarlq ar mbariz yolu kmi bu insan salmamd. S.C.Pivri n bu hqiqt bir daha aydn oldu ki, ksriyyti xalqn qann imy hazr olan bu qatillrl h cr dil tapb, onlar millt istyn yola gtir bilmyckdir. O, hl Tbrizd sicilri il grd dputat silmyi zn n yksli v n d mqam hsab tmmidi. O, hdf atmaq n dputat silmyi vasitlrdn biri saymdr. ...Biz bu vasitdn istifad dib mbarizmizdki sgrlri n sngr xarmaq, Irann azadlq v dmokratiyaya atmas arzusunu hyata kirmk bu vasitdn istifad tmk istyirdik (212. 15 IX 1323). 14-c ar Iran ura Mclisindki olaylar S.C.Pivrid bl bir fikrin tam v qti kild formalamasna inam yaratmdr ki, Azrbaycan Thrandan mrhmt gzlmmli, z drdlrin z lac tmlidi. yx Mhmmd Xiyabaninin l rax yandrmaq lazmdr ki, ixtiyar z limizd olsun szlrini, zn srmq gtrn S.C.Pivri azadlq ran yandrmaq n Azrbaycana Tbriz z dndrdi.

S.C.PIVRININ AZRBAYCANA DN RFSIND ORADA DURUM

Hmin nitqin tam mtni n bax: Qzl shiflr Tbriz, 1946

55 Xarici qounlar Iran razisini ial drkn, lknin hr yrind olduu kimi Azrbaycanda da sosial-iqtisadi vziyyt ar idi. lknin bu rgionunda yridiln dvlt siyasti idoloji baxmdan buradak aborignlrin farsdan dnm olmas tzisin saslanb btn sahlrd: thsil, lm, mdniyyt, lc d dvlt atributlar il bal btn tsisatlar v mssislrd farsladrma siyasti gni planda icra olunurdu. Irann rsmi dvlt sndlrindn birind aqca yazlrd ki, Azrbaycanda iranllqdan baqa hr hans milliyytdn sz gd bilmz (207. 1358, 2, s.29). Mttfiq qounlar Irana daxil olmamdan vvl Azrbaycan hr chtdn Rza ahn amansz mstmlkilik zlm altnda inlyn rgionlardan biri idi. Azrbaycanllarn azadla v muxtariyyata gcl mylli olduunu yax biln Rza ah buradak vtnprvr qvvlri mhv tdirmkl kifaytlnmyib, Azrbaycan Irann trkibind grid qalm bir blg kimi saxlamd. 30-cu illrd Tbriz v onun traf gcl sllrin zrbsin mruz qalarkn, halinin aha v dvlt orqanlarna mraciti cavabsz qalmd. stlik sl dantlarn aradan qaldrmaq mqsdil qismn d olsa Tbriz halisi trfindn ylm pulun byk hisssi Tbriz ostandarl trfindn mnimsnilmidi (Yn orada). 1299-cu il 3 sfnd kudtas (vrili) (1920-ci il fvral) v Rza ah hkumtinin brqrar olmasndan qabaq Azrbaycan znn corafi mvqyi v tbitin gr Irann abad v srvtli yaltlrindn biri idi. Azrbaycanda ana dilind bir n qzt nr dilirdi. Mktblrd Azrbaycan dilind tatr tamaalar gstrilirdi v Azrbaycann xarici mmlktlrl ticart v iqtisadi mnasibtlr inkiaf dirdi. Phlvi slalsinin hakimiyyt glmsi il qara gnlr baland. Azrbaycanda ana dilindn istifad tmk, ana dilind oxuyub-yazmaq, htta mhkmlrd bl ana dilind danmaq qadaan dildi. Azrbaycan xalq crbcr thqirlr mruz qald. Irann kmid ra v gz hsab olunan Azrbaycanla bir mstmlk kimi rftar tdilr (Yn orada). Rza ah dvrnd Thrann Azrbaycana z mstmlksi kimi baxmasn hkumtin bu yaltin insanlarn aclq v qtlqla imtahana kmsind d grmk olar. Varlq jurnal hmin dvrdki olaylardan bl bir fakt misal olaraq gtirir ki, 1940-c ild Iran bazarnda budann hr xalvar 400-350 riala gtdiyi bir vaxtda, Tbrizdki ostandar (Vali) Azrbaycan kndlisin qar zor ildib, budann hr xalvarn 140 riala alb mrkz yollayrd. 1941-ci ilin qnda aclqla zln Azrbaycan halisin Rza ahn Grgandak mlknd hasil olan budan Astara yolu il Tbriz gtirib, hr xalvarn 600 riala satmlar, Grgandan gtirilmi arpa nmlndiyindn onu Tbriz hrbi dairsindki atlar ymdiyini Vali Mostfiy xbr vrrkn o cavabnda: Atlar ymirs, vrin tbrizli klr yyr - dmidir (Yn orada, s.30). O zaman Pykar qzti hmin dvrn siyasi-idoloji mnzrsini bl tsvir tmidi: Irann halisinin qyri-fars olan gni rgionlar, xsusn Azrbaycan,

56 Krdstan, rbistan (Xuzistan) bu gn d hr cr hquqdan mhrumdurlar. Burada yaayan uaqlar qyri-ana dilind olan mktblrd oxumaa mcburdurlar. Hmin rayondan Mclis silmi nmayndnin mandat fars dilini bilmirs, tsdiq dilmir. Btn dvlt mmurlar farslardan tyin olunurlar v onlar bu rayonlarn halisin qul kimi baxrlar. Onlarn riz v ikaytlri mtlq fars dilind olmalyd. Hquq-mhafiz orqanlar fars dilind trtib olunmayan rizlri qbul tmirlr, bu da ox vaxt milliytc fars olmayan xslrin qyriqanuni surtd mhkum olunmasna sbb olur (Yn orada, s.30). Rza ahn hakimiyyti illrind Azrbaycan dilind kitab, qzt, jurnal ap tmk rsmn qadaan dilmidi. Assimilyasiya tdbirlri qyri-farslarn, o cmldn azrbaycanllarn milli-mdni, mnvi, sosial-iqtisadi hyatnn btn sahlrin ttbiq dildi. Hmin dvrd Azrbaycanda bir sra dvlt mqamlarnda ilmi A.Mostofi* sonralar tiraf dirdi ki, O, azrbaycanllara yas yrind trkc a dmy bl icaz vrmirdi. Mn onlara baa salrdm ki, siz Daryuun v Kambizin sl xlflri n n frasiyab v ingizin dilind danrsnz (189a. 1379, 8, s.27). Rza ah hakimiyytinin ilk illrind Azrbaycanda maarif balq tmi R.Mhsini azrbaycanl ziyallar Tbriz bir toplantya yb azrbaycanca hr cr tamaann qoyulmasnn v maarif idarlrind v mktblrd trkc dann qadaan olduunu bildirdikdn sonra dmidi: Mktblrd hr ks trkc dansa, yin noxtasn onun bana salb, axura balayn (198a. 1379, 2, s.24). Azrbaycan maarifin rhbrlik tmkd Mhsnn vz tmi Zvqi mktblrd trkc dananlara vvlc crim, sonra is fiziki cza vrilmsini mr tmidi. O, Azrbaycan mktbind hr fars sznn mnasn trkc uaqlara baa sald n (nan-rk, ab-su, xrusxoruz v s.) knd mlimini ciddi czalandrm v ona nan dyrkn ryi, ab dyrkn suyu, xrus dyrkn xoruzu gstrmyi mslht grmd (189a, 1379, 2, s.24). Tbriz ostandarlndan (qubrnatorundan) Rza ah trfindn Thrana daha yksk vzify kilmi Abdulla Mostfi msahiblrinin birind xalq thqir tmkdn kinmyib dmidir: Yonca yyib mrut alan Azrbaycan trklri lf yyib Iran abadladrarlar (Yn orada). Rza ah hakimiyyt kn kimi onun ilk tdbirlrdn biri fars dilini yaban szldn tmizlmk ad altnda 1926-c ild Mdafi Nazirliyi nzdind xsusi komissiya tkil tmk oldu. Hmin komissiya cnbi sz ad altnda btn trk szlrini hrbi lksikondan xartd. Sonra bu i gnilndirilib yr, da, ay v yaay mntqlri adlarnn dyidirilmsin, daha sonra adamlarn adna v soy adna ttbiq dildi. 1934-c ilin payznda Iran Mclisi lkd

, vvlc sbt (natariust) idarsinin risi lmu 1936-ci ilin fvralndan 4-c stann (Qrbi Azrbaycan) 1938-ci ilin avqustundan rqi Azrbaycann (3-c stan) valisi (standar) vziflrind ilmidi.
*

57 baqa dillrd mktublamaya, ikayt v rizlr baxmaa yasaq qoymaq haqda qanun qbul tmidi. Qyri-fars rgionlara qar ayr-skilik Azrbaycann da mrkzdn aslln gndngn artrd. Hmin dvr aid ayrlmalarda dvlt bdcsindn Azrbaycann btvlkd pay Isfahan v ya iraz hrlrin ayrlm paydan az idi (209. 19 I 1325). 1946-c il Iran statistikas rqmlrin saslansaq, mlum olur ki, 1938-1939-cu ild mumlk zr snayy (hrbi v mtallurgiya istisna olmaqla) o zamank pul vahidi il 1300 milyon rial xrclnmidi. Bu vsaitin is cmi 3% Gny Azrbaycana srf olunmudur ki, bu da sasn yngl snayy, malatxana v l snaysin xrclnmidi. 30-cu illrd (1932-1940) Iran dvltinin snayldirm tdbirlri il bal aksionr kampaniyalarnn say 93-dn 1735-, onlarn kapital is 143 milyon rialdan 1863 milyon riala atd halda, Azrbaycanda hmin dvrd bu rqm 32 milyon rialdan yuxar olmamd ki, bu vsaitin d byk qismi mrkzdki kompaniyalarn payna drd. 1940-ci il aid olan mlumatlardan blli olur ki, Iranda mvcud olan o dvr n masir isthsal suluna saslanan 25 iri toxuculuq mssissindn biri d Azrbaycanda yox idi (115. s.35). Tbrizdki Pmin, Zfr, Klkti kimi toxuculuq mssislri milli kapitaln srmaysi il yaradlm v dvltdn manilikdn baqa h cr yardm grmmidi. Tbrizdki kibrit karxanas xoylulara, Mir adl qismn iri sabunbiirm zavodu tbrizlilr, toxuculuq karxanalar Tbriz, Xoy, Maraa v rdbilin i adamlarna mxsus olmudur. 30-cu illrin ortalarna aid olan statistikada Tbrizd faliyyt gstrn 60 isthsal mssissindn cmi drdnd alanlarn say 100 nfr atrd, qalanlar is kustar xaraktrli, l myin saslanan (burada sasn qadn v uaqlar ilyirdi) mssislr olmudur. Dvltin Azrbaycann snayldirilmsi tdbirlrini z faliyytin clb tmmsi bir yana qalsn, milli srmay hsabna yaradlm mssislrin normal faliyytin mxtlif vasitlrl man olurdu v onlarn zrindki vrgi ykn daim artrrd. Iri dvlt snay mssislrinin, sasn lknin mrkzind yaradlmas il yana ucqarlarn milli kapitalnn mrkz axn da irniklndirilirdi. Kapitaln v ii qvvsinin fars dilli mrkz hrlrd tmrkzlmsi ucqarlarn hr chtdn (siyasi, iqtisadi, mdni v b.) ziflmsini gclndirirdis, qyrifarslarn mrkzd assimlyasiyasn, z dilini v milli kimliyini itirm prossini srtlndirirdi. Bu is Rza ah rjimini dvlt siyastinin mhm trkib hisslrindn biri idi. Idar ilrinin Thranda cmldirilmsi siyasti Iran ostanlarnn hamsna, xsusn Azrbaycann iqtisadi faliyytin mnfi tsir gstrmidi. Azrbaycan kapitalistlri, tcrbli mtxssislri v fhllrinin Thran v digr mrkzlr miqrasiyas Irann iqtisadi inkiafn srtlndirdi (10. s.97). Amrikal mllif Con Furan yazr ki, 1323-1324-c bdc ili (1944-1945) n tkc Thran hrin ayrlm vsaitin miqdar btvlkd Azrbaycana ayrlm vsaitdn 20 df

58 ox olmudur, halbuki, o zaman Gny Azrbaycann halisi Thrandaklardan 3 df ox idi (100. s.408). Azrbaycanda snayni inkiaf tdirmk n kifayt qdr yrli xam mal, fiziki qvv v raitin olmasna baxmayaraq dvlt bu sahlrd qsdn manlik yaradrd. Maliyy vrgilrinin artrlmas, dvlt mmurlarnn zbanal, oxsayl sni manlrinin ortaya atlmas Azrbaycanda yrli milli snaynin yaradlmas v inkiaf yolundak ngllr idi. Vaxtil dvlt hsabna Miandabda tikilmi kr zavodu 1940-1941-ci illrd lkd mvcud olan 8 kr zavodundan ygan nmun idi. ox gni xammal htiyatna v ucuz ii qvvsin malik olmasna baxmayaraq, onun isthsal tdiyi qnd-kr Azrbaycandak tlbatn h llid birini d dy bilmirdi (210. 14 III 1325). Ikinci Dnya mharibsi rfsind Gny Azrbaycanda az-ox gzglimli snay obyktlri aadaklardan ibart olmudur. 40-ci illr rfsind Gny Azrbaycanda balca snay mssislr (208a. 1345, 61, s.19) I salnd tarix 1930 1930 1930 1930 1931

Mssislr Iran gn zavodu Tbriz un dyirman Rfii un dyirman Sitar piv zavodu Xosrovi gn-dri zavodu

Yrldiyi yr Tbriz Tbriz ___ ___ ___ ___

Bradran Vahabzad gn 1932 zavodu mid gn zavodu Corab fabriki Pmin yun para fabriki Yun tmizlm fabriki Azrbaycan Tbriz lvotoru Miandab qnd zavodu 1932 1932 1936 1937 (sonra 1937

___ ___ ___ ___ ___

Klkti) toxuculuq fabriki 1939 1939 ___ Miandab

Yuxardak mssislrin h biri (Miandab qnd zavodu v Tbrizdki lvator istisna olmaqla) dvlt srmaysi il i salnmamdr. Bu mssislrin isthsal gc olduqca aa

59 hdd idi. Msln, Tbrizdki kibrit fabriki tkmilldirildikdn sonra oradak iilrin say 65 nfrdn ox olmamd ki, bunun da ksriyyti 7-14 yal uaqlardan ibart idi (209. VII 1324). 30-cu illrin axrlarnda dvlt xtti il lknin hrind (Thran, Isfahan, Tbriz) tikilmi lvatorlardan biri Azrbaycanda tikils d, onun taxl saxlama tutumu Thran v Isfahandakndan ox aa idi, halbuki, Azrbaycan Irann balca taxllq rgionlarndan idi. n ox ii qvvsi olan mssisd iilrin say 80-90 nfrdn ox dyildi v bu mssislrin ksriyytind l myi stnlk tkil dirdi. Halbuki, Azrbaycanda snaynin btn sahlrini (mtallurgiya, da-mdn, pambqlq, ttnlk, ipkilik, trvzilik v s.) yaratmaq n ytrinc hm tbii, hm fiziki imkanlar var idi. Dvltin iqtisadi siyastind d Azrbaycana mnasibtd gylik zn aydn kild biruz vrirdi. Msln, 1940-1941-ci illrd milli mhsulda Azrbaycann snay zr pay 1,1%- brabr olmudur (115. s.29). Azrbaycan isthsal vasitlri v isthsal sulu chtdn Irann gri qalm balca aqrar-kndli rgionlarndan biri idi. Hmin dvr aid Irann xarici ticartind ixracat siyahsnda Azrbaycandan daxil olan ygan mhsul Irana qzl valyuta gtirn xalalar v qismn myv qurusu (sasn Almaniyaya satlan ll-qaxlar) idi (209. 11 X 1350). Irann dnya bazarna ixrac tdiyi xalalarn tqribn yars Gny Azrbaycann payna dmd (Yn orada). Bu dvrd (40-c illrin rfsi v vvllri) Azrbaycanda xalalqla mul olan mssislrin say 950-dn ox, oradak dzgahlar 5328, iilrin say 12 min nfr yaxn olmudur. Xalalqda l myi, xsusn qadn v uaq myi stnlk tkil tmidi. Txniki sviyy v masir snay avadanlnn yoxluu ucuz l myin rvac vrirdi. Tbrizd, Sarabda, rbbild, Mrndd, Xoyda, Znganda xala toxuma ilrind man v txnikann qismn ttbiqi 40-c illrin vvllrind xala isthsalnn artmna tkan vrdi. Xaladan gln glir isthsallardan vvl dvlti v xala mhtkirlri varlandrrd. mumiyytl, 40-c illrin vvllrind Gny Azrbaycanda daimi v mvsimi ii olanlarn say 50-60 min arasnda gstrilir ki, bu da o zamank Azrbaycan halisinin tqribn 0,02 %-ni tkil dirdi (Yn orada). Tdqiq olunan dvrd Gny Azrbaycan iqtisadiyyatnn sasn knd tsrrfat tkil tmidi. Bu rgionda yaayan halinin 75-80% knd yrlrinin payna drd. Aparlan hsablamalardan aydn olur ki, knd tsrrfat v maldarlq mhsullar Azrbaycandak mcmu milli mhsulun 91,8 %-ni tkil tmi, halinin 10 nfrdn 9-nun dolan knd tsrrfat il bal olmudur (195. 2000, 4, s.7). Kndd rbab-riyyt mnasibtlrinin hkm srmsi, kin yararl torpaqlarn, su mnblrinin v isthsal vasitlrinin knd halisinin cmi 5%-ni tkil dn iri mlkdarlarn, vzif v mnsb sahiblrinin lind olmas Gny Azrbaycan kndlisini ar vziyytd yaamaa mcbur tmidi. Hasil olan mhsulun isthsal vasitlrin gr blnmsi (torpaq, su, toxum, gbr, qoqu hyvan v s.), stlik hazr mhsuldan tutulan

60 oxsayl vrgilr, rsumlar v ayrlmalar isthsal kndlini lm-diril yaayna gtirib xarmd. Gny Azrbaycan kndindki sosial-ictimai vziyyt z kskinliyi il kndlilri rjim lyhin, aqrar-kndli mnasibtlrindki haqszla qar mbarizy kklmidi. Gny kndlisi ayaa qalxmaq n frst axtarrd. Rza ahn mharib rfsind lknin inzibati razi blgsnd ml gtirdiyi parala, aalq t siyasti Azrbaycann tnik, iqtisadi v mdni btvlyn pozmaqdan lav, Azrbaycan hrlrind iqtisadi ticart laqlrind d ngllr yaratm oldu. 19371938-ci illrd lknin yni inzibati razi vahidlrin (ostanlara) blnmsi, slind Gny Azrbaycann paralanmas v onun btv xritsinin doranlmas idi. Bu blgnn nticsind Azrbaycan 3-c v 4-c ostana (yalt) ayrlm oldu. Qzvin, Hmadan, Qum, Mlayir, Tufarqan v Snndc vilaytlri trafndak onlarla Azrbaycan mahal v 2500 ox kndi Irann I-ci mrkzi v 5-ci yaltlrin vrilmidi (21. s.36). Hmin tarixdn rsmi sndlrd, mtbuat v informasiya vasitlrind, lc d orta v ali mktb drsliklrind Azrbaycan ad 3-c v 4-c ostan ad il vz olundu. Bu tdbir, slind Phlvi hakimiyytinin Azrbaycan Byk Iran daxilind hzm tmk siyastinin tcavzlrindn biri idi. Rza xann Azrbaycan Ostan-3 v Ostan-4 ad il 2 yalt blmsi d hvl v hvs zrind irli glmmidi. Bunlarn altnda ytani bir nm gizlnmi idi, o da Azrbaycann dilini, birliyini v milliytini ortadan aparmaqdan ibart idi (195. 2000, 2, s.18). Rza ahn hakimiyytdn gtdiyi vaxtdan sonrak illrd d Azrbaycana qar mrkzin mnasibti dyimmidi. Tzyiqlr blgy gy mnasibt, iqtisadi grilik v baxmszlq vvlki illrd olduu kimi davam tmkd idi. S.C.Pivri siyasi faliyytini davam tdirmk n 1945-ci ilin yaynda Tbriz glmk rfsind Azrbaycan partlamaa hazr olan bart llyini xatrladrd. Phlvilrin amanszlna lav olunmu milli zlm byk tarix v zngin kmi malik olan bir xalqn Azrbaycan trklrinin bir millt kimi ridilmsi chdi bu razid yaayanlarn mvcud rjim lyhin v onun yrlrdki dvlt strukturlarna qar nifrt v barmaz hvali-ruhiyy yaratmd. Buna gr d mtffiq qounlarn Iran razisin kmsi il bal siyasi ab-havada qismn yumuaqln ml glmsindn istifad dn Azrbaycandak milli qvvlr dirlmy v aq mbariz mydanna atlmaa imkan taptlar. Bu znu hr ydn vvl bu blgd xalqn z azadl urunda gndn-gn yksln v yni vst alan mbarizsind gstrirdi. ADF-in yaranmas rfsind Azrbaycanda tkc iqtisadi vziyyt dyil, siyasi durum da bir ox chtdn ar v mrkkb idi. 1945-ci ilin kin mvsmnd yirtklrin grnmmi kild kin sahlrin hcumu v nticd hasil olacaq taxln v digr dnli bitkilrin zavala mruz qalmas taxl chtdn onsuz da korluq kn Azrbaycan halisini daha ar imtahana

61 kdi. Azrbaycana z vrmi gzlnilmz tbii flakt Thran ninki narahat tmirdi, ksin, Azrbaycanda aclq v qtl iddtlndirmk n mrkz btn vasitlrdn istifad dirdi. Bu haqda dvltin adna nvanlanm oxlu sayda ikayt v rizlr Mrkzi hkmt trfindn Tbriz glmi gnral Cahanbaninin balq tdiyi nmaynd hytin tqdim olunmudu. Xammaln v txniki avadanln gtirilmsin gstriln sni manlr Tbriz, Urmiya, Miyandab, Xoy, rdbil v b. hrlrdki snay mssislrinin v manufakturalarn balanmasna sbb olur v ya tam gc il ily bilmsin imkan vrmirdi. Pmin, Bstan, ayan kimi toxuculuq fabriklri, Iran gn-dri zavodu isthsal dayandrmaq mcburiyytind qald. Hmin dvrd Azrbaycann valisi olmu Dadvr 1945-ci ilin maynda Thranda kiriln mtbuq konfransnda tiraf tmy mcbur olmudu ki, Iqtisadi bhran v isizliyin ba vrmsi il laqdar olaraq Azrbaycan fabrik-zavodlarna hkmt qti fikir vrmdi. mli layihlr hazrlanb Thrana gndrils d, tssflr olsun ki, h bir cavab vrilmdi (109. 24 XI 1324). 1945-ci ilin baharnda Mhmmdrza ahn dstyi il ba nazir vzifsin glmi Mhsn Sdr (Sdrl-rf) z kabin zvlri il birlikd ahn saraynda tkil olunmu grd itirak tmi, Azrbaycandak vziyyt xsusi mzakir olunmudur (135a. s.145-146). Bu grd Azrbaycandak siyasi duruma qar tdbirlr pakti hazrlanmd. Bu tdbirlrdn birincisi bu oldu ki, Azrbaycan xalqna qar qddarl v ovinist hval-ruhiyysi il frqlnn Mhtmi Tbriz vali tyin dildi. Mhtminin Tbriz glii il laqdar Tbrizd v Azrbaycann digr yrlrind siyasi vziyyt daha da kskinldi. Dvlt mmurlarnn, jandarma v polis qvvlrinin azadlq istyn milli qvvlr qar zoraklq v zbanal hddini ad. Qacarlar hakimiyyti dvrnd Irann say-sm vilaytlri saylan Tbriz, Urmiya, rdbil v s. Phlvi xandanl dvrnd mmlktin hr chtdn gri qalm ucqarlarna vrilmidi. Irann mrkz hrlrind dmir v oss yollar, tnllr, limanlar bunlar hams Azrbaycandan i dalnca cnuba z tutanlarn ar zhmt v myi il salnm, tkmillmi v istifady hazr vziyyt gtirilmidi. Mrhum Mirz Kuikxan dmi: Thran abad olmaq n btn Iran brbad dilmidi (147. s.34). Phlvi hakimiyyti dvrnd Gny Azrbaycandak vziyyti diqqtl izlyn v onu rk ars il tsvir dn S.C.Pivri Bizi z halmza qoysunlar adl mqalsind dyirdi: Azrbaycan Thrandan bir y istyir: onu z halna qoysalar kifaytdir. Ona imkan vrslr, z li il z ilrini idar tsin, bsdir. Thran bizi flc v mtl tmidir. Gz acmaa yol vrmir. Xrda i grmk istsk nfsimizi ksir, lqolumuzu balayr. Hr gn bir orunu ostandar, frmandar nvan altnda byk bir amadan vrib stmz gndrir. Tz v iti bir lgc il min dflrl qrxlm bamz qrxmaqdan utanmrlar (Yn orada, s.77).

62 ADF-in yaradlmas (3 sntyabr 1945) rfsind halinin Azrbaycandak sosial-iqtisadi vziyytinin arl, isizlik, bahalq, dvlt mmurlarnn, xsusn jandarm qvvlrinin zorakl, zbanal v yrsiz tqiblri haqda aha, ba nazir, Mclis saysz-hsabsz riz, ikayt v mracitlri cavabsz qalrd. Xalq ba nazir Bayata mracit tmidi. Ba nazir Bayat is bunun mqabilind dmidi: Mn radio vasitsi il xalqa mracit tmim. Artq xalq riz v tlqraf vasitsi il zn zhmt vrmsin. Sonrak ba nazir Sdr is bildirmidi: Bir tlqraf olmasn, min tlqraf olsun, mn bu kimi bo szlr cavab bl vrmycym (Yn orada, s.32). 40-c illrin vvllrind Azrbaycanda qddar valilrdn biri kimi tannan Vsqissltn Thranda qzt mxbirlrin vrdiyi msahibd tiraf tmy mcbur olmudur ki, Azrbaycanda iqtisadi bhrann ba vrmsi v drinlmsi il dvlt az maraqlanr. mli layihlr hazrlanb Thrana gndrildiyin baxmayaraq tssflr olsun ki, bunlara hmiyyt vrilmir (212. 21 II 1324). Bllikl, 40-c illrin ortalarnda Gny Azrbaycandak iqtisadi v sosial durum, grndy kimi, hddn artq ar v dzlmz idi. Bl bir raitd yuxarda haqqnda bhs tdiyimiz tkilat v cmiyytlrd vtnin azadlq v qurtuluu urunda mbariz aparanlarn qabaqcl dstsi, xsusn aq fikirli ziyallar rjim qar vahid v milli mraml bir tkilatn yaradlmasna htiyac duydular. Bu mqsdl ah rjimin qar ar mbariz yolu kmi bir n nfr azrbaycanl hmin illrd Thranda yaayan S.C.Pivri il mslhtlmy gtdilr. S.C.Pivri z bu haqda yazr: Xalqn li il i balamaq, xalqn yumruunun gc il azadl tmin tmk bu arla mn Tbriz azadxahlarnn tklifi zr Thrandan Azrbaycana hrkt tdim (147. s.32).

S.C.PIVRININ AZRBAYCANDAKI FALIYYTI (1945-1946) Azrbaycan Dmokrat Firqsinin yaradlmas Yuxarda qyd tdiyimiz kimi S.C.Pivri zindan v srgndn azad olub Ajirin nri illrind v 14-c ar Iran ura Mclisin dputat gstrilmsi il bal bir n df Tbriz, doma vtninin blglrin glmidi. Bu glilrd o, hr, qsb v kndlrd halinin sosial-iqtisadi durumunu, siyasi vziyyti, xalqn istk v arzularn yrnmk imkan ld ld bilmidi. S.C.Pivri Thranda yaayb, faliyyt gstrs d doma vtnl h vaxt laqsini ksmmidi. Bu id ona Azrbaycandak dostlarnn, hmfikirlrinin, Thrana vaxtar gln

63 qohum-qardan vrdiyi mlumat v xbrlrin nmli olduunu o, z yazlarnda dn-dn qyd tmidi. Azrbaycandak durum, hrkat fallarnn, azadlq istyn qvvlrin, Pivri il hmfikir ziyallarn mracit v tkidi il 1945-ci ilin yaynda o, hmilik olaraq Tbriz glir. mli i balamamdan vvl o, Tbrizd v blglrdki (rdbil, Zngan, Srab, Urmiya, Xoy, Mrnd v s.) durumla, xalqn ruhiyysi, istk v tlblri il bir daha yaxndan tan olur. Hrkat fallar, Ajir mktbinin ytidirdiyi kadrlarla, inqilabi mbariz yolunda ar snaqlardan kmi insanlarla, asaqqallarla, vtnprvr ruhanilrl gni mzakir v mslhtlmlr aparr. Bu haqda onun v silahdalarnn xatirlrind dyrli qydlr v yazlar vardr. 1945-ci ild Azrbaycandak sosial-siyasi v iqtisadi durum l bir hdd glib atmdr ki, millt rjimin zoraklna mqavimt gstrmkdn baqa x yolunun qalmadn grr. Bl bir raitd xalqn mbarizsin balq d biln v onu sas hdf ynltmyi bacaran bir tkilatn yaradlmasna htiyacn duyulur. Bl bir tkilat S.C.Pivrinin bal il 1945ci ilin sntyabrn 3-d (12 hrivr) yaradlm Azrbaycan Dmokrat Firqsi olmudur. Firqnin yaradlmasn v faliyytini rh tmzdn vvl bl bir msly aydnlq gtirilmlidir ki, firq tkil olunana qdr Iranda, o cmldn Gny Azrbaycanda rjim lyhin x dn bir sra cmiyyt v tkilatlarn (Zhmtklr tkilat, Iran bidar, Zidd faist, Azadlq Cbhsi Dmokratiya oca, Iran Xalq Partiyas (Tud) v s.) olduu bir zamanda S.C.Pivrinin bal altnda dmokrat firqsinin yaradlmasn zruri dn hans amillr idi? Yaradlmasnda S.C.Pivrinin itirak v zhmti olmu Iran Xalq Partiyasnn (Tud) Azrbaycandak tkilat ola-ola firqnin yaradlmasn n zruri tmidi? Bu suallara S.C.Pivrinin yazlarnda, son illr ap olmu xatirlrind ytrinc cavab tapmaq mmkndr. vvln IXP Irann milli zminindki xsusiyytlri, lknin sasn aqrar v ox milltli bir lk olduunu znn faliyyt proqramnda qabarda bilmmidi. Orada hminin qyri-fars xalqlarn milli tlblrin v hquqlarna ytrinc yr vrilmmidi. Bu proqramda torpan kndliy vzsiz olaraq vrilmsi qyd olunmalyd (177a. s.46). IXP rhbrliyind llri var idi ki, z partiyasn tkc fhl partiyas daha dorusu Kommunist partiyas olduunu isbat tmy alrd (Yn orada). Iqtisadi chtdn ox uklatl olan Iran kimi aqrar-kndli lksind tkc azsayl fhl sinfinin hgomonluu altnda rjim qar mbarizni uursuz sayan S.C.Pivri yazrd ki, Hizb Tudnin balar arasnda vahid bir nzr olmadndan hr biri xalq bir trf kirdi, partiyan sinifi bir partiya adlandrrdlar. Yrli raiti, mxtlif sinif v tbqlrdn mvcud olan siyasi qvvlrin vahid bir cbhd birldirilmsinin zruriyytini tam drk dn S.C.Pivri IXP rhbrliyini tnd

64 gtmkd, fikir prakndliyind v daxildki qvvlr dz olmayan mvqdn yanamaqda qnyrd. O Tud rhbrliyinin yanl hrktin bl bir misal gtirir: ksriyyti azrbaycanllardan ibart olan mzhbi bir lkd bir nfr qyri-azrbaycanl, msln, rmni bir azadxah tkilata rhbr tyin dn bir firq n mumin rbtini qazana bilmmsi tbii bir msl idi. rmni Ardas Ovansyan Tbrizdki tkilata rhbr tyin dn I.X.P. MK xtt hrktindki yanll qyd drk Pivri yazr: Hizb Tudnin Mrkzi is xalqn ruhiyy v hssasln nzr almayb, Azrbaycan tkilatnn balna Ardas Ovansyan gtirilmidir (Yn orada). Bllikl, S.C.Pivri Iran Xalq Partiyas (Tud) rhbrliyinin faliyytind taktiki-nzri shvlrl, bzn hddini aan radikallqla, tkc fhl sinfin syknmk ar il, milli msld tutduqlar qyri-qnatbx mvq il, kadr siyastindki yanllqlarla v s. il barman mmknszlyn grb milli v dmokratik mraml bir tkilatn yaradlmasna htiyac olduunu bildirdi. O, bu haqda yazrd ki, Azrbaycanda olan Hizb Tud v digr siyasi tkilat v cmiyytlr bu haqda dn bilmdiklri v ya dnslr d onu icra tmy qadir olmadqlarndan qdrtli bir tkilatn yaranmasna htiyac oldu. Firq bu zrurtdn yarand (Yn orada, s.52).

AZRBAYCAN DMOKRAT FIRQSININ YARANMASI 12 HRIVR MRACITI Gny Azrbaycanda 1945-1946-c illrdki milli-dmokratik hrkat tarixin 12 hrivr (3 sntyabr) muracitnamsi kimi daxil olan bu snd slind yni yaranan Azrbaycan Dmokrat Firqsinin (Bundan sonra ADF) Faliyyt Proqramnn tzislri idi. Xalqa mracit klind tqdim olunan bu snd S.C.Pivri v azrbaycanl milltsvr ziyallar trfindn hazrlanmd. 12 hrivr mracitini ilk imzalayan 46 nfr srasnda 1905-1911-ci illr Mrut v 1918-1920-ci illrd Xiyabani hrkatlarnn itiraklarn v ya onlarn vladlarnn, qohumlarnn imzasn grmk mmkndr. Sonradan apxanada z imzasn knll lav tmi (47-ci imza) apxana fhlsi Sliml-nfsin mracitdki imzalara qoulmasnn maraql mqam vard. 15 min nsx mraciti 24 saat rzind ap tmyin mmknsz (o vaxtk ap man il) olduunu dyn ap fhllr bu ii hdlrin gtrmrlr. Onlar S.C.Pivrinin var qvvsini bu i srf tmsini, mtbd 3 sutka yuxusuz qald n zndn asl olmayaraq 2 saatdan artq iilrin nahar masas stnd yatmas

65 ap fhllrin ruhiyysin drin tsir buraxr. Onlarn fasilsiz, srtl ilmlri nticsind 15 min nsx mracit 12 hrivrin shr xoruz bannadk hazr olur. S.C.Pivrinin i yorulmadan, csartl giridiyin ahid olan v mracitdkilrin ryindn olduunu grn ap h kimdn mslhtlmdn, icaz almadan 12 hrivr mracitini imzalayanlardan olur v bu ii il fxr tdiyini bildirir (Yn orada, s.56-57). Mracitnam blmdn ibart olmudur (147. s.1-10). ADF-nin yaradlmasn zruri dn amillr; Firqnin arlar; mracit dnlrin ad v soyad*. Mracit S.C.Pivrinin yazlarnda v dyimlrind tz-tz rastladmz bu szlrl bitir: Biz vvl z vimiz olan Azrbaycandan balayrq. Mracitd daha sonra dyilir: Biz inanrq ki, Azrbaycann islah v trqqisi tbii olaraq Irann trqqisin sbb olacaqdr v vtnimiz bu vasit il quldurlarn v mrtclrin cnglindn ncat tapacaqdr. Yaasn dmokrat Azrbaycan! Yaasn mstqil azad Iran! Yaasn Iran v Azrbaycan azadlnn hqiqi mldar olan Azrbaycan Dmokrat Firqsi! ADF-nin yaradlmasnda Mrut inqilabnn v yx Mhmmd Xiyabani hrkatnn fallar, azadlq istyn btn sinif v zmrlrin nmayndlri, lc d mhur 53-lrdn olanlar yaxndan v fal itirak tmilr. S.C.Pivri z yazlarnda bunlardan Hac zim xan, Nizam l-dvl Rfii, Mstar dvl, Nurulla Ykani, Nmt Aavli Smsam, yx Borhani, li Fitrt, li Qhrmani, Ta ahin, Tsuclu Camal, Mirkazm lm, Cfr dbi, Mirbdlhsyn Faiqinin v s. adlarn kir. Bu xsiyytlr Mrut hrkatnda v Xiyabani qiyamnda, ahlq diktaturas lyhin mbarizd ar v mqqtli yol kmi insanlar idi. Firqnin yaranmasn tkc Pivrinin v ya xarici buyruun adna xanlar v yazanlar firqnin mydana xd milli zmindn xbrsiz olanlard. Firqnin yaranmasna aid obyktiv yanamaq n hmin olaylara aid sndlr, hrkatn canl itiraks olmu insanlarn tiraf v xatirlrin nzr salmaq kifaytdir. Firqnin yaradlmas v onun mracitnamsind irli srln mdalar ilk gndn azadlq tnsi olan bir milltin btn sinif v zmrlri, milli ruhlu insanlar trfindn ruh ykskliyi il qarland. Bunu firqnin rhbrliyi adna Azrbaycann mxtlif blglrindn, mxtlif p sahiblrindn: fhl, kndli, tacir, mlkdar, ziyal, ruhani v s. gln ox sayl tlqram v mktublardan bir daha aydn grmk olur. Firqnin ktl irisind az zaman ksiyind byk rbtl qarlanmas onun arlarnda xalqn istk, arzu v tlblrinin ks olunmasyd. Digr trfdn sinifi frq yrin milli birliyin n plana kilmsi
*

Mracitnamnin tam mtni n bax: Qzl shiflr, Tbriz 1324, s. 1-10.

66 idi. Mslnin mhz bu kontkst qoyulmas S.C.Pivrinin kmiin shvlrini dz nzr almas v milli zmin yax bld olmasnn nticsi v hrkatda onun nmli xidmti idi. Firqnin yaradlmasndan 2 gn sonra (14 hrivr) nr balayan Azrbaycan qzti 50 ildn ox bu firqnin mrkzi orqan kimi ap olunmu v ktllri firq trafnda toplamaqda, mram v mqsdi doma dild onlara atdrmaqda vzsiz rol oynamd. 12 hrivr mracitnamsindn bir hft sonra Tbrizin ir-Xurid tatrosunun saloununda S.C.Pivri ADF-in tsisi v onun arlar il bal gni mzmunlu v hatli nitq sylmidi. 90-dqiqlik bu nitq slind yni yaranan partiyann faliyyt proqramnn mfssl rhi idi*. Azrbaycan xalqnn dmk olar ki, btn htiyac v problmlrin toxunan v onlara mntiql aqlama vrn bu xn sonunda S.C.Pivri dyirdi: Tkrar dirm: biz Irann istiqlalna kamiln laqmndik. Onun bir qar torpan ayr bir lky vrmk fikri bdn mydanda yoxdur. Bizim istyimiz Qanuni-sasnn biz vrdiyi daxili haqq v muxtariyyatdan ibartdir. Dil mslsi d bunun czvdr (147. s.45). Azadl vrmzlr, alarlar arna rik xan S.C.Pivri Haqq almaq ayd asan bir idir, onu saxlamaq rtdir, - dmkl xalq alnaca azadl ld saxlama bacarmaa arrd. 12 hrivr byannamsi il yarandn lan dn ADF-in sralarna ilk gndn axn baland (21. s.53-56). Bunun balca sbbi illrdn bri milli zlm v sart altnda yaayan, hquqlar llrindn alnm insanlarn firqnin mracitindki mddalarda z istk v arzularnn hyata kirilmsi in grmsi idi. 1945-ci il sntyabrn 7-d IXP-nn Azrbaycan yalt tkilat gni konfrans ard. Konfransn gndliyind bir msl dururdu: Yni yaranm ADF-y v 12 hrivr mracitnamsindki mddalara mnasibt. Konfrans itiraklarnn ox byk ksriyyti ADF-in Azrbaycan xalqnn htiyaclarna, milli istk v tlblrin dzgn yanadn qyd tdikdn sonra IXP Azrbaycan tkilat rhbrliyi tkilat chtdn IXP il laqni ksdiyini v Azrbaycan Dmokrat firqsin birlmsi (ilhaq olunmaq) haqda qrar qbul tdi. Bu qrardan 5 gn sonra, 1945-ci il sntyabrn 12-d IXP-nn Azrbaycandak btn tkilatlar ADF-in sralarna daxil oldular (209. 23 VI 1324). S.C.Pivri bunu Azrbaycann siyasi mhitind ba vrn nmli v tarixi hadis hsab drk yazrd: Biz, Hizb Tudy Irann Azrbaycan tkilatna rhbrlik dn vtnprst v azadxah xslrin bu byk fdakarlqlarn smimi qlbl alqlayrq. Bu qhrman firqilr bizim xtt-hrktimizin doruluunu tiraf drk altm mindn ox zv malik olan bu tkilat firqmiz yapdrmaqla Azrbaycan xalq n gzl bir nmun olacaqlar Bu gndn tibarn Tud tkilat tarix kir. Biz onun byk ilri il brabr shvlrini d nzrd saxlamalyq (147. s.25).
*

Nitqin tam mtni n bax: Qzl shiflr, Tbriz, 1325, s. 30-45.

67 Mracitdn aydn grnr ki, ADF yarand gndn Irann razi btvly daxilind ncmnlrin faliyytin imkan vrmk rivsind Azrbaycana muxtariyyat istnilmidi. Mracitd muxtariyyatn fdrativ dvlt sviyysin qaldrlmas arzulanr, bir sra oxmilltli lklrd milltlrin fdrativ dvlt sistmind yaadqlar rnk kimi qyd olunur v gstrilir ki, Milli ixtiyarat v fdrasion sulunu gzlmkl milltlrin tam frdlri mmlktin mqddratn hll tmk v dvlt ilrin mdaxil tmy mvffq olmular (Yn orada, s.1-2). Milltlrin z daxili ilrini zlrinin hll tmyi mrkzi dvlt zrb olacan iddia dnlr cavab olaraq mracitd dyilir ki, Mrutxahlq cryann vcuda gtirnlr v Iran qanun sasn yazanlar yalt v vilayt ncmnlrini irli kib, almlar ki, bu vasit il mumiran xalqn mmlktin mqddratn tyin tmkd rik tsinlr. yalt v vilayt ncmnlrindn skut il kilmsi Iran milltlrinin ictimai hquqdan mrhum dilmsi dmkdir (Yn orada). Daha sonra mracitd gstrilir ki, Irandak rjim bu mmlktd yaayan milltlrin hququna hrmt tmyib, onlara muxtariyyat vrms, onlar zlm v fiardan, yoxsulluqdan v biarlikdn yaxa qurtara bilmycklr (Yn orada). Bllikl, ADF yaradlmas il bal mracit mxtlif sosial-siyasi, iqtisadi v mdni tlblrl yana, lkd yalt v Vilayt ncmnlrinin azad v mstqil faliyytin icaz vrilmsi tlbi, qyri-fars xalqlara muxtariyyat vrilmsi v ya fdrativ dvlt yaradlmas tklifi il tamamlanr. S.C.Pivrini sparatlqda (tcziyy tlb) sulayan Irandak hakim rjim nmayndlri v ral hqiqtlri thrif tmy alud olmu bzi tarixilr v yazarlar 12 hrivrdki milli tlblri grmmzliy vururlar, onlar Iran paralamaq chdi kimi qiymtlndirirlr. Halbuki S.C.Pivrinin yazlarna, nitqlrin v msahiblrin az-ox bld olanlar onun sparatlqdan hmi uzaq olduunu inkar d bilmzlr. Pivri onu sparatlqda, Gny Azrbaycan ayrb hanssa bir lky birldirck ittihamlara cavab olaraq bu haqda tkrar-tkrar ddiyi szlri 1945-ci il 10 sntyabr tarixli nitqind bir daha dil gtirrk: Mn aq dyirm. Bizim szmz v tlbatmz Iran srhdi hdudlarndan knarda dyildir. Biz Iran srhdlri daxilind danrq. Bir df bunu ham nzrd tutarsa danb anlamaq asan olacaqdr (Yn orada, s.30). S.C.Pivrinin yazdqlarna v ddiklrin istinad olunduqda blli olur ki, o, hr ydn vvl Iran daxilind Azrbaycann muxtariyyat mslsind israrl idi. 1945-ci ild byk dvltlrin qbul tdiyi Atlanta xartiyasna istinad dn v orada milltlrin z mqddratn z trfindn tyin dilmsi mddasn qabaa kn S.C.Pivri, muxtariyyatn mzmununu aqlayaraq onun dil azadl, milli mdniyyt azadl v sair iqtisadi, siyasi v ictimai azadlqlardan ibart olduunu v Azrbaycan xalqnn mrkzdn tlbin bundan ibart olduunu sylyirdi.

68 1945-ci il sntyabrn 13-d (1324-c il hrivrin 22-d) Tbrizd ADF-in ilk konfrans arld. Konfransda btn blglrdn firq fallar, ar mbariz yolu kmi xslr itirak tmilr. Konfransda Azrbaycanda v Iranda siyasi vziyyt mzakir dildikdn sonra 11 nfrdn ibart bl adlanan Mssislr Komitsi yaradld v firqnin 1-ci qurultayn armaq ona hval dildi. Mssislr Komitsin S.C.Pivri balq dirdi. IXP-nin Azrbaycan yalt tkilatnn ba kimi S.Padiqan, Iran Hmkarlar urasnn Azrbaycan zr sdri kimi M.Biriya z tkilatlar adndan byanat vrrk ADF-in sralarna daxil olmaq (mlhq) arzularn bildirdilr. Milli qvvlrin vahid hdf doru birliyini yaratmaq iind bu hadis ox nmli idi. Bu id S.C.Pivrinin tkilatlq mhartini, ktld firqy v onun mramna inam yaratmaq bacarn xsusi qyd tmk lazmdr. IXP Azrbaycan tkilat Firq sralarna glmmidn 1945-ci il sntyabrn 7-d vvl gni trkibd yalt konfrans kirmidi. Bu konfransda ADF-ni yaradlmas il bal 12 hrivr mraciti gni mzakir olunduqdan sonra IXP Azrbaycan tkilatlarndak 60 min nfrlik zv kollktiv kild ADF sralarna kmk haqda ykdil qrar qbul dilmi v bu haqda mlumat Thrana gndrilmi nmaynd vasitsi il IXP MK- atdrlmd. S.C.Pivri bunu xalq hrkatnn irlilyiind ox nmli hadis kimi qiymtlndirmidi. O, Azrbaycan qztind ap tdirdiyi Gc birlikddir mqalsind bu msly iar drk yazrd: Bu konfrans mracitnamni v firqmizin tkili xbrini ox adlq il istiqbal dib, Azrbaycan xalqnn sadtini onun arlarnda grdy n bir ox sbblri nzr alaraq hizbin Mrkzi Komitsi il (IXP MK-sn nzrd tutur .R.) laqsini ksib firqmiz il birlmyi qrara almdr. Pivri bu hadisni xalqn azadlq mbarizsindki birliyin parlaq bir nmun kimi qyd tmidi (209. 21 VI 1324). Yri glmikn qyd tmliyik ki IXP rhbrliyi ninki partiyann ADF srasna daxil olmasndan, htta, ADF-nin yaradlmasndan bl naraz olub, bu i qsqanclqla yanamd. Onlar z narazlqlarn Krmldkilr atdrmaqdan bl kinmmilr (191. 1387, 207, s.116) IXP rhbrlrindn olan Iyrc Isgndr tiraf dir ki, biz Firqnin yranmasndan tam xbrsiz olmaqla yana v hm d bu i mxalif idik, sln bunu qbul tmirdik (173. s.171). Sndlr, kitablardak yazlar v xatirlrd gdn fikirlrdn mlum olur ki, IXP rhbrliyi il S.C.Pivri arasnda mvcud olmu ixtilafn kkl v pinsipal sbblri var idi. IXP rhbrliyinin ksriyyti kommunist idologiyas mvqyindn az da olsa kinmmi v bu idologiyada h bir dyiiklik tmdn onu zlrin srmq qbul tmilr. Onlar Irann ox milltli bir lk olduunu v burada milli mslnin daltli hllinin gndmd durduunu qbul tmk istmirdilr*. Digr trfdn IXP zn marksist-lnini hsab tdiyindn aparc qvv
Bu msl IXP yarand gndn S.C.Pivri il partiya rhbrliyi arasnda mvcud lmu balca ixtilaflardan idi. slind bu ixtilaf Qsr-Qacar zindanndan balamd.
*

69 kimi ancaq fhl sinifin arxalanrd. Bu sinif o zaman (indi d) antirjim qvvlr irisind ox czi yr tuturdu. Bundan lav IXP rhbrliyi bir ox hallarda milli zmindki rait v yrli nn v xsusiyytlr uyun olmayan arlarla x dirdi v s. Bu msllr S.C.Pivrinin IXP-dan qopmasna sbb olmu v Azrbaycan xalqnn istyin v milli tlblrin cavab vrn yni bir tkilatn yaradlmasn zrurildirmidir. ox grgin v ciddi hazrlqdan sonra ADF-in 1-ci qurultay 1945-ci ilin oktyabrn 2-d (1324-c il mhrin 10-da) Tbrizd Firdovsi adna solonda kirilmi v iki gn davam tmidi. Qurultayda Azrbaycann btn blglrindn firq zvlri trfindn silmi 277 nfr nmaynd itirak tmidi. Nmayndlr sosial-iqtisadi vziyytlrin gr btn sinif, tbq v zmrlri tmsil dirdi. Bu firqnin ilk gndn siniflr arasnda frq qoymamaq siyastin bir iar idi. Mslnin bl qoyuluu firqnin qurultayda qbul tdiyi mqamnamd d z ksini tapmdr (151). I Konfransdan kn qsa mddtd S.C.Pivrinin balq tdiyi Mssislr Komitsinin faliyytin qurultay msbt qiymt vrmi v lkdki vziyyt trafl thlil olunaraq, gtr-qoy dilmidi. Bl bir raitd hl Rza ah vaxt Urmiyada vali (Ostondar) olarkn z qddarl il ad xarm Mhdi Frruxi Azrbaycana vali tyin dildi. O, Azrbaycana sabitlik yaratmaq mqsdi il glmidi. O, burada S.C.Pivrinin rhbrlik tdiyi ADF-nin bal altnda vulkan kimi pskrmy hazr olan vziyyti grb gri qaytmaq mcburiyytind qalr. Azrbaycana vali glmkdn imtina dn Mhdi Frruxi Sidabad saraynda Mhmmdrza ah trfindn qbul dilir. O, Azrbaycanda durumun ox tlatml olduunu, S.C.Pivrinin rhbrliyi altnda orada xalqn ayaa qalxdn syldikdn sonra aadak tklifi irli srr: Hans yolla olursa-olsun Tbrizdki Firq rhbrliyini hbs dib Thrana gtirmk. ahn, ba nazirin (M.Sdrin), hrbi nazirin (I.Znd), Ba Qrargah risinin (H.rf) v baqa mqam sahiblrinin itirak il kn mavird M.Frruxinin tklifi bynilir v bunun icra olunmas haqda mxfi mktub ah qounlarnn Azrbaycandak ba komandan gnral-mayor lkbr Drxaniy atdrlr. Mktubdak gstril bal .Drxani dmidi: Aalar, ahnahn frmann icra tmk bizim hrbi v mqdds vzifmizdir. Lakin diqqtli olmaq lazmdr. Bura Azrbaycandr!.. Burada Irann digr yaltlri kimi rftar tmk olmaz. Tsvvr din, Azrbaycan Irann dvlt grbindki tac v qlnc saxlayan iridir. Indi bu ir hycanlanm v tlatmddir. O qzblns, hrkt ts, qarsn almaq tin olar. Tac yrindn oynar, qlnc ldn dr. Qorxaq Mhdi Frruxinin xatirin btn Azrbaycanda qrn yaranmasna icaz vrmk olmaz. Bu mlahizlri ba qrargaha atdrn*. M.Frruxinin Azrbaycandak olaylardan qorxuya db bura vali glmk fikrindn tam yayndqdan sonra antiazrbaycanl il ahprstlr irisind hrt tapan Murtazaqulu
*

Mirqasm mazr. Bura Azrbaycandr (Nvruz qzti, 19 iyul, 1991).

70 Bayat M.Frruxinin yrin 1945-ci ilin oktyabrnda Azrbaycana vali tyin olunur. M.Frruxidn frqli olaraq M.Bayat diplomatiyaya l ataraq, S.C.Pivri v onun rhbrlikd olan mslkdalar il dil tapmaa ald. Bu mqsdl o, S.C.Pivrini dialoqa ard. Bir mddt valini vz tmi v sonra Tbrizd maliyy ilri zr msul olan Dvltahini S.C.Pivrinin yanna gndrir. Dialoq n razlq ld dildi. Bunun n gr dvlt mxsus Alaqapda yox, tannm din xadimi Siqtl-islamn vind, 1945-ci il dkabrn 1-d kirilmidi. Bu grd S.C.Pivri itirak tmmidi. Bu mzmunda 2-ci gr 1945-ci il dkabrn 3-d, saat 14-d Tbrizli silzad Iyrc mir Zkaldvlnin vind kirilmidi. Bu grd S.C.Pivri il yana, Rfii v T.ahin d itirak tmilr. Vali M.Bayat, Thrandan glmi bir n dvlt nmayndsi v Dvltahinin itirak il kirilmi bu gr 2 saat kmidi. M.Bayat bada olmaqla bu danqlarda S.C.Pivri vvlc qar trfi dinlmi sonra byanatla x tmidi. Pivrini byanatnda dvlt nmayndlri qarsnda irli srln tlblrin qsa mzmunu bunlar olmudur: 1. ncmnlr faliyyt imkan vrilsin; 2. Azrbaycan dili mktblrd tdris dilsin v idarlrd ildilsin; 3. Dvltin bdc ayrlmalarnda Azrbaycann pay artrlsn; 4. Polis v jandarmalarn zoraklq v zbanalna son qoyulsun; 5. Isizliyin aradan qaldrlmas n ardcl v tsirli tdbirlr gtrlsn; 6. Kndlrd mlkdar (rbab)-ryt mnasibtlri tnzimlnsin v torpaq mslsi daltli hllini tapsn; 7. Dmokratik azadlqlar brpa dilsin, insan haqlarna hrmt qail olunsun; 8. Azrbaycana z daxili ilrini z grmk n Muxtariyat vrilsin v s. Qar trf muxtariyyatdan baqa qalan tlblrin yrin ytirilmy sz vrs d Thrann yalan vdlrin yax bld olan S.C.Pivri Muxtariyyat mslsind israrl olduqlarn v nyin bahasna olursa-olsun muxtariyyat tlblrindn l kmiycklrini qar trf bildirmidi. M.Bayatn balq tdiyi nmayndlik muxtariyyat tcziy tlblik (Irandan ayrlma) kimi yazmu v bunun qbul olunmazln bildirmidi. S.C.Pivri is istniln muxtariyyatn mahiyytini aaraq bildirmidir ki, bizim muxtariyyat tlbimiz Iran srhdlri daxilind, mrkzi dvlt artibutlarnn v xalqn xyrin olan qanunlarn qbulu v Iran Mclisind irkt tmk istyi il hdudlar v s. qar trf muxtariyyat klmsindn xoflandn v onun qbul olunmazln tkrar-tkrar bildirdikd S.C.Pivrinin son sz Bayata bu olmudu: gr mrkzi dvlt zor ttbiq tmkl bizi susdurmaq ists onda Azrbaycan xalq son nfs qdr z haqqn mdafi dck. Biz zora zorla cavab vrmk mcburiyysind qalacayq (177a. s.180-197).

71 Azrbaycanda xalq hrkat gclndikc, mrkzi hkumtin aalnn son gnlrinin atdn hiss dn Thran rjimi Thranda yaayan azrbaycanllar da tqiblr v zoraklqlara mruz qoyurdu. Polis hrd sabitlik yaratmaq ad il Thranda trk mnlilrin vini bir-bir gzir, adlarn, familyalarn v nvanlarn qyd alrd. Bu ona gr dilirdi ki hrd ba vrn qanunsuz hrktlri, ourluu, soyqunuluu, zorlama v dlduzluu trklrin adna xmaqla onlarn hbsin sas yaratsn. S.C.Pivri Polisl mxalif dyilik adl mqalsind bu haqda yazrd: Mnim srhng (polkovnik) Syfulla il shbtim bu haqda oldu. Mn ona ddim ki, Thrandak azrbaycanllarn siyahsnn trtibi tam olan tqdird onlar tinlik kmdn l kirmk ndr. Mnim narazlma tiraz dn srhng bildirdi ki, dflrl avtomobil ourluu guya trklrl bal olmudur. Bu aa ourluu ancaq trklr amil dir. slind bu bhandir, Thrandak trklri nzartd saxlamaq n idi (218a. 21 VI 1325). Azrbaycanllara qar umumiran miqyasnda tzyiqin v tqiblrin gclndiyi bir raitd ADF-in Tbrizd kiriln I qurultay znn 6-c iclasnda (son) ADF-in MK (42 nfr) v Mrkzi Tfti Komissiyasn (12 nfr) sdi. Qurultay yni zamanda firqnin taktika v stratgiyasna aid bir sra dyrli tkliflrin mli faliyytd nzr alnmasn mslht grd. Bununla birlikd I qurultay ADF-i Azrbaycandak xalq hrkatna rhbrlik dck ygan v slahiyytli tkilat kimi rsmildirdi, onun mramnam v nizamnamsini qbul tdi, mbarizy kklnmi xalq tkilatlandrd. Qurultay nmayndlrinin son sz bu olmudur ki, Biz Iran v Azrbaycann nicatn bu firqnin bayra altnda grrk. Onun mqdds arlarn hyata kirmk n canmz, malmz v namusumuz il mbariz dcyik. ADF I qurultaynn matriallarnda v qbul dilmi mramnamd h bir izmdn shbt almr. Proltar diktaturasndan, btn lklrin proltarlar birlin! nnvi kommunist arndan v n d sosializm, kommunizmdn, sinfi mbarizdn ad bl kilmir. Qurultay Azrbaycan cmiyytini milli azadlq v dmokratik tlblr trafnda balca hdf doru vahid cbhd birldirmyi z n sas stratgiya olaraq qbul tmidi. S.C.Pivri ADF-nin stratgiya, mqsd v hdflrindn danarkn dmidi: Hqiqi halda bizim firqmiz kommunist firqsi dyildi. Biz Azrbaycanda olan rait daxilind xsusi mlkiyyti lv d bilmzdik. Hizb Tudy Irann shvlrini tkrar tmk biz yaramazd. Biz yly bimzdik ki, milli bir firq olduumuz halda birinci qdmd sinifi mbarizni alovlandraq. Bizim o gnk hdfimiz Azrbaycanda fqt milli-dmokratik bir rjim yaratmaq, xalq masir v mtrqqi yola kmkdn ibart idi. Ona gr kommunist v ya sosyalist adn stmz qoya bilmzdik. Bu, hoqqabazlq olard (177a. s.123). Azrbaycanda v Iranda siyasi vziyytin kskinlmsi, ADF-in I qurultay rfsind v qurultaydan sonra milli qvvlrin daha artq oyannda diqqti clb dck drcd ml

72 gln dirli mrkzi dvlti daha artq narahat dib qcqlandrrd. Hrkat lyhin mllri dalana dirnmi dvlt XV ar mclisin skilri bl txir salmaq mcburiyytind qald. O yax bilirdi ki, gr bu raitd XV mclis skilr kirilsydi, mclisd dmokratik qvvlrin mtlq stnly ksiz olacaq idi. 1945-ci ilin sonunda Gny Azrbaycanda siyasi hadislrin istiqamtlndirilmsind, Xalq Konqrsinin arlmasna tbbsd v fdai dstlrinin (silahl knlllrin) yaradlmasnda 18 noyabr 1945-ci ild (17 Aban 1324) arlm ADF-in II gni plnumunun xsusi rolunu qyd tmk lazmdr (147. s.290-298). Plnumun gdiind ncmnlrin brpa dilmsi, daxili muxtariyyatn ld olunmas, zora zorluqla cavab vrilmsi mcburiyyti v nhayt inqilab vrili n situasiyann ytidiyi haqda fikirlr plnumun sndlrind xsusi olaraq qyd dilmidi. Milli azadlq hrkatnda mnasib frstin l dmsini qyd drk S.C.Pivri yazrd: Frstdn istifad d bilmk z byk istdad v lyaqt istyir. Biz frsti ldn vrmy raz ola bilmzdik (135. s.219). Iki gn davam dn gni plnum, slind, qardan gln gnlrd hyata kirilck tdbirlrin proqramn vrmidi. Gni ktlnin siyasi fall v xalq trfindn silmi nmayndlrin itirak il Xalq Konqrsinin arlmasna hazrlq II plnumun qrarlarnda xsusi qyd olunmudu.

MUMAZRBAYCAN XALQ KONQRSI Biz Iran istiqlal v tmamiyytini dflrl tiraf tmiik. Thran is bu istiqlaliyyti pozmaq yolunda hr gn taz frldaq xarr. I bl gdrs biz tamamil ayrlb mstqil bir dvlt tkil tmy mcbur olacaq. Ayr ar yoxdur I bl gdrs bizim ayr armiz qalmayacaq. Naar grk dyk: Sizinki sizd, bizimki bizd. Yaxamzdan l kib qoyun bildiyimiz kimi z vimizi idar dk. S.Pivri lkdki siyasi vziyyt qiymt vrmk, rjim mmurlarnn, xsusn jandarmlarn zoraklq v zbanalnn* qarsn almaqdan tr grkli tdbirlrin grlmsi n gni
Bu haqda x sayl faktlar v cinayti ks tdirn killr Azrbaycan (Tbriz) qztinin nyabr-dkabr nmrlrind ap lunub. Hminin bax: Qzl shiflr, s.301-312
*

73 xalq toplantsna htiyac duyuldu. Azrbaycan faktiki olaraq S.C.Pivrinin ddiyi kimi iki yol ayrcnda idi: ya istibdad rjiminin yaratd mvcud ar vziyytl razlamaq v ya xalqn bu vziyytdn xmas n x yolu tapmaq. ADF-in II gni plnumu x yolunun yumrua yumruq gstrmk vaxtnn artq ytidiyini bildirmidi. Firq Azrbaycan zr xalq lilrinin mumi mslht toplantsn kirmk qrarna gldi v fasilsiz olaraq 10 gn (10-20 noyabr) mumazrbaycan zr mitinqlr v yncaqlar kirildi. mumxalq nmayndlrinin toplantsn Xalq Konqrsinin arlmas qrarladrld. Xalq Konqrsin nmaynd skilri* balca olaraq ar altnda kirilmidi: 1. Rjim mmurlarnn zoraklq v zbanalnn qarsn almaq; 2. yalt v Vilayt ncmnlrinin dmokratik saslar zr faliyytin imkan vrmk; 3. Iran daxilind Azrbaycana muxtariyyatn vrilmsi. 2 gn davam tmidi Konqrsin qbul tdiyi qtnamdki mddalarn qsa mzmunu bldir: AXK zn Mssislr Mclisi lan dir; yalt ncumninin slahiyyti bir qdr artrlb, Irann razi btvlyn toxunmadan ona Azrbaycan Milli Mclisi (AMM) statusu vrilir v vaxt itirmdn Azrbaycan Milli Mclisi arlr; Azrbaycan muxtariyyat lan dir, Mclis skilr n frman Thran yox, xalq z vrir; AXK nmayndlrindn ibart 39 nfr silmi milli hyt Milli Mclis arlb v milli hkmt qurulanadk AXK-nin qrarlarn icras olmaldr; Milli hyt S.C.Pivrinin yaxn silahda olmu Hac Mirzli bstrinin sdirliyi il ilk tdbir olaraq AXK adndan aha, Iran ali hakimiyyt orqanlarna v byk dvltlr: AB, SSRI, Ingiltr, Fransa v in dvltin tlqramla mracit dildi (150. s.42-48). Bu mracitlrd bildirilirdi ki, Qoy btn dnya bilsin, mtmddn (sivil) dvltlr gzlrini ab grsnlr ki, Thran dvlti Azrbaycan xalqndan intiqam kir, ona azadlq vzin clladlardan, qatillrdn himayt dn, onlarn cinaytlrinin stn rtn xain dliyy mmurlar, cani jandarm rislri, vhi v qan in bxdar v dhdarlar vrmkddir (209. 11 IX 1324). Mracitd byk dvltlrdn haqq tapdalanm Azrbaycan xalqna z hquqlarna v adi insani haqlarna sahib olmaqda kmk tmk xahi olunurdu. Cin bismillahdan qorxan kimi Thran hakim dairlri, mrtc qvvlr, htta sol mslkli bzi rhbr xadimlr Azrbaycann muxtariyyat istmk tlbindn tvi v MM arlmas ii il mul

Nmayndlrin adlar il tan lmaq n bax: dbiyyat siyahsnda mazrin gstriln sri, ( 21), sh. 87
*

74 drdlr*. Muxtariyyat tlbini tcziyy tlbl (Irandan ayrlmaqla) ynildirirdi. slind onlar bu yolla Azrbaycandak hrkatn mahiyytini lklmk istyirdilr. S.C.Pivri ADF-i tcziyy tlblikd ittiham dnlr dflrl cavab vrmi v gstrmidi ki, bizim Thrana n srt v konkrt cavabmz bu olmudur ki, Thran hkmti grk bilsin ki, o iki yol ayrcnda dayanmdr: Azrbaycan z yolunu intixab (smi) tmi, o azadlq v dmokrasi sula doru gdckdir. gr Thran irtica yolunu intixab dirs, xudahafiz, buyurub Azrbaycansz yoluna davam tsin.

53-lr srasnda ah zindanna salnm IXP-nn grkmli azrbaycanl xadimlrindn biri, hmin partiyann Azrbaycandak tkilatnn rhbrlrindn lan li mirxizi-d Azrbaycann muxtariyyat tlbi lyhin lanlar srasnda idi. Bu haqda bax: Msud Bhnud, z Syidziya ta Bxtiyar. Thran, 1377, sh. 247.
*

75 AZRBAYCAN MILLI MCLISI Biz vvl i baladqda ox sad bir srtd azadlmz tmin tmk istyi il yalt v Vilayt ncmnlri arn mydana atdq. Thran v onun bas ddi: bir tlqraf olmasn, min tlqraf olsun, biz bu haqq vr bilmrik. Msxrli bu cavab xalqmz bir addm daha irli gdib mli olaraq z haqqn almaa, yni Milli Mclisi v Milli dvlti yaratmaa vadar tdi Qzl shiflrdn. 1945-ci il dkabrn 12-d Tbrizd Azrbaycan Milli Mclisi ald. Mclis z iini Milli hyt trfindn hazrlanm v Mclisin ilk iclasnda ykdillikl bynilmi Daxili nizamnam sasnda apard. Bu nizamnamd Irann razi btvly daxilind Azrbaycan muxtariyyat - milli hkmtin yaradlmasn nzrd tutulurdu. Milli hkmtin strukturunda Xarici Ilr, hrbi v xarici ticart nazirliyi yox idi. Bu o dmk idi ki, Azrbaycan Milli hkmti Irann dvlt sistmind muxtar qurum kimi qalr. Bl bir muxtariyyat is dmokratik v sivil lklrd o zaman da, indi d mvcuddur. Milli Mclisin faliyyt balamas il bal 1945-ci il noyabrn 21-d AXK trfindn silmi, Milli hytin faliyytin xitam vrildi. AMM 1945-ci il dkabrn 12-d (21 Azr) Azrbaycan Milli hkmtinin tkili haqda qrar qbul tdi v hkmti tkil tmk ADF-in sdri S.C.Pivriy taprld (150. s.55-56). AMM-d Azrbaycan Milli hkmti sildikdn sonra mclis Tbrizdki dvlt mxsus hrbi qarnizonunun imkan daxilind qan tkmdn slh yolu il tslim dilmsi S.C.Pivriy hval olundu. Artq bu vaxt (11 v 12 dkabr shr) Tbriz polis v jandarm idarlri fdailr trfindn tutulmu, polis v jandarmalar trksilah dilib vlrin buraxlmd. Mrkzi hkmt hm Tbrizd v hm d Urmiyada qarda qan axtmamaq n btn vasitlri i sald. S.C.Pivrinin bal altnda faliyyt gstrn Azrbaycan milli hkmt rhbrliyinin dnlm v tmkinli hrkti Thrann fitnkar niyytinin icrasna yol vrmdi. Tbriz qarnizonunun bas gnral .Drxani vziyytin xlmaz olduunu Thrana bildirib n tmli olacan soruduqda, Thran: sgr v zabitlr sizinl birlikd son damc qannz qalana qdr vurumalsnz cavabn vrmidi (110. s.407). Thrann sgrlr qan tkmk mracitin cavab olaraq S.C.Pivri yazrd: Srbaz (sgr) cllad dyildir. O fqt lknin srhdlrini mdafi tmy borcludur. Onu qarda qan tkmy vadar tmk olmaz. Bl bir

76 mr vrilrs, sgr z milli vzifsin ml dib, xalqla birl bilr. Bu hadisy dnyann byk milli hrkatlarnda ox tsadf dilmidir (209. 20 IX 1324). Azrbaycandak vziyyt Thran tvi saldndan* hmin tarixi gnlrd fasilsiz olaraq z iini davam tdirn Iran Mclisi Azrbaycandak vziyyti mzakir dn zaman azrbaycanl (baxmayaraq onlarn oxu ahprst idi) dputatlar mclis iclasna buraxmamdlar (209. 20 IX 1324). ahn Azrbaycana qar qzblnmi mmurlar Azrbaycan airi Xaqaninin adn dayan xiyaban onun adndan silib ingilis alimi duard Braunun adn vrmidilr. Bu mnasibtl S.C.Pivri Azrbaycan qztind yazmd: Aay Thraniyan! lm ma, mlum od (Sizin lminiz mlum oldu). Biz bunu l vvldn bilirdik ki, siz hmi imkan olduqca azrbaycanlnn var-yoxunu alb biganlr vrmy hazrsz! (Yn orada 19 IX 1324). Tbrizdki qarnizonu qarda qan tklmy thrik dn qrargah risi polkovnik (srhng) Vrhram .Drxanini silahl toqquma trtmy qzdrrd (110. s.407; 182). Gnral .Drxani vvlc kazarmadak zabit v sgrlrin trk silah dilib tslim olmalarn istmirdi. Bunu o, xatirlrind d tiraf dir. Bl bir raitd hrbi kazarmann sgrlrin S.C.Pivrini qlmi il yazlm mracit mhm rol oynamd. S.C.Pivri qarniziondak azrbaycanl sgr v zabitlr mracitind dyirdi ki, Damarlarnda azrbaycanl qan olan hr bir sgr v zabit (srbaz v fsr) grk Azrbaycann v onun xalqnn azadlna kmk tsin. Bsdir indiy qdr Thran mrtc hkmtinin biz tdiyi tn v thqirlr. Sizin analarnzn sd o vaxt siz halal ola bilr ki, siz onlarn namusunu hifz dsiz Yaasn Azrbaycann rid, mmlktin, xalqna v z doma ata v analarna sadiq qalan sgr v zabitlri! (147. s.330). Mracitnamnin kazarmaya trlmsi v ss qvvtlndiricilrl yaylmas kazarmadaklar arasnda paralanman gclndirdi. sgr v zabitlrin xalqa artan rbti v Ba qrargahn gstri v mrlrini icra tmkdn yaynmas mylinin gtdikc artmas v digr sbblr son hsabda .Drxanini gri oturmaa mcbur tdi. S.C.Pivri bada olmaqla danq aparmaq n bir n mmn asaqqal v millt vkillri 1945-ci il dkabrn 13-d (22 Azr saat 20 radlrind) Tbrizdki 3-c ordunun kazarmasna gldilr. Nticd 3-c ordunun Tbriz hrbi qarnizionunun ba komandan gnral .Drxani il S.C.Pivri arasnda 7 madddn ibart olan qrardad imzaland (147. s.447449; 110. s.408-409). Hmin qrardad sasnda kazarmadak ordu silah yr qoyub tslim oldu. Kazarmadak sgrlrin v zabitlrin thlksizliyi tmin olunaraq onlar istdiklri yr yola salnmlar. S.C.Pivri bu ii Daxili ilr naziri S.Cavid hval tmidir (176. s.110). Gnral
Azrbaycandak hadislr Irandak btn vtnprvr qvvlri, xsusn haqq taptalanm xalqlar rjim lyhin ayaa qaldrmd.
*

77 .Drxani, polkovnik Vrhram 7 nfr yksk rtbli zabitl birlikd tyyar il Thrana atdrldqdan sonra ah onlarn hbs dilmsi haqda mr vrmidi. S.C.Pivri Thrann bu mlin cavab olaraq dmidi: Gnral Drxani v zabitlr qrupunun hps olunmas alsz hrktdir. Drxani z iradsi il tslim olmad. Sadc olaraq, onun sgr v zabitlri xalqa gll atmaq istmdilr (176. s.110). Azrbaycanda xalq hrkatnn silahl syan sviyysin ykslmsi hr ydn vvl xalq n baqa x yolunun qalmamas il bal olmudur. Bu hqiqti XIV Iran ura Mclisinin 1945-ci il 9 dkabr (1324-c il 18 Azr) iclasnda byk ictimai xadim doktor M.Msddiq tiraf ox dyrlidir. O, dmidi: Azrbaycanda olaylarn balca sbbi xalqn haql ikaytlrin baxlmamas, jandarm v mrtc xanlar trfindn yzlrl gnahsz kndlinin vhicsin ldrlmsidir Azrbaycan xalq hiss tmidir ki, bu mclis, bu dvlt h bir zaman onun drdlrin ar tmyckdir. Ona gr Azrbaycan z zn ar yolu axtarmaq n ayaa qalxmd (207. 1358, 2, s.551; 219. 15 VII 1325) Bu fikri bir qdr baqa trzd XX sr Iran tarixind hiylgr diplomat kimi ad qoymu Qvamlsltn d Roytr mxbirinin suallarna cavab vrrkn tkrar tmidi.

S.C.PIVRI V AZRBAYCAN MILLI HKMTI Biz Irann mstqilliyin hrmt dirik, lakin bl olsa bizim ayrlb mstqil dvlt tkil tmkdn baqa armiz qalmr. S.C.Pivri

Azrbaycan Milli Mclisi 1945-ci il dkabrn 12-d (21 Azr) kirdiyi iclasnda Azrbaycan Milli Hkmtini (AMH) tkil tmyi S.C.Pivriy taprd. S.C.Pivri hmin gn Mclisin gnortadan sonrak iclasnda Milli hkmtin trkibini aadak hytd Mclisin mzakirsin v tsdiqin tqdim tmidir: Ba nazir (vzir) Syid Cfr Pivri Daxili Ilr naziri Salamulla Cavid Xalq qounlar naziri Cfr Kaviyan Knd tsrrfat naziri doktor Mhta Maarif naziri Mhmmd Biriya Shiyy naziri doktor Urngi Maliyy naziri Qulamrza Ilhami

78 dliyy naziri Yusif zima Pot-tlqraf naziri Mirz Rbi Kbiri Ticart v Iqtisad naziri Rza Rsuli Yuxardak trkib Mclis trfindn tsdiqlnndn sonra Zynalabdin Qiyami Ali Mhkmnin risi, Firudun Ibrahimi is Ba prokuror vziflrin tyin olunmular (209. 22 IX 1324). Azrbaycan Milli hkmtinin faliyytinin balancnda ciddi tinlik trdn msllrdn biri Azrbaycann ikinci byk hri Urmiyann (Rzaiyy) dmn lind qalmas idi. S.C.Pivrinin balq tdiyi hkmt Tbrizd olduu kimi Urmiyada da z faliyytinin ilk gnndn dmnl mslni danqlar yolu il hll tmk niyytind olduunu Urmiya qarnizionun bas Znginy bildirdi. Bilirdik ki, i davasz, dysz tmyck alrdq silah iltmkd vvlinci olmayaq (S.C.Pivri). Urmiyadak qarnizonun mhasiry alnmas zaman milli hkumtin hrbi qdrti xyli artmd. Milli hkmtin tkilindn kn bir hft rzind vvl azad dilmi blglrdn lav Qarada mahal, rdbil, Xalxal, Klybr v Miandab rayon v hrlri traf kndlri il birlikd ahprstlrdn tam azad dilmidi. Aparlan mliyyatlar zaman Iran ordusunun 5983 nfr sgr v zabiti trk-silah dilmi, onlardan 4 top, 1000 mrmi, 205 pulmyot, 3577 tfng, 22 tapanca, 6 tank, 2 minomyot, 300 mina, 470 min patron alnmd. Tkc Rzaiyy v rdbil jandarm blyndn 2800 nfr yaxn jandarm trk-silah dilmi, onlara mxsus 565 tfng, 31 min patron fdailr trfindn msadir dilmidi (235. 26 VIII 1381). li hr yrdn zln Thran hkmti z midini Urmiyadak (o vaxtk Rzaiyy) ar silahlarla v bir n tankla tchiz olunmu 4-c ostan Qarnizonuna balad. Tbrizd qarda qrn salmaa mvffq olmayan Thrann irtica qvvlri nvbti qanl shnni Urmiyada yaratmaq istdilr. Bunun n 4-c yalt (ostan) saylan Qrbi Azrbaycann qubrnatorunu vz dn v Urmiyy hrbi qarnizonunun bas polkovnik Znginy hr cr kmk v irniklndirici vdlr vrils d son hsabda Urmiyadak hrbi qarnizon da tslim olmaa mcbur dildi. Bllikl, Azrbaycan razisi tam olmasa da, Zngandan Culfaya qdr, Astaradan Maku v Salmasa qdr razidki knd v hrlr Thrann sartindn azad oldu. Bu 1828-ci ildn Iran ahlarnn, XX srin 20-ci illrindn is Phlvi slalsinin caynana kirilmi bir mmlktin Gny Azrbaycann milli azadlq mbarizsind qazand tarixi qlb idi. Azrbaycan Milli Mclisinin 1945-ci il 13 dkabr tarixli iclasnda tsdiq olunmu Azrbaycan Milli hkmtinin 20 madddn ibart olan faliyyt proqram btn istiqamtlrd

79 S.C.Pivrinin rhbrliyi altnda icra dilmy balamd. Bu proqram z dvrn gr ox gni v hatli idi*. Proqramm aadaklar hat tmidir: Azrbaycan muxtariyyatnn dnyaya tantdrlmas, dmokratik saslarla ncmn skilrin balamaq v ncmnlri tkil tmk, hr v kndlrin abadladrlmas, yrlrd dvlt vziflrin vtnprvr v vicdanl adamlar irli kmk, daltli vrgi qanunu ttbiq tmk, fdai dstlrinin v xalq qounlarnn tchizatna v tlimin fikir vrmk, tdrisin v btn lkd yazmalarn ana dilind aparlmasna, savadszln lv dilmsin nail olmaq v milli darlfnunun almasn tzldirmk, iqtisadi tdbirlr srasnda daltli torpaq islahatnn kirilmsi, rbab-riyyt mnasibtlrinin nizama salnmas, dayanm isthsal mssislrinin i salnmas v yni snay obyktlrinin inas, milli sahibkarln dstklnmsi v tviq dilmsi, infrastrukturun nizama salnmas v onun ahngdar iinin tmin dilmsi, isizliyi aradan qaldrmaq n tsirli tdbirlrin hyata kirilmsi, mtrqqi i qanunu v sortann ttbiqi, shiyy xidmtinin yaxladrlmas, Azrbaycanda yaayan milli azlqlara azrbaycanllarla brabr hquq vrilmsi v onlarn milli dil, mdniyyt, adt-nnlrinin inkiafna dvlt sviyysind qay gstrilmsi, Iran hkmtinin Azrbaycann milli mnafyin zidd olmayan qrar v qanunlarnn tannmas v s. v i.a. btn bunlar hams S.C.Pivrinin balq tdiyi Milli hkumtin faliyytinin sasn tkil tmidir (146. s.4670). Bununla bl dmmk mmkn dyil ki, iqtisadiyyat v quruculuq sahsind grln ilr, milli mdniyytin inkiafna gstriln qay, ilk nvbd Azrbaycan trkcsinin rsmi dvlt dili lan dilmsi v btn Azrbaycanda bu qanunun hyata kirilmsi, Tbrizd dvlt univrsitti, dram tatr v filarmoniyann almas, air v yazlar birliyinin, bstkar v mmarlar cmiyytlrinin yaradlmas, ap iinin yksk sviyyd tkili v i.a. bunlar hams Gnyd gni miqyasl iqtisadi dirli v mdni inqilabdan xbr vrirdi (41. s.223). Azrbaycan Milli hkumtinin hyata kirdiyi tdbirlr srasnda azrbaycan dilinin rsmi dvlt dili lan dilmsi, mktblrd tdrisin, dvlt idarlrind danq v yazmalarn ancaq bu dild aparlmas dvltin rsmi gstrii il maarif nazirliyinin 1 -li mri il (yanvar 1946) hyata kirilmidi (150. s.76). S.C.Pivri hkumt bas kimi ana dilinin mktb v tdris mssislrind ildilmsin, bu sahd mvcud tinliklrin tz aradan aparlmasna xsusi diqqt ayrmd. Bu chtdn S.C.Pivrinin maarif nazirliyin nvanlad 1324-c il 28 Azr tarixli 28/465 -li srncamda aadaklar qyd olunur: 1. Btn milli v dvlt mktblrind tlim v trbiynin Azrbaycan dilind aparlmas n hazrlq ilri grlsn. 2. Maarif nazirliyi trkibind drs kitablar hazrlayan b yaradlsn 3. Alimlr, tcrbli mllim v mktb mdirlri hazrlq iin clb dilsin.
*

I prqramnn tam mtni n bax: Qzl shiflr, sh. 435-438

80 4. Azrbaycan dilind ap olunacaq drsliklr nzart komissiyasnn rhbrliyi il hazrlansn v bu haqda maarif nazirliyi mlumatlandrlsn. 5. lifbadan lav, dbiyyat, tarix, hsab, fizika, corafiya v s. fnlr zr kitablar hazrlanb, apa vrilsin. 6. Drsliklr hazrlayan bnin ryast hytin tcrbli, mlumatl v savadl xslr clb dilsin. 7. Drsliklr hazrlayan b 5 gn rzind xrclnck pul v vsaitinin miqdarn myynldirsin. 8. Drsliklri hazrlayan b bir aydan gc olmayaraq 1-4 siniflr n azrbaycanca drsliklri hazrlayb, ap tdirsin. 9. Btn milli v dvlti mktb rhbrlrin gstri vrilsin ki, azrbaycanca drsliklr hazrlanana qdr mvcud drsliklrdn istifad tmkl tdrisi ana dilind aparsnlar (209. 30 IX 1324). S.C.Pivrinin balq tdiyi hkumtin faliyytind md msllrdn biri d Azrbaycana Iran daxilind muxtariyyatn vrilmsi mslsi olmudur. S.C.Pivriy gr milli Muxtariyat ld tmdn millt n azadlq tmin oluna bilmzdi v bu muxtariyyat balca dvltlrin zmanti il Thrandan alnmalyd. Bu haqda 21 Azr nhztindn 17 gn sonra, 1945-ci ilin dkabrn 29-da S.C.Pivri il AB-n Tbriz tz glmi konsulu Robrt Rosso arasndak shbtd d bhs olunmudur. R.Rossounun gr ah sizin muxtariyyatnz tansa, Azrbaycan dmokratlar buna nc baxarlar? sualna S.C.Pivri: Tkc ahn tanmas Azrbaycan Milli Muxtariyyatnn mvcudluu n tminat ola bilmz. ah z qrarn sabah lv d bilr. Azrbaycan xalq z qanuni tlblrin hqiqi tminat istyir ki, bu da btn dmokratik dvltlrin, o cmldn Amrika hkumtinin yardmndan v mdafisindn ibart ola bilr (209. 15 X 1324).

Azrbaycan qzti v S.C.Pivri* Ar v zngin mbariz yolu kmi S.C.Pivri jurnalistika sahsind byk tcrb v iti qlm sahibi olmudur. Bunu onun qlmindn xan yazlardan aydn grmk olar. Onun fikrinc ktlni z hquqlar urunda mbarizy qaldrmaqda v bu mbarizd onun uurlar ld tmsind, milli oyan v sfrbrlik iind mtbuat vzsiz vasitdir. Mtbuata byk nm vrn S.C.Pivri tsadfi dyil ki, 10 illik zindandan azad olduqdan az sonra Ajir qztini xartmaa tbbs tmidi. Ajirin nrind S.C.Pivri il yaxndan hmkarlq
S.C.Pivrinin mtbuat sahsindki faliyyti haqda gni mlumat n bax: Hmid Mhmmdzadnin. (Bak, 1955); Vqar hmdin dktrluq dissrtasiyalarna (Bak, 1998).
*

81 dn Krim Kavrz z xatirlrind yazr ki Iran cmiyytini Phlvi diktaturasna v istbdada qar ayaa qaldrmaqda baqa mtrqqi ruznamlrl (qztlrl) mqayisd Ajir lyglmz i grmd. Ajirin hr saynda aay Pivrinin ap olmu mqal, flyton v yazlar onun drin biliy, iti qlm, srrast v gni dnc sahibi olmasna ksiz dlalt dir (K.Kavrzin xatirlri kitabn sonunda vrilir). ADF yaradldqdan iki gn sonra Tbrizd ana dilind Azrbaycan qzti nr balamd. Qztin shiflrind ilk zamanlar farsca da mqallr yr vrilmidir. Qztin yubanmadan nri mslsini S.C.Pivri ortala gtirmi v az mddtd qzt z trafna Hmz Fti Xoginabi, Ismayl ms, Firidun Ibrahimi, Mhmmd Biriya, li Fitrt, Yhya yda, Bala Azr olu v s. gnc jurnalistlri, yaz v airlri toplaya bilmidi. Aparlan aradrmalar gstrir ki, Azrbaycan ap olan gndn 5 sntyabr 1945-ci ildn 1946-c ilin sonunadk qztin l bir nmrsi olmamdr ki, onun ba v ya stunlarda gdn mqallri S.C.Pivri yazmam olsun. Hmin dvrd S.C.Pivri il Azrbaycann nrind vvl dbi ii, sonra rdaktor ilmi mrhum yaz H.F.Xognab sylyirdi ki, qzt apa gcikn vaxt v ya hr hans vacib mqalni qztin shifsind ap tmkdn tr S.C.Pivri bzn mtbd gclmli olurdu. Onun dyi taxta stullar, yast is kitab qala idi. Sonralar Azad Millt qztinin ba rdaktoru olmu Ismayl ms hmin gnlri xatrlayaraq Qztin l bir nmrsi olmurdu ki, apa gtmmidn vvl S.C.Pivri orda gdn mqallri nzrdn kirmsin, fikir v imla xtalarn dzltmmi olsun.* S.C.Pivrinin jurnalistlik faliyytini tdqiq v thlil dn H.Mmmdzad yazr ki, S.C.Pivri tkc Azrbaycan ruznamsin (qztin) mqallr yazaqla kifaytlnmirdi. Ana dilind nr olunan 50-dn artq qzt v drgi shiflrind onun nfsi, alovlu qlminin hrarti duyulurdu (75. s.49). Pivrinin tmiz v sad dili, zn mxsus slubu olmudur. 40-c illrd Gny Azrbaycanda yni jurnalist nslinin ytimsind onun vzsiz xidmti olmudu. N inki dbi v yaz dili, htta mit v nsiyytd bl danq dili lindn alnm, mktblrd doma ana dilind tdrisin qadaan dildiyi bir lkd az zaman ksiyind z ana dilind mqallr, ir, hkay yazmaqdan lav, shn tamaalar, dbi-bdii grlr kirmk, radio vrililri aparan insanlarn z ana dilin mhbbt v ball hr bir ksi hyran qoyur. Bu id S.C.Pivrinin ad crn v gstrdiyi nmunvi nmini xsusi qyd tmliyik. Hmz Fti Xoginabi, Ismayl ms, Bala Azrolu, Firidun Ibrahimi, Hbib Sahir, Ibrahim Zakir, Mir Mhdi, timad, li Fitrt, Yhya yda, li Tud, Mdin Glgn, Hkim Billuri, Ham Trlan, Mhmmd Tahir, Mmmd Hsyn Brhani v s. i.a. Bunlar Azrbaycan qztinin v S.C.Pivri mktbinin ytirmlri olmular (67 v 75).
*

I.msin S.C.Pivri haqda xatirlri kitabn snunda vrilib.

82 Bllikl, S.C.Pivrinin mtbuatdak faliyyti siyasi mqsd atmaa ynlmi bir faliyytdn lav, hm d doma dbi dili tz mnimsmkd v bu dild slis yazmaqda gnc jurnalistlr, air v yazarlara qiymtli rnk olmudur. Ana dili urunda inadla mbariz aparm v doma dilin safln saxlamaa sy dn S.C.Pivri dilinin tmizliyi chtdn (bzi fars v rb mnli szlri nzr almasaq) baqalarndan frqlnirdi. O, ana dilini unutmamaq v onun safln qoruyub saxlamaq xatirin Qsr Qacar zindannda mhbus kimi yatarkn M..Sabirin, S..irvaninin, M..Mczn, Sid Salmasinin v baqa Mrut airlrinin irlrini tkrar-tkrar oxuyar, xalq dyimlrini, bayatlar v xalq mahnlarn yada salarm. Bu tmrinlr S.C.Pivri nitqinin tmizliyin, szlrin yrind v dz ildilmsin ox kmk tmidi. Bu szlri S.C.Pivri il QsrQacar zindannda yatm mrhum tarixi alim Ta ahin sylyirdi. S.C.Pivri qlminin v tfkkrndki qdrti anlamaq n onun mqallrindn bzi fraqmntlri nzrdn kirk.

S.C.PVRNN IXILARINDAN V MQALLRNDN ADF yaranandan bir hft sonra, 1324-c il hrivrin 19-da (10 IX 1945) Tbrizin ir-Xorid teatrosu salonunda Pivrinin etdiyi tarixi xndan bzi mqamlar v Azrbaycan qzetindki mqallrdn paralar, Gney Azrbaycann bu gn n d aktual olduunu nzr alb oxucularn diqqtin atdrma vacib saydq.

S.C.Pivri bu xnda rann xritsini fzada barma il krk demidir: Mn aq deyirm, bizim szmz v tlbatmz bu xritdn xaric deyildir. Biz ran srhdlri daxilind danrq. Bir df bunu ham nzrd tutarsa danb, anlamaa asan olacaqdr. Bu salonda mnim ikinci mfssl nitqimi yada salanlar ola bilr. O gn mn 16 min azrbaycanl trfindn Mclis deputatla namizd olmudum. Mn o gn mmlktin vziyytini nzr alb dedim ki, bir vkil vasitsi il mmlkti flaktdn qurtarmaq olmaz. O gn mn ox tssratl idim. Bel ki, bir sad fhl byk vq v tsir il mnim iynimdn pb get sni Allaha taprdm, blk bizim drdlrimiz ar ed bilsn demidi. Mn bilirdim mmlktin, mxsusn Tehrann raiti durduqca mn o kiinin arzusunu ncam vermy mvffq ola bilmycym. Ona gr mn o gn xalqa mracit edib kmk istdim v dedim vkil tkbana he bir i gr bilmz. Xalq z l-l verib z drdlrin ar tapmaldr. Tehrana

83 gedib Mclis varid olduqdan sonra mnim namidlym iddtlndi Btn mclis v dvlt tkilatnn be- nfr mriz (liyri, tmnal) orular, yalan v hoqqabaz mrtcelrin lind alt olduunu bir daha tcrbd anlamaa mvffq oldum. Bu mahida mnim ruhumda byk tsir balad. Bununla bel myus olmayb Cbheye Azad trafna toplanan azadxahlarn kmkliyi il mbarizni davam etdirdik. fsus ki, hrartli mqallr v iddtli hmllrimiz tsirsiz v cavabsz qald Tehranda oturub mqal yazmaqdan v ya nitq etmkdn bir ntic ola bilmycyini yqin etdim. Naar bir il bundan vvl Tbrizd uzunuzad bhs etdiyimiz msl trafnda dnmy baladq. Mnim tbrizli mslkdalarmdan oxu Tehrandan bir i xmyacan irli kib deyirdilr: Azrbaycandan balamal, vvl buran islah etmli, Azrbaycan xalqnn z gc il burada Milli Hkumt vcuda gtirmliyik Bu fikrin hqiqti o vaxt nzrim daha akar bir surtd atd ki, dvltin msul mmurlar Azrbaycan xalqnn zlm v dada atmaq harayna, teleqraflarna saymamazlq gstrdilr. Msln, Bayat (vali .R.) dedi: Mn radio vasitsi il xalqa mracit etmim ki, xalq artq riz v teleqraf vasitsi il zn zhmt vermmlidir. Sdr (ba nazir .R.) dedi: Bir teleqraf olmasn, min teleqraf olsun, mn bu kimi bo szlr cavab bel vermiycym. Bu szlrin ayr cavab ola bilmzdi: grkdi xalqa mracit etmk, xalqn li il i balamaq. Xalqn yumruunun gc il azadl tmin etmk. Bu arla mn Tbriz azadxahlarnn tklifi zr Tehrandan Azrbaycana hrkt etdim. Burada (Tbrizd .R.) yaxn mslkdalarm il bir daha ciddi surtd rann v Azrbaycann daxili v xarici vziyytini ayrd v thlildn sonra bu byk fikri icra etmk n byk v mstqil bir firq yaratmaq lzumunu anladq.

*** Biz Azrbaycan xalqnn azadlq yolunda apard mbariz tarixini unuda bilmrik. Tehran irticas Azrbaycana byk zrblr vurmudur. Biz orada kk salm istibdad rejimindn he bir mid gzly bilmrik. Tehran Azrbaycan hmi fiar altnda qalmasna almdr. Orada hkumt srn xain v mstbid nsrlr bizim balarmz mhv v nabud edib, milli qrurumuzu sndrmaqdan bir an bel srfnzr etmmilr. Azrbaycan xalqnn byk srdar Sttrxann xainan bir surtd Tehrana kilib ldrlmsi hl d unudulmamd Tehran hmi Azrbaycan adndan vahimy dm, o ad azna alanlarla rhmsiz rftar etmidir Moxbirslsltn utanmadan Mclisd tribun dalna keib dedi: Dorudur mn onu (eyx Mhmmd Xiyabanini .R.) ldrdm. Bu byk xidmtdir, nki Xiyabani mmlkt xyant edirdi. Azrbaycan qhrmanlarnn qan il qurulan Mclis ura bu

84 clladn etibarnamsini qbul edib onu millt nmayndsi adlandrd. Sonradan bu sima Rza xanm mri il on ildn artq ran dvltinin bas oldu. Bu onun etdiyi xyanti tltif etmk v zhmt haqq idi Mirz Kuikxann z d ox vhiyan bir surtd ldrlb onun ba ran azadlnn qddar dmni olan Rza xana thf gndrildi Bu cinaytlr son qoymaq n Tehrann qdrtini mhlli v milli ixtiyarlar vasitsi il sndrmaq lazm glir. Bu id Azrbaycan hmi olduu kimi indi d piqdm (qabaqda addmlayan .R.) olmaldr. Tehrandan azadlq ummaq byk shvdir. Orada azadlq mbarizsi aparan dstlrin l-qollar balanmdr. *** Biz hqiqti aq v aydn bir surtd xalqa gstrmliyik. Bizim meydana atdmz arlarn sasn da qanun tkil edir. Biz milltlrin v xalqlarn ixtiyarn tmin etmi qanun sasn (konstitusiyan .R.) diriltmk yolunda mbarizy balamq. Qanun sas yalt v Vilayt ncmni olmazsa o, quru v mnasz kazdan ibart ola bilr. Qanuna ehtiram edib onu mqdds saydmz ndr ki, biz birinci nvbd n byk, n sas qanuni, yni ncmne yalti mslsini hyata keirmk istyirik Mn bu szlri frstdn istifad edib Mclis urada bundan da kskin x edib nmaynd (deputat .R.) ad dayan yalan phlvanlardan bu haqda ciddi ml tlb etmidim. Halbuki, onlarn bir qdm bel xalqa doru glmlrin midim yox idi Hqiqt acdr, lakin onu sylmliyik: Mn Mclisd aq surtd dedim ki, (bunu mn dqiq hesab nticsind isbat ed bilrm) Azrbaycan xalqna maarif bdcsindn veriln pul adam bana tqsim edilrs onu gstrn bir vahid tapmaq olmaz. Mn onu kibrit tdbil (dyrc mqayis .R.) etdim, ntic bu xd ki, hr bir nfr bir kibrit pndn az pay dr Biz byk bir firq yaratmaqla dnyaya sbut edcyik ki, z evimizi yaban kmyi olmadan idar elmy lyaqt v qdrtimiz vardr Burada byk biri qiqti grk siz deym, bu mlum bir deyimdir. Haqq almaq lazmdr, onu vermzlr. Mnim qidm gr bu kamil bir ar deyildi. Mn deyirm haqq almaq blk d asan bir idir, onu saxlamaq rtdir. gr bizim mrut istynlrimiz bu nqty diqqt verib aldanmasaydlar indi Azrbaycan, blk btn ran dnyann n azad, n mtrqqi, n demokratik mmlktlrindn biri olmu v indi dar olduumuz yoxsulluq, flakt, aclq v sfalt qabamza xmamd. *** Bizim arzularmzdan n byy xalqn savadlanmasdr. Savadl v salam xalq he vaxt zlm v fiara boyun ymz

85 Bizim fikrimizi mul edn msllrdn birisi d dil mslsidir. Bu bizim azrbaycanllar n ox mhm v sas msldir Alt-yeddi yanda tz dil am uaa yaban bir dili thmil etmk (zorla qbul etdirmk .R.) cinaytdir. Tlim-trbiy il mul olan azrbaycanllarn ksriyytinin sbiliyi bundadr. Ana dilind yazb oxuma qadaan etmk maariflnm tkamlnn qaban almaq demkdir. Be milyondan ox knd v hrlrd yayanlarmz bir trf qalsn, htta mhlli mktblrd thsil alanlarmz bel mrlrinin axrna qdr fars dilini dzgn tlffz etmy qadir deyildilr. Rza xan i bana glib Azrbaycan paralamaq siyastin balamazdan vvl Azrbaycanda milli teatrolarmz geni bir surtd trqqi etmkd idi. Xalq (arvad v kii) tamaalara kmal-meyl il hazr olub sntkarlarmzn srlrini seyr edirdi. Fqt teatro mcburn fars dilin evriln kimi tamaa salonlarmz balanmaa mcbur oldu. nki xalqmzn ksriyyti bu dili anlamaa qadir deyildi. ndiydk mscidlr v minbrlrd vaizlrimiz xalqn anlad Azrbaycan dilind vz edib dini vziflrini yerin yetirirlr. Biz Azrbaycan dilinin mxaliflrindn soruuruq ki, bu id n pislik var? Niy bir dild minbrd istifad etmk olar, amma mktblrd olmur? Mn kndlrd v xrda hrlrd mllimlr grdm ki, fars dilini he bilmyn kndli v snafa bu dild maarif mvzusunda nitq edirdilr. Mxsusn Salmasda bu gulunc iin lap qaba bir klini ken il grmy mvffq oldum. Mn Salmas sznn mxsusn iltdim. nki bizim ahpur lirzaya (Salmas onun ad il ahpur adlandrlmd .R.) iradtimiz yoxdur. ahpu sz onun xlaqi cinaytlrini nzrd canlandrr. Sttarxan xiyabannn da Phlvi adlanmas qulaqlarmz zay edir, ruhiyymizi incidir. Azrbaycan qurbanlq qoyunu kimi paralayan Rza xan Phlvi adna Tbrizd xiyaban da ola bilmz. Onu Tbriz halisi z milli qhrman Sttarxan adna adlandrmdr. Potxanalarmz bunu bir dflik bilmli Phlvi adna gln mktublar geri qaytarmaldr. Tbrizd Phlvi xiyaban yoxdur. Byk xiyabanmz byk Srdarmzn (Sttarxan nzrd tutulur .R.) adnadr. El d grk mhur olsun. Axrda tkrar edirm: Biz rann istiqlalna kamiln laqlndik. Onun bir qar torpan ayr bir lky vermk fikri qtiyyn meydanda yoxdur. Bizim istyimiz Qanun-sasnn biz verdiyi daxili haqq v muxtariyyatdan ibartdir. Dil mslsi d bunun bir hisssidir. Biz mracitimizd dediyimiz kimi z evimizin ilrini zmz idar etmk fikrindyik. Ondan tr var qvvmizl alacaq. Zor il ran xalqlarn sartd saxlayanlar bunu bir dflik dnmlidirlr.

Bizi z halmza qoysunlar:

86 Azrbaycann rann baqa yaltlrdn geri qalmas haqda S.C.Pivri il razlamayan Tehrandak bzi qzetlr cavab olaraq: O mqalni yazanlar Tbriz hrini glib grsydilr qtiyyn tsdiq edrdilr ki, he onu Cndq v Bndrabbasla da mqayis etmzdilr. Urmiy (Rzaiyy), rdbil, Xoy qtiyyn Koan v Qum il bel mqayis edil bilmz. Drsurti ki (halbuki) Rza xan meydana xmazdan vvl abadlq v Frheq (maarif) chtdn bu hrlr htta Tehrann zndn bel irli idilr. Tbrizd teatr v nmayixanlr olduu zamanda Tehranda bu ad il adlandrma mmkn olan bir mssis bel yox idi. Astarada xalqn z kmyi v tbbs il alan mdrsnin nzrini (tayn) sfahanda grmk mmkn olmazd. Tbrizin, rdbilin ticart mssislri btn randa hrt v etibarda birinci hesab olunard. Urmiynin gzlliyi, abadl ran syaht edn avropallarn srlrind mhm yer tutard. ndi istrdik Azrbaycan haqqnda mqal yazanlar glib bu hrlri nzrdn keirydilr.. Tbriz indi htta Qzvinl bel mqayis edil bilmz Bndr ahdan Bndr ahpura qdr (bndr - liman) qurulan dmir yol xtti bizim zhmt v rncbrin (zhmtke, kndli) mhsuludur. Mazandaran v sair hrlrd vcuda gln (yaradlan) fabriklri Azrbaycan kargrlri (fhllri) dolandrr. Htta Tehrann ar ilri bizim kndlrimizi trk edib rk dalnca gedn cavanlarmzn hdsinddir Azrbaycan Tehrandan bir ey istmir. Onu z halna qoysalar kafidir. Ona imkan verslr z li z ilrini idar etsin. Bsdir! *** Dostum sn deyirm: Aaye doktor far! (milliyytc trk, fars ovinizminin tbliats .R.). Bli, Nizami Gncvi azrbaycanldr v azrbaycanllarn milli iftixardr. Siz sorua bilrsiniz: n dlil il? He vchl inkar ed bilmycyiniz dlillrinizdn birisi azrbaycanl tanmaq istmdiyiniz Nizaminin Leyli v Mcnun dastann aln v diqqtl oxuyun. Orada bu beytlr yazlmdr: Skkiz yz il bundan qabaq, yni hl monqolarn ayaqlar bu yerlr dymdiyi zaman yazlm bu beytlrin mnas bilirsnmi ndir? gr onlar sad v adi ana dilimiz, yni Azrbaycan dilin evirsk mnas bel xr: Mn Nizami srlrimi Azrbaycan dilind yazmaq istyirdim. Amma irvan ahlar qoymadlar. Dedilr ki, biz trk dilini, yni Azrbaycan dilini bynmirik, o dil biz yaramr. Bizim n fars dili xodur. Ona gr d sn srlrini fars dilind yazmalsan. Bu gn Tehrann fasid (pozulmu, rfsiz) hakimlri azrbaycanllar z dillrind yazmaa, oxumaa, yrnmy v danmaa qoymadqlar kimi, o vaxt da irvanahlar

87 Nizamilri z ana dillrind yazmaa qoymadlar. Odur ki, qni dbiyyatmz biganlrin dbiyyatn znginldirir. z ana dilimiz, azrbaycanl dilimiz is yaddan xb gedirdi. gr bu gn doktor far azrbaycanl olmaq v Azrbaycan dilini bynmk istmirs, istmsin. Bu Nadir ah fara n az, n ox tsir etmz. gr siz hqiqti bilmk istyirsinizs, aaye doktor far, bu qdr bilmlisiniz ki, Nadir ah far azrbaycanl qbilsindn idi v Azrbaycan dilini d ox sevrdi. Bu hqiqti d sbut etmk n limizd mhkm dlillr vardr ki, onu da inkar ed bilmiycksiz Aaye doktor far! Siz millt il tbliyi biri-birindn ayra bilmirsiniz. azrbaycanllar tblikd ran tbsidir, lakin, milliyytc azrbaycanldrlar. Siz demk istyirsiniz ki, azrbaycanllar farsdlar. Bu sz aq demy csart etmirsiz. Odur ki, deyirsiz ki, biz azrbaycanl deyilik, ranlyq. Mbahismiz milliyyt stdir, tblik st deyildir Biz deyirik yz illrdn bri aparlan farsladrma siyasti bizim milltimizi mhv etmk ndr Biz min illrdn bri azrbaycanl olmuuq, azrbaycanl da qalacaq. Mn, mn deyilm?: - Bir gn Molla Nsrddin eyin minib gedirdi. Bir qdr getdikdn sonra bir aacn klgsind ekdn db dincldi. Yedi, idi, nhayt eyin nuxtasn ayana balayb yatd. Molla yuxuda olduu vaxt bir oru glib mollann mmamsini, lbdsini (araqn) v basini xardb z geydi v eyin d noxtasn ab z ayana balad v mollann yannda uzand. Molla yuxudan aylb heyrt dd. O, z-zn dedi: gr mn mnm, bs bu kimdir? Molla n qdr fikirldi, bir ntic xara bilmdi. Nhayt o bu qrara gldi: Mn, mn deyilm, ek d mnim deyildir. Bunu deyib xb getdi. Mollann btn hrktlrind bir flsf, bir hiz hikmt vardr Bu gn doktor farlarn Aynd (glck) mcllrind yazdqlar mqallr eyni Molla Nsrddinin hekaysini xatrladr. Doktor farlar v ayr alim v mvrixlr (tarixilr) v daha kimlr, kimlr buyururlar ki: biz azrbaycanl deyilik, biz yoxuq, biz biz deyilik. Bu szlri demk n onlar vvlc bizi oru kimi soyundururlar, var-yoxumuzu limizdn alb zlrin xrlar, sonrada deyirlr ki: siz azrbaycanl deyilsiz. Azrbaycan dili monqollardan qalb cb getdi, Azrbaycan ad Arandr lbada getdi, Nizami, Xaqani Farsdrlar ba getdi. Azrbaycanllar Farsdrlar Ek getdi. Bir az da kes deycklr ki, mumiyytl Azrbaycan deyiln lk v orada yaayan canl adamlar yoxdurlar.

88 Dorudur, indi Tehranda bel iddiaya dmk moddur. Yerindn duran azrbaycanllara thmt atr. N olar, qoy atsnlar: dyirman bildiyini edir, ax-ax da ban ardr. Bu shbtlrdn sonra doktor fara v o qbildn olan xas bir mslhtimiz var: Trsm nrsi, be mqsd ey far! Qorxuram mqsdin atmayasan ey far!

S.C.PIVRI THRAN-TBRIZ DANIIQLARINDA Azrbaycan mslsini nizamlamaq n Qvaml-sltn hkumti AMH-nin bas S.C.Pivriy 1946-c ilin aprlind mracit tdi. Bu mracitd Azrbaycan xalqnn nvanna oxlu xo szlr dyils d (Thran hmi xo triflr dmkl Azrbaycan z sartind saxlamd) msl aydn idi: Molla Nsrddin dmi: dava yoran davas idi. Qvaml-sltnnin btn cidd-chdlri Azrbaycandak hrkat yatrtmaq v onu ynidn Thrann sartin salmaq idi. Thranla danqlar stolu arxasnda oturmaa razlq almaq n 1946-c il aprlin 22-d Thrandan glmi ilk lini Pivri qbul tdi. Thrandan glmi nmayndliy Ftli Ipkian balq dirdi. O, azrbaycanl idi v Mclis Azrbaycandan dputat silmidi. S.C.Pivrini yax tanyrd v ona hrmt bslyirdi. F.Ipkian danqlar aparmaq n Qvamn siyasi msllr zr mavini Mzffr Firuzun ba tyin olunduunu bildirdi. F.Ipkian da hmin nmayndliy daxil olan 7 nfrdn biri idi. Ipkian danqlara razlq vrmyi S.C.Pivridn xahi tmkl yana ona hrmt bsldiyini byan tmi v htta bzi msllrd xyirxahln tzahr tdirmidi*. Ipkianla S.C.Pivri mrkzi dvltl danqlara razlq vrmidir. Ipkian Tbrizd olarkn gizli bir mslnin stn amd. Onun ddiyin gr Tbriz glndk o, Thrandak sovt sfiri Ivan Sadikovun grnd itirak tmidir. Bu gr zaman mlum olmudur ki, Qvaml-sltn il sfir arasnda Azrbaycan mslsin aid gizli razlq ld olunmudur. Bllikl, Azrbaycan Milli hkumtinin v Azrbaycan xalqnn talyi onlardan gizli sadikovlarla qvamlar arasndak svdalamada artq hll olunmudur. imali Irandak qara qzln parlts altnda dnklk dn Krml rhbrliyi Azrbaycandak hrkat sndrmkd Irann ahnah dvltin dolays il yardm gstrmidi. Azbaycandak hrkatn mqddratn hll tmk n Thranla danqlar aparmaq mqsdil 1946-c il aprlin 28-d S.C.Pivri bada olmaqla Azrbaycan nmayndliyi grdn sonra

Sndlrdn blli lur ki, F.Ipkian milli ruhiyyli adam lmudur. , XV Mclis alana qdr milli qunun v fdai dstlrinin saxlanlmasn mslht grm, danqlar n Tbriz glck nmayndlrin Azrbaycana mnasibtini aqlam, Thranda azrbaycan qvvlrin gtdikc artdn v bzi yar mxfi fikirlri xsi shbtind Pivriy bildirmidi.
*

89 Thrana gldi. Qyd tmk lazmdr ki, S.C.Pivri nmayndliy balq tmy v Thrana gtmy myilli dyildi. O, qan tzyiqinin yksk olduunu sas gtirib Thrana gtmkdn qti boyun qardsa da son anda razlq vrmy mcbur olmudur. Thrana gdck nmaynd hytinin trkibi aprlin 22-d ba nazir S.C.Pivrinin sdarti altnda kn iclasda myynlmidi. Nmaynd hytin vvlc doktor S.Cavid daxil olsa da, S.C.Pivrinin tklifi il o Tbrizd qalmal oldu v daxili ilr naziri vzifsi il yana ba nazirin slahiyytlri d mvqqti olaraq ona tibar dildi. Qvam dvlti danqlarn hmiyytini azaltmaq n onun Thranda yox, Krcd aparlmasn tklif tmidi. S.C.Pivri bu haqda qti tirazn F.Ipkian vasitsi il mrkz atdrdqdan sonra Qvam danqlarn Thranda aparlmasna raz olmudu. Danqlar aparmaq n Thrana gdn Azrbaycan nmayndliyi Tbrizdki tyyar mydannda byk izdizamla yola salnmdr. Tyyar mydannda xalqa mracitl nitq sylyn S.C.Pivri millti mbariz zmini saxlamaa, ruhdan dmmy arm v azadla qovumu Azrbaycann ld tdiyi azadl qan bahasna olsa bl qoruyub saxlayacan sylmidi. Tyyar mydannda S.C.Pivriy mracitl mktblilrin oxuduu mahn onu ox kvrltmidi: Pivri, srkrdmiz, gt qardam, yax yol, Azad tdin sn vtni dmnlrdn, gt qardam, yax yol, Dmnlr vrm aman, gt qardam, yax yol. 1946-c il aprlin 29-da Thranda Azrbaycandan glmi nmaynd hyti il rjim nmayndlri arasnda danqlar baland. Danqlarda mrkzi dvlt trfindn ba nazirin siyasi msllr zr mavini Mzffr Firuz, hrbi mavini, ahn ox yaxn adam, gnral Hidayt, gnral Mhmmdli Mqddm, Musvizad (ba nazir dftrxanasnn msulu) v mhndis Xosrov Hidayt itirak dirdilr. Iki hfty qdr davam dn danqlarda Thran hl aprlin 21-d lan tdiyi v Azrbaycan rhbrliyin tqdim olunan 7 madddn ibart tkliflrindn l gtrmdiyi kimi, Azrbaycan nmayndliyi d 33 madddn ibart irli srdklrindn gri kilmdi (150. s.80-83). Azrbaycan nmayndliyinin tlblrini hmd Qvam 1946-c il mayn 13-d radio il xnda rh tmidir. Hmin xdan mlum olur ki, Azrbaycan nmayndliyi Azrbaycana ba valinin (Ostandarn) tyin olunmasnda yalt ncmni uras il mslhtlmni, ordu, polis v jandarm rislrinin tyinatnda is Azrbaycan yalt urasnn tqdimatnn hkumt trfindn tsdiqini irli srmdr. Azrbaycanda kirilmi torpaq islahat nticlrinin dvlt trfindn qbul olunmas tklif dilmidir. slind Azrbaycan nmayndlrinin irli srdy tkliflrin v tlblrin miqyas daha gni idi. Azrbaycan nmayndliyi tklif dirdi ki, vvln Azrbaycann muxtariyyat v ADF dvlt trfindn rsmn tannsn, hrkat

90 itiraklarnn tqib olunmamas haqda dvlt zmant vrsin, Azrbaycann razi btvly saxlanlsn, fdai dstlrindn, qoun v zabitlrdn Azrbaycanda mniyytin v thlksizliyin qorunub saxlanlmasnda dvlt trfindn istifad olunsun, 5-ci sinf qdr thsil ana dilind aparlsn v yuxar siniflrd fars dili il yana Azrbaycan dilindn d istifad olunsun, xalis torpaqlarn kndlilrin ixtiyarnda qalmas, kndlilr vrilmi mlkdar torpaqlarnn bir qisminin pulunun hiss-hiss dnilmsi, skilrin azad v dmokratik kirilmsi v qadnlara vrilmi ski hququnun saxlanlmas, Azrbaycandan gtrlm glirin 75%-nin Azrbaycanda qalmas v onun Azrbaycann iqtisadi dirliin, hr, rayon v kndlrin abadladrlmasna, yollarn, krplrin, artzian quyularn v su mnblrinin tmizlnmsin srf olunmas v s. v i.a. Azrbaycan nmayndliyinin tkliflrind sslndiriln v qyd olunan sas maddlr idi. Qvaml-sltn hkumti nmayndsinin danqlarn ikinci grnd irli srdy tkliflr gldikd bu tkliflrin qsa mzmunu bl idi: bir sra sahlrin balar (knd tsrrfat, ticart, snt, daxili nqliyyat, maarif, shiyy, milis, dliyy, prokurorluq v maliyy ilri zr) Azrbaycan yalt v vilayt ncmnlri trfindn silck, lakin onlar Thran dvltinin tsdiqindn sonra lgitim ola bilr; Azrbaycan valisi dvlt trfindn tyin olunur v bu tyinat yalt ncmninin nzrin atdrlr. Hrbi v jandarm qvvlri balarnn tyinat dvltin slahiyytind qalr. Dvlt dili fars dilidir, mhlli idar v dftrxanalarda fars dili il yana trk dili d ildil bilr v ibtidai siniflrd drslr Azrbaycan dilind aparlacaq; xziny daxil olan glirin bir hisssi Azrbaycan hrlrinin abadlna, maarif, shiyy ilrin srf olunacan; dmokratik tsisatlarn, hmkarlar ittifaqnn faliyyti azaddr; milli hrkatda itirak dnlr hr cr cza v tqibdn azaddrlar; Mclisd azrbaycanl dputatlarn sayca artrlmas mslsin 15-ci mclisd baxlacaq v s (147. s.105-108). Qvaml-sltn hkumti trfindn balanlmas tklif olunan saziin mtnindki maddlrin oxunun hiylgrcsin yazldn v Azrbaycan fth olunandan sonra bunlara ml olunmayacan Azrbaycan nmayndliyi drk dirdi. Bunu S.C.Pivri Thrandak danqlardan qaytdqdan sonra Tbriz radiosu il xnda bir daha bildirmidi. Danqlar zaman mrkzi dvltin nmayndliyi mxtlif bhanlrl Azrbaycan nmayndliyinin irli srdy tkliflrin dmk olar ki, oxunu v saslarn qbul tmdi. Buna gr d danqlar nticsiz qurtard. Trflr arasnda prinsipial msllrd ciddi frqlrin mvcudluu mlum oldu. Bu vziyyt n mrkzi dvlti v n d Thrandak sovt sfiri I.adikovu tmin tmdi. Azrbaycan nmayndlrini qbul dn I.adikovun I.V.Stalindn S.C.Pivriy nvanlanm tlqraf Pivriy gstrmsi d danqlarda nticlrin dyiilmsin kmk tmdi.

91 Azrbaycan nmayndliyi 1946-c il mayn 13-d (Sovt qounlar Gny Azrbaycan tam trk tdikdn 4 gn sonra) Tbriz dnd. Thranda ikn I.V.Stalindn mktub alan S.C.Pivri Mzlumlarn atasnn xyantini aq-aydn bir daha baa ds d, artq gc idi, i-idn kmi, Azrbaycandak hrkata Sovtlrin xyant mhr vurulmudu. I.VStalin S.C.Pivriy mktubunda* Pivrini hm Iran daxilind, hm d bynlxalq almd vziyyti dzgn qiymtlndirmmkd ittiham dir, Azrbaycann inqilabi tlblrin nail olma ona gnah sayr, onu Iranda drin inqilabi bhrann olmamasna, fhllrin sayca azlna, kndlilrin qyri-fal olduuna v bynlxalq vziyytin Irandak inqilabi situasiyann xyrin olmamasna inandrmaa alrd. Btn lklrin inqilabi vrili vaxt Rusiyan tqlid tmyini mtlqldirn Stalin mktubunda yazr: dmli, Iranda bl bir rait yoxdur ki, Lninin 1905 v 1917-ci illrdki taktikasn yrtmy imkan vrsin. Stalin Sovt qounlarnn Irandan mmkn qdr bir az gc xarlmasn Avropa v Asiyada sovtlrin xilaskarlq siyastinin saslarn sarsda bilcyini v buna gr d qounlarn Irandan xarlmas zrurtini mktubda xatrladr. Stalin gr Iranda inqilabi raitin olmas n, Iran hans lk il is uursuz mharib vziyytind olmaldr. l bir vziyyt olmad n Azrbaycandak hrkat davam tdirmyin v drinldirmyin mqsd uyunluu yoxdur v buna sasn sovt qounlar oradan xarlmaldr. Stalin z mktubunda bir vaxtlar irtica adam kimi tand ba nazir Qvam dmokratik islahatlara trfdar adam kimi sciyylndirir v onun Irann dmokrat lmntlri arasnda dayaq axtard qyd olunur. Daha sonra Stalin mktubunda Iranda Sovt rhbrliyinin taktikasnn ndn ibart olduunu aqlayaraq yazr: Mn fikirlirm ki, Qvamdan gztlr qoparmaq n bu mnaqidn istifad tmliyik, ona kmk gstrmliyik. Bu taktikann lyhin hr hans addm Stalin axmaqlq hsab dir. Qvama yardm tmyin lyhin olma Stalin Mahiyytc Azrbaycan xalqnn iin v Iran dmokratiyasna xyant kimi qiymtlndirir. Stalin hmin mktubda Pivridn l onun zn gilylnrk yazr: Biz mlum olduuna gr, Siz dmisiniz ki, biz vvlc Sizi gylr qaldrmq, sonra is uuruma yuvarlamq v Sizi rsvay tmiik. Stalin szn davam drk yazr ki: Sizin n hr hans rsvaylqdan sz ola bilmz gr Siz znz all aparsanz bizim mnvi kmkliyimiz saysind... Siz Orta rqd mtrqqi dmokratik hrkatn pionri kimi, azrbaycanllar da, Iran da xyir dua vrr. Riyakarlq prdsi il rtln (nki Gny Azrbaycann mnafi artq aprlin 4-d imzalanm nft saziin qurban vrilmidir) hmin mktub Pivrinin balq tdiyi hkumtin mydanda tk qaldn, stlik xyant mqabilind Thrana gzt gdib, tslimi balaman imzalama tvsiyy dirdi.

Mktub kitabn snundak lavlrd vrilir.

92 S.C.Pivrinin Thran danqlarnda zn srt aparmas, Sovt sfirinin mslhtlrin kifayt qdr ml tmmsi Sovtlrin Pivriy inamn xyli azaltd. S.C.Pivrinin bir sra mtlblri aq sylmsi, Gilan hadislrini xatrlatmas, Sovt siyastin artq inanmad I.Stalini bir qdr narahat tmidi (49. s.424). slind Stalinin S.C.Pivriy mktub nvanlandrmasnn bir sbbi d bu idi. Sovtlrin S.C.Pivrid kommunist mslkin inamnn tdricn itmsi v onun zindanda tnd gdn kommunistlrl mlum mbahis v ixtilaflar, istintaq sorusunda sovt kommunistlri lyhin ddiklri sovt kfiyyat orqanlarna atdrlmam dyildi. Buna gr 1946-c ilin mayndan balayaraq S.C.Pivri Irandak Sovt xfiyysinin nzartin alnr. Onun htta vd v i yrind danqlarnn gizli qyd alnmas faktlar mvcuddur. S.C.Pivrinin mavini olmu Nsrtulla Cahanahlu far 2001-ci ild ap tdirdiyi xatirlrind yazr: Mn Pivrinin i otanda Thrandak danqlar zaman Sovt sfirinin mvqyindn narazlm bildirrkn Pivri barma il dodaqlarn qapamaqla mn susmaa, mvzunu dyimy iar tdi. Sonra biz hytd gzirkn o, i otana, htta vin ss yazma aparatnn qoyulmasn gman tdiyini bildirdi (179a). Xatirlrdn blli olur ki, S.C.Pivri 1946-c ilin mart-aprl ayndan artq sovt kfiyyatnn bilavasit nzartind idi v btn hrktlri izlnilirdi. S.C.PIVRI BA NAZIR OLMAQDAN ISTFA VRDI Hr cr xarici yardmdan mhrum olmu v stlik Krml rhbrliyi trfindn nft svdas rfin tzyiqlr mruz qalm AMH rhbrliyi szn sl mnasnda dalana dirdilmidi. Moskvadan gln ismarlar yrin ytirmk v irtica Qvam dvlti il dil tapmaqdan baqa yol qalmamd. Buna gr d Thranda S.C.Pivrinin balq tdiyi nmayndlikl Thran arasnda (1946 28 IV 12 V) uursuz qurtarm danqlar 1946-c ilin iyun aynda (1325-ci il Xordadn 21-d) Tbrizd davam tdirildi v nticd 13 iyun 1946-c il qrardad (balamas) imzaland. Balaman AMH trfindn S.C.Pivri, Qvam hkumti trfindn siyasi msllr zr .Qvamn mavini Mzffr Firuz imzalamlar. Balamadak lavl (tbsirlr) nzr alnmazsa o 14 madddn ibart olmudur*. Bu balamada (qrardadda) S.C.Pivrinin balq tdiyi nmayndliyin v xsn S.C.Pivrinin tkidi nticsind Azrbaycan n nmli olan bir sra msllr z ksini tapsa da MH squtundan sonra bunlarn h biri yrin ytirilmmidi. Balamaya gr mrkzi hkumt n az aada qyd olunanlar yrin ytirmyi hdsin gtrmd: Yrli ncmnlrin faliyytin imkan vrilck; Azrbaycandak mdaxilin 75%-i Azrbaycanda qalacaq.
*

Balamann tam mtni kitabn snunda lavlrd vrilir.

93 Azrbaycann tdris ocaqlarnda fars dili il yana azrbaycan dilinin tdrisin icaz vrilck; Tbriz-Miyana dmir yolunun kilii baa atdrlacaq v abadlq ilri gnilndirilck v s. Dyilii v yazl xo olan bu bdlrdn sonra bir ox mslnin, o cmldn qadnlarn kiilrl brabr ss vrmyi, halinin sayna gr Mclisd dputat krssnn ayrlmas, Xalislr haqda qanunun qbul dilmsi, jandarm adnn mhafizi ad il vz olunmas, xalq qounlarnn Iran hrbisin, fdailrin jandarm blmlrin qbulu, Zncann Azrbaycann inzibati-razi blgsn ynidn daxil dilcyi mslsi kndlilr vrilmi torpaqlar mslsi v s. bu kimi nmli maddlr XV ar Iran ura Mclisinin mzakir v tsdiqdn sonra qvvy mincyi mqabilind v ona dilmi lavlrd (tbsirlr) qyd olunmudur (98. s.396-398). Quzy Azrbaycann rhbri M.C.Barov hmd Qvamn XV mclis sgi ad il oynad oyunun mahiyytini I.V.Stalin 22 oktyabr 1946-c ild gndrdiyi mktubda yazrd: S.C.Pivri v onun yoldalar hsab dirlr ki, Thranda olan son hadislrl laqdar Mclis olan sgilr Azrbaycan mslsinin lvi v Iranda dmokratik qvvlrin qti mlubiyytindk txir salnacaq. Bu raitd M.Barov Gnydki hrkata hrbi v maliyy yardmnn gstrilmsinin vacibliyini mktubunda qyd dir (247. s.185). S.C.Pivri Thran nmayndliyi il balanlm mqavilnin icra olunacana z bhlrini Tbriz radiosu il xalqa mracitind v Azrbaycan qztind ap tdirdiyi mqald aq ifad tmidir. O, hl Thran hkumti nmayndlri il danqlara gtmmidn vvl z mvqyini Qvama qar yumuaq hrkt tmyi mslht grn sovt nmayndliyin ...Sizin v Thran hkumtinin konkrt tkliflrindn asl olmayaraq Azrbaycann razisind z silahl qvvlri, fdailri, nzmiyysi (polisi), z srhdlri olmasna mn indi tkid dirm v danqlar vaxt da tkid dcym (49. s.383-384). Tssfl qyd tmk lazmdr ki, Moskva rhbrliyinin v s. S.C.Pivrini haty alm sovt inovniklrinin tzyiqlrini v hd qorxular Azrbaycan Milli hkumt rhbrliyini dndy kimi hrkt tmy qoymamd. S.C.Pivri Thrana danqlara gdrkn ona Qvamn qarsnda mhkm dayanma, istdiklrini ondan almaqda tkid gstrmyi mslht grn M.C.Barov sonrak mrhld Moskvann tzyiqi il z mvqyini dyimli olmudur. Tbrizd aparlacaq danqlar rfsind M.C.Barov S.C.Pivridn xahi dirdi ki, Qvama dyib toxunma... Mn qarda kimi sndn xahi dirm ki, grk bunu dsn... (Yn orada, s.443). Firqnin mtfkkir v zkal rhbri olan Pivri z shvini (sovtlr nvbti df inanmaq shvini .R.) baa ds d i-idn kmidi. Daxili siyasi v xarici rait irticann xyrin, azadln ziyanna inkiaf dirdi. Tkil olunmu irtica qvlri AB v Ingiltr dvltlrinn dstyi il Azrbaycana hcuma hazrlardlar (98. s.453).

94 S.C.Pivri Qvamn oyunlarnn mahiyytini lap vvldn bilirdi. Bu hiylgr, oxzl diplomatn kdiyi hyat yoluna v badan ayaa ovinizm kklnmi mfkursin oxdan bld idi. O, hmd Qvamn Azrbaycandak hrkat dstklrdn mhrum tmk n iltdiyi manvr v klklri dflrl sovt orqanlarna rsmn bildirs d imal nftin qoxusu Krml rhbrliyini artq ovsunlanmd.. 1946-c il iyunun 14-d MM. z slahiyytin xitam vrdi, onu yalt ncmni vzldi. Mvcud vziyytl h cr barmayan S.C.Pivri 1946-c ilin iyunun 16-da istfa rizsini AMH-nin bas vzifsindn istfa rizsini yalt ncmnin vrdi. Hkumt bas vzifsindn gts d Azrbaycana aid btn msllr onun itarak v gstrilri il hll olunurdu. Qyd tmk lazmdr ki, hmd Qvam hkumti balad mqavily ml tmdi, vrilmi vdlr ancaq sz olaraq kaz zrind qalm oldu. stlik XV ar Mclis skilr kirmk ad altnda Azxrbaycana gln ah qounlar ilk addmda Zngana daxil olarkn (12 noyabr 1946) AMH trfdarlarna v onlarn ail zvlrin qar tdiklri cinaytlr Thrann Tbriz danqlarnda zrin gtrdy btn thtlrdn qadn gstrdi. Bl bir raitd tpdn drnaa qdr silahlanm, oxsayl hrbi tyyarlr, tanklara, zirhli manlara, stlik AB v Ingiltrnin yardm v dstyin malik olan 50 minilik ah ordusu bir oxunun li yaln qald Azrbaycan fdailrinin v xalq qounlarnn zrin hcumu davam tdirdi... Ar psixoloji sarsnt kirn S.C.Pivri hrkatn vvlind irin vdlr vrib sonluqda onlar mydanda xlmaz ar vziyytd qoyub gdn sovt rhbrliyin son mracitini tmk mcburiyytind qald. S.C.Pivrinin z silahdalar il sovt rhbrliyin nvanlandrd v uzun mddt ictimaiyytdn gizldilmi mracit mktubu bir ox mqamlar aqlayr*. 21 Azr hrkatnn squtuna drd gn qalm bu mktubda qyd olunur ki, Azrbaycan xalq n vahid bir yol qalr: o da z silahnn gc, z cavanlarnn qhrmanlar il azadln mdafi tmkdn ibartdir. Mktubda sovt rhbrliyin xatrladlr ki, Qvam nft mslsini ona gr qabaa kmidi ki, qzl ordunun Irandan xmasn tmin tsin v Azrbaycan Milli Nhztini ortadan aparsn. ox trafl thlil sasnda yazlm mktubda sovt dvltindn iki y xahi dilir: li bo qalm xalq knllrini silahla tmin tmk n az miqdarda sinah v Thran qoununa mqavimt gstrmkd bizi taqsrlandrb qnamamaq. ...Yn d tkrar dirik: i danqlar v sazilr il hll olunmaqdan kmidir (196. 2007, 9, s.33-36). Sovt rhbrliyin nvanlanm mktubun sonunda dyilir ki, Sizin muxtsr kmyinizin ytimsini sbirsizlik il gzlyirik (Yn orada, s.36). M.Barovun 5 dkabr 1946-c ild I.Y.Stalin gndrdiyi nvbti mktubda Azrbaycann hr yrindn Dmokrat Firqsinin Mrkzi Komitsin xalqn mracitind mdafi n silah xahi olunur. Silahn olmamas bu xahilri cavabsz qoyur. Azrbaycan Dmokratik partiyas yn d
*

Hmin mktubun tam mtni kitabn lav hisssind vrilir.

95 onlara az miqdarda silah vrmkl kmkliyi bizdn xahi dir (247. s.188). Mktubda istniln silahn miqdar 16 top, 5 min tfng, 20 tank lyhin qumbara v onlara mvafiq hrbi sursatdan ibart olunmalyd. Azrbaycan rhbrliyinin xsn M.Barovun Gny Azrbaycanda yaranm v gtdikc facili sonlua yaxnlaan vziyytd dmokratlara kmk li uzatmaq xahi v mracitlrin I.V.Stalinin son cavab Mn b milyonluq azrbaycanllar n nc dnya mharibsin balaya bilmrm (Yn orada, s.189). I.V.Stalinin M.C.Barovun ox srt v lokonik cavabn bzi mlliflr AB-n sovtlri atom mharibsi il hdldiyini v bu haqda AB Przidnti Trumnin sovtlr xbrdarlq notas vrmsil laqlndirirlr. Indiydk bu msl il bal n sovtlrd v n d AB-da vrilmi notann mtnin rast glinmyib (143. s.520). Bunu amrikal mlliflr d tiraf dir v bl bir hdlyici notann mumiyytl olmadn yazrlar*. Bllikl llr atasnn Azrbaycan xalqna, onun talyin gstrdiyi mrhmt blli oldu. Bu xyant azadlq istyn xalqn bu gnk v glck nsillrinin zhnind hmilik hkk olunmu ibrt drsidir. Buradaca, tarixnaslqda v mtbuatda mbahisli olan v aydnlq gtirilmsini gzlyn bir msly AB przidnti Trumnin Stalin yollad atom mharibsi il yazlm hdlyici ultumatumun olub olmamasna toxunaq. gr dourdan da Sovt rhbrliyi nc Dnya mharibsinin balanmasndan v AB-n atom silahndan kinmidirs bs rqi Avropada, Uzaq rqd kommunist hrkatlarna arxa durmaqda v onlara yardmda v lc d Yunanstanda kommunistlrin qiyamna dayaq nmayi tdirmkdn niy kinmmidir? Grnr Molla Nsrddin ltiflrind dyildiyi kimi burada msl yoran mslsidir. SSRI-nin Cnub srhddind yni bir trk dvltinin yaranmas v glckd onun Quzy Azrbaycanla birlmsi htimal Stalin-Mikoyan birliyini narahat dn msllrdn biri olmudur. Gnydki hrkata xyant ipinin bir ucunun da mhz bura glib xmas ksizdir. Gny Azrbaycandak trklr n tarixin n ar gnlrind mydanda li yaln qalm, lakin son nfsin qdr dy hazr olan bir milltin rhbrliyi xlmaz vziyytd qalmd. Moskva rhbrliyinin Gny Azrbaycandak xalq hrkatna v AMH xyant dib, arxa virmsi ba nazir Qvaml-Sltnnin fvral mart aylarnda Moskvaya olan uurlu sfrindn sonra balanmad. imaldak nft yataqlarnn sovtlrin ixtiyarna vrilmsi vzin sovt qounlarnn Azrbaycandan xarlmas v Azrbaycan Milli hkumtinin rhbrliyin Azrbaycana gln Thran qoununa mqavimt gstrmmsi haqda tzyiqlrin artmas facili sonluqdan xbr vrirdi.

Thr, Truman s ultumatum t Stalin in 1946: Fact v fantasy?, The newsletter ofihe society for studies? 4 (Ottober 1972) 8-10
*

96 Sovtlrin dnklyn qar S.C.Pivrinin gtdikc srtln mvqyi ali tyin dilmi v mtdillik gstrn Salamulla Cavidl S.C.Pivri arasnda myyn msllrin hllind frqli yanamalar yaratd. Bu id Thrandak sovt sfiri Sadikovun v Tbrizdki konsul Krasnnn qsdn ara qzdrmas az rol oynamamdr. Barov hl bilmirdi ki, Pivriy mnasibtd Sovt diplomatik idarlrinin bl siyasti Moskva rhbrliyindn, SSRI Xarici Ilr Nazirliyindn glirdi (49. s.499-500). Thranla Tbriz arasnda 13 iyun 1946-c il balamasna gr Azrbaycanda Mclis skilr kirilmsinin thlksizliyini yrli hrbi qvvlr (fdail, nizami ordu, polis) z zrin gtrmd. Balamaya zidd olaraq Thran qounu 13 noyabrda Zngan tutduqdan sonra noyabrn 24-d Tbriz doru irlildi. Azrbay1cann valisi S.Cavid Qvama vurduu tlqramda Thrann Azrbaycana hrbi qvv ytirmsini Tbriz balamas maddlrin zidd olduunu onun nzrin atrsa da .Qvam mvqyindn gri kilmdi. Hadislrin gdiindn narahat olan S.C.Pivri z srt cavabn Azrbaycan qztind ap tdiyi Hara v n n glirlr? adl mqalsind bl ifad tmi: Olsun! Biz buna tssf tmirik, tssfmz bunadr ki, aay Qvam-lsltnnin rz olud (qrzli) v irticai siyasti nticsind vtnimizd byk qanl macralar hazrlanr. Biz idiyimiz anda sadiq qalb Azrbaycan torpana silah il soxulub, azadlmz srnyz (sng) gc il aradan aparmaq istynlri, kim olursa-olsun xalqmzn qolunun gc il zib gri qaytaracaq. Bu is bizim vvl v axr szmzdr: ld var, dnd yoxdur (209. 4 IX 1325). Azrbaycan rhbrliyinin (S.Cavid, M.bstri) Thrana olan mracitlrin baxmayaraq hmd Qvam 30 noyabrda vrdiyi son cavabnda qounlarn Azrbaycana yridilcyind israrl olduunu bildirmidi. 1946-c il dkabr aynn 4-d Thran qounlar gni miqyasda Azrbaycana hcuma balamd... Bl grgin raitd S.C.Pivrinin bal altnda Mdafi Komitsi yaradld (Komity S.C.Pivri, M..bstri, Qazi Mhmmd, Padigan Qulamyhya v Pnahian daxil idi). Xalq qhrman Babkin adna yaradlm knlllrdn ibart dsty axn-axn cavanlar daxil oldular. Vurumaa hazr olan mxtlif sinif v tbqlrin oxsayl nmayndlri li yaln olduqlarndan MK-dn silah tlb dirdilr. Azrin 17-d (dkabrn 8d) Azrbaycan Xalq Qounlar v Fdai dstlri Miyana-Tkab istiqamtind ks hcuma kib dmni tutduqlar mvqyindn gri kilmy mcbur tmidi (142. s.139-142). Buna baxmayaraq tknmkd olan hrbi sursat, arxadan ytrinc hrbi kmyin glmmsi, stlik tyyarlrin, tank v artillriyann, oxsayl nizami ordunun Thran trfindn i salnmas qyri-brabr dylri dmnin xyrin istiqamtlndirmi oldu. Dkabrn 11- kn gc Miyana ial dildi, ah qoununun Tbriz doru yr baland. Hmin ar gnd M.C.Barovun sonuncu df Gny Azrbaycana kmk gstrmk mracitin I.V.Stalin,

97 Azrbaycan mdafi dn qvvlrin gri kilmsini silah yr qoyub mrkzi dvlt qounlarna mqavimt gstrmmsini tvsiyy tmidi. Bu haqda I.V.Stalinin tvsiyylri Tbrizdki vits-konsul Nuru Quluyv vasitsi il S.C.Pivriy v onun silahdalarna atdrld (49. s.524). Tvsiyyd S.C.Pivriy mqavimtin dayandrlmas v bu haqda Qvama mlumat vrilmsi mslht grls d o, bu mslht ml tmmidi. S.C.Pivri znn xlmaz vziyytd qaldn baa ds d O, mqavimtin dayandrlmas haqqnda partiya aktivin, ordu komandirlrin v fdai balarna h bir gstri vrmdi. Mslni yalnz Mrkzi Komitnin yni rhbrliyinin silmsi il mhdudladrd (Yn orada, s.527). S.C.Pivri axrnc mqamda da dmn mqavimt gstrmk, ya azadlq, ya lm arna ml tmkdn tr son nfs qdr vurumaq zmind olmudur. Azrin 20-d onun xalqa mracitind btn xalq azn dmn qar lm-dirim mbarizsin arlrd (209. 20 IX 1325). Sovtlrin xyanti v dnkly S.C.Pivrini v onun xalqn dmn ayana vrdi. Moskva trfindn hiylgrcsin qurulan plan sasnda S.C.Pivri mslhtlmk ad il vvl Culfaya, sonra Naxvana dvt dilir v onun gri qaytmaq yolu hmilik qapanr.

S.C.PIVRI SOVTLR INAMINI ITIRMIDI Moskvann Gny Azrbaycandak olaylara vvlkindn frqli mnasibti 1946-c ilin yanvarndan nft amili ortaya gldiyi vaxtdan aq-aydn hiss olunmaa balad. Sovtlrin Irandak xalq hrkatna hmi z mnafyi prizmasndan yanama trzi S.C.Pivriy xyli vvldn Cngli (1920) v 1921-ci il .Lahuti hrkatlarna (204. 1383. 13-14, s.13-14) olan dnklkdn, lc d 1921 v 1927-ci illrd Iranla balad dostluq mqavillrindn bld idi. Bundan lav S.C.Pivri kommunistlik qidsin xidmt tdiyi 1917-1927-ci illrd Moskvadak kommunist rhbrliyin v Bakdak yoldalarn cnublu kadrlara gstrdiklri inamszlq v htinaszlqlar onun sovtlr baxlarnda mzmunca frqli chtlr yaratmd. Yri gldikc o bunu shbt v yazlarnda tiraf tmidir. Sovtlrin brk ayaqda z xyirlrin tdiklri dnklk haqda S.C.Pivrinin ahidi olduu olaylar Qsr Qacardak zindan dvrndn Arda Qvanisiyan v ona trf saxlayanlarla onun arasnda ciddi v prinsipial mbahis mvzusu olmudur. Bunu S.C.Pivrinin Zindan dftrindn xatirilri, sonrak dvrd yazdqlarn diqqtl izlyn hr bir ks sz bilr. Azrbaycan Dmokrat Firqsinin yaranmas rfsind M.C.Barovla S.C.Pivri arasnda shbt ahid olmu xsin ddiyin gr S.C.Pivri hrkatn lap vvlindc

98 Sovtlrin szn v vdilrin inanmadn, brk ayaqda z mnaflri xatirin Azrbaycann azadlq istyn qvvlrini mydanda tk qoyub qaacaqlarn dmkdn kinmmidir (176. s.20). Qvaml-sltnnin hakimiyyt gldiyi gndn onun Gny Azrbaycan mslsind Moskva il dil tapacan v son hsabda Azrbaycandak hrkata xyant dilcyini S.C.Pivri szmidi. 1946-c ilin fvralndan bu szmlr ral fakta vrilmy balad. O, AMH-ni qarda tin gnlr gzldiyini z xlarnda, msahib v mqallrind stir alt cmllrd v bzn d aq dflrl tkrar tmidi. Sovtlrin Gnydki hrkatn arxasndan qadn v onlarn Thranla mkdalq tmk fonunda dilck dnkly grn S.C.Pivri 1946-c ilin vvlindn Azrbaycan n facilr yaradaca htimal il Gny Azrbaycan mslsini bynlxalq arnaya xartmaq qrarna glmidi. Bu mqsdl o, 1946-c il yanvarn 28-d BMT-nin Ba Assamblyasna mktubla mracit tmli olmudur*. Mktubda Azrbaycan xalqnn azadlq istyindn v kdiyi mbariz yollarndan bhs olunduqdan sonra bynlxalq tkilat, insan haqlarnn mdafiisi kimi x dn dvltlr kmy arlr. BMT ba assamblyasna mraciti il azrbaycan xalq xahi dir ki, azrbaycan milli hkumtinin mvcudluu faktn tansn v knardan mdaxil olmadan ona z talyinin z trfindn myynldirilmsin tminat vrilsin. BMT BA-da Gny Azrbaycan mslsi ortaya gtirilrkn sovt nmayndsi nft amili il bal Irana tzyiqi artrmaq mqsdi il mvqyini mdafi tmidi. 1941-1946-c illrd Iranda v Gny Azrbaycanda mvcud olmu siyasi mhit d azadlq istr qvvlrin tibarl xarici arxaya malik olmadn gstrir. Onlar az-ox sovtlr syknslr d onun sonadk duru gtircyin bh il yanardlar. Bunu onlara tarixin kmi ac tcrbsi inandrmd. Buna baxmayaraq zaman, mkan v tarixi rait azadlq cbhsin daxil olan bir sra baqalar kimi S.C.Pivrini d Sovtlrin mrhmtindn faydalanmaa mcbur tmi, bununla bal ryindkilri dil v yazya gtirmmk zorunda qoymudur. Bu vziyyt dnyasn dyin qdr S.C.Pivrini z dnclrini aq dmk imkanndan mhrum tmi v onu qapal rvd saxlamd. 1946-c ilin fvralnda Irann o zamank ba naziri hmd Qvvaml-sltnnin Moskvaya dvt olunmas, onun I.V.Stalin v digr sovt rhbrlri il gr v shbtlri son hsabda Azrbaycandak xalq hrkatna ndirilck ar zrbdn v sovtlrin nvbti xyantindn xbr vrirdi. Krmld ld olan razlq v Thranda Moskva il Thran arasndak balamaya sasn (98. s.380) Iran dvlti lknin imalndak nft yataqlarnn axtarn v xarlmas ixtiyarn sovtlr vrir v birg Iran-Sovt irkti yaradlmas nzrd tutulur. Bunun mqabilind sovtlr z qounlarn v hrbi srsat mart-aprl ayndan gc olmayaraq Iran
*

Mktubun tam mtni kitabn lavsind vrilir.

99 razisindn tam xarmaa v Azrbaycandak olaylar Irann daxili ii hsab tmk thdn qbul dir. Bu Qvamn balq tdiyi nmayndlik n byk uur idi. Sovt qounlarnn Irandan xmasn bayram dn ahprst qvvlrdn Mhur tacir Mmmd Rza Intizari bu mnasibtl vrilmi ziyaftlrin birind dmidi: Qvam z all siyasti il Sovt Ittifaq kimi byk bir dvltin rhbrini aldada bildi. Hmin Qvam yni mvffqiyytl Pivrinin d hdsindn glck. Balcas odur ki, ruslar Azrbaycandan xsn (49. 418). Moskva-Thran svdalamas Azrbaycandak hrkata ndirilmi ar zrb oldu. Bu svdalamaya gr Iran ura Mclisinin 15-ci ar il bal ah qoununun Azrbaycana glmsi n dinc v mnasib rait yaradlmalyd: Azrbaycandak fdai dstlri v xalq qounlar trk silah olunub buraxlmalyd. Thran hrbi qvvlrin mqavimt gstrmmsi n S.C.Pivriy qar sovt tzyiqi gclndirildi v S.C.Pivrinin faliyyti gzaltna alnd. Bu tzyiqin yani nmunsini I.V.Stalinin S.C.Pivriy yollad 8 may 1946-c il tarixli mktubdan grmk olar*. Bu mktub S.C.Pivriy o zaman atdrlr ki o, z istmdn, knlsz (Qan tzyiqini bhan dib Thrana gtmk istmmidi) Thrana glmi v nifrt tdiyi bir adamla .Qvaml z-z danqlar aparrd. I.V.Stalinin mktubundak srtlik v S.C.Pivriy yd-nsiht nvan il gstriln tzyiq mktubda aq-aydn hiss olunur. Sovtlrin .Qvam hkumti il ld olunmu balamann mrkkbi qurumam Irandan Sovt lilrinin S.C.Pivriy qar Qvamla dil tapmaq v ona gztlr gtmkl bal tzyiq v hd-qorxular i salnd. Sovt sfiri I.Satikovun gstrii il 1946-c ilin aprlin 3-d S.C.Pivri Tbrizdki Sovt Konsulluuna dvt dilir. Bu grd qar trf .Qvamla danqlara balama, ona gzt gtmkd inad tmmyi v 15 ar Iran Mclisin skilr kirmk n Azrbaycana glck ah qounlarna mqavimt gstrmmyi v s. S.C.Pivriy tvsiy dilir (172. s.236-245). S.C.Pivri qar trfin riyakarla brnm tvsiylrindn narahat olur v sbldiyini gizld bilmir. O, I.V.Stalinin bu mktubundaklar itdikd 1920-ci ild Gilandak xyant (Cnglilr hrkatna olan sovt xyanti) yada ddyn, o zamanla bu gnk olaylarn tkrarnn ba vrdiyi, inqilab qvvlrin mydanda tk v arxasz qoyulduunu qyd tdikdn sonra, gr biz Qvam dvlti qarsnda gri oturarqsa, bu, z hdflrimizdn, tiqad v mhm ilrdn l kmk olar. Bu ml il biz ah hkumtini z lyhimiz ynltmi olardq. Onlarn qabanda diz k bilmrm. Bu i mnim n tssfldr. Mn bunu qbul d bilmrm. Mn insanlarn mnafyi xatirin dy mydannda lrm, lakin tslim olmaram (Yn orada, s.240). S.C.Pivri bu grd zn
*

Mktub kitabn snunda vrilir.

100 sovt nmayndlrin tutaraq aqca dyir: Mn qti kild siz inanmram, tkrar dirm: Mnim siz timadm yoxdur (Yn orada, s.241). S.C.Pivri Azrbaycann Thran qarsnda gri kilmsinin sonluunda ba vrck olaylarn anatomiyasn l ral sylmidir ki, sonrak hadislr onun ddiklrini v tsvvr tdikrini yz-yz hqiqt olduunu sbut tmidir. 1946-c ilin aprlin 4-d S.C.Pivri il Tbrizdki Sovt konsulunun nvbti ikinci gr kirilir. S.C.Pivri bu gr Sovtlrin mvqyi il yaxndan tan olmaq n z il birlikd Milli Mclisin sdri Hac Mirz li bstrini, Daxili Ilr naziri Salamulla Cavidi v ADF rhbrlrindn Sadq Padiqan da aparr. Danqlarn nvbti raundunda mqsd AMH rhbrliyini Thranla danqlara gtmy raz salmaq idi. Sovt qounlar 1946-c il mayn ilk on gnlynd Gny Azrbaycan razisini dmk olar ki, tam trk tdi. 1946-c ilin yaznda Azrbaycan Milli hkumti Thran rjimi il yana faktiki olaraq AB v Ingiltr il d z-bz dayanmal oldu. Bl bir raitd Moskva rhbrliyi ancaq z mnafyindn x drk Azrbaycan Milli hkumti rhbrliyini Qvaml-sltn il dil tapmaa itldi. Bu sahd Gny Azrbaycan rhbrliyin gstriln tzyiqlri tsdiq dn ox sayl sndlr mvcuddur*. Moskva Azrbaycan milli hkumtin tsir v tzyiqini tkc Iranda olan Sfirliyi, konsulluq v xsusi rabitilri il mhdudladrmayb lav, Bakn da bu oyuna qatmd. 1946-c ilin martnda S.C.Pivriy gndrdiyi ismarda Thran qarsnda mhkm dayanma, llrindn gln kmkliyi sirgmycyini vd dn M.C.Barov aprlin vlind vrilmi vdlrdn qaaraq Pivriy Qvamn nmayndsi il bir stolda oturub, onunla dil tapma mslht grrd (49. s.407-454). tdiyimiz kimi vvlcdn mlum idi. Dostun xyanti nticsind Qvamla oyunda artq uduzduunu baa dn S.C.Pivri ox ar olsa da, Thranla danqlara gtmkdn baqa yolun qalmadn anlad. Kmi, glck yolun radr kollktiv qiymtli srin mlliflri hmin dvrn olaylarn tdqiq drkn S.C.Pivrinin hr trfdn bal dalana ddyn yazrlar. Pivri mtfkkir v bilikli firq rhbri idi. Lakin o, z shvinin gdazna gtdi. O, bunu anlayan vaxt artq i-idn kmidi. Daxili v xarici siyasi rait onun ziyanna, irticann xyrin ilyirdi. Amrika v Ingiltrnin dstyi il irticann birlmi qvvsi Azrbaycana hcuma hazr idilr (98. s.453). Moskvann xyanti, z mnfyi n dostu dmnin ayana ox asanlqla vrmk kimi xbis xislti S.C.Pivriy yuxarda qyd

Bu sndlr xsusn sn 10 ild Azrbaycan Rspublikasnda, Iranda, AB v Avrpa lklrind ytrinc ap lunmudur.
*

101 AZRBAYCAN MILLI HKUMTININ SQUTU V S.C.PIVRININ SONRAKI TALYI Azrbaycan Milli Hkumtinin squtu lamtlri ba nazir hmd Qavaml-sltnnin 1946-c ilin mart aynda Moskvaya olan sfrindn sonra szilmy balad. .Qvam Irann imalndak nft yataqlarn kfiyyatn v xarlmas icazsini sovtlr vrmk mqabilind iki mhm rti onlara qbul tdirmidi: 1. Sovt hrbi kontingntinin 1946-c il martn sonunadk Gny Azrbaycan trk tmsi; 2. Gny Azrbaycan mslsinin Irann daxili ii hsab dilmsi. Krml rhbrliyi Irandan daha ox iqtisadi-siyasi imtiyazlar qoparmaq itah il Qvam Moskvada danqlar aparan zaman ona konkrt v qti cavab vrmmilr. Sovt rhbrliyinin bu mvqyi .Qvam naraz salb, danqlarn msbt nticsindn nigaran qoymudur. .Qvam bu haqda z nigaranln 1946-c il martn 5-d onun rfin Krmld dzldilmi ziyaftd Sovt rhbri I.V.Stalin d bildirmidir. I.V.Stalin is ona cavabnda mdvaram ki, bizim Thrandak sfirimiz siz Trana atanda sizin n bir n xo xbr vrck (61. s.112). Hqiqtn d Qvamn Sovt sfiri Ivan Sadikovla grd Stalinin sz vrdiyi xo xbr (.Qvamn Moskvada irli srdy tlblr) Sovtlr trfindn yrin ytirildi. Bu haqda iki dvlt arasnda balama da oldu. Balama zaman Thrandak sovt sfiri hmd Qvam Orta rqin byk siyastisi adlandrmaqdan bl kinmmidi (129. s.466). Hmin tarixdn Azrbaycan Milli Hkumt rhbrliyin, xsusn S.C.Pivriy qar Sovt tzyiqlri gclndirilmi oldu. vvl onu Thranla dil tapmaa, onlarla balama ld tmy itldilr. vvl Thranda, sonra Tbrizdki danqlar v 1946-c il 13 iyunda Thran nmayndliyi il balama bilavasit sovt rhbrliyinin tzyiq v xyrxah mslhtlri sasnda mmkn olmudur. Sovtlrin nvbti xyantini grn S.C.Pivri 1946-c il iyunun 16-da Azrbaycan Milli Hkumtinin bas vzifsindn istfa vrdi. slind bu istfa Milli-dmokratik hrkatn byk ndrinin sovtlrin sonrak oyunlarnn itiraks olmamaq niyytindn irli gls d, sovt kfiyyat btn irkin vasitlri i salb (hd, qorxu, gizli ssini yazmaq, trror v s.) onu xlmaz hala salmaa mvffq oldular. Hmin dvr aid sndlr, S.C.Pivrinin qztlrd ap olunmu mqal v msahiblri, xatirlr v s. tsdiq dir ki, Moskvann S.C.Pivriy ard-aras ksilmyn tzyiqlrin baxmayaraq bir ox mqamlarda o, mstqil hrkt tmy myilli olmudur. Thranla yumuaq rftar tmyi, dmokratlam Qvama kmk tmyi, Azrbaycana glck ah qoununa mqavimt gstrmmyi Moskva S.C.Pivriy ardcl olaraq tvsiyy dirdi. Moskvann buyruu lyhin olaraq S.C.Pivri is 1946-c ilin noyabr-dkabr xlarnda,

102 xalqa mracitind qtiyytli olma, son nfs qdr azadl mdafi dib saxlama, dmni Azrbaycann mqdds torpana buraxmama israr dirdi. 5 dkabr 1946-c ild Tbrizdki sovt vits-konsulunun M.C.Barova yollad mlumatda gstrilir ki, Bu gn radio il Pivri xalqa mracit dib, onlar Thran irticasna qar mbarizy ard. Sabah Azrbaycan yalt ncmni yaranm raiti mzakir dib, mli tdbirlr haqda qrar qbul dck Qrara alnb ki, Pivri sdr olmaqla bstri, Qaz Mhmmd, Qulamyhya, Pnahian v Badiqandan ibart Mdafi Komitsini ncmndn kirsinlr. Tbrizd hrbi vziyyt lan dilib. Azrbaycann hr gusindn kndlilr ADP-sna mracit dirlr ki, onlara silah vrib cbhy gndrsinlr. Bu gn Tbrizd Azrbaycan qhrman Babkin adn dayan knll dsty yazl balanb (49. s.518-519). Yuxardak mlumat M.C.Barov alan kimi, o, dalt namin dmk lazmdr ki, Gny Azrbaycanda silah sardan xalqn tin vziyytd qaldn v onlara imkan daxilind az miqdarda olsa da silah v hrbi srsat gndrilmsini Stalindn xahi tmidi. Barov tlqramna Moskvann cavab almad n xahiini ynidn tkrar ts d Moskvann cavab msbt olmamd. Krml rhbrliyinin Gny Azrbaycandak hrkata dnk mnasibtini grn firq rhbrliyi 1946-c il dkabrn 8-d yaranm ar vziyyt haqda gni mktubla Sovt rhbrliyin tkrar mracit dir. Mracitd cavab olaraq Moskva, silahl mqavimtdn l gtrb Thran qoununa yol vrmyi tkrar-tkrar tvsiyy tmidi. slind bu tvsiyylr dnklk myar il lln xyant idi. S.C.Pivrinin silahdalar il birlikd sovtlr az miqdar silah istmkl bal mktubunda* dyilir ki, gr biz tslim olsaq, tarix bizi hmi lntlyck. Dnyada h bir xalq z qdrtini z li il mhv tmz. Btn xalq biz mracit dib z azadln qorumaq n cbhy gtmy icaz vrmyimizi tlb dir. Sovt rhbrliyin nvanlanm mktubda iki istk vurulanr: N qdr srhdlr aqdr mxfi yolla bir qdr silahn vrilmsi. gr bu mmkn olmasa mqavimt hrkatn tkil tmkd Sovtlr onlara manlik trtmsin. Altnda S.C.Pivrinin imzas olan bu mktubdan blli olur ki, S.C.Pivri v onun silahdalar Moskvann Qvama toxunmayn, Azrbaycana gln ial ah ordusuna mqavimt gstrmyin tvsiyylrin arxa virib nyin bahasna olursa olsun alnm azadl ldn vrmmy alrdlar. Hrkatn itiraks mrli Lahrudi z xatirlrind yazr ki, Pivri v Azrbaycan Dmokratik Firqsinin digr rhbrlri sovtlrin Irann mumi daxili ilrin qarmamalarn, Azrbaycan xalqnn Thran irticasna mqavimt gstrmyi, Azrbaycan Milli Hkumtinin ld tdiklrinin ldn vrilmmsini istyirdilr. Pivri fdailrin ah
*

Mktubun tam mnti kitabn lavlr blmsind vrilib.

103 qoununun topu, tank v tyyarlri qarsnda duru gtirmsi n sovtlrdn bir miqar silah istyirdi. Bu istklr Sovt rhbrliyi trfindn rdd dilmidi (172. s.282). ah qounlarnn Zngana daxil olar-olmaz (11-12 noyabr) v onlar himay dn varl ahprst mlkdar Zlfiqarilr dstsinin trtdiklri alaglmz cinaytlr ahnah qounun slhsvrliyini ilk addmda gstrmi oldu. S.C.Pivrinin tklifi il Azrbaycan yalt uras adndan Thran hkumtin gndrilmi tlqramda 13 iyun 1946-c ild balanlm razlaman qar trf pozduu n qounun Azrbaycann baqa razilrin buraxlmyaca v onun Azrbaycan xalq trfindn mqavimtl qarlanaca bildirilmidi (209. 18 IX 1325). Miyana Fdai dstsinin komandan gnral Qulamyhya 1325-ci il 19 Azrd (1946-c il 10 dkabr) Ba komandan S.C.Pivriy gndrdiyi tcili tlqramda Thran qoununun tyyarlr, tanklar v ar toplarla fdai dstlri zrin hcuma kdiyi bildirilir. Bu vziyytd fdailrin v xalq qounlarnn silah v kmy ciddi htiyac olduu yazlr. S.C.Pivri Milli hkumtin Ba Qrargah risi gnral Pnahiyana gstri vrir ki, imkan daxilind Qaflantudak fdai dstlrin kmk dilsin. Gri kilm olmamaldr. Tank lyhin dzldilmi yandrc lr is salnsn. Cbhdki vziyyt v zruri htiyac haqqnda ona mntzm mlumat vrilmsi Ba Qrargah risindn xahi dilir. Thran qounlar Azrbaycan zrin gni miqyasl hcuma krkn AB Ba Hrbi Komandanl maddi kmkdn lav, mxtlif nv ar silahlar, hrbi tlimatlar v 40 drd matorlu bombardman tyyarlri, Ikinci Dnya mharibsind Avropa v Orta rqdki dylrd frqlnn drd nfr tlimat hrbi tyyarini Iran ordusunun ixtiyarnda qoymudu (110. s.484). Qaflantudak dylrd Thran ordusunun rq blyn Milli hkumtin fdai v hrbi dstlri ar zrblr ndirslr d, qyri-brabr dyd xyli itki vrdikdn sonra onlar gri kilmk mcburiyytind qalrlar (129. s.452-454). Tarixi alim Cmil Hsnli istinad tdiyimiz kitabnda yazr ki, 11 dkabr 1946-c il shr Tbrizdki qztlr xalqn S.C.Pivrinin trafnda birlib mqavimt gstrmyi v son damc qan qalana qdr dmn qar vuruacaqlarn yazdqlar halda, gnortadan sonra qfltn vziyyt dyidi (49. s.527). S.C.Pivri yaxn bir n silahda il mslht nvan il vvl Culfaya, sonra is Naxvana aparld. slind mslhtlm ad il Naxvana gtirlmi (glmmi, gtirilmi! .R.) S.C.Pivri prspktivd byk ilr grmk niyytlrinin v arzularnn pu olduunu, hr yin dost xyantin qurban vrildiyini baa ds d artq gc idi, i-idn kmidi. Pivri hr hans tdbrin hmiyytsiz olduunu baa dd v znn xlmaz vziyytd qaldn hiss tdi (Yn orada, s.527). Mrkkb v anlalmaz bir situasiyann qabaa gldiyi bir raitd S.C.Pivri Tbrizi trk tmzdn bir n saat vvl (11 dkabr 1946-c ild) znn v Hac Mirz li bstri,

104 doktor Salamulla Cavid v Sadq Badiqandan ibart firq drdlynn fvqilad toplantsn kirir. Bu toplantda S.C.Pivri Firqd sdrlik slahiyytini mvqqti Mhmmd Biriyaya (maarif nazirin) hval dir. Mvrt v mslhtlm zaman mlum olur ki, Thran qoununa sonadk mqavimt gstrilib, gstrilmmsi mslsind firq rhbrliyind ykdil ry yoxdur. S.C.Pivri v onun trfind olanlar (F.Ibrahimi, Q.Danian, M.mazr, N.Cahanahlu) mqavimt gstrmk tklifin trfdar olduqlar halda, M..bstri, S.Cavid v Mhmmd Biriya milltin silahsz v arxasz olduu faktna saslanb Thrandan gln qouna mqavimt gstrmmsini mqbul sayrlar. Son nticd 22 Azr 1325-ci ild (13 dkabr 1946) ah qounu saat 1600-da artq ahprst nsrlr v banda dstlri trfindn qan dryasna qrq olmu Tbriz daxil olurlar. Ial ah qounlar trfindn Azrbaycan razisinin tam nzart alnmas Azr aynn son gnlrind (dkabrn 18-19-da) mmkn olmudur. Bllikl Azrbaycanda btn xalqn, btn mtrqqi qvvlrin itirak il ml glmi byk v qdrtli bir milli-dmokratik hrkat qan dryasnda boduruldu (24. s.106). Mbarizlr burulanlarnda kn Pivri mrnn ar, kdrli v facili bir mrhlsi d blc sona ytmidi. Thran qoununun Tbriz daxil olduu vaxt trtdiyi cinaytlrdn bhs dn hadislrin ahidi Mnuhr zizi Qanl, qadal gnlr adl mqalsind yazmd: Mn hl xiyabanlarda aslan, glllnn, doranlan fdailrdn, talan dilmi, yandrlm vlrdn, mdrslrimizd trkc kitablarmzn yandrlmasndan yazmaa lim bl glmir. Bir hqiqt mnim n aydndr ki, hid olan qhrmanlarn, fdailrin, azadlq mcahidlrinin qan yrd qalmayacaq v Azrbaycan millti hidlrin v Pivrinin yolunu davam tdircklr (187. s.79).

S.C.PIVRI MRNN SON 172 GN Culfaya, sonra is Naxvana gtiriln S.C.Pivrini burada Azrbaycan sovt rhbrliyi trfindn bir n nfr qarlamd. S.C.Pivrini qarlayan rsmilr mbarizni yaxn vaxtda hr hans formada davam tdirmy Moskvann hllik razlq vrmdiyini ona bildirdikd ruslarla oyunda nvbti df tam uduzduunu baa dd. Qulamyhya z xatirlrind yazr: Srhddi kn gn bizi Naxvana apardlar. Onun sonrak gn daha dorusu Azrin 22-d (dkabrn 13-d) yoldalarla grdk (sovt nmayndlri nzrd tutulur .R.). mumi grdn sonra ADF MK zvlri, Milli Mclis nmayndlri bir yr toplab mumi vziyytimizdn, gri kilmmizdn dandq. lbtt, bl hazrlqsz, plansz gri kilm iimiz brk tnqid dildi. Hr halda tnqidi xlar n qdr

105 ar olsa da ncam ud (olub, bitmi .R.) faktn mqabilind vaq olmudu. Bu haqda danmaqda yubandmz hamya mlum idi (180a. s.83). S.C.Pivridn sonra srhdi kib Quzy Azrbaycana pnah gtirn insanlar (fdailr v fdai aillri) bir mddt Jdanov (indiki Bylqan) rayonuna gtirildi. Burada razisi qapal olan sovxozlarda 2-3 ay saxlanldqdan sonra Azrbaycan rayonlarna paylanld. Fdailrdn iki dst, biri Kirovabad (indiki Gnc), digri is Nuxa (indiki ki) rayonlarnda kompakt kild yrldirildi. Tzlikl gri qaydb, mbarizni davam tdirilcyi fikri il onlarla hrbi tlimi tkmilldirmk nzrd tutulmudu. Bu idya bilavasit S.C.Pivriy amil dilir. (S.C.Pivrinin facili lmndn sonra fdai drglri d lv dilmidir). S.C.Pivri srhddi kmi soydalarn Jdanov rayonu sovxozlarnda yrbyr tmk ii il mul olduu bir vaxtda onu v Qulamyhyan M.C.Barov gr arr Bizi MK-d qbul tdilr. Orada bir sra mvzularda shbt oldu. M.C.Barov lini bintl sarmd. O, ddi ki, hkimlrin ddiklrin gr, sb pozunluundan ba vrir. O, ddi ki, hyatnda ikinci dfdir ki, lim bl olur. Birinci df olunun Byk Vtn mharibsind hk olmas xbrini idnd bl olmudu. Bu df d sizin hadis il laqdar lim bl olmudur. O, Stalindn alnm tlqram biz oxudu. Tlqramda mumiyytl biz sbirli olmaq, id ciddi v mhkm olmamz tvsiyy dilirdi (Yn orada, s.85). Qulam Yhyann xatirlrdn blli olur ki, M.C.Barov S.C.Pivri il nvbti grd qardan gln Novruz bayramna nc hazrladqlarn soruduqda S.C.Pivri cavabnda: Hl bayrama ox qalr dmkl yqin ki mlub olmu hrkatn glck qlb bayramn nzrd tutmudur. S.C.Pivri mhacirtdki qsa mrnn (cmi 6 aydan da az) son dvrn ailsi il birlikd (xanm Msum, onun anas v ygan olu Daryula) Bakda, Mrdkanda ona ayrlm ba vind v hrd Xaqani ksind 13 -li mnzild kirmidi. O, mrndn qalm qsa dvrd Gnydki olaylar ardcl izlmkl yana, mbarizsini dirnmi dalandan nc xartmaq haqda dnr, variantlar czr v vaxtar M.C.Barovu, digr sovt rhbrliyini z tklif v mlahizlri il narahat dir. Mlubiyytl barmayan v onu sovtlrin namrdlik mvqyi il balayan S.C.Pivri Stalinl grmk v fikirlrini ona dmk istyirmi. Bu fikirlri S.C.Pivrinin yazlarn makinada yazan v mhcirt dvrnd onun xsi katibsi v kmkisi olmu mrhum doktor Humay xanm Ruindj biziml shbtind sylmidi. Humay xanmn ddiklrindn mlum olurdu ki, S.C.Pivri mhacirtd z siyasi faliyytini bir an bl dayandrmam, firq tkilatn, cnubla bal tkilat-tbliat iini hadislrin v gnn tlbin uyun qurmaa almd. Bununla birlikd o, rayonlara splnmi soydalarnn v tlim drgsindki fdailrin vziyyti il yaxndan tan olmaq n qsa mddtli sfrlr xr v onlara ba kirmi. Imkan l dn kimi S.Pivri Azrbaycan Yazlar Ittifaqnda (indiki birlikd) 3-c mrtbd onun ixtiyarnda

106 qoyulmu kiik otaa glir, firq tarixini, hrkatla bal xatirlrini v bzn bdii spgili yaz, flton, ir v hkaylrini l yazmasndan makina yazsna kirirmi*. Tssfl qyd tmliyik ki, S.C.Pivrinin mhacirt dvrnd makinada yazdrdqlar v o yazlarn l yazmalarnn xyli hisssi (ox gman sovtlrin gnyl bal mllrindn bhs dn hisslr) aradan aparlmd. bhsiz bu it-bat dilmi hiss bir ox hqiqtlrin ortaya gtirilmsind, Gny Azrbaycandak olaylarn v bununla bal dilmi xyantlrin stnn alnda tarixnasla v cmiyytimiz ox byk kmk olard. QZA YA QSD? Bala xartdmz bu sual 60 ildn oxdur ki, sirri tam almam mmmal lmlrdndir. Bu haqda mvcud olan mlumatlar v yazlar mzmunca biri digrindn frqlnir v bzn ziddiyyt tkil dir. Biz d bu bard qti nticy glmkd tinlik kdiyimizdn, S.C.Pivrinin 1947-ci il iyunun 11-d dnyasn dyimsinin Qza, yoxsa qsd?, lb, ya ldrlb? haqda suala cavab tapma oxucunun mhakimsin vrmk qrarna gldik. Hadisnin qsa rhi: Azrbaycan Milli Hkumtinin squtundan sonra Quzy Azrbaycana pnah gtirn gnylilr 1947-ci ilin mart-aprl aylarnda yaamaq v ilmk n mxtlif rayon v hrlrd mskunladrld. S.C.Pivrinin tklifi il say-sm subay fdailrdn iki dst tkil dilib, biri Gnc hri yaxnlndak Hacknd, digri is ki hrin gndrilmidi. Hacknddki fdailr Ta Musvi (sonra tarix lmlri namizdi olmu), kidki dsty mayor Hsn Nzri (sonra iqtisadi lmlri doktoru olmu) ba tyin dilir. Qzl balar adlanan bu dstlr drgd mntzm hrbi tlim kirilir v onlar Azrbaycan ial tmi ah qoununa qar gman diln partizan v mqavimt hrkat n hazrladrld. S.C.Pivri kompakt halda saxlanlan bu hrbi dstlrin saxlanlmasnda v hrbi tliml tkmilldirilmsind ox israrl idi. S.C.Pivrinin bu id israrl olmas, ynidn mqavimt hrkatna balamaq myli Sovt rhbrliyini, xsn Stalini raz salmrd. Arxiv sndlrin istinad dn bir mqald S.C.Pivri trfindn dyilmi aadak szlr diqqti kir: urvilr tlim batalyonlarna ba kmyimdn v hrbi hazrlq ilrind itirak tmyimdn narazdrlar. Aldm mlumata gr, bu ii Stalin d atdrblar. Arazn o taynda olduu kimi bu tayda da Sovt rhbrliyi, xsusn Stalin-Mikoyan bloku gnyd mstqil trk dvltinin olmamas n Thrana qar gny azrbaycanllarn hr hans dvlt qurumu formasnda dirlmsi lyhin olmular.
S.C.Pivrinin Arazn bu tayndak hyat v faliyyti, nun mrnn facili snluu kitabn snundak yazlarda vrildiyi n bu haqda tkrara lzum grmdik. T.Quliyva Sirli Qtl gn l drgisi, Bak, 1999, 2, s.78-87
*

107 Man v tinliklr baxmayaraq S.C.Pivri 1947-ci ilin iyunun 10-da Tbrizdn yax tand konsul mavini, DTK-nn nmayndsi Nuru Quliyv v gnral Qulamyhyann mayti il Bakdan Hacknd yola dr. Mqsdi fdailr ba kmk, onlardak ruh ykskliyini qoruyub saxlamaq olmudur. Drgdki fdailrin vtn qaydb dymk istk v zmi S.C.Pivrini ox mmnun tmidi. Drgdki rdbil fdaisi Zlfli kiinin olu Smd ddiklrindn: Pivri drgy gldi, Qzl balarn istk v arzularn yrndi. Ondan hammzn ygan xahiimiz v istyimiz vtn qaytma, dmnl haq-hsab kmyi tzldirmk oldu. O, bizim ddiklrimizdn ox qayland v mmnun oldu. Mn onun bir gznd svinci, digrind is kdri szdim. Svinci fdailrin yksk ruhiyyd qalmas idis, kdr onun dnclrini buxovda saxlayan, l-qol amasna imkan vrmynlrin mllri idi. O, bizim dstmizdn xo hval-ruhiy il ayrld v tzlikl onlarn yanna tkrar glcyin sz vrdi. Lakin biz bilmdik ki, byk rhbrl bu bizim son grmz olacaq. O, gtdi, iki gn sonra onun qara xbri biz atd. Btn blk matm batd*. S.C.Pivri Hacknd tdiyi sfrdn vvl Qazanbulaq, Qasm Ismaylov (indiki Goranboy) v Gncdki hmvtnlrin ba kmi, onlarn vziyytini v tinliklrini yrnib dftrin qydlr tmidi (172. s.100-102). 11 iyun 1947-ci il shr saat 500-da S.C.Pivri, Nuru Quliyv, Qulamyhyann yldiyi v rmni src Qarnik Mlikyann idar tdiyi Ford markal manda Gncdn Yvlaa doru yola dr. Hmi arxa oturacaqda yln Pivrini bu df qabaq oturacaqda, srcnn sanda yldirirlr. Yvlaa 14-15 km. qalm Ford yolun sandak bton divarca zrb il dyir. Srcdn baqa srniinlrin d xsart alsa da xstxanada dnyasn dyin tkc S.C.Pivri olur. Bu mmmal avtomobil qzas il bal ahidlrin ifadlrind v yazlarda biri-birin uyun glmyn v bzn ziddiyyt tkil dn motivlr vardr. Bu motivlr aadak suallar yaradr: 1. Qza il bal S.C.Pivri xstxanada z cli il lb, ya ldrlb? 2. Kmii bir qdr bhli olan rmni src man bton divarca qsdn vurub, ya skan arxasnda yatb? 3. B mmmal lmdrs sifariisi kimdir, hans orqandr? 4. S.C.Pivrinin qsdn qtl ytirildiyini M.C. Barovun 1956-ci ildki mhkmsind dyn Yvlan o zamank DTK nmayndsi Ltif Salayv vrdiyi ifadlr hqiqtdirmi?

Smd Bayramzad. Atamn mn ddiklri (xatirlr, lyazmas) Pivriy mxsus, AB isthsal lan Buyuk markal man mlum lmayan sbbdn i dmdiyindn , Frdla gtmli lub.
*

108 5. Rsmi toplantda S.C.Pivrinin miolusu v bacs ri Muraa Azrinin gnral Qulam Yhyaya mracitil: Qulam, Pivrini sn ldrtn ki, onun yrin ksn ifadsin inanmaq olarm? 6. Pivrinin lmsi ruslar n yaamasndan srfli idi - dyn samball kitablarn mllifi X.Mtzd n drc haqldr? Ba vrmi avtomobil qzas v S.C.Pivrinn hlak olmas il bal daha oxsayl suallar, bhli mqamlar, uydurma v rvaytlr oxar sz-shbt vardr. Fakt bundan ibartdir ki, gnmzdk S.C.Pivrinin lm Qza idimi, ya inki qsd!? sual cavabsz qalan suallardandr. S.C.Pivrinin lm il bal kitabn sonundak yazlarda cavab tapma oxucunun ixtiyarnda qoyuruq.

.LIBY GNY AZRBAYCANDAKI HRKAT V PIVRI HAQQINDA S.C.Pivrini frd kimi ayrmaq olmaz. Istr Sttarxan olsun, istr Mmmdmin olsun, istr Xiyabani olsun, istrs Pivri, bunlar Azrbaycan xalqnn silsil mbarizsind n xan v ona rhbrlik dn xsiyytlrdir. Bu, Azrbaycan xalqnn mbarizsidir. 1920-ci ild Azrbaycann gnyind Tbrizd inqilab olur, milli hkumt yaradlr. Amma bu hkumt 1 il mr srr. Bu xalq hkumt istyir, dmokratik cmiyyt istyir. Mnd bir snd var. Orada yazlmd: Sttarxan hrkatnda itirak dnlr qtl ytirildi, onlarn vladlar 1920-c ild hrkata baladlar. Onlar qtl ytirildilr, onlarn vladlar 1945-ci ild hrkata baladlar. Millt mbariz aparr, onun qaban alrlar. Sonra qvvsini toplayb o birisi nsil glir, hmin xtti aparr. nki millt bir y istyir azalq v dmokratiya. Azrbaycan xalq gcn toplayr, bir d 1945-ci ild qalxr, bu da 1 il yaayr. Azrbaycan xalq srin vvlindn indiy kimi hm Tbrizd, hm d Bakda azadlq v dmokratiya istyib. Bizd d 23 ay yaad. 1920ci ild mhv ldilr. Bu df d istdik, 7-8 ildir ki, yaayrq. Bu df Azrbaycann Quzyindki azadlq daimi olacaq. Gnyind, bir df olub 6 ay, bir df is 1 il. Bu df Allah qoysa, balasalar, daimi dvlt olar. Yqin dirm ki, Azrbaycann Gnyind mstqil dvlt olacaqdr.

MZARDAN MZARA KRLN INSAN SON MZARIN TBRIZD OLSUN

109

Azrbaycandak xalq hrkatnn (1945-1946) byk ndri, ADF-nin banilrindn v AMH-nin rhbri Syid Cfr Pivrinin cnazsi 1946-c il iyunun 13-d saat 1600-da torpaa taprlmdr. Onun ilk mzar Baknn trafnda yrln Buzovna kndinin (indi qsbdir) Noblba adlanan (Yal ba) yrd olmudu. S.C.Pivrinin ailsinin Bakda ilk mskunlad v d bu ban razisind yrlirdi. S.C.Pivri avtomobil qzasna 1946-c il iyunun 11-d shr saat 6 radlrind ds d o, Yvlax rayonunun mrkzi xstxanasna 2-3 saat sonra atdrlmdr. S.C.Pivrinin 14-15 km. msafd yrln xstxanaya gc atdrlmas shr tzdn Kirovabad (indiki Gnc)Yvlax yolunda nqliyyat hrktinin olmamas il rh dilir. ahidlrin ddiklrin saslansaq, xstxanaya atrlanadk S.C.Pivrinin ox qan itirmsin baxmayaraq onun huu banda, nitqi d z yrind imi. Bakdan tibb briqadas glndk n Gncdn, n d Qarabadan glmi hkimcrrahlarn Pivrinin zrind xilastm mliyyat aparmalarna icaz vrilmmidir. Bakdan crrahlar v dvlt nmayndsini gtirn tyyar is 5-6 saat sonra Yvlaa glib atmd. Crrahlarn mliyyatndan az sonra S.C.Pivri dnyasn dyiir. Bu haqda ilk xbr crrahiyy ota qarsnda dayanm, S.C.Pivrinin hkim qarda Mir Xlil, sonra is rsmi dvlt orqanlarna atdrlmd. S.C.Pivrinin myidi iki gn sonra, 1947-ci il iyunun 13-d ailsin thvil vrilmidi. Aily, xsusn S.C.Pivrinin cnazsi olan otaa knar xslrin daxil olmasna icaz vrilmmidi. Doktor N.Cahanahlu z xatirlrind yazr: S.C.Pivri il grdn 3-4 gn kmidi ki, gnral Atakiiyv mn zng vurub ddi: Yolda Syid Cfr Kirovabad-Yvlax yolunda avtomobil qzasnda lb. Mn siz basal vrir v xahi dirm ki, partiya mktbind thsil alan iranl tlblri Buzovnadak baa gndrsiz. Gnortadan sonra saat 2d orada olsunlar. Gnortadan az sonra mni gzlyin. Mn glib sizi oraya aparacaam ki, dfn mrasimind itirak dk* S.C.Pivrinin dfn mrasiminin ahidi olmu ya 85-90-n haqlam Buzovna qsbsinin sakinlri Babayv lkbr v Slimov Ruhulla nal dirlr ki, dfn mrasimi vaxt Yal ba hr trfdn polis nzartind idi. Biz dmokratlarn (Gny Azrbaycandan glnlrin) rhbrinin avtomobil qzasnda hlak olmas xbrini Buzovna nft mdnlrind ilyn cnublu i yoldalarmzdan itdik. Onlar Buzovna nftin 4-c yataqxanasnda qalrdlar. Dfnin bu gn (iyunun 13-d) Yal ba da olacan onlar biz dmidi. Biz ban

Bu haqda bax: N.Cahanahlunun Ma v biqanqan (Biz v zglr) xatirlr tplusuna, Brlin, 2003; Mir Cfr Barvun mhkmsi (arxiv sndlri) Bak, 1993; Hmid Mllazad. Ba mhrlnmi sirlr, Tbriz, 1376 (1997).
*

110 polis nzartindn knarda qalm hisssindn bir thr zmz iriy saldq v ora toplananlara qatldq. Ruhulla v Malik kii S.C.Pivrinin dfn olunduu Yal ba haqqnda da mlumat vrdilr. Onlar ddilr ki, bu ba vvlc sln Sabunu kndindn olan Isa v Musa qardalarna mxsus olub. Nobl qardalar bu ba aldqdan sonra ora Nobl ba adlandrlmd. Cnubdan gln dmokratlarn bir n ailsi, o cmldn mrhum Syid Cfr Pivrinin ailsi vvlc bu bada mskunlam, sonra is onlara Bakda Xaqan ksind d mnzil vrilmidir. Yal ba dmokratlar yaayanda da, sonra ba vrm xstliyi sanatoriyasna vrilnd d dmk olar ki, hmi knar adamlar n bal yr olub. S.C.Pivri burada dfn olunandan sonra baa gdib-glmk daha da yasaqland. Cahanahlu yazr: Gnral Atakiiyv baa atan kimi, o, baqalarna fikir vrmdn mni bir baa cnab Pivrinin ailsi olan binaya apard. Tabutun qoyulduu kiik bir otaa daxil olduq. O, ddi ki, cnazni grmk n hamnn buraya glmsini mslht grmrm. Pivrinin xanm prian halda sssiz dayanb, alayrd. Mn cnazy baxan kimi zhrlnm lamtlrini mahid tdim. nki btn bdn imidi v yalnz iki kiik yara, biri znn sa hisssind, digri is boynunda (iyin yaxn hissd) mahid olunurdu. Mn tccblnib ddim: yolda gnral, bu iki kiik yara ki, adam ldrmz? O, polis baxlarna bnzr drin, mnal v nsihtamiz baxlarn mn zilldi v ddi: Yolda hkim! Siz onunla Rza ah zindannda olubsunuz. Bilirsiniz ki,o, illrl orada ox tinliklrl yaayb. Bu hadisd onun xst ryi tssf ki, tab gtirmyib, kinib. Onun hyata qaytarlmas n llrindn glni sirgmyiblr. Bu qsa danqdan sonra o, cnaznin stn rtd v vvldn qapnn arxasnda gzlyn xslr mr tdi ki, tabutun mxlarn alsnlar. Dfn mrasiminin canl ahid kimi Ruhulla kii nql dir ki, S.C.Pivrini qbr gz yalar irisind bizim i yoldamz Glmhmmd Natvan qoydu. N.Cahanahlunun v buzovnal ahidlrin ddiklrindn mlum olur ki, dfn mrasimind S.C.Pivrinin silahdalarndan Sadq Padiqan, Mhmmd Biriya, Azrbaycan Kommunist partiyasnn bir n nmayndsi v Mirz Ibrahimov, Hsn Hsnov, doktor Smdov, Qulam Mmmdli (bunlar S.C.Pivrini Tbrizdn tanyrdlar) v partiya mktbindki cnublu mdavimlr, Milli Hkumt dvrnd fdai bas olmu v Buzovna nft mdnlrindn alan G.Natvani, Qulam cai, Sultanli Qulam, Hnif v Yaqub miri qardalar v baqalar itirak tmilr. Mirz Ibrahimovun qsa danndan sonra dfn mrasimi baa atmd. Bllikl, Gny Azrbaycann Xalxal mahalnn Syidlr Zyvsi kndind dnyaya gz am S.C.Pivri Yvlax xstxanasnda gzlrini bdi olaraq yumdu! Hans sbbdns onun

111 Buzovnadak mzar dana h bir yaz yazlmam v mzar diqqti clb tmsin dy glik kollar il rt-basdr dilmidi. Yvlaxdak Pivrisvrlr z vsaitlri il hr qbristanlnda ona rmzi qbir-abid qoymular v ba danda onun adn, soyadn, tvlld v vfat tarixini yazdrmlar. Hmin abid Yvlax qbristanlnda indi d durur. S.C.Pivrinin mmmal lmn Sovt orqanlar n qdr gizltmy chd tslrd, dfnin sabah gn xarici radiolar ba vrmi hadis haqqnda xbr yaydlar. S.C.Pivrini facili vfat Thran radiosu n bir n gnlk svindirici ou mvzusuna vrilmi oldu. 60-c illrin vvllrind ictimaiyytin, Pivri silahdalarnn tbbs v Azrbaycan rhbrliyin olan oxsayl mracitlrl bal olaraq S.C.Pivrinin Buzovnada, Yal badak mzar 1965-ci ilin 21 Azr inqilabnn 20 illiyi gnlrind Azrbaycan dvlt v Firq rhbrlrinin, ictimaiyytin itirak il Fxri xiyabana krlmd. Fxri xiyabandak mzar n hazrlanm xsusi bton qbir-qutu o mqsdl dzldilmidi ki, zaman glnd S.C.Pivrinin smklrini Tbriz krmk mmkn olsun. Firq arxivindki sndlrdn mlum olur ki, Fxri xiyabandak qbir n 50 tonluq qranit mrmr da Ukraynadan gtirilmi, hykltara is Lninqrad (indiki Sankt-Ptrburq) hrindn dvt dilmidir. Mzarn sgizini v trtibatn mrhum mmar Adil Dadrs vrmidi. S.C.Pivrinin mzar v mzarst abidlri, o cmldn drin dncy dalm zmtli hykli Bakda, fxri xiyabandadr. Pivrisvr insanlar onun anadan olduu 26 avqust v vfat tdiyi (11 iyun) gnlrind bu byk xsiyytin mzarn ziyart dir onun unudulmaz xatirsini hrmtl yad dirlr.

112

113 NTC 1941-1946-c illrd Gney Azrbaycandak azadlq hrkatnn ndri olmu

S.C.Pivrinin hyatnn v kediyi mbariz yolunun btn mrhllrinin yrnilmsi tarixnaslmz v cmiyytimiz n bhsiz vacib v aktual mvzulardandr. Aradrmalar gstrir ki, S.C.Pivrinin oxaxli: maarifilik, siyasi-ictimai, bdii, elmi v s. sahdki irsinin daha drindn v trafl tdqiq olunmasna ehtiyac vardr. lbtt S.C.Pivri haqqnda Azrbaycann hm gneyind, hm d quzeyind xeyli yazlarn olduunu inkar etmk olmaz. Lakin bu yazlarda S.C.Pivrinin kem-kelrl dolu hyatnn v mbarizsinin btn chtlrindn yetrinc yrnildiyini d demk mmkn deyil. Yuxarda dediyimiz kimi, S.C.Pivri haqqnda randa yazlanlarn oxu ovinist nsrlrin pulu v sifarii il yazldndan onlar Pivri xsiyytini v onun faliyytini btvlkd thrif v bhtanlara mruz qoymu v qoyurlar. Bu id onlarn sas hdfi S.C.Pivri il birlikd 1941-1946-c illrd gneydki hrkat lklmk, onu ictimaiyytin gzndn salmaq elc d hrkatn milli xarakterini v hdfini ovinistlrin istk v ruhuna uyun rh etmkdir. ran slam Respublikasnn kemi prezidenti M.Xatmi rvana rsmi sfri zaman (avqust 2002) ermni mxbirinin S.C.Pivri v onun balq etdiyi hkumt haqqnda fitnkarcasna verildiyi suala cavabnda M.Xatmi: Hm Pivri, hm d o hrkat xaricdn glm olduu n xaric d xb getdi Azrbaycandak zminl onun he bir laqsi olmamd demsi slind Pivri leyhdarlarnn v Azrbaycan xalqnn azadlna dmn olanlarn dyirmanna su tkmk idi. Bel bir durumda biz azmza su alb dayanmamalyq. Hqiqti olduu kimi ictimaiyyt atdrmalyq v rfli kemiimizi rfsizlrin basq v thqirlrindn qorumalyq. Bu bizim hr birimizin vtndalq borcumuzdur. Bunu bizdn hm d obyektiv v qrzsiz tdqiqatlq vzifmiz tlb edir. *** S.C.Pivrinin 35-40 illik mbariz yolunun eni v yoxular il az-ox tan olduqdan sonra onun faliyytinin qsurlardan tam xali olduunu demkd tindir. S.C.Pivri dvrnn v MH-l bal olaylarn ahidi, n balcas S.C.Pivri xsiyytin hrmt qail olan bir adam kimi onun faliyyti dvrnd buraxd shvlri qlm gtirmk, bu haqda z fikir v mlahizlrimizi oxucu il bldrmk n qdr ar olsa da bunlar deyilmlidi. Deyilmlidi ona gr yox ki, biz kemiimizi tfti etmk istyirik. Deyilmli v yazlmald ona gr ki kemi glck yolun aynasdr. Biz bu aynada S.C.Pivri xsiyytinin hr trfli chtlrini grmli, a-a, qaran-qara yazmalyq.

114 S.C.Pivrinin Mhmmdmin Rsulzadnin azrbaycanlq mfkursindn uzaqlamas, sosial-demokratlqdan Kommunistlik mslkin kemsi onun ilk v ciddi shvlrindn biri saylmaldr. z sonralar, bir qdr gec d olsa: randa kommunist mslkinin yaylmas n milli zminin yoxdur demkl vaxt il buraxlm shvin etiraf kimi baa dlmlidir. (Bax: S.Frzadn trtibatna istinad materiallar s.7-70) Onun baxlarnda baqa yaln mvqe, 1918-ci ilin mart qrn il baldr. Bolevikdanaklarn fitvas il Bakda v traf blglrd ermnilr trfindn trklr qar ktlvi qrnn hyata keirilmsi tarixd mlum v inkar olunmaz fakt olsa da, S.C.Pivri bu qanl olayda msavatla danaklar eyni drc d gnahlandrr (7. s.397-398) Rza xan kimi qddar v ovinist bir tirann ahlq taxtna yiylnmk n vvlc zn respublika trfdar kimi hiylgr vdin S.C.Pivrinin inanmaq meyli onun sonrak hyat v mbarizsi n ar baa glmidi (Bax: seilmi srlri, s.150, 152-153, 159) S.C.Pivrinin vvl inand v arxaland sovetlrin 1920-1921-ci illrd Gilan hadislrin etdiklri aq-aydn xyant ran vtnprvrlri srasnda S.C.Pivriy d ibrt drsi olmalyd. 1946-c ilin yaznda Moskva rhbrliyinin mslhti v tzyiqi il Tehrana, ah dvlti il dil tapmaa getmmliydi, stlik Tbriz radiosundak xnda (13 iyun 1946) hmd Qvam kimi hiylgr qatili triflmmliydi (60. 28 Xordad, 1325). Tzyiq v zorak buyruqlarla edilmi bu ilr S.C.Pivri xsiyyti n uur sayla bilmz. Tehrann nmayndsi, S.Qvamn mavini M.Firuzla balanm tslimi mqavilnin (Bax mqavilnin mtnin) altnda S.C.Pivrinin imzas olmamlyd. Mqavil sasnda Tehran qounu Zngana daxil olarkn trdilmi vhilik v zbanalqlar hquqi chtdn sas verirdi ki, Azrbaycan bir trfli olaraq balanm mqavildn xsn v zn hr trfli mdafiy hazrlasn. 1945-1946-c illrdki hrkat zaman buraxlm ciddi shvlrdn biri d AMH-ti rhbrliyinin rann baqa blglrindki demokratik v antirejim qvvlrl zif tmas saxlamas, onlarn kmyindn faydalana bilmmsi idi. (1946-c ilin martnda M.C.Barovla grd S.C.Pivri bu shvi z etiraf etmidi) Halbuki, Azrbaycan v Krdstan kimi Bluc, rb, Trkmn, Lor, Qaqay v s. xalqlarda rejimin zoraklndan v ovinist mllrindn zab kmi insanlar idi. Onlarla dil tapmaq, laq yaratmaq, vahid cbhd x etmk Azrbaycandak milli qvvlrin mbarizsin byk v vzsiz kmk olard. Tehran btn qvvlri bir baa Azrbaycana ynltmk plann pozard. 1946-c ilin sonundak real vziyyt, arxaszlq Azrbaycandak hrkatn squtunun mtlqldirirdi. Bel raitd mbariznin gizli formasna kemk, fdai dstlrindn partizan qruplar dzltmk, Babk adna yaranm knlllr dstsini istiqamtlndirmk, firq rhbrlrini, fdai balarnn mqavimt hrkatna clb etmk v bu id xsi nmunlr

115 gstrmk S.C.Pivrini rhbrlik etdiyi tkilatn v hkumtin gstrcyi md ilrdn olmal idi. Mbariznin ar v mrkkb vaxtnda S.C.Pivrinin qfltn Tbrizi trk etmsi halid ruh dknly, mnvi sarsnt yaratd. Basz qalm hrd aqnlq v ba pozunuq artd... ctimai fikir beldir ki, S.C.Pivri nyin bahasna olsayd bel bu ar vaxtda Tbrizi trk etmmli idi. O, fdailri il birg Tehran qoununa mqavimt gstrib qhrman kimi hlak olma Araz bu taya kemkdn stn tutmalyd v s.i.a... Firuz Hyt (Varlq drgisinin nairi Cavad Hytin qarda) AB-da ap tdirdiyi Rform drgisinin 1997-ci il iyun nmrsind ( 3) Mmmdrza ahn gnrallarndan olan, Azrbaycanan hcumu itiraks Foladinin xatirlrindn paralar ap tdirmidir. Foladi z xatirlrind yazr ki, biz 1946-c ilin noyabr-dkabr aylarnda (Aban-Azr) aylarnda Azrbaycana hcum drkn gr qar trf 300 mtgil hrbi qvv il biz mqavimt gstrsydi Tbrizi tutmamz mkl olacaq idi (187. 1383, 4, s.77). hali arasnda aqnlq, orduda v fdai dstlrind bal-bana qalma v istiqamtsizlik hal vzin mstqil mqavimti tkil tmk olsayd, nticd yqin ki, baqa cr ola bilrdi. rk yans il bu deyilnlr mllifin olmulara saslanaraq deyilmi subyektiv mlahizlrdi. Bunlar S.C.Pivri xsiyytin, onun irsin v faliyytin klg salmaq niyytindn tam uzaqdr. Bunu yqinki Pivrisevr oxucuda sezmmi deyil. Biz kemiimizin km-ksirlrinin ona gr dil gtirmirik ki, onun uurlarna klg salaq. Burada mqsd kemiin ar v ac olaylarn yada salb onlardan ntic xarmaqdr. Buraxlm shvlr v bdrmlr tkrar yol vermmk istyidir. S.C.Pivrinin hyat, kdiyi rfli mbariz yolu, znn ddiyi kimi, ancaq v ancaq xalqnn azadlna hsr dimidir. Bu id onun hr hans taktiki v mlahiz yanll da bhsiz onun z mqsdin atmaq istyi il bal olmudur. Hm d ictimai-siyasi xalq hrkatlarnda shvlr yol vrilmmsi nadir istisnalardandr. S.C.Pivri idyalar Gny Azrbaycanda adan azadlq v dmokratiya mcadilsinin hdf v qaysi olaraq bu gn d yaamaqdadr. S.C.Pivri il bal aradrmalar onun szlri il yekun vuraq: DMN HDLR BZ TUTDUUMUZ HAQQ YOLUNDAN QAYTARA BLMZ. YA LM, YA AZADLIQ, NC YOL YOXDUR!.

116

LAVLR

117 SNDLR, MRACITLR, MKTUBLAR 1) London toplants 2) Iran dvlti balarna 3) Pivrinin BMT mktubu 4) Pivriy Stalinin mktubu 5) Sovt rhbrliyin son mracit mktubu

BYK DVLTLRIN XARICI ILR NAZIRLRININ LONDONDAKI TOPLANTISINA Tbriz, 23 sntyabr 1945-ci il. AB Xarici Ilr naziri cnab Brns, Ingiltr Xarici Ilr naziri cnab Bvn, Sovt Ittifaq Xarici Ilr Naziri cnab Molotova, Fransa Xarici ilr naziri cnab Bidaya, in Xarici Ilr naziri cnab Van-iy. Byk dmokratik dvltlr qanl faist sul-idarsini mhv tdikdn sonra dnyann ox mmlktlri adilan dmokratik sul-idarsi yaratmdr. Qabaqlarda zlm altnda ziln cahann oxlu qovm v milltlri tarixi Atlantik Mnurin (Xartiyasna) mvafiq olaraq z mqddratlarn tyin tmy balamdr. Hr xalq z milli mdniyytini, iqtisadiyyatn v gzrann qaldrmaq n dmokras rjimin nmtlrindn istifad tmk istyir. Mtssfan Iranda gnbgn diktatorluq thlksi artmaqda v faist nsrlri Rza ahn mnhus hakimiyytindn sonra ld diln natamam azadl bl bomaq n hr cr fitnlr l atmaqdadr. Hm yaltlrd v hm d paytaxtda azadxahlar tqib olunur. Dmokratik hrkat tmsil dn ruznamlr (qztlr) v cmiyytlr silah gc il dadlr. Irtica qvvlri tzdn sabiq Rza ahn istibdad rjimini istmk n Irann namuslu azadxahlarnn qann tkmkdn kinmirlr. Iranda b milyon nfuza malik olan biz azrbaycanllarn vziyyti daha thmml dilmzdir. Azrbaycan millti uzun illrdn bri Irandak azadlq nhztinin lmdar olmana baxmayaraq z torpaqlarnda fqr v biarlik halnda, hr cr hquqdan mhrum halda

118 yaamaqdadr. Iranda bu vaxta qdr aalq dn irtica hakimiyyti nticsind Azrbaycan millti z milli mdniyyti trqqisin almaq, xaraba hrlrini abadladrmaq v xalqn flaht (knd tsrrfat) bhdat (shiyy) v sair htiyaclarn rf tmk v htta z uaqlarn ana dilind bl oxutmaq n h haqq v ixtiyara malik dyildir. Dnyann qdim xalq olan v min illr rzind byk mdniyyt v snt srlri yaratm Azrbaycan xalq indi istibdad v diktatorluun aradan gtrlmy baland bir zamanda z hquqlarn tlb dib v bu mqdds yolda mbarizy qalxmlar. Biz azrbaycanllar Atlantik Mnurunda gstriln hr bir milltin z mqddratn z tyin tmk qidsin drin bir iman bsldiyimizi v bu ac vziyytimizi byk mtffiq dvltlrin tkil vrdiyi vzirlr urasna ytiririk. Biz btn Iranda hqiqi dmokrasi sulun brpasnn v Azrbaycan xalqna daxili azadlq v muxtariyyat vrilmsini, mum mmlktin adilan qanunlarn gzlmkl brabr, Azrbaycann z srnvitini z tyin tmsini istyirik. Biz byk mtffiq dmokrasi dvltlrin xalqmzn bu tarixi v adilan tlbind biz kmk tmlrini, b milyondan artq Azrbaycan xalq adndan tlb dirik. Azrbaycan xalq mindir ki, btn milltlr v qvmlr milli azadlq v xilaskarlq vd tmi byk mttfiq dmokrasi dvltlr bizim d tlbimizi v tbii haqqmz nzrd tutacaq v z kmklrini bizdn sirgmycklr.

Azrbaycan xalq adndan mraciti 1500 nfrdn ox xalq lisi imzalamd. Qzl shiflr, Tbriz, 1324-c il, s.62-64.

AZRBAYCAN XALQ KONQRSININ IRAN HKUMTIN MRACITI Irann ahnahnn xidmtin, Iran Milli ura Mclisinin risi Mhmmd Tbatbaiy, Ba nazir aay Ibrahim Hkimiy. Bu il Aban aynn 29-30-da (1945-ci il noyabrn 21-22-d) Tbriz hrinin ir-Xorid salonunda 150000 nfrin imzas il mumazrbaycan hr v hvmlrindn toplanan mum mitinqlr trfindn silmi yddi yz nfr nmayndnin irkti il tkil tapan Byk xalq

119 Konqrsi znn 4-c iclasnda ittifaq ara il (ss oxluu il) z tlbatnn sas msllrini aadak maddlrd qyd olunan lamiyy vasitsil Irann mrkzi hkumtin bildirmyi qrara ald: 1. Azrbaycan xalq burada yazlmasna yr olmayan saysz-hsabsz tarixi sbblr v hadislr gr znmxsus milliyyt, dil, adab v rsum v sair xsusiyyt malikdir. Bu xsusiyyt ona haqq vrir Irann istiqlaliyyt v tamamiyytin mraat tmkl brabr btn dnya mnasibtlri kimi Atlantik lamiyysi mocibinc z mqddratn tyin tmk n azad v muxtar olsun. 2. Konqrs Azrbaycan xalqnn Irann baqa yalt v vilaytlri il olan mdni, iqtisadi v siyasi rabitsini nzr almaq il brabr bu xalqn indiki Iran dvltinin tsisi haqqnda gstrdiyi fdakarlqlar (vaqin indiki Iran dvlti Azrbaycanllar vasitsil tsis olunmudur) nzr alb h cr hazr dyil, onun mrut v qanuni tqazalarn ki, milli muxtariyyatdan ibartdir, Irann mrzlrin xll gtirib onun tcziysi zrind qrar vrsin. 3. Azrbaycan xalq var qvvsi il Iranda mrut kli alm dmokrasi sulunun trfdardr. Azrbaycan millti Irann tamam yalt v vilaytlri kimi Irann Mclisi uras mclisin nmaynd gndrck v adilan maliyyat vrmkd irkt dckdir. 4. Azrbaycan xalq rsmn v lni lam dir ki, btn dnyann diri milltlri kimi (Irann tamamiyyt v istiqlaln gzlmkl) znn daxili ilrini idar tmkd z milli hkumt yaratmaa haqldr v o bacarb Irann istiqlal v tamamiyytini mraat tmkl Azrbaycan dmokras v hakimiyyt milli sulu il idar d bilr. 5. Azrbaycan xalq azadlq v dmokratlq yolunda byk zhmtlr kib, oxlu qurbanlar vrmyin gr istyir znn muxtar hkumtini hqiqi dmokratik sas stnd qursun. Buna gr konqrs trfindn tsvib olunmu daxili nizamnam stnd znn Mclis Millisini intixab dib lazm grr Azrbaycann milli v daxili hkumti bu mclisin nmayndlrinin arasndan intixab olub onun qabanda msul olsun. 6. Azrbaycan xalqnn z milli ana dilin laqsi vardr. zg dilinin thmili onu trqqi v Buna rva thmilin qaban almaq v Azrbaycann trqqisin lazm gln btn vsillri vcuda gtirmk n Azrbaycan xalqnn milli konqrsi hyt milliy dstur vrir, ox tz bir zamanda Azrbaycan dilini btn dvlt idarlrind mrssum v onun tdrisini tamam mdrslrd (dvlti v milli) mli tsin. 7. Yz lli min nfrin imzas v yddi yz nfr nmayndnin itirak il tkil tapan milli konqr Azrbaycan milltinin iradsi il zn Mssislr Mclisi lan dib Azrbaycann daxili ilrini idar tmk n onun doqquz nfrdn ibart bir milli hyt intixab dib onlara ixtiyar vrir, milli istklrini mli tmk n lazmi tdbirlr grb slahiyytdar tmddn karvanndan dala salm v onun milli frhng v maarifinin yolunu balamdr.

120 mqamat il mzakiry girisinlr. yni zamanda Azrbaycan Mclis Millisini v hminin Mclis uray Milli intixabn icra lsinlr. Axrda konqr Iran dvltinin v dnyann byk dmokratik dvlt-lrinin diqqtini yuxarda yazlanlara clb dib izhar dirlr ki, bu mtalibin icras n fqt tbli v tkil vasitsi il iqdam dib nza daxili v qarda qan tkmy icaz vrmyck. Vli gr mrkzi dvlt istrs, onun qanuni silah gc v qhro-qlb il ortadan aparsn o vaxt naar hr qiymt olur-olsun z hququndan mdafi dck v ta bir nfr azrbaycanl qalanadk z milli muxtariyyat yolunda mbariz aparacaqdr. Mclis Mssisan (Konqr-y Milli) hyt milliy ixtiyar vrir Azrbaycann muxtariyyatn tmin tmk n slahiyytdar mqamt il laqy girsin. Mslni slh v msalimt yolu il hll tsin. Vli hyt milli h vchl Azrbaycann muxtariyyat v milli hkumti haqqnda srfnzr tmk v Irann tamamiyyt v istiqlaln pozmaq ixtiyarna malik dyildir. Biz arzu dirik btn dmokras alm bilsin ki, dnyada bir millt vardr hazr olub znn var qvvsi il z hququndan mdafi dib Asiyann bir gusind azadlq v dmokratlq bayran qalxzb, istyir fqt z kmyi il znn azadln tmin tsin. mid dirik Irann slahiyytdar mqamat v byk dmokratik dvltlr bizim milli mnzurumuzun icras n na prvan kmklrdn ki, Mnur Atlantik onun sas zrind qoyulmudur mzaiq tmycklr. tiramat faiqil (Milli Konqrnin) Mclis msisan milli ryast hyti. Azrbaycan qzti, 1Azr 1324, Tbriz.

AZRBAYCAN MILLI HKUMTININ BAISI S.C.PIVRININ BMT BA ASSAMBLYASINA MRACITI Dnyann n qdim xalqlarndan olan Azrbaycan xalq znn zngin milli tarixin malikdir. srlrin kmkind o, z milli dilini, adt v nnlrini qoruyub saxlaya bilmidir. Iran zlmkarlar Azrbaycan z hakimiyytlri altna alaraq, onun srvtini amanszcasna taladlar. Nticd Azrbaycann iklnn knd v hrlri dalmaq hddin glib atd.

121 ovinist byk dvltilik siyasti yrdn Iran hkmdarlar azrbaycanllarn mvcudluunu tamamil inkar tmy chd gstrir, onlarn dilini lindn almaqdan, hr cr thqirdici mllrdn kinmirdi. Buna baxmayaraq Azrbaycan xalq bir gn d olsun, z azadl urunda mbarizsini dayandrmad. Azrbaycanllarn z milli azadlqlar urunda mbarizsinin n parlaq nmunsi Sttarxan, Barxan, yx Mhmmd Xiyabani v baqalarnn hrkatdr. Bu csur insanlar mbariznin balar, hm d hidlri idi. Qanl faizmin zrind dmokratik dvltlrin qlbsi Azrbaycan xalqnn mbarizsin yni tkan vrdi, yni rait yaratd. Thran hkumtinin mqavimtin baxmayaraq bu ilin 21 Azrind (12 dkabr) Azrbaycan xalqnn srlrdn bri apard mbarizsi qlb il baa atd, Atlantik Xartiyasna uyun olaraq Milli Mclisin, Azrbaycan Milli Hkumtinin qurulmas il nticlndi. Azrbaycanda dmokratik saslara dayanan bir Milli Hkumt qurulub v z faliyyti bard btn dnyaya mlumat yayb. 5 milyonluq Azrbaycan xalq milli dilinin, tarixinin, mdniyytinin kmyi il znn masir bir xalq olduunu drk tdi v bir d h vaxt fars zlmnn altnda inlmy, fars dilinin Irandak baqa xalqlarn dillri zrind aalqlarna icaz vrmyckdi. Bu xalq bir nfr kimi z hyatn milli azadlna v dvltin qurban vrmy hazrdr. Yni Milli Hkumtin faliyyti saysind srlrl istismar olunan xalq adi insani raitd yaamaa balayb. Bununla da o, z milli dvltini qurmaa, onu idar tmy qadir olduunu gstrir. Azrbaycan xalqnn iradsi il Atlantik Xartiyasna, yni byk dmokratik dvltlrin vdlrin uyun olaraq qurulan Azrbaycan Milli Hkumti artq danlmaz faktdr. BMT Ba Assamblyasna mraciti il Azrbaycan xalq xahi dir ki, Azrbaycan Milli Hkumtinin mvcudluu fakt tannsn v knardan mdaxil olmadan, ona z talyinin z trfindn myynldirilmsin tminat vrilsin.

S.C.Pivri, Azrbaycan Milli hkumtinin bas 28 yanvar, 1946-c il.

122 SOVT DVLTININ BAISI I.STALININ AZRBAYCAN DMOKRAT FIRQSININ LIDRI SYID CFR PIVRIY XSI MKTUBU Pivri yoldaa Mn l glir ki, Siz Iran daxilind, hm d bynlxalq nqtyi-nzrdn yaranm vziyyti dzgn qiymtlndirmirsiniz. Birincisi, Siz hazrda Azrbaycann btn inqilabi tlblrin nail olmaq istyirsiniz. Lakin indiki rait bl bir proqramn hyata kirilmsi imkann istisna dir. Lnin praktiki tlblr kimi, qyd dirm, praktiki tlblr kimi sas inqilabi tlblri yalnz xarici dmnl uursuz mharibnin drinldirildiyi lk daxilind gcl inqilabi bhrann olduu bir raitd irli srmd. 1905-ci ild Yaponiya il uursuz mharib zaman bl olmudu. 1917-ci ild Almaniya il uursuz mharib zaman bl olmudu. Siz indiki halda Lnini tqlid tmk istyirsiniz. Bu ox yax v trif layiqdir. Ancaq Iranda vziyyt hazrda tamamil baqadr. Iranda hazrda drin inqilabi bhran yoxdur. Iranda fhllr azsayldr, onlar pis tkil olunmular. Iran kndlilri hllik ciddi fallq gstrmirlr. Iran hazrda xarici dmnl mharib aparmr. Bl bir mharibd mlubiyyt is Irann irtica dairlrini zifld bilrdi. Dmli, Iranda bl bir rait yoxdur ki, Lninin 1905-1917-ci illrdki taktikasn yrtmy imkan vrsin. Ikincisi, lbtt, Siz Sovt qounlarnn Iranda qalmaqda davam dcyi tqdird Azrbaycan xalqnn inqilabi tlblri urunda mbariz iind uur qazanmaa mid ola bilrdiniz. Lakin biz onlar daha Iranda saxlaya bilmirik, balca olaraq ona gr ki, sovt qounlarnn Iranda olmas Avropa v Asiyada bizim xilaskarlq siyastimizin saslarn sarsdr. Ingilislr v amrikallar biz dyirlr ki, gr Sovt qounlar Iranda qala bilirs, onda ny gr ingilis qounlar Misir, Suriya, Indonziya v Yunanstanda, hminin Amrika qounlar in, Islandiya v Danimarkada qalmasn. Buna gr d biz Iran v indn qounlar xarmaq qrarna glmiik ki, ingilislrin v amrikallarn lindn bu silah qoparb alaq, mstmlklrd azadlq hrkatn gnilndirmk v bununla da z xilaskarlq siyastimizi daha sasl v faydal dk. Siz bir inqilab kimi, lbtt, baa drsnz ki, biz baqa cr hrkt d bilmrik. ncs, dyilnlri nzr alaraq, Irandak vziyytl bal aadak nticlr glmk olar: Iranda inqilabi bhran yoxdur, Iranda xarici dmnlrl mharib vziyyti yoxdur, dmli, irtican zifld v bhran kskinldir biln mharibd uursuzluq da yoxdur. N qdr ki, sovt qounlar Iranda yrlib, Siz Azrbaycanda mbarizni gnilndirmk v daha irli gdn tlblrl gni dmokratik hrkat tkil tmk imkanna maliksiniz. Ancaq bizim

123 qounlar gtmlidirlr v Irandan xb gtdilr. Biz artq Iranda ny malikik? Biz Iranda Qvam hkumtinin Irann daha irtica nsrlrini tmsil dn anqlofil dairlrl mnaqisin malikik. Kmid Qvamn nc bir irtica olmasna baxmayaraq, o indi znmdafi mnafyin v z hkumtinin mdafisi namin bzi dmokratik islahatlara gtmy v Irann dmokratik lmntlri arasnda dayaq axtarmaa mcburdur. Bl bir raitd bizim taktikamz nc olmaldr? Mn fikirlirm ki, Qvamdan gztlr qoparmaq n bu mnaqidn istifad tmliyik, anqlofillri tcrid tmk v bununla da Irann daha da dmokratiklmsi n myyn bazis yaratmalyq. Bizim siz btn mslhtlrimiz mhz bl bir vziyytdn irli glir. lbtt, baqa taktika da qbul tmk olar: hr y tprmk, Qvamla laqlri ksmk v bununla da anqlofil irticalarn qlbsini tmin olard. Drdncs, biz mlum olduuna gr, Siz dmisiniz ki, biz vvlc Sizi gylr qaldrm, sonra is uuruma yuvarlamq v Sizi rsvay tmiik. gr bu dorudursa, onda bu bizd tccb dourur. slind is n ba vrmidir? Biz burada hr bir inqilabya mlum olan adi inqilabi fnd ttbiq tmiik. Irandak rait kimi bl bir vziyytd zmz n hrkatn mlum minimum tlbini ld tmyi tmin tmkdn tr hrkat irli qarmaq, minimum tlblrdn irli gtmk v hkumt n thlk yaratmaq, hkumt trfindn dilck gztlr n imkan yaratmaq lazmdr. Daha irli qamadan, Siz Irann indiki vziyytind hazrda Qvam hkumtinin gtmy vadar olduu tlblr nail olmaq imkanna malik ola bilmzdiniz. Inqilabi hrkatlarn qanunu bldir. Sizin n hr hans bir rsvaylqdan sz ola bilmz. ox qribdir ki, gr Siz fikirlirsiniz ki, biz Sizin rsvaylnza yol vr bildik. ksin, gr Siz znz all aparsanz v bizim mnvi kmyimiz saysind sasn Azrbaycann indiki faktiki vziyytinin lqalladrd tlblr nail olsanz, o vaxt Siz Orta rqd mtrqqi dmokratik hrkatn pionri kimi azrbaycanllar da, Iran da xyir-dua vrr. I.Stalin 8 may 1946-c il. tmk olar. Amma bu, taktika dyil, axmaqlq olard. Bu mahiyytc Azrbaycan xalqnn iin v Iran dmokratiyasna xyant

124

AMH RHBRLIYININ SOVTLR SON MRACITI MRACITIN MTNI

Siz znz ox gzl bilirsiz ki, bizim nmayndlrimiz Thranda mracit tdikdn sonra1, Thrann sa v irticai mtbuat ox ciddi v hrarti lhn il bizim azadlmz pozmaq v dmokratik nhztimizin asarn tamamil ortadan aparmaq n Azrbaycana qoun yritmyi tbli dirdilr. Qvams-sltn is vvl intixabat n qvayi-tmin (asayii qorumaq) gndrmk bhansi il, nhayt, aqdan-aa Azrbaycan nhztini lv dib, onun balarn mhv tmk aril zrimiz hml dcyini rsmi srtd znn tlqraflarnda v byaniyytlrind dnyaya bildirmidi. Nhayt, i sz v yaz il qurtarmayb hmin ayn on nd gnortadan qabaq saat yddid onun gndrdiyi msllh qvvlr Rcin mntqsin bizim fdai postlarmz 12 saat tamam tfng, mslsl, top v tank vasitsi il (at tutaraq) yol ab torpamza soxulmaa almdr. Bundan lav mvafiqtnammizin xilafna olaraq, Zncana msllh qvv gndrilmi v rsmi surtd onun mavini Mzffr Firuzun biz yazd namy baxmayaraq mhur fodal Zlfqarini2 v sairlrini Zncandan uzaqladrmam, htta onu srhng drcsi (Polkovnik rtbsi) vrdikdn sonra msllh dib zrimiz gndrmidir. Bunlar isbta dir ki, Qvam bizim il balad saziini, znn Azrbaycan valisi doktor Cavid yazd namlrinin mrkkbi qurumad bir halda hyaszca(sna) onu pozmaa balamaqla znn sui-qsdini akara xarmdr. Grnr, o, zn bizim sazi n vasit qrar vrdiyi sovt nmayndlrin tdiyi rsmi vdy, yni Azrbaycan mslsinin slh yolu il hll dilmsin ml tmk fikrind dyil. Bl olduu halda Azrbaycan xalq n vahid bir yol qalr: o da z silahnn gc, z cavanlarnn qhrmanl il azadln mdafi tmkdn ibartdir. Xalqmz ox (gzl) bir surtd anlamdr ki, onun azadlnn zamini sazilr, kazlar, mvafiqtnamlr v tlqraflar dyil, blk onun qolunun gc v sngsnn qdrti ola bilr. Bizim xalqmz Qvamn doktora (doktor Cavid) yazd sazi mktubunun ardnca gndriln qoun v silahl qvvlri ly bilmz grmsin. Qvam bu ii hr dqiq gr bilr v h bir kaz, mvafiqtnam onun xainan hrkatnn qaban ala bilmz. Biz skkiz ay tamamdr ki, xalqmzn hsasat v firq zvlrimizin arzular, firq aktivinin mylinin xilafna olaraq, i xatirsi v ixtilafn slh v sazi yolu il hll dilmsi v byk dostumuz uralar Ittifaqna dnya siyastini gzlmk, hminin ura dvltinin ortamzda vasit olmasn nzr alb Qvamn irticai simasn dmokratik v mtrqqi gstrmy almq, htta bzn z fikir v qidmizin xilafna olaraq, onu trif v tmcid (yksk) dxi tmiik ki, i bizim trfimizdn pozulmasn. Htta fdailrimizin Qzvin,

125 Rt v Thran gtrmk imkan olduu halda z nfuz v hrmtimizi srf dib onlarn qabaqlarn saxlamq ki, onun lin bhan dmsin. Bizim byk gztlrimizi btn dnya bildiyi kimi siz daha gzl bilirsiz: biz bu sazi yolunda Milli Hkumtimizi lv tdik, Milli Mclisimizi yalt ncmnin dndrdik, fdai dstlrini nighban tkilatna tbdil tdik (virdik), milli qounumuzun ixtiyarn v frmandhliyini (mr vrmyi) onlarn lin taprmaa hazrlandq, btn aidatmz onlarn xzinsin, yni Milli Banka vrmy baladq.3 Bunlarn hams ondan tr idi ki, onlarn llrin dstaviz vrmmi olaq. Qvam is bizim gztlrimizi grdkd hr gn tlbatn artrb axrda i o yr gtirib xardb ki, istyir nahani (qflti) bir hmld azadlmza birdflik xatim vrsin. O, nft mslsini qabaa kmidi ki, Qzl Ordunun Irandan xmasn tmin tsin v Azrbaycan Milli Nhztini ortadan aparsn. Bu aydn bir msldir ki, o, bu ilri Irann srvtin gz tikn Ingilis v Amrika dvltlrinin gstrii il icra tmkddir. O fikir dir ki, hmi hoqqabazlq v yalanlq il tdiyini ly bilr. Azrbaycanllar aldatd kimi Sovt dvltini d ifal dib (adrb) nft mslsini d crbcr hoqqalar il badan sala bilr. Biz azrbaycanllar ox yax anlamq ki, ingilislr v amrikallar hr qiymt olur-olsun, nft mslsini z mnftlrin hll tmy alrlar. Qvam is onlarn nkridir. vvla, nc ki, grrsz, Mclis bir nfr d olsun azadixahlardan yol vrmk istmir, bu is mstqimn uralar lyhin olan bir tdbirdir. Mrtclrdn toplanan bir Mclis qtiyyn nftin uralara vrilmsin raz olmayacaqdr. Qvam is Mclisi bhan dib znn vrdiyi szdn qaacaq v yaxud istfa vrmkl yaxasn qurtaracaqdr. Sovt hkumti is Qvamn vrdiyi vddn qanuni bir snd v rsmi bir mdrk kimi istifad d bilmyckdir. Iran tarixind bu kimi hadislr ox olmudur. Birinci dnya mharibsindn sonra Qvams-sltnnin qarda Vsuddvl ingilislr il bir mahid balamd. Bu mahidni ah v Mclis rdd tdi, ingilislr is htta dvltin vzirlrin msln, Mzffr Firuzun atas Nsrtddvly v qyrilrin rsmi surtd vrdiyi pulu da gri ala bilmdi. Dmk, nft imtiyaz mslsi olduqca nisy bir msldir ki, Sovt dvltinin Mclisd v camid trfdarlar olmasa, onu ld d bilmyckdir. Qvams-sltnnin [hsni-niyyti] is mhkm bir qaranti ola bilmz, nki o, Azrbaycan mslsind hsni-niyytin n olduunu aq bir kild gstrmkddir. Nft mslsi o vaxt Sovtlr nfin hll ola bilr ki, onun arxasnda ictimai qvvlr olsun, Irann ayr yrlrind is bu qvvlr fvqlad bir surtd ylb, zilib v ortadan gtmkddir, vli tamamil ortadan gtmmidir. Azrbaycanda is bizim qvvmiz hmiyytli bir qvv hsab oluna bilr. Indi bizim Thran hkumtin byk fiar gtirmk imkanmz vardr v bizim bu imkanmz Irann ayr yrlrind olan azadixah v dmokratik qvvlri d tqviyyt (mhkmld) d bilr. Mtssifan, i bl gdrs, bizim gcmz d ox tz bir

126 zamanda ldn xa bilr. O vaxt Qvam v sair mrtclr hr n istslr, mansiz d bilrlr. mumiyytl, tiraf tmk grk ki, siyasti Qvam v baqa bir dvlt adamnn hsniniyytin balamaq quru bir idir. Sovt siyastinin ciddi trfdar xalqn mtrqqi v azadixah tbqsidir ki, onu grk tqviyt dib ld saxlamaq v ondan tr Azrbaycann qdrtini hifz tmk, onu qorumaq lazmdr. Bunu da nzrd tutmaq lazmdr ki, Iranda siyast il olan xarici lklr h vaxt z nfuz v qvvlrini ldn vrmmilr, xsusn ingilislr ki, nfuzlarn hmi gcl saxlamaqla onlarn timadn qazanb istdiklri vaxt istifad d bilmilr. Msln, qaqay hadissini gtrk. Siz gzl bilirsiz ki, orada dvlt lyhin n df byk msllh syan olmudur, bununla bl bu gndk ingilislr imkan vrmyiblr dvlt onlardan bir qbz slh (silah) ala bilsin; ora, ya bxtiyari v ya cnubun baqa tayfalarnn yri ingilislrin mhkm qalalar halnda qalmaqdadr. Onlar is bu qvvlri gndn-gn artrrlar. Siz ox yax mlumdur ki, xalq hr vaxt ayaa qaldrmaq olmaz v [hrkat] hr gn yaradlmaz, hr zaman byk xalq hrkti n zmin olmaz. ox illtlr v byk fdakarlqlar nticsind Iranda nzrimizi clb dn ictimai qvvlr v Azrbaycanda byk bir nhzt vcuda glmidir. Bu nhzt mstqimn sovt dvltinin Iranda olan [kmkisi] v Sovt siyastinin potibandr (arxa durmasdr). Bu qdrt sovt siyasti n kskin bir silahdr ki, onun vasitsil Iran xalqlar kimi uralar Ittifaq da byk ilr gr bilr. Bu qdrti mumi i urunda hr bir fdakarla hazr olan bir qdrtdir; onu ldn vrsk, bu tzlik il yni bir qdrt vcuda gl bilmz. Biz bilmirik, nc olur ki, Yunanstanda, Indonziyada v qyri yrlrd mzlum xalqlar z azadl urunda msllh bir surtd mbariz d bilrlr, amma biz grk z limiz il clladlara tslim olaq. Bu, tk bizim szmz dyildir, bunu xalqmz v firqnin grkmli zvlri aq bir surtd sylmkdn [kinmirlri]. Bizim firqmiz v xalqmz biz dyir ki, bu gnk limizd olan dlillr v mdrklrdn (sndlrdn) sonra artq sz v ya kaza timad dib Qvams-sltn v baqalarna inana bilmrik. Qvam gdr, yrin baqas glr. Hrgah msllh qvvmiz vasitsil irtican zmsk, h vaxt siyast bizim nfimiz dn bimz. V bizim n ld h bir qarant yoxdur, zmz d nahaq yr aldada bilmrik. Bu gnk imkan ldn buraxmaq olmaz. Bl bir i grsk, tarix bizi hmi mzmmt dckdir. Dnyada h bir millt z z lil z qdrtini mhv tmmidir, biz d bunu tmmliyik. Qvamn zrimiz gndrdiyi qvvnin xaincsin hmlsi xalqmz irisind did (ksgin) bir hycan tvlid tmidir (ml gtirmidi). Xalq dst-dst firqy mracit dib azadl mdafi tmk n icaz v silah tlb dirlr. Bu is xalqmzn ruhiyysini ciddi surtd akara xarr. B- nfr malik v ya irticai nsrlrin, msln, mir Nsrt Isgndri, Camal Imami, srlkr Mqddm v Zlfqarilrin ruhiyysi xalq ruhiyysin

127 nmun ola bilmz. Bunlarn aalqlar, torpaqlar llrindn gtdiyi n ruhiyylri d mlumdur ki, n cr ola bilr. Amma azadlq, torpaq alan knd v hr camaat aldn saxlamaq yolunda hr bir yini fda tmy hazrdr. Hrgah biz bu gn onlarn azadlnn ortadan gtmsin imkan vrsk, onlar bir d ayaa qaldrmaq mmkn ola bilmz, artq onlar kimsy timad tmzlr. Xalq n tk bizdn, blk mumi azadlq ar il mydana xan mumi-qvvlrdn namid v myus ola bilr. Bizim qvv v qdrtimiz is xalqn biz olan timad v inamna baldr. Azrbaycan xalq v ona rhbrlik dn Dmokrat Firqsi v onun balarnn Sovt dvltindn iki intizar vardr: vvla, srhdlrimiz aq ikn, milli qdrtimiz mvcud ikn biz CZI MIQDAR SLH (SILAH) VRILSIN, n i bl gdrs, bu imkan olmayacaqdr. Biz ox asanlq il mxfi surtd ly bilrik vriln slhni milli qvvlrimiz ytirk, mxalif qvvlr ondan mttla olmasn. Dava balanrsa, iddtlndikdn sonra bu i ox tin ola bilr. Biz l ox silah istmirik; mxtsr bir miqdar olsun ki, fdailr silahsz dmn qabana gtmy mcbur olmasnlar. Ikinci, indi ki, Qvam mharibni balayb v bizim qardalarmzn qann tkmkddir, icaz vrilsin biz d hr trfdn onu mziqd (htiyacda) saxlamaqla, Iranda olan azadixah qvvlrin ayaa qalxmalarna imkan vrk, bu vasit il btn Iranda byk bir nhzt balayb irticai hkumti srnigun (yrl-yksan) dk, yrind dmokratik bir hkumt vcuda gtirk. gr bu slah[drsa], icaz vrilsin Thran il tamamil qtirabit dib z Milli Hkumtimizi vcuda gtirk ([xalq is bu axrnc tdbir daha artq raibdir). Sovt siyasti bu iki tdbirdn hr [hans birini] intixab drs, biz raftl onu ncam vrib mvffq ola bilrik. Dmk lazmdr ki, ox yax oldu ki, Qvam bizim silahl qvvlrimizin frmandhliyini alma[m], vvl z hqiqi simasn gstrdi. gr sonra bu ii ts idi, bizi tamamil mhv d [bilrdi]. Onun bu gn biz hml tmsini Azrbaycan xalq zn xobxtlik hsab dir. Ii l bir vaxt d bilrdi ki, bizim mdafiy imkanmz olmasn, indi is bizim mdafiy imkanmz vardr. Bu imkandan dzgn istifad olunursa, biz istdiklrimizi [ld] d bilrik. gr bir qdr txir olursa, ya i trdid il baxarsaq, bu imkan ortadan [gdr] nc ki, yuxarda ddik, xalq qorxar, myus olar, irtica azadlq qvvlrini zib [yox] dr. Bu is Sovt dvltinin Iranda illr boyu faliyyt v zhmt nticsind qazand byk nfuz v byk qdrtin ortadan gtmsi dmkdir. Bunun nticsind Iran tamam ingilislr v amrikallarn qucana dr v burada Rza xan dvrsindn did bir dspotizm mydana xar ki, Iran xalq Sovt siyasti [zr] h bir nv il hrkt tmk imkanna malik [olmaz]. Bl bir dvrd, bl raitd Iranda nft mslsindn danmaq bl bir sz olub qalar. V Sovt dvlti nfti tamamil uduza bilr. Buna is h bir bh yoxdur.

128 Sovt hkumtinin Iranda nfti uduzmas is Iranda mtrqqi siyastin uduzulmas dmkdir. Bu is Yaxn rqd dmokratik hrkata byk bir zrbdir. nki artq Azrbaycan nhzti Yaxn v Uzaq rqd byk msbt tsir balad kimi, onun mhvi d mnfi tsir balaya bilr. Yn d tkrar dirik: i danqlar v sazilr il hll olmaqdan kmidir. Sovt dvlti n qdr slh v sazi alrsa, yz o qdr Amrika v Ingilis dvltlri Iran dvltlrini cng (mhariby) v daxili mhariby v qan tkmy thrik dirlr. Onun n bu davan vcuda gtirmy imkanlar yaradrlar. Bu gn Qvam hkumtini[nin] Amrikadan klli miqdarda pul ald fsan dyildir. Ingilistandan v sair irticai lklrdn Irana silah sl kimi axb glmkddir. []dan yklnn slh mstqimn Zncanda vaqonlardan alnb bizim lyhimiz gndrilir. Biz Sovt hkumtindn byk kmk istmirik. Biz dyirik, uralar lyhin aparlan xainan siyast bhan vrilmsin v ura hkumti zn zahird biz laqmnd dxi gstrmy bilr, amma nc Iran dvlti istmir Sovt dvlti vasit olub ii slh yolu il hll tsin, Sovt hkumti biz d imkan vrsin, biz d Thrann lyhin onun z gtrdy yol il [rftar] dk. Zrr yoxdur, madam ki, Qvama ingilis v amrikallar dyirlr Azrbaycan mslsi daxili bir msldir, biz d dyirik bl bir msldir. Qoy onlar Azrbaycana hcum tdiklri zaman Azrbaycan fdailri onlarn ban zsin. Biz d dyirik Azrbaycan mslsi daxili msldir, biz bu daxili mslni zmz hll drik, kimsnin mniyyt urasnda v ya ayr bir xarici lkd uralar Ittifaq lyhin r-bar salmaa haqq yoxdur. Yuxarda ddiyimiz kimi, gr uralar Ittifaqnn kmyi gizli olarsa, ondan Iran dvltinin Thlksizlik urasna mracit tmy d lind h bir dlil ola bilmz. Axrda yn d tkrar dirik: artq sazilr, danqlar fayda vrmz. dcyiz czi silah kmyin baldr. Indi on minlrl kndli fqt silah tlb dir v bu kmyi bir an vrmkl Iran xalqnn azadl v sovt siyasti thlkdn xilas ola bilr v illa xtr ox yaxn v ox bykdr. Yn qyd dirik, mmkndr qvam qsa bir mddt hcumu dayandrsn. Buna inanmaq olmaz, bu sad bir manvr olub qalar. Onun Azrbaycan nhztini mhv tmy ciddn hazrlandna bizim zrrc bhmiz qalmamdr. Bizim n baqa bir yol yoxdur. Qyrimyyn vziyytin xtri hcumdan daha artqdr. Bu vziyyt bizi tdric il yorub [zif] salmaqla mhv dckdir. Sizin mxtsr kmyinizin ytimsini sbr[siz]lik il gzlyirik. Xalqmz, firqmiz v onun rhbrlri fqt sizin [lkniz] mid balayr v ondan nicat gzlyir, bu is ancaq sizin

129 Smimi htiram il: Pivri bstri Padqan Doktor Cavid Qulam Danyan 17 Azr 1325.*

IZAHLAR: Pivrinin balq tdiyi Azrbaycan nmaynd hyti 1325-ci il ordibhit

1.

aynn 8-d dvltl mzakirlr aparmaq n Tbrizdn Thrana yollanm, Thran fhllri v azadixahlar trfindn tntn il qarlanaraq paytaxta daxil olmudu. Mzakirlr uursuzluqla baa atm v nmaynd hyti Tbriz qaytmd. 2. Zncann qanin mlkdar v Zlfqari qardalarnn n byy sultan Mahmud xan Zlfqari nzrd tutulur. Nsillikc Zncann hakimi v ya naibi olmu bu qardalar azadixahlara qar dmnilikd hrt tapmlar. Zncan mrutilrin divan tutulmas, Cngli hrkatnn, Azrbaycan nhztinin v Msddiqin rhbrliyi il milli hrkatn yatrlmasnda itirak azadlq qatili olan bu nslin faliyytinin qanl shiflridir. Cahanahlunun xatirlrind onlarn kndlilr v hrkt lyhin ilrindn bhs olunur. Zlfqarilrin z qounlar vard v kndlilr divan tutmas il mhur idi. Bu qoun 1325-ci (1946-c) il Azrbaycan qrnnda ordu il birlikd, bzn d onun nnd itirak tmidir. 3. Azrbaycanla Thran arasndak saziin mzmununa iar olunur. Bu bard daha trafl mlumat almaq istynlr Caminin Qozt ra-rah-aynd st kitabna (ikinci nri, Thran, s. 394-400) mracit d bilrlr. Snd mtbuata ilk df soydamz Siruz Mddi trfindn Bak-Tbriz drgisin tqdim dilmidi. Bak-Tbriz Bak, 2007-ci il, 9. Sndi farscadan trcm v translitrasiya dni: M.hmdolu P.S. Bzi farsca szlrin mtrizd trcmsi v kursivl vriln paralar

M.hmdoluya mxsusdur.

Bu sndi tam mzmunda mtbuata ilk df sydamz Siruz Mddi tqdim tmidir (196. 2007, 9)

130

S.C.PIVRI XATIRLRD

BACI QARDAINI XATIRLAYIR

131

Sura xanm Azri (Cavadzad) 21 Azr Hrkatnn lideri, Azrbaycan Demokrat Firqsinin qurucusu v rhbri Seyid Cfr Pivrinin bacsdr. Azrbaycann hr iki trfind v raqda yaayb ilmidi. ctimai-siyasi faliyyt maraq gstrmidir. ADF-nin fal zvlrindn olmu, ictimai ilrd almdr. Hyat yolda Miraa Azri Azrbaycann trfind hr iki Iraqda Dmiryolu v krpsalma zr mhndis ilyibdir. Bu gn Azrbaycanda ina edilmi bir krp onun ad il baldr. el gtirmidi ki, Sura xanm qarda Seyid Cfr Pivri il tk uaqlqda deyil, sonralar da uzun mddt aillikc bir yerd yaam, qayke bir bac kimi Pivrinin hmdrdi v sirda olmudur. Azrbaycan EA-nn elmi iisi Prvan Mmmdli 94 yal Sura xanmn z qardayla bal syldiklri xatirlri qlm almdr. Hmin xatirni siz tqdim edirik. O, ar gnd doulmudu Cfr d Blbldki yeni mktb gedirdi. Bir ne aydan sonra mllimi atam arb dedi ki, mn bacardm ona yrtdim, n kitab verirms, hamsn bilir, hafizsi gcldr, ox irli gedck. O, mk faliyytin d ox erkn balamd. Seyid Cfr oxuduu mktbd hm d ilyirdi zngi alr, qap-pncry diqqt edirdi. 13-14 yal bu olana mllimlr hrdn drs kemyi d etibar edirdilr. Sonralar thsilini Sabunuda davam etdirdi. O vaxtlar randan rk pulu qazanmaq n Bakya oxlu kndlilr glirdi. Shr erkndn i gedn fhllr 200 q. t, 100 q. noxud, bir dn soan, iind su olan saxs bir bardaa alb, balaca bir hytdki sobann stn qoyur, axam da glib onu gtrb yeyirdilr. Qazandqlar bir manatla dolanr, hl ondan randak aillrin gndrirdilr. Neft quyularnda ilyirdilr. Quyunu qazanda vvl qaz xrd, ox vaxt biarlr qazdan boulur, el oradaca can verirdilr. Seyid Cfr btn bunlar grb deyirdi ki, randa quldur-qaaqlarn onlarn bana adqlar oyundan bura qab glslr d, burada da bir gn grmrdlr. O, bel eylri ox grm v bu haqda ox fikirlmidi. nqilabi ruh da onlar bel hallar grdkdn sonra yaranmd. Bizdn tez ayr dmd. zn ox vaxt evd d grmrdm. Qazanb yd pullara da Xrdalanda iki otaq kiraylmidi. ranl fhllrin yaad yerlrd elanlar yapdrb onlar knll ad kurslara (onlar pulsuz idi) dvt edirdi. Gn rzind el olurdu ki, tlblrl 2-3 nvbli drs keirdi. Atam onu danlayb deyirdi ki, ox tin idn yaprsan, bacarmazsan. O is atama qulaq asmrd. Belc, il mllimlik etdi.

132 slind atamn ona tsiri daha ox olmudu. Atam Sttarxann yaxn mcahidlrindn idi. Hl o vaxtlar atamla dostlar arasnda fdailr, inqilablar bard shbtlr olurdu. 11-12 yal Seyid Cfr d hmi onlarn qulaq yolda olard. Shbt qarb bir sz soruanda ona glb deyrdilr ki, sn bel eylr bilmk n hl ox kiiksn. O vaxt byk bacm Rxsar z ailsi il birlikd bu taya gl bilmyib, randa qalmd. Seyid Cfr arada vaxt tapb bacm Bakya gtirmk n rana getmidi. Lakin o vaxtlar kndlrd yaylan amansz qzdrma xstliyi bacm v onun ailsini yaxalamd, xstlikdn he biri salamat qalmamd. Bu faci ailmiz, xsusil Seyid Cfr ox pis tsir etmidi. O, bir mddt xst dmd ki bac, qarda olmuuq. Qeyd etdiyim kimi byk bacm Rxsar qzdrma xstliyindn bizi vaxtsz trk etdi. Xatirsini yaatmaq n adn byk qzma qoydum. Hyat yoldam ox smimi v ciddi adam idi. Seyid Cfrl yaxn dost idilr. Bizim be vladmz olub Son beik qzm Fxri v nvml bir yerd yaayram. O biri qardalarmdan biri hkim, o biri is mhndis idi. Mirslim vvllr Hriyyt qzetind mqallr yazrd. Peterburqda oxuyub Dmiryolu-Su-osse yolu zr mhndis olmudur. Bakda o vaxtlar imli su mslsi tin idi. Tk-tk dvltlilrin hytind su olard. Suyu tk Zeynalabdin Tayev kdirmidi. Sonralar amax v Quba trflrdn Bakya su kilmsind onun byk rolu olub. Kiik qardam Mirxlil uzun mddt Bakda Musa Nayev adna xstxanann IV korpusunun mdiri olub. Hm d Tibb institutunda drs deyirdi Seyid Cfr el uaqlqdan ox mtali edirdi. Dnya mal, var dvlt onu he maraqlandrmrd. Evd, ld ilmkl aras yox idi. Anam da onu hmi el bu xasiyytin gr danlard. Hrdn yanna dost-yoldalar glnd ya qzn mbahislr edr. Ya da teatr oyunu xarardlar. O vaxtlar randa teatr - filan yox idi. Yegan tamaalar da mn olardm. Birinci dnya mharibsi gedn zaman yaay ox arlamd. Bir yandan da ermnimslman davas camaat yaman gn qoymudu. O nankorlar hmi bayram vaxt Novruzda quldurluq edir, evlri soyur, araya qan salrdlar. O vaxtlar bu hadisyl bal kdrli bir eir dillrd dolard. Ad grk ki, Yaard gzl sgrlrimizin gz idi. Seyid Cfri qzaya salanda bir ermnidn istifad etdilr. Mnim bir cavan olum da 23 yanda bir ermni hiylsinin qurban oldu Qardamn grdy ictimai-siyasi ilrindn ox yazblar. Onun n d bu bard ox danmayacaam. lk mqalsi grk ki, Yolda qzetind xmd. Sonralar z el 17-y yaxn qzet xarrd.

133 Seyid Cfr ah sarayna yaxn bir qzla evlnmidi. Atas ahn etibar etdiyi mmurlardan idi. Anas is Tiflis trklrindndi (azrbaycanl). ox gec evlnmidi, pekar inqilab idi. Evlnnd sarayla laqsi olan qzla evlnmidi ki, saraya nfuz ed bilsin. Seyid Cfr ii il bal bir yer gednd Msum mnim yanmda qalard. Seyid Cfr qar ox nzaktli, qayke idi. Onun ilrin qarmaz, onun rahatl n hmi rait yaradard. Msum xanm yax tar alard. Birc oullar qald. Atasnn evdn son gediind olu Dryuun 20 ya vard. Hyat yoldann mmmal lmndn sonra Msum xanm Bakda qala bilmdi. Dryu da sonra bibisi qz yni byk qzm Rxsar il evlndi. ki vladlar oldu. Biri atasnn, o biri is anasnn sntini seib, mhndis v hkim oldular. ndi Almaniyada yaayrlar. Mn bzn qardamla bal qrib suallar verirlr. Onlardan bir d S.C. Pivrinin vsiyytnam yazb qoymas il baldr. Onun ax, cmi 55 ya var idi. Bizim rq almind vsiyyti adtn lmqaba yazb qoyurlar. Bunu da adtn ahl, yal bir d tezlikl lcyini biln v duyan xst adamlar edirlr. O mr boyu ox ziyytlr qatlamd. 11 il Qsri-Qacar hbsxanasnda saxlanlaraq ignclr dzmd. Oradan xanda onu tinlikl tanya bildim. O abniz idi, iri gzlri vard. Uaqlarn iind n gzglimlisi idi zahiri anama kmidi. Zindandan azad olanda qarayanz olmu, gzlri alacalanmd. Azrbaycan Milli Hkumtinin qlbsindn ox frhlnirdi. Yetim uaqlar klrdn ydrm, kndlilr torpaq paylam, qadnlara hrriyyt vermi, trk dilli mktblr adrmdr. Biz o zaman ailmizl raqda idik. Yoldam Sultanabadda dmiryol kiliin rhbrlik edirdi. Biz mktub yazmd ki, nyi gzlyirsiniz, qaydn Vtn. Biz d geri dndk. 1946-c ilin dekabr aynda onu buraya Bakya ardlar. Mn onda xbr elmidi ki, lind vacib ii d olsa qoysun, durmayb glsin. Xasiyytin bld idim. Tez-tlsik bir d yola ddk. Bizi bir ne ail bir birlikd Bakya gtirdilr. Mrdkanda bir hrbi sanatoriya vardr. Orada iki aya yaxn saxladlar, sonra bizi tlm-tlsik baqa yer apardlar. S.C.Pivri biz he n gtrmy icaz vermdi. Dedi ki, 2-3 gn yen qaydacaq. Amma sfrimiz ox uzun ksi oldu. vvl Astaraya, sonra is Naxvana getdik. Seyid Cfr z mannn ixtiyarn mn v xanmna vermidi. O vaxtlar Azrbaycann birinci katibi olmu M.Barovla onun arasnda mxfi shbt olmudu. M.Barov alrd ki, o, srhd rayonlarndan imtina etmy razlq versin. Bunun n ona ox ey boyun olurdu. Qoun, silah-sursat, mumiyytl hr n ists idi alacaqd. Lakin S.C.Pivri buna he cr raz olmamd. O deyir ki, bu i qol qoysam xalq mn n deyr?

134 M.Barovun .Stalinl sonuncu df danndan sonra Pivriy fikirlmk n vaxt verilmidi. O zaman 3 gn rzind btn ranboyu srhdlr ald. M.Barovla shbtdn sonra onun qan ox qaralmd. Deyirdi ki, bizi bura gtirmkl aldatdlar. Onun dediyi i razlasam, mn n deyrlr? Qaytmal olacaam, qounlar yacaam. Lazm gls fdailri bamza yb partizanlq edcyik. Son szlrindn biri d bu oldu ki, burda daha qalmaq olmaz, shr d olmasa, o biri gn yola xmalyq. Bakda v respublikann bir ox rayonlarnda yerldiyi fdailrin hr bir ehtiyac il z mul olurdu. Yuxardak szlri deyndn sonra o, fdailrin pul v paltar atdrmaq n mana minib yola dd. Onu da deyim ki, son 3 gn rzind xsi srcsn (emazrin qarda idi) dyidirmidilr. Mn namlum olan srcn is mndn man tmizlmk n bzi eylr soruanda gr bilirdim. O, bunu deyndn sonra fdailrin paltar atdrmaq n mana minib yola dmd. 1947-ci il iyulun 11-d o, avtomobil qzasna db hlak oldu. Dedilr tsadfi hadisdi, qzad, filand Bir onu bilirm ki, lsi var, gedsi yoxdu deyn o Seyid Cfr, bizim Seyid Cfrin qatili oldu! Tqdim edni Prvan Mmmdli Azrbaycan Elmlr Akademiyas Nizami adna dbiyyat institutunun Cnubi Azrbaycan dbiyyati bsinin elmi iisi

O, MTFKKIR, HM D SAD INSAN IDI Doktor Cavidin olu mrhum Azad Cavid, Sabir Tafti v mn, krm Bij (Rhimli) ild bir n df imkan olanda banda xst yatan Ismayl ms mllim ba krdik. Novruz bayramnda onun grn gtmyimiz mtlq olard. 2005-ci ilin Novruzunda biz

135 nvbti df onun grn gdrkn mn S.C.Pivri haqda xatirlrini kitaba daxil tmk n ona ddikd o, Pivri haqda kitablar, mqallr yazlmasn vacib i sayd. z xatirlrind S.C.Pivriy xsusi yr vrdiyini bildirdi. Gzlri grmk qabiliyytini itirdiyi n o, bu ii gr bilmdiyin tssflndi v kvrldi. Biz qrara gldik o, S.C.Pivri haqda bildiklrini sual-cavab klind dsin biz yazaq. Tklifimiz Ismayl mllim trfindn mmnuniyytl qbul dildi. 2005-ci il martn 22-d vrdiyimiz suallarla cavablar oxucularn diqqtin atdrrq. Sual: S.C.Pivri il n vaxt, nc tan olmusunuz? Cavab: vvln siz tkkr dirm ki, mni yaddan xarmrsz. O ki qald byk rhbrimiz, mrhum Pivri il ilk grm, o haqda yadmda qalanlar tqribn bunlard: Indi nnci ildir? 2005-ci il. (O, barmaqlarnda hsablama apardqdan sonra) Ddi: dmli mn Pivri il dz 61 il bundan vvl Thranda Ajir qztinin kiik otanda tan olmuam. O vaxt mnim 30 yam olar, ya olmazd. Bizim yaratdmz Azrbaycan Cmiyyti Phlvi dvlti trfindn qyri-qanunu lan dildikdn sonra mn bir mddt Thranda yaamal oldum. O vaxt Thranda ox qzt xsa da, onlarn iind mqallrdki kskinlik, obyktivlik v dmokratik ruhuna gr Ajir diqqtimi ox kdi v qrara gldim ki, imkan olsa bunun nairi il grm. Bl d tdim. Qztin banda yazlm nvana gtdim. Qap aq idi. Asal bir kii ban aa salb Ajirn nvbti nmrsin hazrlqla mul olduundan dysn mnim otaa daxil olduumu da bilmdi. Sonra otaa gln adam aay Pivrinin hmkar Krim Kavrzi adl xs idi. O, Pivriy: aa syid, qonamz var ddi: Pivri ban qaldrb, idn bir anla ayrlb, ayaa qalxd, glr zl: Xo glmisn tbrizli qarda! Mn sni yaratdn Cmiyytdn yax tanyram, brnamniz xouma glmidi. Biz salamlab, xsn tan olduqdan sonra ondan sorudum: aay Pivri siz mnim tbrizli olduumu hardan bildiniz? O, cavabnda: z qiyafndn, zndki nurdan. Gzndki mrhmtdn. Dorusu mn tbrizlilr haqda dyilmi bu xo szlrdn mmnun olsam da bir qdr utandm. O, mniml l shbt balad ki, sanki mni zldn tanyr v ryimdkilri l bil oxuyurdu. O, mniml shbtind Azrbaycan Cmiyytin ox yksk qiymt vrdi. Onu glck mbariz yollarn iqlandran mllrdn biri sayd. Mn onun iinin ox olduunu his dib Ajirl bal, mbarizmizl laqdar, Azrbaycandak siyasi durum v s. ox y haqda z fikirlrimi qsaca ona syldim. Mn hiss tdim ki o, z danb fikir sylmkdn daha ox mn qulaq asmaq, dandrmaa mylli idi. Bizim ilk grd shbtimiz n az, n ox 1 saat 45 dqiq kdi. Mn

136 onunla v aay K.Kavrzl xdahafizlnd, aay Pivri mn: bir dflik gtm, tztz gl. Mn sni baqa yoldalarmzla da tan dcm dyib limi sxd. Mn 10 gndn sonra yn yolumu Ajirdn saldm. Bu df aay Pivrinin dvrsind vvldn tandm bir n nfrdn baqa doktor Vlizadni, Nmi Nkkrani, doktor Salamulla Cavid, Firudun Ibrahim, Mdi Cfr Kaviyan v adlarn unutduum bir n nfr baqalarn grdm. Sanki bunlar Azrbaycann azadl haqqnda mvrt toplanmlar. Mn d onlara qatldm. Sonrak aylarda bu mzmunda Ajir d bir n grlrimiz oldu. O grlrdki shbti aqlasam ox kr. Fqt bunu dy bilrm ki, bu grlrdki shbtlr, fikir v mlahizlr Azrbaycandak hrkatn nzri hazrlna Pivri trfindn sylnn dyrli fikirlr idi. Sual: Tbrizdki grnz nc olub? I.ms: Mnim S.C.Pivri il sonrak grm 1944-c ilin yaznda Tbrizd oldu. O, Tbrizdn 14-c Mclis vkil silmidi. gr mqddmlrin, Syid ziyalarn, ahprst yanrflrin hillkar mllri, mani v i saldqlar yz min tmnlrl pul olmasayd, Pivri 16 min ss vzin 25-30 min ss qazana bilrdi. Tbriz hli 16 min ssl onu Mclis yollad Mclisdki oru v cinaytkar (bu szlr M.Msdiq mxsusdur I..) Pivriy yol vrmdilr. 14-c Mclisdki ovinist ab-havas aay Pivrini milli smt z tutmaa daha artq ynltdi. Bu szlr onun balca arlarndan oldu ki: Bununla bizim suyumuz bir arxda gtmyck. Sual: S.C.Pivrini Tbriz aran oldu, ya z gldi? I.ms: Biz, Tbrizin azadlq istyn ziyals, mxtlif zmrlrdn olan azadxahlar mvrt v mslht tdik ki, bu vziyyt n qdr dzmk olar! Qrarmz bu oldu ki aay Pivrini Thrandan Tbriz araq. Bu haqda ox gni v hycanl yazlm mktubu mn, aay M.avui v M.Vilai aparb Thranda Pivriy atdrd. Biz onu Ajir rdaksiyasnda tapdq v mktubu tqdim tdik. O, mktubu oxuyarkn gzlrindki svinci v siftin hopmu ciddiliyi indi d unuda bilmrm... Hr birimiz bir stkan ay vrildikdn sonra mkdalar arb, gtmsm anam Syid Skinnin sd mn haram olar dyib qzt aid taprqlar vrdi v sabahdan i glmycyini onlara bildirdi. Biz hmin gn gnortadan sonra Tbriz qaytdq. Aay Pivri sabah axam, sssizkysz Tbriz gldi. Azadlq istyn qvvlrin nmayndlri il grd, mslhtldi v yni bir firqnin yaradlmas n i baland. Sual: 21 Azr v Milli Hkumt haqda sizdn itmk maraql olar I.ms: Firqnin yaranmas faliyyti, Hkumt v s. il bal tarixilrimiz, jurnalistlrimiz hm dost, hm dmn ox yazblar v yqin ki bundan sonra da yazacaqlar. Odur ki, mn bu msly toxunmuram, hm d ox danmaa tqtim azdr.

137 Sual: Azrbaycan Milli Hkumti dvrnd siz hans vzif daybsz v S.C.Pivri il tmaslarnz olurdumu? I.ms: Firqnin yaranmasndan squtadk l bir hft olmazd ki, mxtlif msl il bal mn aay Pivri il grmyim. Xttim yax olduundan ox toplantlarn surtcl ssini (protokolunu) yazma mn hval drdi. Aay Pivrinin tklifi il mn MK zvlyn, qanun-sas hazrlayan hquq komissiyasna zv olmuam. Bu vziflr irisind mni daha ox mul dn AMM orqan Azad Millt qztin ba rdaktor tyin olunmam idi. Bu mnasibtl aay Pivri mni yanna atdrd. Milli Mclisin sdri Hac Mirzli d onun kabintind idi. O, mtlbi mn ad, mnim Mclisin rsmi orqanna rdaktor olmam haqda fikrini atdrd. Sualm bu oldu ki, aay Pivri qzti hans dild, farsca, ya trkc xaraq. Sualmn cavabnda o mn: aay ms sizc hans dild xsa yaxdr? Mn fikirlmdn: lbtt ana dilimizd, btn xalqn anlad dild. O, mn bs onda fikrimiz ynidir, gn sabahdan qzt xmaldr. O, mnim a-ba qaldm grb sorudu: tinliyin olacaqm? Ddim lbtt, n byk tinlik savadmn farsca olmasdr. Mn trkc hm yazda, hm d danqda itibahlar (shvlr) dirm. Pivri bir qdr ciddi trzd: Aay ms biz anamzdan imtina d bilmdiyimiz kimi, onun dilindn d imtina d bilmrik. Bu msl milltimizin facisidir, biz nyin hsabna olursa-olsun bu facidn bir dflik yaxa qurtarmalyq - ddi. O z trtib tdiyi Farsca-trkc mhm szlrin lti kitabasn mn vrdi v lav tdi ki, bir mddt o z d bu id mn kmki olacaq. Mn Azad Milltin apn tkil tdim, qztin dili mslsind Arazn o tayndan glmi azrbaycanl ziyallar da (C.Xndan, Q.Musayv (Ilkin), .Sadq v s.) mn kmk tdilr. Bir gn mn ddilr ki, aay Pivri sni artdrb v dyib ki Azad Milltin son bir n nmrsini d z il gtirsin. Mn qoltuumda Azad Millt Aay Pivrinin qbuluna gtdim. O, son drc smimi, sad v id ciddi adam idi. Mn onun qbulunda olarkn o bir qayda olaraq yrindn durub mnl ya zbz v ya yanmda ylrdi. Bu df d o, yanmda yldi, ilrin gdii il maraqland, tvsiylrin vrdikdn sonra gtirdiyim Azad Milltin son nmrlrini varaqlad. Dm bs mndn vvl o qztin hr nmrsini oxuyub v faydal qydlr dib. Bu qydlr sonrak nmrlrd nzr alnd. Mn hiss tdim ki, o, qztin btn nmrlrini diqqtl oxuyub. Aay Pivri dflrl rdaksiyaya glmi, ana dilimizin safln, mqallrin mxtlif mvzuda yazlmasn, Milli Mclisin qrar v qanunlarnn gcikdirmdn oxuculara atdrlmasn mhm vzif olaraq qyd tdi. MM-in 100-dn ox qanun v qrarlar Azad Millt shiflrind ap olunmudur.

138 Sual: Ismayl mllim, siz Milli Hkumtin konstitusiyasn trtib dnlrdn olmusuz, bu iin sonu nc oldu? I.ms: Milli hkumtin muxtariyyt hquqlarn znd ks dn qanun sasiy htiyac olduu bilindi. Bu msl il mul olacaq 13 nfrdn biri d mn idim. Aay Pivri z bu i rhbrlik dirdi. Hquqnas olduumuza gr Firidun Ibrahim (ba prokuror) v mn sdrin mavinlri idik. Biz ox byk hvs v zhmtl muxtar dvltin konstitusiyas layihsini hazrladq. Sonra hans sbbdns bu layih rsmi qanun-sas kimi ap olunmad. Bunu o zaman milli hkumt qar Thrann qopard hay-ky v bynlxalq vziyytl bal artan tzyiqlrl izah dirdilr. Mnim Aay Pivri il son grm haqda bir n klm dyim. 1325-ci ilin Azrin 17-si v ya 18 idi. Mn qztimizin bzi msllri il bal MK-y, Aay Pivrinin yanna gtmidim. O, ox sbi, fikirli v sarsntl grnrd. Mn qztin vziyytindn, maliyy tinliklrimizdn, kadr atmamazlqlarmzdan danmaq v kmk almaq istyirdim. O, drdli adam kimi sanki ryini boaltmaqla tskinlik tapmaq istyirdi. Zngan tutub alaglmz cinayt tmi ah qoununun Azrbaycann irilrin yridiyini, silah-sursatn atmadn, li yaln xalq ucuz lm vrmyin mnaszln nitqin fasil vrmdn l danrd ki, o, tndird diri gzl yanan adam xatrladrd. Mn sz aras ona: bs tovarilr n dyir - ddim. Masas stnd tz alnm tlqraf gstrrk: aqca tslim olmadmz, qatil Qvama hsn-rbt gstrmyimizi dostcasna mslht grrlr. Bizim facimiz snin ddiyin tovarilr inanmamz v arxasz qalmamzdr - cavabn vrdi. Ona haradansa tlfon oldu. Mn onun harayasa arldn anladm, ona h n dmyib, kabintini trk tdim. Sonrak olaylar siz mlum olduu n mn n dyim?! Hm d yoruldum, mr vfa qlsa nvbti grmzd siz mlum olmayan (v ya az mlum olan) msllrdn danardm. Fqt bunu bilin ki, Aay Pivri byk inqilab, mtfkkir, tvazkar, milltini yanar rkl svn insan idi. Allah ona rhmt lsin. Ismayl ms, azadlq mcahidi, siyasi xadim, jurnalist-yaz Qlman Ilkin Azrbaycan Rspublikasnn xalq yazs

MN ONU XATIRLAYARKN TALYIN KVRLIRM

139 Syid Cfr Pivri XX sr Azrbaycan xalqnn ytidirdiyi grkmli siyasi-dbi simalardan olmudur. O, siyasi xadim olmaqdan lav ox mahir jurnalist, yaz v flytonu kimi dbiyyat tariximiz daxil olmudur. Mnim bu byk insanla ilk df tanlm 20-ci illrin vvllrind olmudur. Bakdak 18 -li pdaqoji txnikumda oxuyarkn yaxn qohumumla S.C.Pivrinin rdaktor olduu Kndli qaztin gtmidim. Qohumumu v mni mhriban zl qarlayan ba rdaktor Pivri mni diqqtl syr tdikdn sonra: - Snin suyun mn irin glir cavan olan, sn bizim trflrdn dyilsnki? Mn cavabnda: - Sizin trf haradr? Pivri: Arazn o tay, Azrbaycann Cnubu. Qohumum yox: o, Bak trafndak Mrdkan kndindndir. Ancaq ana nnsi danard ki, onun sli cnubdandr, ahsvn lindn imi. Pivri fikirli-fikirli Azrbaycan tarixindn, Vtnin paralanmas talyindn l danrd ki, mn hyran-hyran ona qulaq asardm. N qdr mhriban, sad v adam zn clb tmyi bacaran insan idi Pivri qohumumun kndimiz haqda yazd mqalni ald, oxudu v nvbti nmrd ap dcyini ddi. Mn sonrak illrd onu bir daha grmdim. Lakin onunla ilk gr xo tsrat olaraq uzun mddt hafizmd qald. Ancaq hmi dnrdm: Grsn o rdaktor haradadr? Aylar, illr glib kdi Faist Almaniyas qfltn SSRI-ya basqn tdi. Ham kimi mn d hrbi sfrbrliy alndm. ksriyyti oxumu ziyallardan ibart olan bizim dstni Irana, Tbriz yolladlar. Irana yollanarkn vaqon pncrsindn Arazn o tayndak vlri, shralar, adamlar syr tdikd yn onu, Pivrini, onun ikiy paralanm Azrbaycan haqda ddiklrini yadma salrdm. Bizi Irana ona gr gndrmidilr ki, orada kk salmaq istyn v biz qar hcuma kmyi hazrlayan alman faistlrinin oradak yuvasn dadaq. Ordumuz bunu tdi. Tbrizd faliyytim hm d Vtn yolunda hrbi qztin xmasnda itirak tmk idi. Khn dostun Qulam Mmmdli d mniml bu id alrd. Azrbaycan dilind nr tdiyimiz Vtn yolunda qzti az mddtd Gny Azrbaycann btn gulrin yayld, zn oxlu oxucular tapd. Biz bir il yarm olard ki, qzti byk zhmtl xarrdq. Bir df istiraht vaxt Qulam Mmmdli Pivridn sz ad. Mn drhal ondan sorudum: Onu haradan tanyrsan? O ddi ki, mn S.C.Pivri l hl 20-ci illrdn tanam, htta, bir rdaksiyada almq. Mn Qulamdan sorudum ki, grsn indi o hadadr? O bu szn qabanda mni svindirdi ki, o, ar zindan hyatndan sonra salamatdr, Thranda Ajir adl qzt xarr. Pivrinin ah rjiminin lindn sa-salamat xmas mni hdsiz drcd svindirdi.

140 Bir gn Qulam Mmmdliy ddim ki, icaz vrsydilr snininl Thrana gdib, Pivrini yaxndan grrdim, mn onu ox grmk istyirm. Qulam fikrimi byndi v biz Thrana gtmk n ba rdaktor Mirz jdr oluna mracit tdik. O, bizim fikrimizl razlad. Iki gn rzind sndlrimizi shmana salb Thrana yollandq. Ajir qztinin rdaksiya nvan limizd var idi. Qulam farsca yax bildiyindn nvan tz tapdq. Biz iri daxil olarkn Pivri ban aa salb qzti oxuyurdu, hanssa dzli v lavlr dirdi. O, otaa kimsnin daxil olduunu hiss dib ban qaldrdqda bizi grck. Oy, sovt qardalar xo glmisiz! - ddi. Mn 20-ci illrin vvlind grdym Pivri il bu Pivri arasnda byk dyiiklik var idi - salar aarm, znd, alnnda qrlar ml glmi, arq v solunlamd. 10 illik zindann, tqib v srgnn zabl gnlrinin lamtlri aqca szilirdi. Dyimyn onun gzlri v bir d yn mrhmtli grnn sifti idi. O, zn biz tutub Qulama mracitl: Qulam grrsn, hbslr, tqiblr, ziyyt v htiyac mni sarstmasa da, vaxtsz qocaltd. N tmli, mnim talyim d bl imi... Syid Cfr sonra Qulam mllim mracitl: Bu cavan olan kimdir, onun sifti mn tan, suyu irin glir. Qulam mllim: Vallah mni Tbrizdn srklyib bura gtirn l odur. Mn d sni grmk istyirdim, Mirz jdr olu da sn salam gndrdi, lakin bu cavan olan, adk Qlmandr sni grmk hsrtind idi. O, sizi Bakdan, Kndli qztindn tanyr, mqalsini d ap tdirmisn. Pivri bir qdr fikr daldqdan sonra, h yadma dd, Mrdkanl olan, nnsi ahsvn lindn olan olan. Mn onun yazsn oxuduqdan sonra onun glckd yax qlm sahibi olacan yoldalara dmidim. O, yrindn qalxd, tkrarn mni pb qucaqlad, shtim v vdkilrl bal sorudu. Mn is nigaranlq yoxdur ddim, hm d mharibdi, grk hr y dzk. O, mnim yazlarmla maraqland, ox suallar vrdi. Qulam mllim Pivriy mracitl: aa, mn snin khn dostun, h bir o qdr mndn sorumursan? Pivri: Qulam, qardam, glck gncliy mxsusdur, onlara qay v diqqt hr birimizin borcumuzdur. Qulam mllim onun szn rik olduunu bildirdi v mnim yazjurnalist faliyytimdn ona dand. Pivri mnim faistlrin tr-tkntlri adl mqalmi Vtn yolunda oxuduunu v byndiyini bildirdi. Mn, haqqmda shbtin istiqamtini dyimk n Bakda, Kndli qzti rdaksiyasnda grmzdn sonra onun haralarda olduunu, n i grdyn bir qdr kinkin ondan sorudum. Cavabnda o bana gtirilmi blalardan, zindan hyatndan v Irandak indiki siyasi durumdan v qarda grlck ilrdn dand N Qulam mllim v n d mn onun dann dinlmkdn yorulmadq. Onun dan n qdr irin v duzlu olsa da, yni

141 zamanda ac bir hkayni xatrladrd. Biz onu yorduq, hm d biz ayrlm vaxt baa atd. O, yazdqlarn biz atdracan bildirdi. Ondan ayrlarkn Tbrizd biz ba kmsini xahi tdik. Biz onunla qucaqlab ayrlanda mn zm saxlaya bilmyib ddim: Aay Pivri, biz sizdn ayrla bilmirik, bs btv vtnimiz bir-birindn niy ayrld? O is cavabnda: Biz ayrlmadq, lnt glmilr ayrdlar! Biz ynidn Tbriz yola ddk. Pivri Tbriz, Azrbaycana glrkn Vtn yolunda qzti rdaksiyasna, burdak dost v tanlarna ba kmmi Thrana yollanmazd. O, Azrbaycana nvbti glilrinin birind (shv tmirms 1945-ci ilin maynda) Azrbaycan badan-baa gzdiyini, xalqn istyi v ruhiyysi il yaxndan tan olduunu, kndlilr mlkdar, jandarm v dvlt mmurlar trfindn olan zlm v zoraklqdan dand. O, hr yi fakt v olmular, canl ahidlrin tiraf v ddiklri sasda danrd. Dandqca kdrlnir v sblirdi. x yolunun, xilas olmann yolunu Azrbaycann ayaa qalxmasnda grrd. Bu ii tmkdn tr milli tkilata htiyac xsusi vurulayrd. Tbrizd, btvlkd Azrbaycanda sonrak hadislr Pivrinin dndy kimi oldu: Firq yarand, mbarizy rhbrlik tdi, 21 Azr inqilab oldu, Milli Hkumt yarand, byk iqtisad-mdni v s. tdbirlr hyata kirildi. Biz Milli Hkumtin v Firqnin ilrin mdaxil tmmk taprldndan biz Pivri il ox az grrdk ki, Thran rjimi Azrbaycanda ba vrnlri bizim ayamza yazmasn (Tssf ki, bzilri indi d buna chd dir). Bir gn Qulam Mmmdlini v mni S.C.Pivri Azrbaycn qztinin rdaksiyasna artdrd. Mlum oldu ki o, ba vrmi olaylarn mhm hisslrini Qzl shiflr adl topluda trtib tdirib, ap olunman istyir. Bu kitabdaklar rdakt tmyi bizdn xahi dir. Qztl bal iimizin ox olmasna baxmyaraq rhbrliyimizin icazsi il biz bu ii gc-gndz salb, qsa mddt baa atdrdq. Bizim admzn kitabda yazlmas mslht grlmdi. Qzl shiflr 1946-c ilin vvllrind qiymtli toplu kimi ap olundu. 1946-c ilin baharnda o smimi, byk insandan ayrlmam h vaxt yadmdan xmr. O, Azrbaycan qzti rdaksiyasnda biziml bir vida gr tgil tdirmidi. O grd bizim Tbrizdn gtmyimizdn, mumiyytl Sovt qounlarnn Iran razisini trk tmsindn narahat idi. l bil o, hadislrin facili sonluunu grrd... Hmin ziyaftd Pivri zn Qulam Mmmdliy tutub ddiyi szlr indi d qulamda cingildyir: Qulam, qardam, z aramzda qalsn mn sn dyirdim ki, bu sovtlr ox inanmaq olmaz. Yri gldikd onlar z xyirlrin bizi mydanda tk, hm d liyaln qoyub gd bilrlr. Grrsn n oldu, hl nlr olacaq!.. Pivri bir qdr plt il bu szlri dyrkn onun sbilikdn ssindki titrklik v hrsindki prianlq aydnca szilirdi. O, bu

142 halda biziml vidalad v Bakdak salamat qalm dost v tanlarna salamlar gndrdi. O, bizi pd, qucaqlad v bizdn ayrlb gtdi. O, gdndn sonra otaa km kdrli skut bizi qm dryasna qrq tmi oldu. Salamat qal Tbriz! Salamat qaln dostlar dyib 9 may 1946-c ild manmz Gny Azrbaycandan yola dd. Mn qlbimd oxlu-oxlu Tbriz xatirlri il Bakya gldim. Frst l ddkc irinli-acl bu xatirlri kaz zrin gtirmk fikrindym. XX sr tariximizin mtfkkirlrindn biri, siyasi xadim, vtni yanar qlbl svn, sad, tvzkar insan Syid Cfr Pivri bu xatirlrd olduu kimi yad dilckdir. 20 aprl 2008, Bak. DOKTOR M.T.ZHTABI: S.C.PIVRI IL TBRIZD SON GRM S.C.Pivrinin rhbrliyi altnda Azrbaycan Dmokrat Firqsinin bir il rzind grdy ilri bir mqald hat tmk mmkn dyil. Bu hrkat Irann azadlq mbarizsi, habl Azrbaycan xalqnn tarixind l byk hadisdir ki, onun barsind oxlu yazlm v bundan sonrada yn yazlacaqdr... 21 Azr nhzti (inqilab) v onun rhbrliyi son gn qdr, yni 1325-ci il Azrin 20-n qdr (1946-c il 11 dkabr) z inqilabi xtlrind azacq da olsa dyiiklik ml gtirmmidi. Bir addm da olsa gri kilmmidi. ksin Zngan, Thran clladlar trfindn qan dryasna vrilndn sonra Azrbaycann hr yrind tz ruhiyy il, 1324-c il 21 Azrdkindn daha iddtli hazrlq gdirdi. Xalq yni midlrl misilsiz kild silaha sarlrd. O gnlr Azrbaycanda olmam adam Sttarxan vladnn bu drcd yksk inqilab hval-ruhiyysini tsvvr d bilmz. Bu gnlr 21 Azr nhztinin il dnmn hazrlqla brabr Mrkzi Komit v mrhum S.C.Pivrinin mri sasnda Babk adl knlllr dstsi yaranrd. Mn bu knlllr dstsinin yaradlmasnda xsn itirak dirdim. Knlllr dstsi srasna daxil olmaq istynlrin say o qdr idi ki, onlarn hamsn mq n tlimat mydanna sdrmaq mmkn olmurdu. Bu gnlr Tbrizin btn mhllrindki gni yrlr hrbi tlimat mydanna vrilmidi. Tfng gtrb tlimat mydanlarnda mq lyn qadn v qzlarn say kiilrdn az dyildi. Mrhum Pivrini sonuncu df Azrin 20-d (dkabrn 11-d) shr MK-nin binasnda grdm. O, olduqca tutqun v sbi idi. Mrhum Pivrid bl bir halti 1324-c il 21 Azr gn shr srtib Drxan il mzakirdn qaydanda pasajda grmdm. Lakin, onda gzlrinin ii glrd. zndn mvffqiyyt yard. Dayanb gl-gl: olum, ilr nc gdir? Zngin tslim olmaq istmir (Zngin Urmiyadak hrbi qarnizonun risi idi .R.)

143 Umiyaya kmk gndrmk lazmdr. Ilr dzlr inaallah dyib tlsik gtdi. Lakin sonuncu df mn onu grnd ban aa salb, h n dmdn z otana girdi. Sonra onu bir daha gr bilmdim Mrhum Pivrinin Iran trk tm mslsind oxlu sirlr vardr. Lakin hllik bunlar almamd. Onun urvidn Irana qaytmaa almas v bu almalar zaman gzlnilmdn vfat bu sirlrin ox mkirli v mrkkb olmasndan hkayt ar. Xatir rman Azrbau drgisinin 1383-c il 60-c nmrsindn iqtibas dilmidir.

QULAM YHYA PIVRI HAQQINDA (XATIRLRINDN)

M.C.BAIROVLA GR Bizi Bakya istdilr. Mn v Pivri yol uzunu bl fikirldik ki, yqin ki, ynidn fdai hrkat il laqdar bizi Bakya dvt dirlr. gr bl olmasayd onda mni yox, Pivri il Badiqan dvt drdilr. nki tkilat ilr o baxrd. Ona gr d Bakya tcili dvt olunmamz, hamnn, o, cmldn mnim d byk svincim sbb olmudu. Bizi MK-da qbul tdilr. Orada bir sra mvzularda shbt oldu. M.C.Barov lind allrgiya ml gldiyindn lini bintl sarmd. O, ddi ki, hkimlrin ddiklrin gr, sb pozunluundan ba vrir. O, ddi ki, hyatmda ikinci dfdir ki, lim bl olur. Birinci df olumun Byk Vtn mharibsind hlak olmas xbrini idnd bl olmudu. Bu df d sizin hadis il laqdar lim bl olmudur. O, Stalindn alnm tlqram biz oxudu. Tlqramda mumiyytl biz sbrli olmaq, id ciddi v mhkm olmamz tvsiy dilirdi. Bir df d 1947-ci il mart aynn vvllrind PIvrini v mni MK-ya dvt tdilr. Mirz Ibrahimov v Hsn Hsnov da orada idilr. Shbt bizim yoldalarn nc yrbyr olmasndan baland. Mn yoldalarn nc yrbyr olmas haqqnda qsa mlumat vrdim. Barov bizim yoldalarn vziyytlrinin qaranlq qalm yrlri haqqnda bir sra suallar vrdi v mn d cavablarn ddim. Sonra ddi yoldalarla vaxtar grmk yax olar. yni zamanda ddi ki, snti olmayan yoldalara myyn sntlrin yrdilmsi pis olmazd. Sonra yoldalarmzn savadlanma kurslarna clb dilmlri haqda gstri vrdi. Bir qdr d shbt tdikdn sonra Barov Pivridn sorudu ki, bayrama nc hazrlarsz? Mn l gldi ki,

144 Pivri bl bir suala cavab vrmy hazr dyildi. Ona gr d cavab vrdi ki, bayrama hl ox qalr ILK FIRQ TDBIRLRI HAQDA Mn ilk grmzd yoldalara mslht grdm ki, onlar myyn snt yrnsinlr, savadszlqlarn lv tmk n kurslara gtsinlr. Dorudur, onlar mnim n dmk istdiyimi bilir v bu tdbirlrin hqiqtn onlarn xyrin olmasn aydn hiss dirdilr. Digr trfdn mnim bl shbtlrim onlarn vtn gtmlrinin yubanmasndan xbr vrdiyi n o qdr d frh dourmurdu. Mn hiss dirdim ki, onlar n is ancaq vtn qaytmamz il laqdar olan hadis v shbtlri xolayrlar. Mn yoldalara aydnladrdm ki, vtn gtmk v istdiyimiz nail olmaq n hllik n vacib tdbir snt yrnib, savadszlmz lv tmk, siyasi bilik v dnyagrmz artrmaqdr. Fdailrin hllik ygan xahilri bu idi ki, onlarla tz-tz grk. 1947-ci ild mhll tkilatlar yaranmaa baland. Tkilatlar myyn dilmi plan sasnda faliyyt dib, vaxtl-vaxtnda clslrini kirirdilr. Bu clslrd firqnin nizamintizam, mramnam-nizamnamsi, gndlik cari ilrl yana bynlxalq almd ba vrn hadislrl birlikd vtnimizd gdn hadislr mtrh dilirdi. Yrlrd tkilat vrmyimizin hr chtdn hmiyyti ox byk oldu. Dmk olar ki, btn mvffqiyytlrimiz z balanclarn buradan balam oldu. Biz tkilat vasitsil yoldalarmzn btn ilrin ytiir, htiyaclarn yrnir v onlarn rf dilmsin iqdam dirdik. Xsusil, yoldalarn mnasib ilrl tmin olunmas, snt yrnib, savadlanmas v sair ilrinin yrin ytirilmsi bilavasit tkilat vasitsil hyata kirilirdi. Bizim yoxlamalardan aydn oldu ki, Mrzd olan bir n yoldan vziyyti yax dyildir. Ona gr d onlar oradan Umbakda olan Aznft sistmin gtirdik ki, onlarn da vziyyti qsa mddtd yaxlad. FDAILR BA KDIKDN SONRA Mhacirt dvrnn balancnda grln mhm ilrdn biri d fdailrl tlim kirilmsi ii idi. Bu iin tkili v ona rhbrlik tmk mn hval dildi. Fdailr tdbiri ox hvs v ruh ykskliyi il qarladlar. Onlar vriln btn taprqlar can-bala yrin ytirirdilr. Csartl dmk olar ki, fdailr bu i tmiz vicdan v pak qlbl baladlar. Biz bu ii sasn iki yrd tkil tmidik. Biz vrilmi taprq yrin ytirilndn sonra biz tam hazr olduumuzu bildirdikdn sonra bir n gn gzlmyi mslht grdlr. Vd dilmi vaxt baa

145 atd. Mn yn d mracit tdim, yn d mslht grdlr ki, bir qdr d sbr dk. Bu haqda Pivriy mlumat vrdim. O da ddi ki, bu df mniml Kirovabada (indiki Gncy) gtmk fikrinddir. O da iin tzlikl balanlmasna tlsirdi. Biz Kirovabada atdq. Mn fdailrin ii il, onlarn i, mit v baqa ilri il d mul oldum. Pivri d hrl tan olurdu. Biz Kirovabaddan kiy gtmli idik. Pivri n is ox tlsirdi. Axam bl qrara alnd ki, shr tzdn Kirovabaddan xb, kiy gdk. Mn xahi tdim ki, mn qalan ilrimi d gc grb, qurtarm v shr n vaxt dslr o zaman mn d hazr olum. Pivri kmidn bir yrd ildiklri Nzr Hydrovun vind qalrd. Shr saat 5-d mni ardlar. Mn mhmanxanadan xdm. Bizim bl tzdn gtmyimiz Nzr Hydrov brk tiraz tdi. Pivri cavabnda ddi ki, ryim zfdir, Yvlan istisin dmmk n istyirm ki, oran tzdn kk. Biz maina oturarkn ddim ki, mn gcni yatmamam. Ona gr d mmkndr manda mni yuxu tutsun. Ona gr d qadaqcadan zr istyirm. Mnim mann arxa trfind oturmam mslht grdlr. Mn l glir ki, man hl hrdn xmam yatmam. Sonrasndan daha xbrim olmayb, sonrak hadislrin gdii bir daha gstrdi ki, mndn sonra src il qabaqda ylmi Pivrini v arxada mniml yana ylmi Nuri Quliyvi d yuxu tutur. Bu zaman yqin ki, srcn d shrin xo v srin havas xumarlandrr. Bu zaman man yoldan xr, Pivri srcy qqrr ki, n dirsn, src yqin ki, tormuz vzin qaz basr. Man sadan birdn sola trf alr, man krpnn divarna dyir. Zrbdn Pivrinin bir n qabras snr. Quliyvin aya lldn snr v htta bud llsi ti dib, z xr. Mnim d bam brk dyir v zmdn gdib, huumu itirirm. S.C.PIVRINI TANIYANLAR BILIRDI KI Mn Pivrinin xsiyyti, i bacar, mlumat, adamlar tanmas, i laqsi v sair bu kimi kyfiyytlri haqqnda danmaq fikrind dyilm. Onun n qdr byk adam olmasn onu tanyanlar, onunla ilynlr qat-qat yax bilirlr. Xsusil onun salnda v lmndn sonra ba vrn hadislr onun n qdr hazrlql adam olmasn, rhbr xas olan oxlu kyfiyytlr malik olmasn hadislr bir daha tsdiq tdi. Mn onun haqqnda, daha dorusu onun insani, rhbrlik, inqilablq, qidsin vurunluq v baqa bu kimi ancaq v ancaq msbt kyfiyytlri haqqnda fikir sylmk qdrtin malik olmam bard izhar vcud tmy zmd csart hiss tmirm. Ancaq ngls znn hyat v qid dostu Marksn qbri st ddiyi bir sz burada bir d yada salmaq istyirm: . Onun ox lyhdarlar ola bilrdi, lakin tin ki, onun birc nfr d xsi dmni olsun.

146 Hqiqtn Pivri ancaq azadlq urunda mbariz n yaranm bir marksist idi. Mn dy bilrm ki, hyatmda xsn tandm adamlar irisind h ks mnd Pivri qdr xo tssrat balamamd. Yuxardak paralar gnral Qulam Yhyann xatirlrindn gtrlmd. (Gnral Qulam Yhyann xatirlri, Bak, 2006).

S.C.PIVRI HAQQINDA XATIRLRIMDN (qsa stirlr) Mn S.C.Pivrini ilk df rdbild grb onunla tan olmuam. 1944-c ilin baharnda o, Slh urunda mbariznin nmayndsi kimi rdbil gldi, birinci Sfvi mktbind gni mruz tdi. Ikinci gn rdbild v Astarada olan, zindandan tan olduu yoldalarlar il grd. Tbriz gdn gn mni grmk istdiyini ddilr. Grn gtdim. Mni grn kimi Mn sni irlrindn tanrdm, l bilirdim sn d mnim kimi sac-saqqal aartmsan, sn lap cavanimisn. Snin irlrini mn Tbrizd xan Vtn yolunda qztind oxuyaram, xouma glir. Dilin saddir, xalq baa dn dild yazrsan. dbi spgid ir v dbiyyat haqqnda ox gzl v drin mnal fikirlr syldi. Axrda: Biz azad (dvlt trfindn idar olunmayan) ruznamlrin (qztlrin) cbhsin yaratmq. Ajirin fars dilind xmasna baxma, irlrindn gndr ap dk. Thranda azrbaycanllar oxdur, qoy oxuyub tan olsunlar Mn aayi Pivriy xo v dyrli fikirlrin gr tkkr tdim v mtlq ir gndrcyimi d ddim v bir n ir d gndrdim. Ancaq gzldim, irlrim Ajird ap olmad. *** 1945-ci ilin may aynda Bakda Azrbaycanda Sovt hkumtinin yaranmasnn 25-illiyini bayram dirdilr. Irandan v Tbrizdn d qonaqlar dvt olunmudu. Thrandan Mlkl-ura Bahar v Pivri, Tbrizdn mxtlif tbqlrin nmayndlri il birlikd, airlrdn M.Biriya, M.M.Cavui, li Fitrt, rdbildn d mn Bakya dvt olunmuduq. Bakda mhmanxanada Pivri mni grn kimi air Baharla tan tdi v sonra mn ddi, sn mn 50 tmn vrmlisn. Mnim bir y baa dmdiyimi grb gld. Sonra ddi: - Snin rdbildn Ajir gndrdiyin irlri mn qztd ap tdim, ancaq qztd Azrbaycan dilind ir ap tdiyim gr hmin nmrni msadir tdilr v stlik raksiya 50 tmn d crim olundu.

147 Biz Bakdan Tbriz qaydanda Pivri Thrana yox, Tbriz gldi. Azrbaycan Dmokratik firqsinin yaranmas il bal ilrl mul oldu, buradak siyasi-iqtisadi durumu yaxndan yrndi, xalqn mxtlif tbqlrind mvcud olan hval-ruhiyyni, arzu v istklri yrndi.

*** 1945-ci ilin dkabrn 12-d (21 Azr gn) Milli Mclisin nmayndlri Tbriz bldiyysinin salonuna yldlar. Mclisi asaqqallar adndan aayi bstri ad. Sonra Mirhim Vilayi nmayndlrin siyahsn oxuyanda ad kiln glib shnd qoyulmu qurana lini basb milli hkumt sdaqtl xidmt dcyin and iirdi. Mn d z nvbmd gdib qurana and ind aadak iri oxudum: Sn azr olusan, mzmlumam dm, Bu l azadln sorandadr. Mbariz doulub, mbariz lmk Bizim bu lknin torpandadr. Tnffs zaman nmayndlr bu ir gr glib mni tbrik dirdilr. Qurultay 2 gn kdi v ba vziri (naziri) v vzirlri sdi. Ba vzir aayi Pivri blglrdn glmi nmayndlri 2 gn qbul tdi, arzu v qydlrini dinldi. rdbildn glmi nmayndlri qbul dnd biz ahsvn tayfalar il dostluq tmyi mslht grd. Sonra zn mn tutub ddi, sn Tbrizd qal, snl shbtim olacaq. Iki gndn sonra gtdim grdk. vvlc konqr haqda fikrimi sorudu, sonra konqrnin qrarlar, xsusil Azrbaycan dilinin rsmi dvlt dili olmas haqda olan qrarn xalqn hyatnda olacaq tsirini izah dib uaqlarn doma dild daha tz, daha yax savadlanmasna rait yaradacan syldi. O, lm, mdniyyt, dbiyyat haqqnda shbt ad, axrda szn ykunladraraq, dostum M.Biriya indi maarif vziridir, bl fikirlirm ki, sn ona kmk dsn, birinci mavin olasan. Onun bu tklifi o qdr gzlnilmz oldu ki, dycyimi bilmdim, susdum. Pivrinin mndn cavab gzldiyini grnd ddim: - Mn Bakda 10-cu sinfi qurtarmam, maarif sahsind h vaxt ilmmim, bildiyimiz kimi Tbrizd qocaman mllimlr var, mn vzir mavini kimi onlara n gstri vr bilrm ddim. O, mn qulaq asb ddi: - Szlrin dzdr, ancaq biz d dvlt idar tmmiik, onu da bil ki, inqilab tmk n qdr tindirs onu qorumaq, axra atdrmaq ondan da tindir. Indi biz Milli hkumt qurmuuq, n qdr tin olsa da onu qorumalyq, tdbirlri hyata kirmliyik dyib, o, fikr gtdi. Mn l gldi ki, o mndn cavab gzlyir. Fikirldim ki, bir d tkid ts raz olmalyam. Ancaq o cavab gzlmdn ddi, onda M.mazrl birlikd Dvlt Radio Vrililrin rhbrlik l, al vrililr tmiz Azrbaycan dilind olsun. zn vrililr bax, mqallri rdakt l, nki ziyallarmz fars

148 dilind thsil aldqlar n yazlarnda fars szlri ox ildirlr. Bzn l olur ki, l bil yazlar farscadan trcm olunub. Mn Pivrinin qydindn sonra radioda i balayan kimi vrilid gdn mqallri vvlc zm oxudum, imkan daxilind fars szlrini Azrbaycan szlri il vz tdim. Pivrinin bu taprndan istifad drk radioda dbi gclr tkil tdik, bu gclrd ana dilind yazlm irlr, hkaylr oxundu. Bu da dilimizin slislmsin v saflamasna kmk oldu. *** 1945-ci ild Tbrizd tlfonlar mrkzl idar olunurdu. Danmaq istynd vvlc tlfon mrkzin zng dib istdiyin nmrni Mrkz vasitsil birldirirdilr. Pivrinin taprna gr onun ba vzirlikdki tlfonu btn vzirlr il ayrca xtt il birldirilmidi. Nvb radio komity atanda mn tlfon ustasn zml ba vzirliy apardm. Bu zaman onun otanda bir qadn Pivri il tkm-tkm danrd (sonradan yrndim ki, o rdbilin Yurdu mahalndan mhur mlkdar zmtxanm idi. O Pivriy tz-tz aa Cddv qurban olum dy mracit dirdi). O dyirdi ki, atadan-babadan Yurtuda 4 kndd torpaqlarm var. N mnim kndilrdn, n d onlar mndn naraz dyillr. kirlr-biirlr z haqlarn gtrrlr. Indi mahalda shbt gzir ki, hkumt bizim torpaqlar alb kndilr paylayacaq. Dz, mahalda buna inanan da var, inanmayan da. Odur ki, mahaln asaqqallar bl mslht grdlr ki, hqiqti mn glib sizin znzdn yrnim. Pivri ona ddi ki, milli hkumtin lkd islahat kirmk fikri var. Min illr bundan qabaq ahlarn qoyduqlar qaydalara ynidn baxmalyq. Bir iddnin tox, bir iddnin ac qalmasn biz dzgn hsab tmirik. Sizin itdiyiniz kimi maliklrin torpan, xozyinin fabrikini d lindn almaq fikrimizd yoxdur. Biz bu gnlrd lknin fabrik, zavod v torpaq sahiblri il birlikd zavod fhllrindn, kndilrindn nmayndlri il birlikd yncaq aracaq, mslhtcyik, n fhl v kndilrin, n d malik v fabrikantlarn haqq tapdalanmayan, mumin xyrin bir qanun qbul dcyik ki, ham raz olsun. Sn d o mclisd itirak dib Yurtu mahalnn htiyaclarndan danarsan. zmt xanm Pivrinin bu szlrindn sonra h n dmdi, razlq dib gtdi. Ancaq zaman Pivrinin fhl, sahibkar, kndli, rbab haqqnda daltli fikrlrinin hyata kirmsini imkan vrmdi

***

149 1946-c ilin iyun aynda Tbrizdn Ba vzirlikdn Ta ahinin imzas il tlqram aldm (Ta ahin vzirlikd xsusi bnin mdiri idi). Mni Tbriz ardlar. Mlum oldu ki, o gn saat 5-d Azrbaycan yazlar cmiyytinin idar hyti silck idi. Indiy qdr cmiyytin binas olmadndan iclaslar Vtn yolunda qztinin binasnda kirilirdi. Milli hkumt tkil olandan sonra cmiyyt yni binada yr vrilmidi. Bu yni binada cmiyytin ilk iclasnda tz idar hyti silck idi. Iclas cmiyytin qocaman zv Sfft ad, sonra Pivri yazlar tbrik tdi v yazlarn qarsnda duran vziflrdn dand. Mn sabahs gn Pivrinin qbuluna gtdim, o mn ddi ki, Thranda Iran yazlarnn qurultay olacaq. Oraya Azrbaycandan 3 nfr dvt olunub. Biz d bl qrara gldik ki, sn, Azad Millt qztindn Ismayl im, bir d fars dili mllimi Milani qurultayda itirak dsiz. Mn Thranda yaayan krdlrin rhbri Qaz Mhmmdin kiik qarda il grdm O, mn ddi ki, Thran hkumti Krdstana v Azrbaycana qoun gndrck, bu haqda aayi Pivrini xbrdar din. Mn Tbrizd bu xbri Pivriy atdranda, Pivri bundan xbri olduunu ddi. *** 1946-c ilin payzndan balayaraq grginlik daha da artd, Thran radiosu dmk olar ki, hr gn Azrbaycann lyhin vrililr vrir, Pivri d Tbriz radiosundan onlar ifa dn xlar dir v bu xlar Azrbaycan qztind drc olunurdu. Thran hkumti skilr nzart tmk adyla Tbriz qoun hisslri gndrmsini tlb dirdi, Pivri onlarn iallq niyytlrini bildiyi n Azrbaycan z skilri kircyini dyirdi. Moskva Qvml-Sltnnin imaldak nft haqda onlara vrdiyi vd inanaraq Pivrinin ah qounun Tbriz skilr nzart n glmsin raz olmasn istyirdi v bu id tkidli idi. Sovtlrin bu tkidi nticsind ah qounu Zncana gldi v bu ial qoun gln kimi Zncanda dmokratlara v haliy divan tutmaa balad. Bu zaman, vziyytin grginldiyini grn Pivri Milli Mclisin iclasn ard. Bu mvrt iclasna Milli Mclisin Tbriz v Tbriz trafnda olan nmayndlri topland. Pivri vziyyti qsa rh drk sonra milli Mclisin zvlrinin fikirlrini sorudu. Nmayndlr hams bir nfr kimi dmn mqavimt gstrilmsini v milli hkumti mdafi tmk qrarnda olduqlarn bildirdilr. Bu qrardan sonra hrbi hazrlq gclndirildi, Tbriz trafnda sngrlr qazld, milli qoun mbarizy hazr vziyytin gtirildi. Pivri hr gn saat 1800-da hkumt binasnn balkonunda x dib halini ba vrn hadislrl tan tmyi v yni zamanda dmn cavab vrmy hkumtin qadir olduundan h bir nigaranla sbb olmadn dyirdi. Thranda v Tbrizd olan sovt hkumtinin konsulluqlar is onun Tbrizdn xmasn istyirdilr. Bl ar gnlrin birind mitinq

150 yanlara Biriya mracit dib halini sakitliy dvt drk ah qounlarnn Tbriz skiy nzart tmk n gldiyini v bunun h bir nigaranla sbb olmadn, onlarn skidn sonra gdcyini ddi. slind bu xbr hrd daha ox nigaranla sbb oldu. Ikinci gn d Biriya xb hmin szlri tkrar dnd hali Pivrinin Tbrizd olmadn anlad v sonrak gn mitinq gln olmad. Mn bu olaylardan sonra myyn mddt gizli yaadqdan sonra Bakya gldim Mn Bakya Iri hrd li Tudnin yaad v kdm. May aynn son gnlri idi, havalar artq qzmd. Bakda olan fdayi v tlb yoldalarm oxu hr gn axamst dniz knar parka xrd. Bura bir nv cnublularn gr yri idi. Bir gn li il axamst sahildn v glnd qonumuz ddi ki, sizin yoldalardan bir nfr glmidi, sizi xbr ald. Gdnd ddi ki, vd olsunlar yarm saatdan sonra glcym. Biz yarm saatdan sonra qapda MH-nin maliyy naziri aayi Ilhamini grnd tccb tdik, grndn sonra Ilhami ddi: - Aayi Azrolu, mn sizin dalnzca glmim, aada man gzlyir, zhmt olmasa gyinin gdk. Sonra da liy, yolda Tud, Azrolu axam gc gls darxmayn. - ddi. Bu szlri yax tandm Ilhami ddiyi n h n sorumadan onunla gtdim. Kd man var idi, irid Aayi Qiyami oturmudu, grdk. Biz oturandan sonra man hrkt tdi, yn hara gtdiyimizi bilmdim. Man hrdn xb Mrdkan yolu il hrkt dnd fikirldim ki, yqin Yal baa, gdirik. Blk Tbrizdn tz gln var, gr olacaq. Mn sonradan yrndim ki, gtdiyimiz ba M.C.Barovun Zuulbadak ba imi. Biz ora atanda hytd MH-nin vzirlrini, gnrallarn grdm. Biriya, M.Rhim, Mirqasm, airlrdn S.Vurun, S.Rmtm bir trfd dayanb shbt dirdilr. Grndn sonra Mirqasm yavadan qulama ddi ki, h bilirsn bizi bu dniz knarndak baa niy toplayblar? Mn dinmdim. O ddi: vvlc bizi aparb grnn dnizd yaxca isladb sonra yaxca allaq vuracaqlar ki, n n vurumadnz, millti, Vtni qoyub gldiniz. lbtt bu szlr zarafat idi. Ancaq MH-in vzirlrini, gnrallarn bir yrd grnd adam fikirlir ki, dorudan da bunlarn vtni qoyub qamasna h cr haqq qazandrmaq olmazd. Ancaq msl h d bl dyildi, onlar tpdn-drnaa qdr silahlanm ah ordusunun qarsn almaq n srhddki cbhdn zorla gri armdlar. Niy? Bunu Moskva bilirdi Qonaqlar hytd ox da gzlmli olmadlar. Qardak otaqda qabaqda M.C.Barov, yannda aayi Pivri, Padiqan, Cahanahlu, gnral Kaviyan, gnral Qulam Yhya, onlarla brabr nazirlr Sovtinin sdri Tymur Quliyv v baqa vzifli xslr gldilr. Barov hytd onlar gzlyn qonaqlarla tkbtk grndn sonra hamn otaa dvt tdi. Onun qsa xndan bu mclisin ancaq tanlq mnas dad mlum oldu. O, ilk sz Pivriy vrdi. Pivri vvlc yoldalar adndan v z adndan v sahibin tkkr tdi v sonra hadislrin Tbrizd bu gn ba vrdiyi kild olacann vvlcdn mlum olduunu v milli

151 hkumtin Tbrizi trk tmy mcbur dilmsinin dzgn olmadn, hadislrin bgnk kild nticlnmsini yrind rh tdi. Pivrinin x Barovun gzldiyinin ksin olsa da o, narazln bruz vrmk n, grk aayi Padiqan n dyir Padiqana sz vrdi. Padiqan Pivri kimi ac danmasa da o da hadislrin bu kild olmasndan narazln bildirdi. Sonra Qulam Yhya fdlr adndan dand. Barov mclisin onun istdiyi kimi gtmdiyini, grb istiqamti dyimk n irlr sz vrmk qrarna gldi. Ilk sz Smd Vuruna vrib, Yandrlan kitablar irini oxumasn ddi. Ancaq S.Vurun irin yannda olmadn v zbr bilmdiyini dyib zr istdi. Smd htta ayaa qalxb baqa bir ir oxuyub v salq da dmk istmdi. Onun bu hrkti Barova mhkm toxunsa da, prtliyini bruz vrmk n sz hmin mclisd itirak dn fars iri Jaly vrdi. Jal fars dilind bir ir oxudu. iri onunun trcm tdilr. Sonra S.Rstm sz vrdi, Slyman Tbrizim irini oxudu. Sonra da zn Biriyaya tutub ddi, mnim adma gndrdiyin iri burada oxu, qoy mclisdkilr itsin. Buriya iri zbrdn oxudu. Barov ona ddi ki, mn sndn bl szlt, acizlik gzlmirdim. Biriya ird yazmd Tymurun, ingizin zlm yaland, csdlr stnd tonqal qaland Bu Barovun xouna glmmidi. Axrda zn mn tutub ddi, grk Azrolu n dyir. Mn aadak 4 misra iri oxudum: Sn Azrolusan, mzlumam dm, Bu l azadln sorandadr. Mbariz yaayb, mbariz lmk Bizim bu lknin torpandadr. Mn iri oxuyandan sonra o ddi: - lbtt, mbariz yaama, mbariz lmyi bacarmaq lazmdr. Biriyaya mracitl dyiln bu szlrin btn mclis ayidat var idi. Mclis gcdn xyli kmi qurtard. Adamlarn hvali-ruhiyysindn hiss olunurdu ki, Mclis gzlniln nticni vrmmidi. v sahibinin giri szndn zndn razlq hiss olunurdu. O z d Pivridn bl naraz x gzlmirdi. Padiqann, Qulamn xlar xouna glmmidi. z vurmasa da S.Vurunun ir oxumamas da ona toxunmudu. Blk l buna grydi ki Biriyann szltl irini bhan drk onu da tnqid tdi. Milli hkumtin gnrallar da mclisd zlrini mlub qounun balar kimi hiss tdilr. Halbuki, onlar cbhdn soru-sualsz gri arlmdlar. Cbhdn Tbriz, Tbrizdn Bakya glmlrinin mahiyyti o gn qdr onlara mlum dyildi. Bir szl tanlq, adlq n qurulmu mclis kdrli notlarla baa atd. Mclis o axam gcdn xyli knd qurtardndan mn Bakya yox, Kaviyan il Mrdkana gtdim. Kaviyann ailsi hrd havalar isti olduundan hrdki vlrin kmmidilr. Shr Skin xanm mni grnd ox svindi: - Yax lyib glmisn, dyirlr hrd ox istidir, inallah sntyabrda biziml birg krsn ddi. Baknn, xsusn Iri hrdki vimizin

152 istisi mni o qdr narahat tmidi ki, mn bu tklif rkdn raz olub hr kn qdr onlarda qaldm. *** Mdin Glgn Pivri ailsin ox yaxn idi, hl Tbrizd olarkn o aily gt-gli var idi. Bakya kndn sonra o, bzn mni Pivrigil aparrd. Mn onlara gdnd hr df o, Firq rhbrlrindn, gnrallardan Pivri il shbt tdiklrinin ahidi olurdum. Shbt sasn Pivrinin Moskvaya gdib Stalin il grmsindn olurdu. Hr df d o, Barovun, zng dib dmim, gzlyk, xbr gln kimi gdrsn vdindn sbi halda danrd. Bir df Mdin il mn yn Pivrigild idim. Gnral Azr il gnral Pnahiyan gldi. Biz durub gtmk istynd Pivri mn ddi: - Sn otur, bizim milltdn gizli shbtimiz yoxdur. Shbt Moskvadan gzlniln xbrdn balad, gnral Azr ddi mn Moskvadan h bir msbt xbr gzlmirm. Qvam Moskvan z yalan vdi il aldatd, Moskva milli hkumti qurban vrdi. Biz d srhdlri ab lkni iallara thvil vrdik. Mn, n gn qabaq Barovla kiriln gr qdr yni bir frman olacana inanrdm, artq o inam da yox oldu. Mn indi Molla Mustafa Brzaninin fdayilrinin mxtlif rayonlarda kolxozlarda ilmsin tiraz dib z adamlarn Azrbaycandan apardn grdm. Biz is rayonlara paylandq, limizdki silah klng v bl il vz oldu (Mn Azrin bu alovlu, tiraz xn dinldikc onun Xalxal dynd dmn glllrin mhl qoymadan hmi sngrdn xb Fdayilr qarsnda nd gtdiyi haqda xbrlri xatrladm) Azri diqqtl dinlyn Pivri Pnahiyann n dycyini gzlmdn ddi: - Mn d bilirm Moskvadan gzldiyiniz msbt cavab glmyck. Indi btn yollar-izlr qarla rtlb, yax olar ki, novruz bayramnacan gzlyk, baharda fdaiyi balar v sgrlrl yb son qrara glrik. Atalar szdr: z yxlan alamaz. mn grk Tbrizdn xmayaydm. Dyd lmk rfini d ldn vrdik S.C.Pivrinin hzurunda o axamk shbt blc qurtard... Novruz bayramndan bir ya sonra xbr yayld ki, Gncd v kid fdayi dstlri yaranb tlim kirlr. midimizi doruldan bu xo xbr btn mhacirlrin svincin sbb oldu. Ham vtn qaytmaq haqqnda dnrd. Ancaq hmi xo xbri izlyn bir ac xbr d olur Bir gn svincimizi-arzularmz yarda qoyan, Pivrinin lm xbri hrmizin qlbind uzun illr yaayan bir drd oldu. Bu lm hadissin inanmayanlar daha ox oldu. nki hadisnin rhin dzlb qoulan rvaytlr h bir mntiq saslanmrd Rhbrin bu vaxtsz, tsadfn lm btn qlblrd doulan midi midsizliy virdi. Onun vfatndan sonra fdayilr yn d silah klng v bl il vz tdilr. Sadq Badqan sdart mizind oturdu, vtn qaytmaq gndlik cari ilrl vz olundu. Cmiyytd olan bu susluqdan anti-

153 partiya, likvitator kimi cryanlar mydana gldi. Tbrizd milli-azadlq hrkatnda fal itirak dn, milli hkumt zaman firqnin tkilat ilrin rhbrlik ylyn S.Padiqan firq daxilind balayan cryann qurban oldu. O, Firqy rhbrlikd ziflik gstrdiyi n, bu adla sdrlikdn gtrld, Qulam Yhya sdr sildi. Bu dyiiklik daxili ziddiyyti daha da artrd. vvlc cavanlar Gnc qvardiya dstsi yaradb vtn gdib daxild mbariz aparmaq istdilr. Onlar vaqonlarla Qazaxstann imknd vilaytin gndrdilr. Sonra milli hkumt kmy glmi fsrlr Bakn trk dib Moskvaya gtdi. Hsn Nzri vvl rqi Brlin, oradan da qrbi Brlin gtdi. Milli hkumtd sdr mavini olmu Cahanahlu vvlc Moskvaya kb, bir mddt orda yaayandan sonra Fransaya-Paris hrin pnahnd oldu. Biriya ailsini Bakya gtirmk adyla Tbriz qaytmaq istdi, Sibir gndrdilr. Bllikl dyrli kadrlar sradan xarld. Fdayilrin bas Qulam Gnc v kidn fdayilri ynidn kolxoz v sovxozlarda i qaytard. Illr kdi, bir gn Bakda qztlrin birind (qztin ad yadmda dyil) Hsn Nzrinin Almanda ap tdiyi xatirsindn bir para ap olundu. Bu mqald H.Nzri Pivrinin lm haqqnda z mlahizlrini yazmd. Bir oxlar kimi Hsn Nzri d xatirsind Pivrinin lmn adi hadis kimi qbul tmirdi. Pivrinin lmn adi hadis tmiynlrdn biri d Milli hkumtin zvlrindn, ba nazirin mavini Cahanahlu o hadisdn sonra Azrbaycanda qalmad. O, Parisd olduu vaxt Qrbi Brlind olan Azadlq radiosuna vrdiyi msahibsind Milli hkumt v onun faliyyti il laqdar grdy, daha dorusu itiraks olduu hadislri olduu kimi rh tdi. Pivrinin lm il laqdar z xsi fikrini d syldi v tarix bir gn bu bhli lmn zrindn sirrli prdni aacan da ddi. Mn Cahanahlunun ad kiln hmn xn radioda idndn sonra Pivrnin lm il laqdar xalq arasnda danlan szlrin rvayt yox, hqiqt olduuna inandm. *** Moskvadan Bakya glib rspublikada Barovun ilrini yoxlayan, daha dorusu onu mhakim dn komissiyann iclas indiki hriyar adna klubda gdirdi. Mhkm zalna adamlar xsusi buraxl vrqsi il gd bilirdilr. Mn 2 df hmn mhkm iclasnda itirak tdim. Onlarn birind hakim Barova Pivrinin lm il laqdar suallar vrdi. Barov hadisni o zaman xalq arasnda yayld kimi izah tdi. (Pivri Gncdki fdayilri yoxlamaq n Gncy gdir, shr ordan kidki fdailrl ba kmk n gdrkn onun man xoda dmr. Onunla Gncy baqa manla gdn Qulam Yhya il Nuri Quliyv onu z manlarn dvt dirlr. Haman man Gnc Yvlax yolunda qzaya urayr. Qza zaman manda olan 3 nfr huunu itirir, Pivrinin ba v sinsi zilir. Manda olanlardan ancaq Pivri zn glndn sonra yoldan gln man saxlayr, onlar Yvlax xstxasna

154 atdrrlar) Barov hadisni izah dndn sonra ddi; Yvlaxdan bu xbr mn atan kimi Yvlaa vrtolyot il hkim briqadas gndrdim, ox tssf ki, Pivrini xilas tmk mmkn olmad. Mn, htta o qzan trdn srcn arb onu zm dandrdm. Ancaq h bir bh douran hal hiss tmdim. Pivrinin lmndn sonra Gncd v kidki fdai drglri dayandrld, Fdailr gri arlb z adi ilrin gndrildi. Bu haqda dnnd adam bl qrara glir ki, bu fdaiyi dstlri mhz Pivrinin tkidi il yaradlmd. Pivri ld, drglr d dadld. Barovun o gnk mhkm iclasndan yadmda qalan onun 2-3 df Mni 4 yr paralamaq lazmdr dmsi oldu. Fikirlnd ilk nvbd onun trafna toplanm rmni clladlarnn li il ldrln vtn oullarnn lmn xarlan hkmlr onun imza atmas v ya Moskvaya inanmas, Azrbaycana, millt d bilcyini tmmsi kimi suallar hr birimizi dndrr. Mhkm son iclasnda xarlan qrarda Barovun Gnahlar sadalanaraq onun gllnmsini tlb dir (slind o, Rusiyann baqa hrindki hbs drgsin gndrilmidi). Bala Azrolu, Azrbaycann xalq airi, filologiya lmlri namizdi 2007-ci il dkabr

KRIM KAVRZ1

SYID CFR PIVRIDN XATIRLR 1920-ci ildn S.C.Pivrini tanyan, Ajir qztinin nrind S.C.Pivri il birg alm Krim Kavrzin S.C.Pivri haqda xatirlri diskt yazlm, mtni mllifin vfatndan sonra Nmt Lali trfindn apa tqdim dilmidi. S.C.Pivrini yax tanyan v onunla bir mddt hmkarlq tmi Krim Kavrzin Syid Cfr Pivridn xatirlr balql yazsn kiik ixtisarla tqdim dirik.

K.Kavrz yazr: Mn Syid Cfr Pivrini Gilan inqilab vaxtndan tanyram. O, Gilan Rspublikasnda Daxili Ilr Komissar idi. Hrkatda tnd v yri xtt tutmularn, bzi daltilrin yanl hrktlrinin qaban almaqla Da imart adlanan binann balkonundan tdiyi nitqlr nmli olmudur. O, Aayvlr v digr bzi daltilrdn frqli olaraq fars dilini yax bilirdi. Mnim onunla tanlm Gilanda olsa da birg mkdalmz

155 Ajirdn balam, sonralar bu mkdalq drinlmi v 14-c Mclis skilrdk bilavasit davam tmidi. Jurnalistika sahsind stajm olsa da bu sahd mn S.C.Pivridn ox y yrndim qzt xartmaq, mqal yazmaq, ba mqalni nc hazrlamaq, xbrlri nc trtib tmkd v s. mn ondan ox y yrndim oxlar Ajiri sanball qzt sayrd. Buna baxmayaraq onun sat az olurdu, nki polis risi Abbas Msudi qztin satna v yaylmasna hr vasit il man olurdu. Bu cr mnasibt bzi msllrd Hizb Tudy mxalif olduumuza gr onun rhbrliyi trfindn d dilirdi. Pivrinin Mclisd mandatnn tsdiqi gizli ss vrmy qoyularkn Mclisin bitrf zvlri Pivriy ss vrdiklri halda, Hizb Tudnin Mclisdki fraksiyasnn iki zv: Iyrc Isgndri v Pivri il hl zindandan ixtilaf olan Ardast Ovansyan Pivriy ss vrmmilr (mllif bunu htimal dir .R.) K.Kavrz Pivrinin mandatn rdd tmk n prd dalndak oyunlardan xbrsiz olduunu yazr. O, S.C.Pivri il hmkarln Pivri Azrbaycana hmilik gdn qdr davam tdirmidi. 1945-1946-c illrd Azrbaycandak siyasi olaylardan knarda qaldn tiraf dn K.Kavrz S.C.Pivri il dostluq laqsini saxladn yazr. K.Kavrz Ajir qztinin nri n mvcud tinliklrdn danarkn qztin z binasnn olmadn xatird yada salaraq dyir: Ajir mid Nurinin mdir olduu Dad qztinin mtbsind ap dilirdi. mid Nuri, mnc Pivri il hl Kaandan tan idi. Ajirdki mqallrin mtnini Pivri v mn trtib dirdik. Iki gnc tlb korrktorda biz kmk dirdilr K.Kavrz daha sonra yazr: Pivriy aid szm oxdur. Mn grk onun bir qismini dym: O, hlu-bal, ox dz v insafl adam idi. Gman dirm ki, bir vaxt o, iranllarn Bakda olan mktbind mllim olmu, dalt partiyasna zv olduqdan sonra Moskvada ali ictimai mktbi bitirmi, hm d jurnalistika zr thsil almd S.C.Pivrinin zindandan sonrak illrd maddi vziyytindn v dolanndan bhs dn K.Kavrz dyir: mrnn sonunadk dy bilrm ki, Pivrinin h nyi olmamd, onun mhndis qqaqinin indiki Vlisr mydanndak mlknd kiik bir vi var idi Onu da, gman dirm Pivri zindanda olarkn xanm drzilikl ld tdiyi vsaitl almd. Pivri Kaan srgnndn bu v qaytmd. Pivri yazln mxtlif sahlrind ox istdadl idi. Ancaq onun v mnim mtrk dostumuzun ddiyi kimi, Ajird tkmil ap olmu, zindan xatirlrindn baqa dmk olar ki, btn yazlar tamamlanmamd. Yz shiflik dalt partiyas tarixi v 53-lr aid yaz hmin yarmq qalm ilr srasndadr

156 Ajir irtica il yana Xalq partiyasnn bzi xslri trfindn d hcumlara mruz qalrd. Bu hcumlardan birin d bhan o zaman Rza xann lm mnasibti il S.C.Pivrinin Ajird ap tdirdiyi mqal olmudur. Bu haqda ox sz-shbt olmu, ayilr yaylmd. K.Kavrz qyd dir ki, Pivri Rza xann lm il bal yazsnda onu fvqlad qyri adi, yni zamanda hiylgr adam adlandrmd. Hizb Tudnin qztlri v A.Ovansyan kimi rhbrlri (baqalar da) iddia dirdilr ki, Pivri ah ailsin nvanlad basal mqalsind guya Rza xan dahi (nabi), fvqlad xsiyyt adlandrmd. K.Kavrz bu ifadlrin S.C.Pivrinin yazsnda olmadn v baqa mnada ifad olunduunu yazr. (A.Ovansyan v ona qoulan IXP baqa rhbrlri basal yazsnn mzmununu thrif tmkl kifaytlnmyib, IXP il laqsini 1943-c ildn ksmi S.C.Pivrini IXP sralarndan xartmaq haqda partiyann qurultaynda xsusi qrar qbulu dirlr .R.) K.Kavrz yazr: Pivri Gilan inqilabndan sonra bir n ay Thranda Hqiqt qztini ap tdirmidi. Xalqn v zhmtklrin oyannda bu qztin ytrinc pay v oxlu oxucusu olmudur. Mnc o qzti Qvam-sltn balatdrmd. Bundan sonra Pivri Hqiqtin mdiri olmu, mrhum Lsaninin ap tdirdiyi Iran iqtisadiyyat qztind onunla hmkarlq dib, mqallr yazmd... Azrbaycan Dmokratik Firqsindn sonra Pivri Bakya gtdi v onun lm il bal ox sz-shbt olmu, bu haqda n kitab v drgilrd yazlar vrilmidi ki: O, lb, ya ldrlb?. Pivrinin ygan olu Daryu atasnn vfatndan sonra Bakn trk dib Almaniyaya gtmi, sonrasn bilmirm. Pivrinin hyat yolda, Daryuun anas n il bundan qabaq Irana qaytd. Pivri ailsin hrmt qail olan mhndis qqaqi v onun kimi dostlar yqin ki Pivri ailsin yaay n myyn rait yaratm olarlar. Bu haqda da mlumatszam. Bildiyim budur ki, mhndis qqaqi n il bundan vvl dnyasn dyimidi. O, ox yax, xyirxah adam v yax mhndis idi v Pivriy hrmti var idi. K.Kavrzin Pivri haqda xatirlri Thranda xan Buxara drgisinin 1378-ci il 2 saynda drc olunmudur.

Profssor Cmil Hsnli S.C.Pivri haqda yazr

157 21 Azr Azadlq hrkatnn mnvi lidri, rhbri v simvolu bhsiz ki, S.Pivri idi. Onun Azrbaycan milli hrkatnn v Azrbaycan Dmokratik Partiyasnn rhbri kimi olan byk myi unudulmazdr. z istdad, xsi kyfiyytlri, tkilati xssiyytlri il, vtnin olan mhbbti v xalqna olan sdaqti il Azrbaycan tarixind silinmz iz qoymudur. Bli, o Sovt hkmtinin kmyin malik idi, amma onu Azrbaycan xalqnn Cnubi Azrbaycann azadla haqqnda olan arzusunu hyata kirmk n istifad dirdi. Hminin o, mharibdn sonrak dvrd, xsusi il 21 Azr hrkatnn squtundan sonra Sovt hakimiyytini aq tnqid tmy curt dn ilk siyasi xadimlrdn biri idi. Bakdak bir n aylq mhacirat zaman o, dflrl yksk rtbli sovt rhbrlrin onlarn vvlki vdlrini yada salrd. Bu tnqid, Thran v Tbrizdn diplomatik kanallardan gln kompromat il birlikd Azrbaycan diplomatna ox baha baa glmidir. Onu sakitldirmk n 1947-ci ilin maynda Cnubi Azrbaycana fdai dstlrini gndrmk n xsusi gizli komit yaradlmdr. Bu komit trfindn silmi fdailr iki mntqd - ki v Hackndd cmlnmidir. Bu komitnin sonuncu iclas 1947-ci il mayn 23-d kirilmidir. Tlsik yaradlm dstlrinin Irana gndrilmsindn vvl onlarn Pivri il grmsi v son nsiyytlrinin vrilmsi qrara alnmdr. 11 iyun sbh a Gnc hrinin yaxnlnda Yvlax-Gnc trasnn 14-c kilomtrind onun avtomobili qzaya urad v bir n saatdan sonra Pivri Yvlax mrkzi xstxanasnda vfat tdi. SSRI-nin mharibdn sonrak dvrnd avtomobil qzalarnda hlak olan mhur adamlarn, siyasi xadimlrin hlak olunmasna dair bir n hallar yada salmaq olar. Pivrini Bakda dfn tmy icaz vrmdilr. Onu sssiz-smirsiz Buzovnadak bl adlanan Nobl banda torpaa taprdlar. Ba da qoymaa da icaz vrmdilr, Qbrinin stund mzarn gizltmk n gl kdilr. Ancaq Azrbaycan Dmokratik Partiyasnn mracitindn sonra Pivrinin cnazsi Bakda Fxri xiyabanda ynidn torpaa taprld. Pivrinin lm haqqnda idn Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin iilri onun Yazlar Ittifaqndak kabintind axtar apardlar, onun lyazmalarn msadir tdilr. lyazmalar arasnda ikinci cildi tamamlanmam, Iran Azrbaycannda dmokratik hrkatn tarixi var idi. Hr iki cildin zrind DTK-nn msul iisinin lyazmann mzmunu il tan olmas haqqda srncam vardr. Azrbaycann Mrkzi Komitsinin Moskvaya gndrdiyi yalnz bir sndd Pivrinin gzlnilmiyn lm haqqnda htiyatl bhlr bildirilmidi. Bu, Sovt Ittifaq Kommunist Partiyasnn Mrkzi Komitsinin katibi M.Suslova 16 avqust 1954-c ild Azrbaycann Kommunist Partiyasnn Mrkzi Komitsinin birinci katibi I.Mustafayvin gndrdiyi bshiflik mktubundan szilir. AKP MK katibinin mktubunda Azrbaycan Dmokratik Partiyasnda olan vziyyt qiymtlndirilrk yazlr ki, ADP-nn banisi Pivrinin 11 iyun

158 1947-ci ild ox mmmal raitd avtomobil qzas nticsind vfat tmsindn sonra Azrbaycan SSR Yvlax hri razisind 1947-ci ilin sonunda Sov. IKP MK-nin icazsi il dmokratlar arasnda siyasi v tkilat ii aparmaq n Azrbaycan Dmokratik Partiyasnn Komitsi yaradlmdr. Bu, yksk rtbli siyasi rhbrlrin Pivrinin lmnun bhli raiti haqqnda olan yazmada yqan ifad idi. Lakin btn xrdalqlara hmiyyt vrn Moskva bu df I.Mustafayvin bu srt ifadsin fikir vrmmy stnlk vrdi. 1954-c ilin aprl aynda Mir Cfr Barovun mhkmsi zaman Pivrinin lm haqqnda da msl z xd. ahid qismind Pivrinin son dqiqlri zaman yannda olan Yvlax DTK-nn sdri L.Salahov dindirilmidir. M.C.Barovun bu msly aidiyyti z tstiqini tapmadna gr v btn ilrin Moskvaya aparld n ii rt-bastr tdilr. Lakin Pivrinin lmnn sbblrini aradran DTK msul iisi Moskvada igzar mzuniyyt zaman orada mmmal raitd vfat tmidir. Pivrinin lmndn sonra da ona v onun partiyasna ynln hcumlar sngimdi. 1950-ci ild M.I.Ivanov Iran Kommunist Partiyasnn faliyytin hsr olunmu v Sov. IKP nzdind olan Ictimai lmlr Akadmiyasnda mdafi tmi dissrtasiyasnda Cavadzadni (Pivrini) z vtninin dmni adlandrmdr. Hl salnda M.Barov Q.M.Malnkova yazd mktubda mslnin bu cr qoyulmasna qti tiraz tmidir. O, Pivrinin adnn Iranda ox tanndn v prsti dildiyiyini, onu dmn adlandran insanlar Iran irticasna yax xidmtd sulamd. M.C.Barovun msly bu cr yanamasn myyn mqsdl laqlndirirlr. Pivri adnn trafnda bhtan kampaniyas Tud partiyas trfindn aparlr. O, bu provokator v mkrli mllri il. fikir v mqsdlrini asan yolla hyata kirmk n tsadfi olmayaraq, qsdn inqilab hrkatnn aktiv xadimlrin Iranda bhtan atmaa, xsusil Pivrinin siyasi rputasiyasna klg salmaq v onun nfuzunu sarstmaq istyirlr. Gni xalq ktllri arasnda Pivri haqda yaayan xo xatirlri silmy alrlar. (Yuxardak yaz profssor C.Hsnlinin SSRI-Iran-Azrbaycan bhran v soyuq mharibnin balanmas (1941-1946) Moskva, 2006 kitabndan gtrlmd).

O, ZINDANDA DA BIR MKTB IDI (Doktor Salamulla Cavid S.C.Pivri haqqnda)

159 Zindann 7-ci koridorundak kamralar dolduundan orada siyasi mhbuslardan 2 nfrin bir kamrada yaamasna icaz vrildi. Xobxtlikdn aay Pivri bir mddt mniml bir kamraya dd. Pivri il mnim tanlm lap cavan yalarmdan z bri idi. Hm d biz hmkndli idik. Onunla Ittihad mktbindn, dalt firqsindn tan idim. Mtalini ox svn, iti dnn, dnmz v bir qdr d mosional adam idi. Onunla zindan hyatndak yaxnlm mn onu daha yax tanmaa imkan vrdi. Bizim Qsr-Qacar zindannda yatdmz zaman Pivri v onun hmfikirlri hatsind olmaq, onlarn mfkur v mbariz amallarn blmk dorudan vzsiz mktb idi. Zindan n qdr grkli mktb olsa da, orada ldki azadlq, srbstlik yox idi. Rza ah diktaturas daha da amanszlamd. Bl bir raitd Qsr-Qacarda mhbusluq mddtini baa vurmu siyasi xslrin tam azadlndan sz bl gd bilmzdi. 1320-ci ilin vvllrind (1941-ci il mart) S.C.Pivri, Mmi Nnkrani (Dhqan) v bir n nfr mnim yax tandm Qsr-Qacardak zindan yoldalarm hbs mddtlrini qurtardqlarna gr onlar da Kaana srgn dilmidilr. Zindan yoldalarmn Kaana glmsi v onlar sa-salamat grmyim mni ox svindirdi, hm d qaylarm artrd. Ax onlar zindandan tz xmdlar, mn is artq Kaanda sabiqli (stajl) srgnd idim, hm d kn bir n ild burada xyli adamla tan olmudum, htta bzilri il ail dostluumuz da var idi. Mn Pivrini bir mddt vimizd saxladm. Pivri bir yrd olmamza siyasi rng vril bilcyi htimaln ortaya gtirdi v ona baqa yrd v kiray tdik. Mnim zindandan xm yoldalarmla gr v shbtlrim, dmk olar ki, mxfi olurdu, nki bizi burada da izlyirdilr. Pivriy bir ttar, Mrndi familiyal baqa bir dostuma baqqal dkan amaqda kmklik tdim. slind bu dkanlar Kaandak azadxahlarn gizli gr v mvrt yri idi. Kaanda olarkn Pivri bynlxalq vziyyt, Irann daxili siyasi durumu, biz azadxahlarn vzifsi haqda, dmk olar ki, hr gn shbt dir, mlahiz v fikirlrini biziml bldrrd. Bynlxalq vziyytin kskinlmsi, Irann daxili siyasi durumunun gndn-gn mrkkblmsi il laqdar S.C.Pivrinin fall artr v trafdak yoldalara glckd hans proqram sasnda hrkt dcklrin dair z tvsiylrini vrirdi. lbtt, bu ilr son drc mxfi v Kaan polisinin nzartindn uzaq mkanda grlrd. Pivri Irann glcyi haqda z mlahizlrind Iran hr ydn vvl Phlvi diktaturasndan xilas tmyi v lkd dmokratik bir mhitin yaradlmasn, Iran razisind yaayan btn xalqlara azadlq vrilmsini, onlarn tapdalanb yox olmu hquqlarnn qaytarlmasn xsusi olaraq qyd dirdi. Pivrinin dnclrind Azrbaycann talyi, onun glcyi xsusi vurulanrd. O, hm zindanda, hm d sonralar, hmi dyirdi ki, Azrbaycann z drdlri var, ona ancaq millt

160 z lac tmlidir. Sttarxan, Xiyabani hrkatlarndan iftixarla danarkn bu hrkatlarn mlubiyytind Iran irticas il yana v ondan daha ox xarici mdaxililrin ytani rol oynadn xatrladrd. mumiyytl, onu dy bilrm ki, biz Azrbaycana dnn qdr burada grcyimiz ilrin cizgilri, siyasi hrkt xtti rhmtlik Pivri trfindn trafl v alabatan sviyyd myynldirilmidi. Buna gr Pivri trafndak siyasi qvvlr Azrbaycana dnn kimi n i grcyini, hans mrama qulluq dcyini v bu yolda n kimi ngl v manlrl rastlaacan, vziyytdn x yollarn dmk olar ki, vvlcdn bilirdilr. Azrbaycandak hrkata Pivri trfindn vvlcdn vrilmi tvsiylr mbariznin sonrak mrhlsind, xsusn 21 Azr nhztinin qlbsind ox hmiyytli oldu. Pivri zindandan xd ilk gndn mumiran azadlnda milli zlm qar mbarizni n crgy gtirdi. O z fikrini aydn v qti byan dirdi ki, milltlrin hquq brabrliyini qbul tmynlrl, milli zlm klgy knlrl onun suyu bir arxda gtmyck. Bu msl ilk gndn Pivri trafnda toplaanlarla digr azadixahlar arasnda ciddi ixtilafa sbb oldu. Pivrinin Ajirdki mqallrind bu spgid olan mbahis v ixtilaflar ruznamnin (qztin) gndliyin vrildi. 1320-1323-c illrd (1941-1944) Thrandak siyasi mhitd mydanda olan Hizb Tudy Iran (Iran Xalq Partiyas), Itthadiyy Kargran v Zhmtkan Iran (Iran fhl v zhmtklrin hmkarlar tkilat) v digr mtrqqi birlik, tkilat v cmiyytlrd toplanm zvlr Iranda azadlq v dmokratiya urunda mbarizd byk zhmt kmilr. Onlarn srasnda Ajir mvqyind duranlar az dyildi v bunlarn oxu da azrbaycanllar idi. Thrandak siyasi mhitd faliyyt gstrn tkilatlarda, o cmldn Tud rhbrliyind Iranda milli msly mnasibtd yanl mvqyin dzlmdiyini grn Pivri tz-tz bu szlri tkrar drdi: Dysn, bunlarla bizim suyumuz bir arxda gtmyck. Mn onun azndan xan bu szlri dflrl itmim. Aay Pivri hmilik Azrbaycana siyasi i gtdiyindn Ajiri idar tmyi

dostlarna taprd. Azrbaycandak hadislri mntzm iqlandrmaqda Ajirin tay-brabri yox idi. Ajirdki son grd firqnin ad, mram v mqsdi, hdfi, hans qvvlr sykncyi, siyasti, bir szl, hr y mzakir dildi. Sonra o, bir qdr kdikdn sonra mn d Tbriz gtdik. Azrbaycan byk tlatm gzlyirdi.

li Tud

161 Azrbaycann xalq airi PIVRI OLDUU KIMI (xatir ixtisara vrilir) Syid Cfr Pivri Bakda yaayanda hr az-az xard Sad gyrdi. H bir lamti il baqa adamlardan silmzdi. z d piyada gzrdi. Halbuki, xarici markal man var idi. O manlardan birini S.C.Pivriy Milli Hkumt vrmidi. Birini d fdailr z pullar il alb ona balamlar. O, manlara minmzdi. Minmy mcbur olanda da qslard. Bu manlar yoldan knlrin marana sbb olard Pivri bu vziyytdn narahat olard. 1947-ci ilin isti yay gnlrinin birind mn yazlar Ittifaqndan v glirdim, yolda onunla rastladm, o da dysn ora gdirdi. Orada Pivriy bir otaq ayrmlar. O, n is yazrd. Dysn, 1941-1946-c illrd Cnubi Azrbaycanda tlatm glmi milli-azadlq dalalarnn unudulmaz lvhlrini qlm alrd. Dorusu mn bu grkmli inqilabnn gyimin baxanda kvrlirdim. Bana parison kpka qoymudu, ynin ucuz paradan yngl kostyum gymidi. Bli, o, gyimi il d maraa sbb olmaq istmirdi. Mn S.C.Pivrinin zn baxdm, sanki qfil ayrln nisgilindn kiinin z ayazmd, byaz z daha da aarmd. Bu azadlq bahadurunun z z xalqnn yannda hmi a idi. Indi is gni alnnda iki drin qr almd: Biri vtndn ayrla uzanan yol, digri ayrlqdan vtn qaydan yol Indi S.C.Pivri bu ayrlqdan vtn qaydan yol haqqnda dnrd. Yadma Tbriz dd. Tbriz radiosunun al n C.Cahangirovun yazd mar alnmamdan vvl ba nazir onun mtnini imzalamalyd. Pivri imzalamamdan vvl gld v C.Cahangirova ddi: sizin bsldiyinizi zaman imzalayb tsdiq dibdir. Dnyada zamandan daltli imza atan yoxdur, daha mnim imzama n htiyac vard? Tssflr olsun Milli Hkumt yaaya bilmdi. Yox! Yaamaa qoymadlar. Yoxsa Milli Hkumtin yaamaa iqtidar da, bacar da, lyaqti d var idi. Dyirlr, Milli Hkumtin talyi hll olunduu gnlrd S.C.Pivri tz-tz Arazn o tayndaklara mracit dirmi, kmk istyirdi. Lakin Mir Cfr Barovla son grd M.Barov Stalinin buyruu sasnda S.C.Pivriy slh namin ah qounlarna mqavimt gstrmmyi, silah yr qoyma, lazm glrs bu taya kmyi mslht grr. S.C.Pivri M.C.Barovla razlamr. Barov bundan sbilir v S.C.Pivriy: ax siz kim arxalanrsz? dyir. S.C.Pivri qrurla: biz Iran xalqlarna ah sltntinin barmaz dmni olan farslara, krdlr, trklr, tallara, rblr, asorulara arxalanrdq... biz ah qounlar trkibind yksk rtbli milltisvr zabitlr arxalanrdq. Biz

162 sovtlrdn hr hans bir kmk gstrilmsini gzlmirdik. Bizim iimiz qarmasaydlar bl d olmaz Yri glmikn dyim ki, S.C.Pivri Tbrizd yazb Azrbaycan qztind ap tdirdiyi odlu-alovlu mqallrind Tbrizin Thrana ahlq zlmndn nicat vrmy qadir olduunu dflrl bildirmidi, z d qrurla, fxrl, inamla bildirmidi! Mbariz, igid, cfak insanlar vtnin, xalqn, inqilabn talyinin hllind nc byk shvlr yol vrildiyini yana-yana duyurlar. Ancaq atalar dmikn sonrak pmanlq fayda vrmz. Azrbaycana olan zlm artq olmudur, z d bu zlmn tay briyyt tarixind raq ndir, h gnl d taplmaz. Yadma bir hvalat dd: 1947-ci ilin vvllri idi. Filarmoniyada yncaq var idi. Mn d, aq Hsyn Cavan da o yncaa gtmidik. Yncan sonunda foyd M.C.Barov v S.C.Pivri il zbz gldik. M.C.Barov v S.C.Pivri il salamladq. Onlar bizi sorusuala tutdular... itmim fdailrimiz mlrd hrbi tlim kir, glck dylr hazrlarlar. Dorudurmu? - dy mn S.C.Pivridn sorudum. S.C.Pivri mnal-mnal: Bli ddi. Siz airlr d fdailrimizi glck qlby ruhlandran irlr yazmalsz Mn hrartl: airin birinci vzifsi, blk d borcu yazmaqdr. Mn hazr! ddim. Sonra smimiyytl xudahafizlib ayrldq. Sn dm bu rhbrl son grmz idi Bir gn dhli xbr o taydan bu taya kmi btn siyasi mhacirlri sarstd. Dyirdilr ki S.C.Pivri mlrd hrbi tlim kn fdailr ba kmy gdrkn yolda man qzaya urayb Qzadan xsart alanlar xstxanaya aparblar. S.C.Pivri zrind crrahiyy mliyyat aparlan zaman tkidl Bakdan qardann arlb gtirilmsini istyir ki, o da mliyyatda yaxndan itirak tsin (S.C.Pivrinin qarda Mir Slim Bakda crrah-hkim ilyirdi .R.). S.C.Pivrinin qarda glir, lakin onu yanna buraxmrlar. Danrlar ki, S.C.Pivri son nfsd: Qvamn vi yxlsn! dyib, gzlrini bdi yumur. Xatirnin tam mtni n bax: rman Azrbaycan 60, 16 Azr, Azrbaycan qrbi, Nqd 1383. S.C.Pivri. .Xaminin Xatirlrind Doktor nvr Xami Qsr Qacar zindanna salnm mhur 53-lrdndi. O bir mddt S.C.Pivri il yni otaqda (kamrada) zindan hyatn yaamd. S.C.Pivri haqda bzi dnclrini o, znn lli nfr v nfr kitabnda vmidi.

163 Biz. .Xaminin kitabndan S.C.Pivri haqqnda vrilmi paralardan bir qismini oxuculara tqdim dirik. Qaydaq sl msly. Ddiyimi kimi, qsrin (hbsxanann) khn dustaqllar arasnda didim v mbahislr var idi. Msln, Ardas, Stalinin qyd-rtsiz trfdar, Yusif is Stalinin mxalifi idi. Ardas dyirdi ki, Yusif Trotskistdir, Trotski trfdardr. Lakin slind n Ardas Stalinizmdn, n d Yusif Trotskizmdn bir y bilmirdilr. PIvridn baqa, btn qdim mhbuslarn bu haqda nzri bilik sviyylri aa idi Kotoda (Kommunist Intrnasional mktbi) thsil alm Ardas v khn dustaqllarn bir qrupu Sovt Ittifaqna hqiqtn prsti dirdilr. Onda olan hr y digr lklrd olanlardan daha yax v ali sayrdlar. atmazlqlar kimsnin dil gtirmsindn raz dyildilr. Lakin Pivri onlardan frqlnirdi. Onlardan hm savad, hm d siyasi staj ox idi. Onlardan frqli olaraq, Pivri hbsxanada siyasi mbarizni qabartmapq v polisl lbyaxa olman trfdar dyildi. Partiyalar v siyast aid mlumat Yusif v Ardasdn qat-qat yksk idi O zindanda olduu on il mddtind blk bir df olsun bl daxili qayda-qanunu pozmamd. Bu cht onunla mxalift olan Yusif v Ardasin xouna glmirdi v buna gr onu zif, qorxaq v opportonist adlandrb, htta polisl laqd olmasn znn dirdilr. Guya bir gn Pihvri zindanda sbilib Ardas dmidi: Artq-skik danma. Aaram sand, tkrm pamb. Ardas d bu sz bl yozurdu ki, o hdlyir ki, onlar haqda mxfi sirlri ab polis dyck. Mnc Pivri bu sz dmkd mqsdi ondan ibart olmudur ki, aaram azm v sizin tdiyiniz btn shvlri v xartdnz oyunlar znz dyrm. Ardasin ddiklrini htta doru hsab tsk bl, yn grrik ki, Pivri h bir sirri polis dmmi v yri glnd onun qarsnda myyn qdr mqavimt d gstrmidir. Bl olmasa idi o da polis tslim olub, dilindn iltizam vrn onlarca baqa lidrlr kimi daha 10 il zindanda qalmazd. Pivri hbsd olduu on il mddtind oradak hay-kydn v kimlrdn knarda duraraq h bir nalayiq i grmdi. N polis sirr vrdi, n d qyrixlaqi hrkt tdi. Blk d Pivrinin gnah z xsiyytinin mstqilliyini qoruyub saxlamas olmudur. Mn onunla hbsxanada bir kamrada qaldm son bir ild onda qorxaqlq v htiyatszlq izini grmdim Pivrinin Sovt Ittifaqna v Stalin mnasibti n Ardasin, n d Yusifinki kimi dyildi. Zahirn Oda Ardaqs kimi Sovtlr birliyin v onun btn ilrin msbt baxrd. Lakin Ardasin Sovt Ittifaqna olan daxili inam, smimi qlbdn onu svib v ona prsti tmsi Pivrid yox idi.

164 Yax xatrlayram, o zindanda z xatirlrini sylyrkn Komintrndki bir hvalat biz danrd. O, dyirdi ki, sovtlr Iranla 1921-ci ild balanan mqavildn sonra Iran kommunistlrin kmyi dayandrd. Rza xann diktatorluq siyasti is lkd ayaq tutmaqda idi, Hqiqt qztini baladlar, birliklr basqlar v tzyiqlr artd v hbslr baland. Bl bir raitd mn Irandak vziyyti onlara atdrmaq v kmk almaq n Sovt Ittifaqna gtdim. O, nql dirdi ki, ox tinlik v ziyytlrdn sonra zm Moskvaya atdrdm. Orada hans qapn admsa msbt cavab ala bilmdim. Dvlt rhbrlri onu slahiyytli partiya orqanlarna gndrir, partiya orqanlar is Komintrn, Komintrn d onu Yaxn rq blmsin gndrir. Yaxn rq blmsinin risi is Kitayqorodski adl bir xs imi. Bu qrib adn qrx n ildn sonra da mnim yadmda qalmasnn sas sbbi Pivrinin onun adn qzbli vuru il dmsi idi. Pivrinin ddiyin gr, o, bir nfr frldaq v brokrat adam idi. Yhudi mnli bu adam ancaq vzif v tutduu rhbr mvqyi maraqlandrrd. Onun baqa bir ad da var idi. Inqilabdan sonra adn dyiib yz faiz Moskva mnin uyun gln bu familiyan qbul tmidi. Kitay Qorodski Moskvann sasn fhllr yaayan mhllsi idi. O bu ad smkl znn rus v fhl mnli olduunu gstrmk istyirdi. Bl bir adamla Pivrinin n tdiyini sorumaq yadmda qalmayb. Fqt ondan sorudum ki, dorudan Komintrnd bl xslr olub? O, is cavabnda: Ondan pislri d olub!. Bl olan tqdird mn dnrdm ki, bs n n Pivri Sovt Ittifaqn mdafi dib v ona vfadar idi? Mnc bu sualn cavab o idi ki, onun apard mbarizni himay tmkdn tr baqa bir syknck yox idi. Bir ox baqa kommunistlr kimi Pivri d dnyan iki qtb blrd. Bir trfd Ingiltr v baqa imprialistlr, digr trfd is Sovtlr Ittifaqnn olduunu sylyirdi. Syknck n orta xttin olmadn dyirdi. Imprializmin sartin dmmk n Sovtlri dstklmkdn baqa yol yox idi Dimitrov, Tito, Mao Tzs Dun, Con-n-Lay, Qrami v Tolyati kimi marksistlr hqiqt d Moskva siyastilrin aldanmlar idi. Onlar Zinoviflrin, Boxarinlrin v baqalarnn Stalinin siyastin qurbanlq olduunu blk d h bilmirdilr?! gr bilib z tirazlarn bildirmidilrs onda bu ddiklrimizdn baqa bir dlil xr Tito v Mao hakimiyyt atb v imprialistlrdn qorxu olmadn bilndn sonra Sovtlr Birliyinin qarsnda dayanb, onunla mxalift qalxdlar. Hr halda mnc Pivri d bl bir tfkkr malik adam idi.

IMKANIM OLAN TQDIRD PIVRI HAQDA OX YAZACAM

165 Adtn hr bir xsiyyt haqqnda xatir yazmaq istdikd hmin xs il ilk df nc v harada tan olmaq yada dr. Mircfr Pivri il mn ilk df 1943-c ild Irann XIV dvr mclis skilrin hazrlq gnlrind tan oldum. O gnlrd Pivri Tbriz halisi trfindn mclis nmayndliyin nmizd vrilmi idi. O, z sicilri il grmk n Tbriz glmidi. Travtli yaz gnlrindn biri idi. Biz, Azrbaycan Kargrlr Ittihadiyylri (fhl birliyi .R.) Mrkzi urasnn dvti sasnda M.C.Pivrini fhl klubuna dvt tmidik. Mn o vaxta qdr Pivrini grmmidim. Onu, yalnz Ajir qztind nr olan mqallri il tanrydm. Mn xyalmda Pivrini Iran ziyallar n sciyyvi olan yax gyimli, txxsl boylu-buxunlu bir adam kimi tsvvr dirdim. Gr tkil tmk n tyin olunmu fhl nmayndlrindn biri Pivrinin glmsi xbrini biz atdrdqda, mn digr ura zvlri il birlikd onu qarlamaa gtdik. Mdi Kaviyan, Mirrhim Vilai, Mirmhdi avui il birlikd lind khn portfl olan, sad gyimli, orta boylu bir xs il rastladq. Salamladqdan sonra Mirrhim Vilai bizi lind portfl olan xs il tan dib: Aay Pivri il tan olun ddi v sonra zn Pivriy tutub bunlar uray Mtthidnin Icraiyy Hytinin zvlridirlr - ddi. Mn Pivridn baqa glnlrin hamsn tandm n sas diqqtimi lind portfl olan xs ynltdim. O, ox sad bir jurnalisti xatrladrd. Hssas v ciddi baxlar il hamya drindn diqqt ytirirdi. Gr zaman Vilai Pivrinin kdiyi inqilabi mbariz yolundan, Rza xan zindanndak mhbus hyatndan, mahir jurnalist v ictimai bir xsiyyt olmas haqqnda dand. Mn gzm Pivridn kmirdim. Vilai dandqca hiss dirdim ki, Pivri onu trif tmkdn xou glmir v narahatdr. O, bu triflrin tkrar olunmamas n Vilai szn qurtaran kimi z ayaa qalxb ddi: Aalar, qardalar! Mttfiq qounlarn Irana glmsil istibdadn zncirlri qrld, biz d Rza xann zindanndan xilas olub z siyasi faliyytimizi davam tdirmy imkan tapdq. Kmidn frqli olaraq indi dysn mclis skilr bir qdr azad kirilck. Bl olsa ox guman ki, xalqn hqiqi nmayndlri d mclis yol tapa bilsin. Lakin irtica v dvlt bundan ox qorxur. Bunun n d azad skinin qaban almaqdan tr mxtlif hiyl v yaramaz ilr l atrlar. Bizim d midimiz xalqa v zhmtklrdir. Mn minm ki, Tbriz hli bir nfr kimi skid irkt dck v kim ss vrcyini z myyn dckdir. Ancaq bir mslni bu badan dmk istyirm ki, tkil olacaq Iran mclisindn msbt ntic gzlmirm. Mn v digr baqa azadixah xslr bu mclis yol tapa bilsk d imprialistlrdn asl olan Iran hkumti bizim qabamz ksmy, ssimizi bomaa alacaqdr. Hr halda

166 mclis yol tapdmz tqdird onun tribunasndan istifad tmliyik. Biz dnclrimizi istk v tlblrimizi mclisin xitabat krssndn sslndirmliyik. Bunun byk hmiyyti vardr. Iran irticasnn mclisd oynad oyun Mclis haqda Pivri dnclrini v qaba grmk qabiliyytini tsdiq tdi. Tbriz halisi 16 min ry il Mircfr Pivrini Iran mclisin nmaynd sdis d mclisdki irticai dairlrinin kmyi il onun tibarnamsi rdd olundu. Azrbaycan xalqnn ssi nvbti df boduruldu. Mnim Pivri il ikinci grm Azrbaycan Dmokrat Firqsinin tkil olduu gnlrd ba vrdi. 12 hrivrd firqnin tkili haqqnda mhur mracitnam yayldqdan sonra Azrbaycan Kargrlr Ittifaqnn Mrkzi uras firqnin rhbrliyini qbul tmk bard tarixi bir qrar xard. Hmin qrar firqnin Mssislr Hytin rsmi kild tqdim tmk n nfrdn ibart hyt sildi. Bu hytin trkibin Pmin karxanasnn nmayndsi Abbasli Znuzi, Klkti karxanasnn nmayndsi Ibrahim bhrdh v bir d mn daxil idim. Yni tkil olmu firqnin dftri bu zaman Tbrizd mhur Mirz Hsnqr hamamnn stnd, kiik bir otaqda yrlirdi. Biz gtirdiyimiz qrar Pivriy hmin otaqda tqdim tdik. Gr zaman o, ddi: - shv tmirms Sizinl bir df ittihadiyyd (hmkarlar birliyind) grmk. Mn o zaman Iran mclisin namizd gstrilmidim. Yadnzda olsa mn onda ddim ki, silcyim bu mclisdn h bir ntic gzlmirm. Ancaq indi Siz tam inamla dyirm ki, yni tkil olmu Azrbaycan Dmokrat Firqsin ox midlr bslyirm. Bu firqy cmiyytin mxtlif sinif v zmrlri zv olacaq. Xalq birdflik bilmlidir ki, Thran biz h vaxt h n vrmyckdir. Biz z haqqmz zorla almalyq!! Mn Mircfr Pivri il 21 Azr nhzti gcsi d grmm. Hmin gc Tbriz zk qa kimi hr trfdn traf kndlrdn gln fdai dstlri vasitsil mhasiry alnmd. Polis v jandarm dstlri hr irisind xalq trfindn trkisilah dilmidir. Ordu hisslri mr mntzir halda otursa da hr nol adl silahl qvvlrin lind idi. Axam saat 8-d mni Mrkzi komity ardlar. Mndn baqa 9 nfr d gizli silahl dstlrin balar ora dvt olunmudu. Qulamrza Ilhami v Mirrhim Vilai Pivrinin yannda idilr. Onlar xdqdan sonra Pivri bizim hammz birlikd qbul tdi. Biz silahlarmz thvil vrib iri girdikd Pihvri ayaq std tlfonla danrd. O, ox sbi halda dyirdi: - Aay Dirxani (srtip Dirxani o vaxt Tbrizdki silahl qarnizonun bas idi) siz baa dn ki, indi mhasirdsiniz. Yax olar ki, qarda qan tkulmsin yol vrmysiniz. Tbrizd nizamilrdn baqa btn silahl qvvlr tslim olmular. Mrkzi komit mni bu bard sizinl danq aparmaa mmur tmidir. On dqiqdn sonra sizin yannzda olacaam

167 Tlfon dstyini Pivri yr qoyduqdan sonra biz ddi: Tbrizd 8 polis mntqsi vardr. Siz hr biriniz bir mntqy gdib nahiylri (blri) thvil almalsnz. Srtip Dirxani tslim olsa daha h bir vuruma qorxusu yoxdur. htiyatl olmalsnz ki, hrd pozunuluq v qart hallar ba vrmsin. ks tqdird dmnlrimizin lin bhan kib bizi qarti adlandrarlar. 21 Azr gcsi Tbriz silahl qvvlri mqavimtsiz olaraq tslim oldular. Hmin gc silahl xalq drujinalar (knlllr) hrin min-amanln qorudular. Pivrinin dzgn tdbiri nticsind Tbrizd h bir pozunluq hal ba vrmdi. Bzi yrlrd xrda toqqumalar ba vrdis d onun drhal qars alnd. Azrbaycan Hmkarlar Ittifaq Mrkzi urasnn orqan Qlb qztinin rdaksiyas hytind M.C.Pivri il grmz mnd daha drin tssrat yaratmdr. Hmin qztin tkili mnasibtil Pivri rdaksiya hyti zvlrini qbul tdikd bildirdi ki, bu qztin mqallrini sasn fhl mxbirlri yazmaldr. Buna gr o, birinci nmrnin ba mqalsini yazma mn hval tdi. Mqal Azrbaycan dilind yazlmal idi. Riza ah dvrnd Azrbaycanda btn yazlar fars dilind gtdiyi n mn o vaxta qdr ana dilimd ninki mqal, htta mktub bl yazmamdm. ox fikirldikdn sonra hmin vzifnin hdsindn gl bilmdiyimi syldikd Pivri ddi: Mn baa drm ki, sn n n tiraz dirsn. Indiy qdr siz farsca yazmaa adt tmisiniz. Azrbaycan dilind yazmaq siz tin grnr. Siz z ana dilinizin qdrtini bilmirsiniz. Azrbaycan dilind ninki mqal, htta yksk sviyyli lmi v bdii srlr yazmaq mmkndr. lbtt fars dilin adt tdiyiniz n vvlc bir qdr siz tin olacaq. Lakin Azrbaycan dilind yazmaa adt tdikdn sonra fars dilind yazmaqda blk d tinlik kcksiniz. Pivrinin ddiklri hqiqt idi. tinlikl olsa da, mn Qlb qztinin birinci nmrsinin ba mqalsini tyin olunmu mvzu sasnda (Bizim sas hdf v mqsdimiz) Azrbaycan dilind yazdm. O zaman Pivri Azrbaycan qztind yazd ba mqallrin altna z imzasn qoyard. Biz gnclr hr id zmz Pivriy oxatmaa aldmz kimi mn d yazdm mqalnin altna z imzam qoyub apa vrdim. Pivri dyn kimi, sonralar fars dilind yazmaq bir qdr mn tin oldu. Pivri olduqca tvazkar firq rhbri v dvlt xadimi idi. Yax yadmdadr. Tbriz hr Komitsinin plnumunda firqnin tkil olduu gnn /12 hrivr/ nc bayram dilmsi mslsi mzakiry qoyulmudu. Plnum zvlrindn birisi 12 hrivr gnnd kirilck nmayid firq rhbri kimi, Pivrinin bydlm kilinin nmayid aparlmasn tklif tdi. Pivri drhal bu tklifin lyhin xb ddi: Dzdr, bir sra lklrd, o cmldn Sovt Ittifaqnda nmayi zaman partiya v dvlt rhbrlrinin killrini llrd gzdirirlr. Lakin biz hl xalq v millt n l bir diqqtlayiq ilr grmmiik ki, bl bir tmnnada olaq. gr biz baladmz ii axra qdr davam tdirib, btn Iran azad d bilsk, o zaman xalq

168 z killrimizi bydb llrd gzdirr. Pivri bl ddikd baqa rhbrlr d ilrini bilib, kil mslsinin stn vurmadlar. 12 hrivr nmayiind yalnz Sttarxan, Barxann v yx Mhmmd Xiyabaninin killri llrd grnrd. M.C.Pivri, onun xsiyyti haqda bildiklrim oxdur. Imkan olan tqdirdn mn onlar xatirlr klind yazb, kitab kimi ap tdirmk fikrindym. R.S. Tssf ki, vaxtsz lm bu imkan Hsyn mllim vrmdi. Hsyn Ciddi Gny Azrbaycandak Fhl hrkatnn lidrlrindn biri, tarix lmlri doktoru 27 oktyabr 1984. (lyazmas klind tqdim olunub.)

S.C.PIVRININ NVSI BABASI HAQQINDA S.C.Pivrinin nvsi, AB-dak Harvard univrsittinin lmlr doktoru Ibrahim Pivri kn yay (2008) Bakda olmudur. Turan agntliyinin mxbiri ondan aadak msahibni almd:

Ibrahim by, nc znz bard oxuculara mlumat vrrdiniz? - vvlc onu dyim ki, uzun mddt nzlid yaasaq da, sln Xalxallyq, bizimkilr sonradan nzliy gliblr zm aa-yuxar 30 ildir ki, AB-da yaayram, Iran v Azrbaycan tarixil bal bilgilr bldm v hr iki Azrbaycann ictimai hyatnda yri olan Dnya Azrbaycanllar Konqrsinin tsis konfransndan Strasburqdak 6-c qurultayna qdr olan tdbirlrind itirak olmuam. Azrbaycann tarixind ox rfli insanlar v lidrlr var, hm d Irann dvlt olaraq yaranmasnda azrbaycanllarn xsusi rolu olub v dncm gr, Sttarxan, Barxan, yx Mhmmd Xiyabani bu lidrlr srasnda ilk yrlri tuturlar. - Gny Azrbaycandak mvcud ictimai-siyasi durumu nc dyrlndirirsiniz? - Gny Azrbaycanda siyast byk maraq var v bu blgnin insanlar qdr siyast hssas v maraql olan ikinci bir blg tapmaq blk d mmkn dyil, bu da bu blgnin insanlarnn siyastd dmy szlrinin olmas v siyast diqqtli olmas il baldr. Hazrda Iran Azrbaycan hssas bir mrhl yaayr v bu mrhld iki nsil z-z dayanb. Informasiyalara v siyasi prosslr cavanlarn bir, yal nslin baqa, tamam frqli yanama

169 trzi var. Gnclik prosslr hssasdr, hyatsvr v idalistdir, yal nsil is bir trfdn yorun, digr trfdn konsrvativ, nc bir trfdn uzaqgrndir. Azadl v birliyi cavan da, yals da qbul dir, amma, gnclik istdiyini l gtirmk n tlsmk kimi bir xislt malikdirs, ksin, yal nsli hl d mslht, zamana htiyac duyur. - Sizin fikrinizc, Gnyd milli mbariz imkanlar ncdir? - Gnclik hrkt kib, mbarizy balayb, amma cmiyytd dnclrin mnasibt birmnal dyil v manvr imkanlar azdr. Nticd qan tklr, hbslr olur, tqiblr balayr. Amma yal nsil ilk olaraq mdni sahd azadlq ld tmk istyir v siyasi azadlqlar tdricn, qan tklmdn qazanmaq xttini sas gtrr. Yni, Gny Azrbaycan l bir sviyyy gtirmk istyirlr ki, irazdan Mazandarandan fars mllim v polis gtirmy htiyac qalmasn, z z idariliyini tmin tsin. Indi bir mrhl balayr v bu mrhld xalq rsmi Thrandan ala bilcyi haqlarn tlb dir. Bu sahd artq bzi tlblr ortaya qoyulub v bunun n mbariz gdir. Dncm gr, burada idalist yox, ralist olmaq lazm glir v nyi almaq mmkndrs, onun mbarizsi gtmlidir. - Babanz Syid Cfr Pivrinin talyi bard nlri aqlaya bilrdiniz? - Babam S.C.Pivrinin talyin glinc, burada da maraql mqamlar var. Haqqnda dandm idalist siyastin aarnda Pivri hkumti d olub v Pivri hkumtinin hqiqi hdflri Moskva siyastinin gcn gnbgn dyimli olub. Yni, bu hdflr o qdr dyidirilib ki, Azrbaycan siyasi hazrlq aparlmadan Irandan ayrlmal olub. Indi srlr var ki, bu siyasi tatrn kkn Moskvann qoyduunu sbut dir. Btn bu siyast Rusiyann Xzrdki Iran nft yataqlarna olan imtiyazlar l kirmsin xidmt dib v hmin imtiyaz qazandqdan sonra S.C.Pivrini d, Azrbaycan xalqn da qurban vrdilr. - Siz gr, S.C.Pivri bu siyastin qurban olub? - Bli. l babamn aradan gtrlmsi d bu siyastin trkib hisssi oldu. Babamn hkimi doktor Cahanah1 bu bard danr ki, S.C.Pivri onu grmk istdiyini dyrk, Bkya arb v burada grrk parka gdiblr. Hkimin bildirdiyin gr, babam srcsndn ikayt dib, onun xsusi xidmt orqanlar il laqsi olmasndan bhlndiyini, dflrl sbb olmadan avtomobili yolun ortasnda saxladn v mann xarab olduunu dyrk, sonradan man srdyn ona bildirib. Babam Cahanaha znn aradan gtrlmsi istyi olduunu sylyib. Doktor Cahanah babama, bl is, Moskvaya gtmyi mslht bilib. Amma babam dyib ki, bu, l Moskvann siyastidir v Moskvaya da gts, ntic birdir, aradan gtrlmyi gndmd qalr. - Bu bard bir qdr gni dann?

Dktr Nsrtulla Cahanahlu nzrd tutulur.

170 - Doktor Cahanah danr ki, gndn sonra S.C.Pivrinin guya avtomobil qzas kirrk xstxanaya ddyn idib, yanna gdib, babamn kyfi yax olub v bzi mlahizlri nzr alaraq, xstxanada qalmal olmadn, v gtmli olduunu bildirib. Amma doktor dyir ki, onun bu tklifin hl v gtmsin icaz yoxdur, cavab vrilib v o, hmin cmlni xsusi vuru il bir n df tkrar dib. Doktor Cahanah hmin hadisnin sabah gn Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi Mir Cfr Barovun zng drk onu yanna ardn dyib v manla xstxanaya yola ddkd S.C.Pihvrinin vfat tdiyini bildirib. Dr.Cahanah xstxanasnn hytin atanda, burada Gnydn olan bir dst xs v o cmldn S.C.Pivrinin xanm onun yanna gtmk n gzlyirmi. Doktor Cahanahn szlrin gr, M.C.Barov h kimi babasnn yanna qoymayb. O, S.C.Pivrinin bdnind qzadan hr hans xsart olmadn, yalnz bann sa hisssind gy bir lk grdyn dyib. Bu sovt siyast sulu zn Macarstanda da, Rumniyada da v s. yrlrd tcrbdn xarb. - Ibrahim by, buradan hans nticni xarmaq istyrdiniz? - Ntic budur ki, hmin hrkatn mlubiyytinin nticsi olaraq, yz minlrl insan Azrbaycana glib, burada thsil alblar v imali Azrbaycann mstqilliyi bir daha sbut tdi ki, millt z milli problmini Moskvann v ya baqa bir siyasi mkann li il yox, mhz z li il hll tmlidir.

171

QZA, YA QSD S.C.PIVRI LB, YA LDRLB????

172 LM D, YANK QSD? Doktor Nsrtulla Cahanahlu (AMH dvrnd Pivrinin mavinlrindn, Tbriz universitetinin ilk rektoru) Hftd bir-iki df cnab Pivri il grrdik. Bzn o partiya mktbin glr, bzn d mn zng edrdi ki, gedib evind onunla grm. Btn grlr ailvi kild keirilrdi. nki mn onun hyat yolda v xanmnn anas il vvlcdn tan idim. Cnab Pivri Bak Tibb fakltsinin yaxnlndak, Xaqani ksindki evindn baqa, hm d o vaxt ksr iranllarn, o cmldn zabit aillrinin Xzr dnizi sahilind, Buzovna mntqsind d (Buzovna banda) yay aylarn keirmk n bir ev malik idi. Burada hminin Pivri Tbrizd istifad etdiyi ADF-nin avtomobil v onun ixtiyarndayd. Znnimizc yaz mvsmnn ilk gnlrindn biri idi. Bakda havalar isti kediyindn onun ailsi deysn ba evin getmidi. Cnab Pivri axam ana yaxn partiya mktbin glib, bir-iki saatlq shbt n onun mnzilin getmyimi istdi. O, avtomobild sakit oturmudu. Ev atdqdan sonra dedi ki, bu src bir ne gndr ki, he bir sbb olmadan yolun xlvt yerlrind avtomobili mxtlif bhanlrl saxlayr. Soruanda ki n n dayanrsan? Cavabda deyir ki, mhrrik (motor) qzb, el buna gr d bir az gzlmk lazmdr. Szn dz, mn onun bu hrktlrin bhlnmim. Hesab edirm ki, o, kiminls laqdardr. Hiss edirm ki, mn qsb elmk niyytinddir. Sorudum ki, siz qar bu qsd kimlr trfindn ola bilr? Dedi ki, yqin AB v ngiltr trfindn, nki bizim baqa dmnimiz yoxdur. ran hkumti d ki, bel bir gc malik deyil. Mn ona dedim ki, siz znzl hmi bir tapana gzdirin. Dedi ki, bu msl ortaya xandan zml bir volter gzdirirm. Lakin gr mn qar qsd niyyti varsa, bu volterin lindn n gl bilr ki? nki qsd plan varsa, bhsiz ki qfildn hyata keirilck. Dedim ki, yaxs budur bir ne gn dniz sahilind srclk mqi edib, avtomobili xsn znz srsiniz. Yaxud da ki srcnz dyisiniz. Sovet Azrbaycanna gln iranllar iind yksk srclk qabiliyytin malik olan etibarl srclr az deyil. Dedi siz ki, bilirsiniz, bu srcn rus dostlarmzn zlri iranllar iindn seib, onun aylq maan da zlri dyirlr. gr onu dyimk istyiriks rus dostlarmza bunu demliyik. Snc bu mslhtdir? Dedim gr bu sui-qsd niyyti AB v ngiltrnin laltlar trfindn olsa, ninki bunu onlara demk mslhtdir, htta onlara bu bard xbrdar etmliyik. Lakin gr bel deyils, lbtt ki, mslht deyil v yalnz zmz bir ar qlmalyq. Dedi, sizin n demk srcs d onun

173 istdiyinizi baa dmdim. Dedim, mn onu demk istyirm ki, gr bu qsd niyyti AB v ngiltr laltlar trfindn olarsa. Grdm bir az diksindi v drin fikr dald. El buna gr d szm azca dyiib dedim: mn onu demk istyirm ki, qsd niyytinin olub-olmamas hl tam blli deyil. gr bu olarsa grsn kimlr trfindn ola bilr?.. Nvbti df grmzd cnab Pivri yenidn hmin mvzuya toxunub dedi ki, srcdn yolda dayamamasn istdiyim vaxtdan, artq o, bu hrktini tkrar etmir. Sorudum ki, bu mslni mndn lav baqalarna da danbsnz? Dedi ki, hyat yoldama v Qulama da danmam. Dedim, cnab Pivri ax Qulam Yhyaya niy? Dedi ona gr ki, o bu baxmdan etibarldr. Dedim mn dandnz Qulama da deyibsiniz? Dedi: Bli. Oxucular yqin ki, srcnn z rftarn dyimsinin mahiyytini baa drlr. Srcnn z rftarn dyimsi ona gr deyil ki, o artq cnab Pivrinin mrin tabe olduundan onun istdiyi kimi hrkt edib. Src ona gr rftarn dyiib ki, rus thlksizliyinin nkri olan onlar cnab Pivrinin sui-qsd niyytini duyduu haqda xbri onlara atdrb. O, cnab Pivrinin hvalat mn danmasn da onlara deyib. Bu hadis stndn bilmirm bir ne ay kedi v mslni myyn qdr hm o (Pivri), hm d mn unutduq. Qeyd edim ki, mn bu msly bh il yanasam da, yen d bu dmniliyin Sovet hkumtinin z trfindn ola bilmsi ehtimalna inana bilmirdim. nki bu bard kifayt qdr tcrbm yox idi. Onlarn (ruslarn) hr eyi htta, hyatlarn bel onlarla dostluq urunda qurban vermi xslr qar bu qdr insafsz davranmalarn tsvvr etmirdim. Bir gn cnab Pivri mn zng edib, onlarn mnzilinin yaxnlndak kiik bir baada onunla grmyimi istdi. Ola bilsin ki, o, mnzilind dinlm cihazlarnn quradrlmas ehtimalndan ehtiyat edirdi. Mn razladmz vaxtda oraya getdim. Bir saata qdr addmlayb shbt etdik. Dedi ki, mn dostlarn mslhti il iki gndn sonra polkovnik Nuri Quliyev v Q.Yhya il birlikd bizimkilrin (iranllarn) qald blglr bax kmy gedcym. nki oralarda xoa glmz hallar ba verib. Bizimkilrin bir oxu thlksizlik orqanlarna ikayt ediblr. Sorudum, src vvlki srcdr. Dedi yox, bir ermnidir. Sorudum ki, hans ermnidir? Dedi, o zncanl ermni. Dedim, cnab Pivri o yax adam deyil. Dedi, mn ki, zm onu tanmrdm. Dostlar (ruslar) zlri onu bu i tyin ediblr. Onlar hm d mn taprblar ki, haan v haraya gedcyimizi he ks danmaym. El buna gr d dediklrim z aramzda qalsn. Sizdn v ailmdn baqa he ksin bundan xbri olmamaldr. Onlar bu sfrd olu Daryuu da z il aparmaa razlq alb. Mn vvlc brk bhlndim. Sonra fikirlnd ki, olu Daryuu da z yannda aparacaq bir az sakitldim. Bu grdn 3-4 gn kemidi ki, general Ata Kiiyev mn zng

174 vurub dedi: -Yolda Seyid Cfr Kirovabad Yevlax yolunda avtomobil qzasnda lb. Mn siz basal verir v xahi edirm ki, partiya mktbind thsil alan iranl tlblri Buzovna bana gndrsiniz. Gnortadan sonra saat 2-d orada olsunlar. Gnortadan azca sonra mni gzlyin. Mn glib sizi oraya aparacaacam ki, dfn mrasimind itirak edk. Buzovna bana atanda grdm ki, partiya mktbinin tlblri v hmin bada yaayan iranl aillr, hminin cnablar Padqan, Mhmmd Biriya, Azrbaycan Kommunist Partiyasnn bir sra rhbrlri v Mirz brahimov, Hsn Hsnov, Dr. Smdov v baqalar bir araya gliblr. Qbir d vvlcdn qazlb. General Ata Kiiyevl oraya atan kimi, o, baqalarna fikir vermdn mni birbaa cnab Pivrinin ailsi olan binaya apard. Pivrinin xanmna basal verdikdn sonra, tabutun qoyduu kiik bir otaa daxil olduq. O dedi ki, cnazni grmk n hamnn buraya glmsini mslht grmdim. Pivrinin xanm prian halda sssiz dayanb, alayrd. Mn cnazy baxan kimi zhrlnm simptomlarn mahid etdim. nki btn bdni imidi v yalnz iki kiik yara, biri znn sa hisssind, digri is boynunda, (iyin yaxn hissd) mahid olunurdu. Mn tccblnib dedim ki, yolda general, bu iki kiik yara ki adam ldrmz, ax o bu yaralarla nec lb? O, polis baxlarna bnzr drin, mnal v nsihtamiz baxlarn mn zilldi v dedi: Yolda hkim! Siz onunla Rza ah zindannda olubsunuz? Bilirsiniz ki, o, illrl orada ox tinlikl yaayb. Bu hadisd onun xst ryi tssf ki tab gtirmyib, keindi. Onun hyata qaytarlmas n llrindn glni sirgmyiblr. Bu qsa danqdan sonra o, cnaznin stn rtd v vvlcdn qapnn arxasnda gzlyn xslr mr etdi ki, tabutun mxlarn alsnlar. Dfn mrasimi, cnab Mirz brahimovun x, hminin Mhmmd Biriyann, szlri il Pivrinin miolusu Miraa Azrinin szlri il baa atd. Hazrda cnab Pivrinin lmnn dqiq tarixini xatrlamasam da, yadma gln odur ki, bu hadis 1326-c ilin hrivr aynn son gnlrin, yaxud da ki, mehr aynn ilk gnlrin tsadf edirdi. Qeyd edim ki, avtomobil qzasnda Q.Yhya v polkovnik Quliyev d czi bdn xsarti alsalar da, hr biri qsa bir zamanda xstxanadan evlrin buraxldlar. Cnab Pivrinin lmndn sonra cnab Sadq Padqan, Qulam Yhya Daneiyan v mndn ibart nfrlik bir komit yaratdlar. Bu slind bir partiya tkilat yox, myyn msuliyytlri z zrin gtrn bir qrup idi. Yuxardak qeydlr N.Cahanahlunun Berlind ap edilmi xatirlrindn iqtibas edilmidi.

PIVRININ QSDN LDRLMSI AYDIR

175 Bu szlri mxbir T.Musvi deyib (Tag Musvi il msahib Hseyn Yhyann Kuehaye z tarix Azrbaycan kitabndan iqtibas edilmidi) Sual: Cnab Musvi sizin shhtinizdki nasazl nzr alb bir ne sualmz qsa cavablandrmanz xahi edirik. Sual: Azrbaycan rhbrliyinin Pivriy mnasibti necdir? Cavab: Azrbaycan rhbrlrinin, o cmldn M.C.Barovun Gney Azrbaycan haqqnda fikri bam-baqa idi. Lakin Pivri il Barov arasnda olan fikir ayrl he bir zaman drinlmdi. Barov Pivriy drin hrmt bslyirdi. Pvri yaad dvr d Azrbaycan rhbrlri trfindn ona qar he bir hrmtsizlik edilmmidi. Azrbaycan xalq arasnda Pvrinin xsusi yeri v hrmti var idi.Ona bir milli qhrman kimi baxrdlar. Sual: S.C.Pivrinin lm il bal bzilri bu fikirddir ki, Pivri Sovet Azrbaycan rhbrlrinin, xsusil Barovun gstrii il ldrlb. Aftomobil qzas bu lm n bir vasit olub. Guya Pivri il Barov arasnda Cnubi Azrbaycann mstqil olmas v onun imali Azrbaycanla birlmsi mslsind onlarn arasnda fikir ayrl olub. Pivri Bagrov dncnin leyhin imi. Bu msl barsind sizin fikrinizi bilmk istrdik. Cavab: Bu haqda aiy v uydurmalar oxdur. Indiy qdr bu mslnin bu qdr mxtlif yozumda rhi mn aydn deyil. N n bu qdr yalan v aiy yaylb. Bilmirm bunun kim xeyri var? M.C.Barov S.C. Pivri arasnda he bir fikir ayrl yox idi. ksin onlar birbirin hrmt qail idilr. Bundan lav Pivri Sovetlr ttifaqna bal idi. Buna gr d avtomobil qzasnn trdilmsind sovet rhbrlrinin v yaxud Barovun li olmasna mn inanmram. Bu dzltmdir. Mn bu hadis il laqdar yaxndan itirak etmim. Hadisdn 1 gn qabaq biz Gnc hrind partiya komitsinin qona idik v mehmanxanada istiraht edirdik. Pivri, Qulam Yhya v Azrbaycann dvlt mmurlarndan biri, Tbrizd konsul vzifsind alan Quliyev il birlikd firq zvlrin ba kmk v onlarla fikir mbadilsi aparmaq mqsdi il Gnc hrin getmidir. Firq zvlri bu rayonun mxtlif yerlrind mskunlamlar. Bu gr ne gn srd. Qrar bu idi ki, ertsi gn Bakya qaytsnlar. Mn src Melikiyana sabah Gncdn hrkt etm vaxtn ona bildirdim. Melikyana bir az pul

176 verdim ki, yolda lazm olsa xrc etsin. Dflrl ona xbrdarlq etmidim ki, man ehtiyatla sr. Bu ehtiyatsz srcn mn hl Zncnda tanyrdm. lbtd Pivri zd dflrl onun ehtiyatsz man idar etmsindn narahat olduunu bildirmidir. Yenidn bu haqda ona xbrdarlq etdim. Hadisdn sonra istintaqda Melikyandan alnan izahatdan mlum oldu ki, o, hmin gec bir ne dostu il restorana gedrk yetrinc iib srxo olmudur v nticd gec yatmamdr. Pivri qabaqda, Qulam Yhya v Quliyev is arxa oturacaqda ylirlr. Man Bakya doru hrkt edir. Yuxusuzluun (v ya srxoluun) tsirindn Avtomobil Melikiyann nzartindn xr. Nticd man zrb il yolun knarndak beton skiy dyir. Avtomobilin bir ox hisslri zilib sradan xr. Hadisdn sonra mn Fruian il birlikd hadis yerin gldik. Hl Pivri sa idi. Bir qdr gzldikdn sonra onu xsn grmy mvffq olduq. Ar yaralanmd. Lakin Huunu itirmmidi. Hadisnin nec v n sbbdn ba verdiyini oruduq. O, ar vziyytd olsa da, ald ki, hadisnin ba verm sbbini izah etsin. Dediyindn bel xrd ki, src Melikiyan gnahkardr. O, avtomobili ox srtl srrmd. Pivri ox qan itirdiyindn sabahs gec xstxanada dnyasn deyidi. Sabahs mhur hkim Mir Slim Cavadzad (Pivrinin doma qarda) hadisdn xbr tutub Bakdan Yevlaa gldi. O, Pivrinin lm sbbini qza vaxt ox qan itirmyind grd. Bu hadisd Qulam Yhyann bir ne dii v qabiras snmdr. Quliyev is mrnn sonunadk ayagndan lil oldu. Olmu hadis vvldn hazrlanm i kimi gstrilir. Bu doru deyil. Uydurmalara inanmaq olmaz. Bu uydurmalar camaatn fikrini adrmaqdan baqa bir ey deyildir. gr sovet rhbrlrinin Pivrini ldrmk mqsdi olsa idi n n iki nfr (Qulam Yhya v Quliyev) grkli adamlarn lmn pncsin atrd? Mnc bu id bir qsd yoxdur. Sual: Pivrinin vaxtsz lm firq rhbrliyind yeni bir raitin yaranmasna sbb oldu. Ehtimal ki, onlarn arasnda olan ziddiytlr Pivrinin salnda gizli idi. Lakin, onun lmndn sonra bu ziddiyytlr z xd. Firq rhbrlri bu msly ne yanadlar? Cavab: bsiz ki, firq z byk xsiyytini v rhbrini, hamnn inand, Azrbaycan rhbrliyinin hrmt etdiyi bir xsiyyti itirdi. Pivrinin salnda Azrbaycan rhbrlri firqnin ilrin mdaxil etslr d, bu mdaxillr aq v birbaa yox, dolays il olurdu v hm d yalnz tvsiyy xarakteri dayrd. Pivrinin lmndn sonra vziyyt dyidi. Mdaxil bir buyruq xarakteri ald. Pivrinin lmndn sonra, bu buyruq, tdricn aq hala kedi. Buna baxmayaraq firq v onun rhbrlri il mnasibt yen dostluq xarakteri dayrd. ox vaxt firqnin Mrkzi komitsini bir nv srqnd olan hkmt rhbrlri hesab edirdilr. Onlara xsusi hrmt bu

177 baxmdan olurdu. Sonra firq daxilind qdrt v rhbrlik st kimlr ii o yer gtirib xard ki, sovet rhbrlri zlri firq sdrini semy mdaxil etmk mcburiyytinda qaldlar. lbtt bu hadis firq zvlri arasnda ciddi narahatlq yaratd. Ta Musvinin shhtinin pisldiyini v hycannn artdn grn mxbir sual-cavab dayandrmaa mcbur olur. Mayor,Ta Musvi, Hacknddki fdai drgsin msulu olmu v tarix elmlri namizdi idi

Pivri son nfsd bu mlni dil gtirdi: Evin yxlsn Devamu-Sltn Prviz Hmayunpur Qozhte Cerae-Ayande-st (Kemi glcyin mlidir). Kitabndan nql edrk yazr: Firq rhbrlrinin v qoun ofiserlrinin rfin tkil olunan ziyaftd sovet azrbaycann cumhur risi Barov Azrbaycann milli xsusiytlrin v cnubi Azrbaycan simal Azrbaycana birldirmk msl si il laqeyd yanama mlubiyytin sas sbbi kimi gstrdi. Barov dncsinin ksin olaraq Pivri bel syldi: Bizim byk shfimiz Azrbaycan xalqnn mbarizsini rann baqa yaltlrinin xalqlarnn il birldirmdik. Bu is mlubiyytin sas sbbi idir. Pivrinin bu fikri Barovun etirazna sbb oldu v blkd onun lm il nticlndi.

MSTNTIQ NIY LD?

(Mayor Ibrahim Novruzovun xatirlrindn) Mayor Ibrahim Novruzov jurnalist kimi 1320-ci ild (1941-ci il) Qzl Ordu sralarnda Irana gtmi, Iran Azrbaycannda xyli hrlrd zamiyytlrd olmudur. O, z xatirlrini Iran Azrbaycannda olarkn yazmaa balamdr. Onun yazlar 13201325-ci illri (1941-1946-c illri) hat dir. Novruzov, thlksizlik idarsinin zabiti idi. Ibrahim Novruzov sksn yanda olarkn hrivr aynda (sntyabr) Bakda mniml grd. Makinada ap olunmu xatir yazlarn mn vrdi v ddi bunlar sn znl apar v Iranda ap l, mn d onun istyi sasnda bu ii grdm. Hmid Mollazad

178 Mayor Novruzov xatirlrind yazr: Iran pnahndlrinin vziyytini mahid dnd rgim kabab olurdu. Mnim, onlarla Iranda xo gnlrim olmudu. Onlarn z lklrind hr birinin vi, raiti var idi 1947-ci ilin iyun aynn birinci yars idi. Mn Adamda zamiyytd idim. vdn xarkn Kazm Ismailovu grdm. O, bir n nfrl shbt dirdi, ox narahat grnrd. Tz-tz siqart kir v tstsn udurdu. Mn ondan sorudum: n xbr var? O, astaca qulama pldad: Yvlax yolunda Pivrinin man ab. Mn o yola bld idim, asfalt yax rtkl yol idi. Dr-tp, dng, filan yox idi. z-zm ddim, bu nc olan idi? Pivrinin srcsn mn Tbrizdn tanyrdm, o iind mhartli idi. Bakya glndn sonra Pivridn ayrlmad, o rmni idi. Pivriy onu Dvlt Thlksizlik Komitsi thmil tmidi. Pivri Baknn Mrdkan kndind Yal Bada yaayrd v hrdn mhacirlr ba kmk n iki nfrin mayitil gdirdi. Bu df is Qulam Yhya v Dvlt Thlksizlik komitsinin nmayndsi Nuru Quliyv il sfr xmdr. Sfr yoldalar yrlrini dyimyi israr dirlr ki, guya bu yax dyil ki, biz arxamz sn virk. Bl vziyytd Pivri srcnn yannda oturur. Shr saat 6-da Gncdn hrkt dirlr v yarm saatdan sonra bu hadis ba vrir. Onlar iddia dirdilr ki, guya src yuxulu olub. Amma hadis bl htimal rdd dir. Mayor Ibrahim Novruzov yazsnda dyir: Mn Bakya dnrkn Pivrinin cnazsi artq torpaa taprlmd. Ancaq xalq arasnda sz-shbt var idi ki, lmn sbbi Pivriy dymi zrb il bal olub. O gc Byk dvltlrin radiolar bu xbri yaydlar. Thranda is sovtlrin lyhin olan mxfi yaymlarda dyilirdi ki, Pivrini bolviklr zlri aradan gtrblr Rivrinin lm iinin istintaqn Xanlar Abdullayv adl bir xs aparrd. O, mnim smimi dostum idi, hm d biz bir yrd bymdk. 1940-c ild mn onunla bir yrd imadi Qafqaz v Pola cbhlrind birg zamiyytd olmuduq. Mharibdn sonra o Dvlt Thlksizlik Komitsind mstntiq ilyirdi v hmi mn dyirdi ki, bura mnim yrim dyil. Ancaq mn ona kmk d bilmzdim. Tz-tz grrdk. Pivrinin avtomobil qzasndan sonra ondan sorudum bu bdbxt Pivrinin lm ii n n bu qdr uzanr? Cavab vrdi ki, qurtarmaqdadr. Lavrntii Pavlovi d bu id maraqldr. Xanlardan sorudum snin nzrinc hadis tsadfdr, ya qsd? O, cavab vrdi ki, hadis daha ox qsd bnzyir. Mn yn sorudum: bs n n thqiqat bl uzanr? O, bu suala cavab vrmk, istmdi. iyinlrini kmk, gz v az hrktlri il sualma konkrt

179 cavab vrmkdn kindi. Sordum ki, hadisnin qsdn trdilmsi kim trfindn ola bilr? Mqssir kimdir? Bu soru-sualdan bir n gn sonra Xanlar grdm, o, Moskvaya gtmy hazrlard. Yanmzda h kimin olmasna baxmayaraq o, yavaca qulama ddi: Mni Dvlt Thlksizliyi Komitsinin sdr mavini vzifsin tyin tmk tklif istyirlr, ona gr d Moskvaya gdirm ki, yuxar mqamlarla grm. Ona yax yol v mvffqiyyt arzulayb ondan ayrldm. Xanarn Moskvadan mhrlnmi tabutda cnazsi Bakya gtirildi.1 S.C.Pivrinin lm il bal hiss tbrizli mllif Hmid Mollazadnin Ba mhrlnmi sirlr (Tbriz, 1376) kitabndan gtrlmd.

M.C.BAIROVUN MHKMSIND AHID SALAYV LTIFIN IFADSI Mn Siyasi idar NKVD orqanlarnda 1930-cu ildn 1950-ci ildk ilmim. 1944c ildn 1949-cu ildk Yvlaxda DTN rayon bsinin mdiri olmuam. 1947-ci ilin iyun-iyul aylarnda Yvlan 14 km-liyind irisind Dmokratik Iran Azrbaycannn rhbri doktor Pivri olan man qzaya uramd. Qza bard mn mlumat atan kimi hadis yrin yollandm. 28 aprl adna sovxozun razisindki yolda zilmi Qudzon markal avtomobili tapdm. Man krpnn prin dirnmidi. Mann irisindkilr: Pivri, Qulam Yhya v Nuru Quliyv yaral halda rayon xstxanasna atdrlmd. Hadis yrind tkc src Karnik Mlikyan qalmd. O, srniinlrinin sndlrini lind tutub durmudu. Axtar zaman ondan 10.000 manat pul v Valtr tapanas xd. Mn hadis yrinin klini kdim, akt trtib tdim v Yvlaa qaydb, drhal rayon xstxanasna gtdim. Pivrinin huu znd idi. Onun aya v bir qabras snm, digr qabralar zilmi, ba yaralanmd. Quliyvin d huu znd idi (O vaxtlar Quliyv DTN-d Ymlyanovun yannda katibliyin risi vzifsind ilyirdi). Gnral Qulam Yhya yngl yaralanmd, ancaq z zdlndiyindn dana bilmirdi. Mn Pivriy mracit drk avtomobil qzasnn ba vrdiyi raitdn danmasn xahi tdim. Pivri mn dand ki, o hmin vaxtlarda Kirovabadnftkfiyyatn risi olan Nzr Hydrovun vind imi. Orada yyib-iib, istiraht dirmilr. Tqribn gc saat 4-d Quliyv, Pivriy onunla Nuxaya gtmyi tklif dir. Bildirir ki, Nuxa onun doma torpadr,
Xanlar Abdullayv, S.C. Pivrinin lmnn qsd v ya qza vziyytini thqiq dn xsusi mstntiq lmudur. Vzifsini bytmk ad il nu Mskvaya arrlar. Lakin bir n gn snra nun cnazsi Bakya gtirilir. Mayr Ibrahim Nvruzvun ddiyin gr Xanlar bu hadisni sirrlrini z il trpaa apard v bir daha bu hadis gizli qald
1

180 orada anadan olub, byyb. Orada istiraht dib, nvbti gn kirrlr. Axrda Pivri bir n df Xyant szn tkrar tdi v bildirdi ki, Mn on bir il Iranda tkadamlq kamrada qaldm, Rza ah Qvam-s-Sltn mni mhv d bilmdi. Indi is nhayt, onlar z niyytlrin atdlar. Mn Pivridn soruum ki, o niy bl danr, o ki, z mannda, z srcs il yola xb. Pivri mn cavab vrdi ki, Man da, src d mnim yox, gnral Qulam Yhyann idi. Pivri z bhlrini d mn bildirdi ki, o, adtn h vaxt srcnn yannda oturmur, bu df is ndns onu srcnn yannda yldirmidilr. Shbt snasnda Pivri zn pis hiss tdiyini bildirdi, kmk istdi. Mn drhal Bakya, Ymlyanova zng vurub, ba vrmi qza v Pivrinin shhti bard mlumat vrdim. Bundan tqribn 5-6 saat sonra tyyar gldi. Nazir mavini Krimov, shiyy nazirinin mavini Slim Smdov, profssor Zlfqar Mmmdov, mayor Sarcalinski v tibb baclar hmin tyyar il glmidilr. Mhur hkim-crrah profssor Mmmdov, Pivri zrind xsn z crrahi mliyyat apard. Mnim armla Gncdn hkim-crrah Qasm xan Talinski v Dalq Qarabadan crrah sriyan da glmidi. Mniml shbt zaman Quliyv bildirdi ki, onlar Nuxaya gdib, orada istiraht tmk istyirmilr. Src Mlikyan ddi ki, gc yol gtdiklrindn skan arxasnda mrglyib, bu da qzaya sbb olub. Lakin skan ikiy blnmd. Buradan da aydn olur ki, Mlikyan sinsi zilmsin dy skandan var gc il yapbm. Bunu is o yatm vziyyt yox, qabaqcadan thlk hiss dib, zn qorumaq n d bilrdi. Mn bl hsab dirm ki, hmin qza tsadf olmayb, Pivrini qtl ytirmk mqsdil tkil olunmudu. Mn aadak faktlara sasn bu qrara glirm: 1) Pivrini Nuxaya gc aparmaq n h bir zrurt yox idi. Man saatda 90 km srtl qovmaq da vacib dyildi. 2) Pivrini z mannda yox, gnral Qulam Yhyann mannda aparblar. Src d onun z srcs yox, gnraln srcs imi. Pivrinin lmndn sonra DTN amxor rayon bsinin mdiri Sarkisov Rubn Mirzyvi mn atdrd ki, bu qza ba vrmmidn ona mlum olub ki, src Mlikyan Irandak danaklarn lidrinin oluymu, onun arvad polyak qz Qalla is Irandak Britaniya sfirliyind alrm. Bununla laqdar Sarkisov Mlikyan liyhin i balayr. Bunun n

181 hmin i qoyulmu qayda zr rsmildirilir, Azrbaycan DTN-n kartoka gndrir v oradan cavab alr. Yni Mlikyann adna Azrbaycan DTN A bsind kartoka albm. Naxvan Muxtar rspublikas DT naziri polkovnik Frcov qzadan sonra mn dand ki, hl qza ba vrmmidn xyli vvl o, Azrbaycan DT naziri Ymlyanova tlqramla mlumat vrib ki, Mlikyann xarici kfiyyatn agnti olmas myynldirilib (Frcovun xarici agntura bard mlumat vard). Azrbaycan DTN-n v onun naziri Ymyanova hl qzadan ox-ox qabaq blli olan btn bu mlumatlara baxmayaraq, src Mlikyan gnral Yhyann mann srmkd davam dirdi. Ona htta Pivrini d gzdirmyi tibar tmidilr, daha dorusu, taprmdlar. Xaraktrikdir ki, axrda Pivrinin hlak olmasnn tfrratndan xbrdar olan btn xslr Barov v Ymlyanov trfindn rprssiyaya mruz qaldlar. Sarkisov DTN orqanlarndan qovuldu, indi haman mdiri ilyir. Mn DTN orqanlarndan qovuldum, hazrda avtomktbin dirktoruyam, Frcov Naxvanda nazir idi, b mdiri vzifsin ndirildi. ksin, katibliyin risi Nuru Quliyvi qzadan sonra nazir mavini qoydular. O vaxtk daxili ilr naziri Tymur Yaqubovun da hrktlri bh dourur. O ndns hmin vaxt Kirovabada idi, drhal Yvlaa gldi. Ancaq ndns xstxanaya gdib, Pivriy ba kmyi lazm bilmdi. Grnr, o bu grdn qorxurmu. O, Pivri zrind aparlan crrahi mliyyatn nticsini gzlmdn xb gtdi. Hm d ndns mn v DIN rayon bsinin mdirin xbrdarlq tdi ki, h kim Pivrinin hlak olmasndan xbr tutmamaldr. Ancaq 2-3 gn sonra Iran radiosu bu xbri yayd. vvllr Ymlyanovun mn mnasibti ox yax idi. O htta mni nazirliyin IV bsin mdir qoyman vaxt atdn da sylmidi. Ancaq qzadan sonra onu mn mnasibti kskin kild dyidi. Ymlyanov Yvlaa glnd mn ondan sorudum ki, Pivrinin hlak olma sbblrini aradran istintaqn nticlri ncdir? Ymlyanov ox acqland v ddi: Rspublikann sahibi kimdir? Mn v Barov, ya sn?. Shbt snasnda mn bildirdim ki, nmayndlrimizin Irandak faliyytlrin dzgn olmamas oradak inqilab 20 il lngitdi. Bu, Ymlyanovu daha ox acqlandrd. Bundan sonra tqiblr balad v onunla nticlndi ki, mni DTN orqanlarndan xaric tdilr. Mn Azrbaycan KP MK-ya glib Ymlyanovun qanunsuz hrktlrindn Barova ikayt tmk istdim. Bu bard Novikovaya dandm, o is mni Barovun yanna buraxmad. Pivrinin hlak olma sbblrini aradrmaq n Moskvadan SSRI DTN mkdalar Bakya gldilr. Ymlyanov, Yaqubov v Quliyv ii l qurdular ki, qzadan sonra Pivrinin z il dandma baxmayaraq, mni dindirmy armadlar v mndn h bir y

182 sorumadlar. Mn buradan bl ntic xarram ki, mnim bu i bard z fikirlrimi, bhlrimi Moskvadan glnlr danmam Barova v Ymlyanova srfli dyilmi. Bir fakt da nzri clb dir ki, Pivri mhafiz olunmurdu. Ondan lav Pivri qza yrindn 70 kilomtr aralda, Kirovabad hrind olan olunu gtirmyi xahi tmidi. Olu n uza bir saat rzind atasna atdrla bilrdi. Ancaq Pivrinin bu xahii yrin ytirilmdi. Olunun o vaxt 20 ya vard. Pivri bir sutkaya qdr sa qald v btn bu mddt rzind huu znd idi. Grnr, htiyat diblr ki, Pivri qzann tsadfi olmadn oluna dana bilr. ox qribdir ki, Pivrinin ii zr n Srkisov, n d Frcov dindirilib. Mn bl hsab dirm ki, Pivri ldrlb, ancaq kim ldrb, bu bard mnim limd sasl dlil yoxdur. Hr halda mn minm ki, Pivrinin lmnd Barovun, Ymlyanovun, Yaqubovun v Quliyvin li var. Hmin qza vaxt onlarn zlrini ox bhli aparmas mnim bu fikr glmyim sas vrir. Ifad Mir Cfr Barovun mhkmsi (arxiv matriallar) kitabndan gtrlb.

PIVRININ LM, FDAI DRGLRIN BALANMASI (Hsn Nzri Pivrinin lm haqda. Yaz ixtisarla vrilir) Bir gn S.C.Pivri il olan grd mn ona ddim ki, hllik mlum dyilki sovtlr biz hrbi tkilatmz brpa tmy icaz vrcklr, ya yox? O, mnim bu haqda fikrimi trafl bilmk istrkn mn ona ddim: Aay Pivri, mn silahl mbariz trfdaryam. Biz lazmdr fdailrimizi tkilandrb Irana yollayaq. Mn zn d bu i hazram. Pivri bir qdr fikr dald v ddi: Mn snin bu fikrinl razyam. Biz burada h bir ii baa atdra bilmycyik. Siz Mrdkandak zabitlrl grrkn hllik bu haqda onlara shbt ama. Baxaq grk limizdn n glir S.C.Pivrinin gstrii v M.C.Barovun razl il Azrbaycan razisi d iki yrd, Hackndd (Gnc yaxnlnda) v Nuxa (ki) hrindki ah Abbas karvansarasnda dy cbhsindn glmi Fdailrdn ibart hrbi tlim drgsi yaradld.

183 Hac kndki (250 nfrlik) Fdailr drgsin Milli hkumt mayoru Ta Musvi, Nuxadak (indiki ki) drgsin mn msul tyin dildim. Hm Hac kndki v hm d kidki Fdai drgsindn tkc mn v T.Musviy drgdn knara xmaq v lazm olan rza v baqa ylri almaa icaz vrilmidi. Biz Fdai drglrini tam qaydasna sala bilmidik. hr saat 6.00-da yuxudan aylr, idman dib shr ymyindn sonra Irana qaytmaq haqda Fdailrd mid yaradc shbtlr dir, sonra fingsiz silahlarla, hrbi tanklarla, tlim kib, hrbi taktika il mul olurduq. Fdailrin hrbi hazrl il tlimatlarn mul olmas 1947-ci ilin iyun aynadk davam tdi. Fdailr mbarizni davam tdirmk n vtn dncklrindn ox ad idilr v buna md dirdilr. Avqutun sonunda (slind iyunun vvlind -r) biz xbr vrdi ki, Pivri, Qulam Yhya Daniian v bir nfr ali rtbli dvlt nmayndsi bizim drgy glmk istyirlr. Onlar vvl Hac knd, sonra kiy glck idilr. Bizim svincimizin hdd-hdudu yox idi. Gman dirdi ki, biz srhdi kib vtn qaydacaq. Onlarn biziml xdafizlmy glmlrini znn tdik. Onlar bizim bazaya glmmidn bir gn vvl mn bir Fdaini Kraysrl - avtomobil il Kirovabada yola atdm v yazdm namni Pivriy atdrma taprdm. Biz drgni hmilik trk dib Irana yollanacamz znn dib burada satclara olan borcumuzu dmk n Pivriy yazdm mktubda onun min manat pul vrmsini xahi tmidim. Hmin gn Pivri qsa yazd cavab mktubunda snin man mvqqti mahid tdik. Sabah nahara bir piti hazrladarsan. min manat zml gtircm. Mn qsa mzmunlu bu mktubu Fdailr oxudum, onlar yax hval-ruhiyy il ah Abbas karvansarasn sulayb, sprdlr Shri gn, baqa gnlrd olduu kimi z ilrimizl mul olduq, apazmz nahara yax bir bozba hazrlamd. Biz ox intizarla qonaqlar gzlsk d onlar glib xmadlar. Mn gstri vrdim ki, fdailrin naharn gcikdirmyib vrsinlr, qonaqlarn payn is abaz isti saxlasn. Onlarn bl gcikmsi mni nigaran tmidi. Karvansaraya bir cip daxil oldu. Ondan dn mayor filanks zn mn mrifilik tdikdn sonra yavaca mn ddi: shr saat 7-d Pivri v onu mayit dn Daniyan, Irandan qab glmilrin ii zr rspublika idarsinin srhng (polkovnik) Nuru Quliyv Kirovobad-Yvlax yolundak krp yaxnlnda man qzasna dblr. Hr yaraldrlar, xstxanaya qoyulub. Barov yoldan gstrii il Bakdan crrahlar tyyar il xstxanaya atdrlb. O birilrin nisbt Pivrid qan axma daha gcl olub. Ondan xahi tdim mni d xstxanaya atdrsn. Sovt mayoru mni saat 16-da xstxanaya atrd. Qzaya uramlar irisind Pivrinin ox qan itirmsi nigaranlq yaradrd. Danyan bir n diini itirmi, d qfsindn zrb almd. Quluyvd ayaqlarndan yaralanmd. Hmn gn saat 17-d hkimlr

184 Syid Cfr Pivrinin (Cavadzad) vaxtsz lm xbrini bildirdilr. O 55 yanda niliyoxulu (1892-1847) hyatna hmilik gzn yumdu. O gnlrd lagrimiz bu nfrin gliinin mqsd v motivini h ks anlayanmad... Pivrinin man niy v nc qzaya urad. Avtomobil qzasndan bir gn vvl Pivri Hacknddki Fdai drgsinin msulu mayor Ta Musvi il birlikd drgy glir, Fdailr ba kir, arzu v tlblrini yrnir. Fdailrin drgsin yol sovt hrbiilrinin drgsi iind kirdi. Oraya gtmy tkc Pivriy v Musviy icaz vrilmidi. Qulam v Nuru Quliyv Pivrini drgdn knardak ayxanada gzlmli olmular. Pivrinin drgdkilrl grndn sonra onlar Gncy glir, orada Pivri khndn dostu olan Hydrovun vind axamlayr. Shr saat 6-da Gncdn yola db Yvlaa doru yollanrlar. Bu yol ox hamar v avtomobili saatda 100-ld srmy imkan vrirdi. Qulam Yhya v Nuru Quliyv arxa oturacaqda, Pivri is qabaqda, srcnn sa trfind oturur. Dyiln gr mandak srniinlri, o cmldn srcn yuxu tutur. Nticd man Yvlaa 11 km. qalm qzaya urayr. Pivri qabaqda oturduundan daha ar zrb alr. Shr olduundan saat 7-dn 9-a dk yoldan h bir nqliyyat, filan kmir ki, hadisnin xbrini vaxtnda atdrsn. Saat 9-da yoldan kn yk man srcs ba vrmi qazan v yarallarn olduunu Kirovobaddak dvlt mqamlarna atdrr. Hadis yrin gln rsmilr yarallar Yvlax xstxanasna atdrrlar. Pivri ox qan itirdiyindn saat 17-d dnyasn dyiir Bu qzann trdilmsi src il laqlndirilir. O, ingilislrin casusu olduu sylnilir v ona cinayt ii alr 1956-c ilin aprlind Bakda Azrbaycan Kommunist Partiya MK katibi Mir Cfr Barov, ali mqam sahibi Aaslim Atakiiy v KGB-risi Ymlyanova qar mhkm balarkn o mhkmnin iclasnda mnd itirak d bildim. (Mn o zaman Bak Nft institutunda ilyirdim. Mllim Korunov mhkmd itirak hvsi olmad n ona vrilmi xsusi buraxl vrqsini mn xahi dib ondan aldm. Ymlyanov mhkmd tiraf tdi ki qza vaxt mann srcs Mlikyan Abadanda (Iran) iki il ingilis irktind ilyib v z tiraf dir ki, onlarn casusu olub, cnubi Azrbaycandak dmokratik hrkata qatlb, sonra is dmokratlarla sovt Azrbaycanna glib. Src kimi frq rhbrlrinin manlarn srmkl mul olub. Qza vaxt onun cibindn taplan 3000 rubl pulu guya Pivri ona vrib. Bu pul ona niy v n n vrildiyi sualn cavablandra bilmdi, sonra z tiraf tdi ki, ingilislr bu pulu ona vrilmilr. Halbuki, Mlikyan z d bilirdi ki, bu 3000 rubli Pivri ona ki Fdai drgsindn maazalara olan borclar dmk n vrmidi

185 Pivrinin lmndn sonra qorxurduq ki, Iranda bizim silahl mbarizmiz yol vrilmsin. l bl d oldu. Pivrinin lmndn iki gn sonra iki nfr sovt partiya v dvlt nmayndsi kiy gldi. Onlar mnl mhli firq komitsind grb Pivrinin lm il bal tssflndiklrini bildirib ba sal vrdilr. Onlar bildirirdilr ki, xarici dvltlrin kfiyyat Gnc v kid fdai drglri olduunu biliblr v radiolarla bu haqda xbrd yayblar. Irana daxil olacaq fdailri Amrikann kmyi il tutma da planladrblar. Bundan lav bu mslni BMT-da bizim lyhimiz qaldrmaq istyirlr. Bu mslni Iranla nft xarma sahsind baladmz mqavilnin d tsdiqin ngl trtmk niyytinddirlr. Buna gr d bizim Moskva rhbrliyimiz bildirib ki, siz grk bu proqramdan l gtrsiz v mnasib bir raitin yaranmasn gzlysiz.... Bununla da bizim Hacknddki v kidki fdai drglrimiz sabahk mnasib zaman namin qapadld. Qyd: Pivrinin lm il bal xatirlrini sonunda Hsn Nzri iki cht zrind dayanr: 1. Sovtlr ind kommunistlrin xyrin tdiklri yardmla onlar qlby atrd. Hindistanda, Indonoziyada, Vtnamda bir sra Afrika v latn amrikas lklrind, Yunanstanda olan hrkatlara kmklik tdiklri bir vaxtda Azrbaycan mslsini nmli saymadlar. Onlar gman dirdilr ki, Iran iqtisadiyyatna yol tapb, birg nfti irkt yaratmaqla rqiblri Ingilislri v Amrikakallar yava-yava sxdrb Irandan xaracaqlar. 2. Hacknd v kid fdai drglrini lv tmkl sovtlr z sdaqtlrini Iran hkumtin nian vrmk istyirdilr. Drglr haqda Irann xbrdar olmas v xarici radivlarn bu haqda mlumatlar vrmsi drglri balamaq n dzldilmi uydurma idi. Bu Qvamn sovtlr balad nft mqavilsinin Iran Mclisind tsdiqin balanlan mdl laqdar idi. Yaz Hsn Nzrinin (Gazyani) Gmatgihay bd frcam (xatirlr) kitabndak iqtibas dilmidi

K MIR CFR ki Mir Cfr, seyid nslindn iki tarixi xsiyyt. Birisi Arazn bu taynda, digri o taynda dnyaya gz amdr... Birisi bu tayda, o birisi o tayda. Aralarnda il ya frqi vardr. Birisi lli doqquz yanda rusun Rudenko mhkmsinin mtthimidir. O birisi bu

186 mhkmdn doqquz il vvl lli drd yanda rusun KQB-nin li il aradan gtrlmd. ndi is yalan ahidlr ifad verirlr ki, Pivrinin lmnd Barovun li vardr. Bu Mir Cfr o Mir Cfrin qsdin dura bilrdimi? ***

Mtthim bhtanlara cavab vermirdi. z almin qaplmd. O bilirdi ki, bu mhkm slind mzhkdir. All partiya orqan olan MK-nn zv kimi bilirdi ki, sovet qounlar rana n n girmidi v n n xarldlar. Bu illrd d sovet siyastinin randa hyata keirilmsind onun rolu byk olmudu. rann imalnda milli muxtariyyti gerkldirn hkumtin d n n v nec qurulduunu, sonra is nec yxldm o, gzl anlayrd. Cnubi Azrbaycandak hrkat srin vvllrind ba vermis Mrut-Konstitusiya hrkat v Xiyabani hrkat kimi ah istibdadna qar ran xalqlarnn demokratik hrkatnn bariz nmunsi idi. M.C.Pivri yazrd: Azrbaycan Tehrandan bir ey istmir. Onu z halna qoysalar kafidir. Ona imkan verslr, z lil ilrini idar etsin, bsdir. Biz rann istiqlal v tamamiyytin didn laqmndik. Azrbaycan is ran daxilind z mdni, milli haqqna malik olmaldr. Azrbaycan milli hkumti yarand gndn rann btn irtica qvvlrinin lbir tzyiqin mruz qald. Milli hkumt qar milliyytindn asl olmayaraq, rann btn qara qvvlri birldilr. Ona qrzl separat, rusprst damas vurdular. Dedilr ki, Pivri Cnubi Azrbaycan SSR-y satb. Msl BMT-nin Thlksizlik urasna xarld. Moskvada rann ba naziri Qvam rann imalndak neftin xarlmasn Stalin vd etdi 1946c il aprelin 4-d imzalanan Sovet-ran sndindn sonra BMT-d bir daha Azrbaycan mslsinin mzakirsin lzum qalmad. Bir ay sonra, 1946-c il mayn 8-d .Stalinin Azrbaycan Demokratik Firqsinin lideri M.C.Pivriy mxfi mktubunda deyilirdi: Siz Sovet qounlarnn randa qalmaqda davam edcyi tqdird Azrbaycan xalqnn inqilabi iind uur qazanacana mid ed bilrdiniz. Lakin biz onlar daha randa saxlaya bilmirik, balca olaraq ona gr ki, Sovet qounlarnn randa olmas Avropa v Asiyada bizim xilaskarlq siyastimizin saslarn sarsdr. Siz bir inqilab kimi lbtt, baa drsnz ki, biz baqa cr hrkt ed bilmrik. rqi Avropa lklrind, Koreyada, Vyetnamda milltlrin taleyini kommunistlr v Qzl Ordunun himaysin tapran Stalin Iranda azrbaycanllarn hquqlarn... Qvamssltny hval edirdi. Kim idi bu xilaskar? Qddarlqda v amanszlqda ad xarmd, Stalinin yad idi. Azrbaycanllarn qnimi idi. Baqa szl, Sovet Azrbaycannda kirovlar, mirzoyanlar kim idis, randa bu rolu Qvam oynamd. Maraqldr ki, Stalin z d

187 Pivriy mktubunda Qvamn irtica kemiindn bhs edirdi. Mktubda deyilirdi: Kemid Qvamn ns bir irtica olmasna baxmayaraq, indi o zn v hkumtini mdafi etmk n bzi demokratik islahatlara getmy v rann demokratik elementlri arasnda dayaq axtarmaa mcburdur. Bel bir raitd bizim taktikamz nec olmaldr? Mn fikirlrm ki, bi Qvamdan gztlr qoparmaq n bu mnaqidn istifad etmliyik, ona kmk gstrmliyik. Mir Cfr Barov Stalinin Pivriy mktubundak bu szlri yax xatrlayrd: Biz mlum olduuna gr, siz demisiniz ki, biz vvlc sizi gylr qaldrm, sonra is uuruma yuvarlatmq v sizi rsvay etmiik. gr bu dorudursa, onda bizd tccb hissi dourur. Burada tccblnsi bir ey yoxdur. Hr iki Mir Cfr gn kimi aydn idi ki, Qzl Ordu hisslrinin rana yeridildiyi ilk mrhllrd Stalin Cnubi Azrbaycanda znidariliyi mdafi edirdi... Stalinin glckd Chubi v imali Azrbaycan birldirmk , plann Mir Cfr Barov rkdn alqlayr v buna sy gstrirdi. Mharib nticsind ikiy blnm Azrbaycan mharib nticsind d birldirmk n bundan lverili imkan ola bilmzdi. Btvlk Azrbaycann btn drdlrin son qoyard. Fqt bu plan slind SSR-nin genilnmsin, Cnubi Azrbaycanda da totalitar kommunist rejiminin qurulmasna gtir bilrdi. Qrbin ultimatumu, AB-n atom antaj Stalini geri kilmy mcbur etdi. Mir Cfr Barovdan frqli olaraq, Mir Cfr Pivri trk xalqlarnn taleyin tarix boyu dmn mnasibti bslyn ermniprst rus v bolevik rhbrlrinin siyasi oyunbazln daha ox drk edirdi. Stalinin xsi mktubu il tan olandan sonra o demidi: Mn ruslar yax tanyram. Onlar, z mnftlri baqa bir trfd olsa, bizi meydann ortasnda tk qoyacaq v htta ox ola bilr dmnin lin vercklr. El d oldu. ki Mir Cfr meydanda kmksiz qald. Rusiya v Amerika randa irtica qvvlrin rvac verdilr... ah qounlar azri trklrinin demokratik hrkatna divan tutanda sovet mtbuat gnahn sas hisssini Amerika-ngiltr imperializminin zrin yxrd. Cnubi Azrbaycanda tyan edn vhiliklrdn bhs edn bir yazn Kommunist qzeti znn 1950-ci il 18 avqust tarixli saynda drc etmidi. Mqald oxuyuruq: Gizli i grmy mahir olan xslr Amerika-ngiltr hakim dairlrinin gstrii il randa el qanlar v irkin ilrl mul olurdular ki, bunun misli htta orta srlr dvrnd bel grnmmidir. ran irticalar v onlarn amerikan aalar Arazn o taynda z milli azadl v demokratik hquqlar urunda mbarizy qalxan milyonlarla xalq ktllrinin hrkatn qan dryasnda bodular. Kim idi bu irticalar? Zhmtke v azadlqsevr vtndalarn iradsini qranlar! Lakin xeyir-duan onlara Kremlin ikizl rhbrlri v beynlmilli cildin girmi danaklar, arxiyepiskop Tanginyan v icma bas Mkrtyanlar verirdi.

188 Mir Cfr Pivri Moskva n M..Rsulzad v N.Nrimanovdan sonra n qat millti rhbr idi. Onu M..Rsulzad kimi lkdn ixarb mhacirt gndrmk olmazd. nki SSR-nin srhdlri seyf qap kimi kilidlnmidi. M.C.Pivrini N.Nrimanov kimi Moskvaya aparb rhbr bir i d vermk olmazd. n balcas ona gr ki, ranla mnasibtlr Kreml n Azrbaycann taleyindn stn idi. M.C.Pvri el Sovet Azrbaycannn hdudlar rivsind yox edilmli idi. Hm d bu, Bakda ba vermmliydi. nki Moskvann iki Mir Cfrin arasn vurmaq chdlrin baxmayaraq, onlar bir-birin dmn etmk qeyrimmknd. Gizli i grmy mahir olan xslr Mir Cfr Pivriy qar mliyyat Mir Cfr Barovun xbri olmadan hyata keirmli idilr. 1947-ci ilin isti yay gnlrind Mir Cfr Pivri Gncd idi. O, tk deyildi. Qonaqlar arasnda respublika Dvlt Thlksizliyi Nazirliyi katibliyinin risi, SSR-nin Tbrizdki konsulunun mavini ildiyi illrdn Pivrinin tand Nuru Quliyev, general Qulam Yhya da vard... Qonaqlar general Qulam Yhyanm Hudzon markal avtomannda yay gecsinin sakitliyind kiy trf irlilmkd idilr. Hudzonun srcs kim idi? Karnik Melixyan. Onun mnyi DTN rhbrlrin yaxca mlum idi. Atas randa Danakstyun partiyasnn lideri imi. Arvad vaxtil Britaniyann randaki sfirliyind ilyirmi. Karnik Melixyann adna Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Nazirliyinin bsind xsi vrq albm. 1944-49-cu illrd respublika Dvlt Thlksizliyi Nazirliyi Yevlax rayon bsinin mdiri vzifsind ilmi Ltif Salayevin ahid ifadsind deyildiyi kimi, Karnik Melixyann xarici kfiyyatn agenti olmas Dvlt Thlksizliyi naziri Yemelyanova mlum idi. Buna baxmayaraq, ermni src general Qulam Yhyann mann srmkd idi. Ona htta Pivrini d gzdirmyi taprmdlar. Azrbaycan xalqnn qatillrin nkrlik edn K.Melixyan Yevlaxn 14 kilometrliyind man qzaya uratmd... Guya man ec vaxt srdyndn skan arxasnda onu yuxu tutubmu. Srcdn soruan olmamd ki, skann ikiy binmsin baxmayaraq, sn he bir xtr dymdiyi halda nec olub ki, snin yannda yln Pivri qabras zilmi, aya snm, ba yaralanmdr? vvlcdn qurulmu mam qzasnda Pivrinin sa qalmas mliyyatm tam hyata keirilmmsi demk idi. Ona gr d Pivrinin lm, ne deyrlr, tkil olunmal idi. 1947-ci il iyul aynn 11-d Pivri lmcl hal Yevlax rayon xstxanasna gtirilnd huu znd idi. Hkimlrdn xahi etdi ki, Bakdan dogma qardan gtirsinlr, o, hkimcrrahdr. vzind Stepanakertdn crrah sriyan gldi. Pivri Gncdki iyirmi yal olunu

189 yannda grmk istdi. mrnn n tin mqamnda ataya olundan daha yaxn kim ola bilrdi? Xbr atdrmadlar. atdrsaydlar, qaa-qaa glrdi v ... cinaytdn agah olard. Yalnz ertsi gn, iyulun 12-d Bakdan hkimlri v fqt baclarn gtirn tyyar Yevlaxa endi. Artq gec idi. Pivri crrahiyy mliyyatndan ayaa qalxmad... ...llr kemidir. Mir Cfrlri gy qaldrb sonra da yer rpan imperiya dalmdr. Xalqmzn nadir vladlarnn mmmal lmnn sl sbblri z xmaqdadr. Tarix elmlri doktoru, professor vkt Tayeva Azadlq qzetinin 1996-c il 13 iyul tarixli saynda drc olunmu bdi drs mqalsind inkaredilmz elmi nticlr glmidir. Grkmli alim yazr: ran mlliflrindn Vkilinin gldiyi bu ntic d dndrcdr: Pivrinin dikbalmdan incik v naraz olan ruslar... onu ldrmyi qrara aldlar, qzadan sonra xstxanada iyn vurub ldrdlr.

ZINDAN DFTRINDN XATIRLR

190

(1930-1941-CI ILLR)

191 ZNDAN DVARLARI ARASINDA YAZILMI XATIRLR S.C.Pivri Tehrann imal-rqind yerln Qsr Qacar adlanan zindanda 10 il tamam mhbus mr keirmidi. O, zindanda olarkn znn Zindan xatirlri balql yazsn gndliyini yazmd. O, bu gndliyi xatirlr kimi ap etdirmk fikrind olmamd. znn yazd kimi, onu bu i dostu, Dad qzetinin redaktoru mid Nuri raz salmdr. lk df Dad qzetind Simru imzas il ap ediln Zindandan Kaandk xatirlr, sonra Ajir qazetind Zindan xatirlri dftrindn bal altnda ap edilmidir. Zindan xatirlri dftrindn bzi paralar oxucuya tqdim edirik. Qsrin dastan kdrli, dhtli, eyni halda oxunmaldr. Tssflr olsun ki, mvcud vasitlrl bu dastan btvlkl tsvir etmk mmkn deyil. Biz bu xatirlrd icbari olaraq, onlarn bzi yerlrini nzr atdrmaqla qnatlnmiik. Eyni halda hadislri hekay kimi rh etsydik ox uzun v yorucu ola bilirdi. Buna gr d mvqqti hbs v istintaq gnlrini qeyd olunan trzd qlm alb, qalan msllri is ayr-ayr mvzular kimi qeyd edcyik. Bizc bu slub il hm xatirlr yorucu olmaz, hm d oxucu istdiyi blmni asanlqla tapb istifad ed bilr. Buna gr d qeyd etdiyim yaz spgi v elc d yeri gldikd qdim lt v ibarlrdn istifad etmk mllif n icbari bir hal olmudur. nki, qdim ltlrin yerin yax adt etmdiyim tz szlri iltmk n lt kitabna baxsaydm ehtimal ki, cmllrin yazlmasnda sni hallar meydana glirdi v xatirlr dyrsiz bir hala drdi. Hr halda mn bu yazn kitab hesab etmirm. Mntzm bir xatir v ya qeydlr d deyil. Bu yazlar demk olar ki, sadc olaraq grdym hadislrin tsvirindn ibartdir. Burada yazlm imla v mtlblri olduu kimi rh etmk sahsind d bir ox nqsanlara yol verildiyini etiraf etmliym. Oxucu da yaddan xarmamaldr ki, o, on bir il zindanda qalm bir adamn yorun v sarslm beyninin mhsulunu nzrdn keirir. LK STNTAQ Gn batanadk he ks mniml danmad. Otan xlvt olmasn gzlyirdilr. Ehteam ban aa salaraq qarsna qoyulmu kaz v papkalar vrqlyirdi. Rft avtomatik man kimi daim hrktd idi. O, gedir-glir, oturur-qalxr v tez-tez diqqtl mn baxrd. O imdirici gl il mni istehza edirdi. Mn is fikr dalmdm. Bu intizar iki- saat kdi. Mn bsbtn yorulmudum. Gecnin balanmas il laqdar beynimd qara dnc v

192 xyallar qublnirdi. Nhayt saat 6 radlrind, qsa boylu, sarbniz arq kii zn n gstrmk n sni tbssm il qapdan iri girdi. Rft iar il mni ona tantdrd. O, salam verdikdn v bir ox smimi triflr etdikdn sonra mizin arxasnda ylrk, mn d z qarsnda ylmy icaz verdi. Bizim danqlarmza he ks qulaq asmrd. Hmin xs drhal qiyafsini ciddildirib, mizin siyirtmsindn ne vrq rsmi kaz xartdqdan sonra adm, familiyam, n il mul olduumu sorudu. Sonra o, artist kimi ban qaldrb, gzlrini zm zilldi. O, z fikrinc istyirdi ki, gzlrimin iini oxusun. Mn ox tinlikl glmyimin qarsn aldm. nki o, sad bir mslni israramiz bir kil salmaq istyirdi. lk vaxtlarda soyuqqanllq gstrdim. Lakin sonra yava-yava sbilmy baladm. z-zm deyirdim ki, daha istintaq n mzhkbazlq lazm deyildir. Bu gnc d yqin bzi polis v cinai romanlarn tsiri altna dm, hr ey bhli yanar v btn bu msllri z xyal v tsvvrlri il hll etmk istyir. Sonralar hmin fikrimin d yanl olduunu baa ddm. Mn mlum oldu ki, bu aa htta polisliy dair romanlar bel oxumamdr. Onun hrktlri ildiyi alacaq mhitin mhsulu idi. Buna baxmayaraq o zn diblr srasnda sayrd. Sz aras deyirdi: Bir eyi yazmas n vaxt tapa bilmmidi. O, Xuzistandan tz glmidi. Zahird hazrlql adam kimi grnrd. Lakin ham onu frldaq, arlatan kimi mriflik edirdi. stintaq mniml li rqinin arasndak tanlq stnd gedirdi. Foruze istyirdi ki, onu adam ldrn, terroru, mni is onu thrik edn bir adam kimi gstrib, bu yol il hr ikimizin edam olunmamz n sas hazrlasn. rqini mndn bir hft qabaq tutmudular. Foruze onun z gnahlarn boynuna aldn iddia edirdi. Mn dedim ki, bizi zldirin, o n des mn qbul edrm. Bu zldirm ox glnc bir vziyytd hyata keirildi. Mlum oldu ki, hr ikimizi sad bir anlalmazlq zndn hbs etmilr. Buna baxmayaraq qeyd etdiyimiz aa z tsvvrlrini hqiqi bir hadis klin salb raport vermidi. Daha glnc msl bundan ibart idi ki, o, cavablarm oxumadan altna qol kmyimi tlb edirdi. O deyirdi: Adam Molla Nqti kimi nqtlr zrind israr etmmlidir. Mn ki, siz pap tikmk istmirm. Burada iki klmnin artq ya skik olmasnn n hmiyyti vardr. Mn is bilirdim ki, i yoxlanlan zaman tqsiri ancaq bir klm il sabit etmk olar. Msln, xeyr vzin bli sznn yazlmasn gtrk. Lakin mnim btn bu xyallarm tamamil yersizdir. nki mhkmd v htta dliyyd bel ilr yoxlanlmad. Yalnz foruzein raportu sasnda hkm xarld. Thqiqat sona atdqdan sonra o, ciblrimi axtararaq qoltuumdan qlm v kaz paralarnn hamsn gtrd. Bu hbs alnmaq lamti idi. Birlikd otaqdan xdq. Yolda mn dedi: - Aa, hamama gedin, trlmmi kir xmaz.

193 Mn onun mqsdini baa dmdim. Mstntiqin maddi mqsdi olmasn xyalma bel gtir bilmirdim. Lakin o, hmin msl zrind israr edirdi. Ona gr d daha bir addm irli ataraq aydn kild dedi: Aa, siz biz kmk etmlisiniz. Tccbl dedim: Siz n kimi kmk gstr bilrm? Mn d sizin kimi azacq maa alram v bununla z hl-yalm idar etmliym. Mnim pulum haradadr? Fikir edirdim ki, o, blk d mni snamaq istyir v ya istyir ki, hmin vasit il myyn sbut ld etsin. O, tcrbli v mhartli idi. Mnim mnfi cavabm eitdikc glb dedi: Siz mnim mqsdimi yax baa dmdiniz. Mn istyirdim ki, siz mslnin stnn almasnda biz yardm edsiz. Bu zaman biz mvqqti hbsxanann qapsna atmdq.

ki nmrli mvqqti hbsxanann beinci ota Nzmiyynin (polis idarsi) mhur dalan altnda yerln bu qapnn dhtli bir grn var idi. O alaq, qaranlq v sehramiz grnrd. Foruze qapnn zngini ald. Kk v enlikrk bir pasban (polis) ilk df qapnn ortasndak kiik deikdn ban xararaq foruze il salamlad, sonra qapn aaraq mni thvil ald. Qap baland. Polis yal bir adam idi. Sonralar onun familiyasnn Dbir olduunu bildim. Savad yox idi. Deyirdi ki, dz 25 ildir ki, hbsxanada qulluq edir. O, qorxaq, inzibat v tam dindar bir adam idi. zndn drd qat kiik olan arvadn hddindn artq sevir v ona az qala sitayi edirdi. Ua yox idi. Sz dnd deyirdi ki, arvad mnim hm atam, hm uam, hm dostum, hm tanm, bir szl hr eyimdir. Mhbuslar onu incitmk istynd arvadna nifrt edirdilr. Dbir szba stafrlah La ilah illllah deyirdi. Mvqqti saxlama dhlizind o, ilk df ciddi bir baxla badan ayaa mni szd v bu yol il mni baa sald ki, daha azadlq v mstqillikdn gz yummalyam, bura zindandr, buraya gln hr bir adam z tklifini anlamaldr, irad meyl v ixtiyarn bir knara tullamaldr. Sn d mnim lim taprlmsan. Baa dmlisn ki, sninl knlm istdiyi kimi rftar edcym. Bundan lav mn zm d baqalarnn gstri v poladdan mhkm qaydaqanunlarna tabe edilmim. Mn onlarn gstrilrini iradsiz bir man kimi hyata keirirm. gr ryim, hissiyyatm, vicdanm v kiiliyim varsa da onlarn hamsn zindandan xaricd qoymuam. Mndn kiilik gzlmmlisn... Beinci otan qapsna atdq. ox dar v qaranlq dalana alan bu qapnn dmir mhccrlri v dhtli grnn byk bir qfl var idi. Dbir qapn adqdan sonra onun zbznd qoyulmu dmir arpayn gstrrk dedi: Bu snin arpayndr, yerindn

194 trpnmmlisn. El oturmalsan ki, mn qapnn deiyindn baxanda sni gr bilim. Tualet is arxada yerlir. Su istynd qapn dyrsn gtirrlr. Bu szdn sonra o, fanosu (l ra) gtrb dmir mcrli qapn balad. Qfl vurub, xb getdi. Qaranlq v pis qoxu gln bu soyuq otaqda tk qaldm. Otaa girn zaman frstdn istifad edrk z tz mnzilimi v oradak yalar diqqtl nzrdn keirmidim. arpaydan v n d onun zrindki yoran-dkdn istifad etmk olmazd. Ksif yorandyin iyindn adamn ryi qalxrd. Adam htta onun stnd ylmy bel imirdi. lacsz qalaraq otaqda gzimy baladm. Otan uzunluu be addm, eni is tqribn addm idi. Bu is dolanmam n kifayt edirdi. arpay haqqnda iki klm d olsa yazmaq lazmdr. O el qayrlmd ki, istiraht vzin insana ziyyt verirdi. Youn dmirlri adamn bdnini zirdi. Lakin hr halda arpay idi. stnd d qeyd etdiyim yoran-dk var idi. Bunlar sver mavirlrindn yadigar qalmd. Mvcud sul-idarnin clladlar hl d onlardan istifad edirdilr. Lakin son vaxtlarda, yni mnim tutulduumdan on il sonra, biz mrkzi zindann zahird ox yax grnn binasnn otaqlarnda rm klmlrdn baqa ayr bir ya grmdik. Mhbuslara htta kz v su qab da vermirdilr. On nfr mhbus bir rm adyaln altnda yatrd. Buradak acaqanadlar daha pis vziyyt trtmidi. Onlar lap qn ilsind bel adam rahat qoymurdular. Ps-psalar, sianlar da rahat oturmayaraq lazmi xidmt gstrirdilr. Acaqanadlar yeknsk v yorucu sslri il sanki qarq bir orkestr tkil edirdi. Ps-psalar v sianlar is atlb db oynayrdlar. Bu haqda mnim fikirlmy kiik imkanm bel yox idi. Dbirin xb getmsi il bama min cr xyal v dhtli fikirlr hcum etmy balamd. Daima gziir v z dnclrimi myyn nqtd toplamaa alrdm ki, bu trs quyuda n vaxtadk qalacam. Bu bard dnrdm. Fikirlirdim ki, ailm n vziyytddir? Grsn nzabi evimiz xbr atdrdm? Mnl dostluq onun n glckd tinlik trdckmi? ndi bir ox msl onun n aydn deyildir. Blk d oxlu yeni eylr kf edibdir. Ax o, ox mrur idi. Mndn baqa he ksin szn qbul etmzdi. Yazq yqin ki, indi qss edckdir. Blk d korlanb aradan getdi. Bu q fslind o, haradan kmr v azuq tapacaqdr. Bellikl fikirlr mni get-ged bdbinliy doru ynldirdi. Hr an daha qorxulu hadislr gzmn qarsnda canlanrd. nki Hecazini ldrmlr. Mahmud Qatilin vzin kbr Sallaxa ignc vermilr. Mni n n alt ayd zindandan buraxmrlar? Ax mndn n istyirlr? Yazq li rqini n n tofiq (hbs) etmilr? Deyirlr ki, ham casus olmudur. Adamlar, htta z arvaduaqdarna da etibar etmirlr. Bzi adamlarn yannda azmdan bel mxalif sz qarmam diy dnrdm.

195 Dqiqbdqiq artmaqda olan bu mxtlif fikirlr mni incidirdi. Hava ox soyuq idi. Bir trfdn d klk sirdi. Zindanda bdbxt mhbuslarn taleyindn uca v hmahng sslrdn baqa ayr bir ss eidilmirdi. Mn ox sblmidim. Htta z hyatmdan bel doymudum. Bu zabverici fikirlrin pncsindn yaxam nec xilas etmk haqqnda dnrdm. Birdn-bir ne illr bundan qabaq oxuduum siyasi mhbuslardan birinin xatirlri yadma dd. Bu xatirlr zindan dvrnn sonunadk tam mnasnda mn tsginlik vern v yol gstrn amil evrildi. Hmin xatirlri tsadfi olaraq oxumasa idim v ya onlar mnim yadma dmsydi, blk d digr dostlar kimi mn d zindan mhiti qalib glrdi. Onlar kimi mni d ldrb aradan aparard Ehtiyac qrib bir eydir. O hr hans bir moed z tsirini gstrir. Mhbuslar da ehtiyac zndn zlrin xsusi qayda-qanunlar dzltmidilr. Hmin qayda-qanunlar da ciddi surtd gzlyirdilr. Msln mnim beinci otaa gldiyim saatda drhal mndn papiros ya tiryk ehtiyacm olub, oldam sorudular. Mn is bu chtdn ox rahat idim. Ona gr ki, mrmd he bir pis ey adt etmmidim. nc gecnin hvalatn he vaxt yadmdan xara bilmirm. Txminn gec yars idi. Bir nfr is sanki, piik il danrd. Ssi eidn kimi dayandm. Ss dz otan qaps dalndan glirdi. O deyirdi: Ey piik, sninlym! Bilirm ki yuxum glmir, ayq ol. Gzl bana papaq keirmsinlr. Tminat iilri ox pis adamlardrlar. Ey heyvan, sninlym. Sn gz ox fqir grnrsn. Bunlar vicdan, Allah, Peymbrin n olduunu bilmirlr. Gzl, onlarn yalan andimlrin birdn inanarsan ha... Ey piik, sninlym! Sdinin bu hekaysini yqin ki, dflrl eitmim. Orada deyilir: Sndn soruulmayan suala cavab verm. Sndn istnilmyn eyi gstrm. Piikciyzim, sninlym! Gzlrini yax a. Nzmiyd shbtlr yox il balanr. Bli dedikd daha xilas ola bilmycksn. Bu szlri deyn adam hmin vasit il mn yol gstrmk istyirdi. Bu adam zindan tmizlyn idi. O, mhur v zirk orulardan biri saylrd. Buna baxmayaraq o mhbusluq tssbn yaddan xartmayr v iki- saat mddtind piik ad il mn nsiht verirdi.

Axtar v tfti Zindann birinci gecsi mxtlif qorxu v yorucu dnclrl baa atd Dbir glib mn dedi: sizi istmilr. Kamerada tk yatan mhbuslar bir qayda olaraq adlar il yox, kamerann nmrsi il arrdlar. Buna gr d mnim adm Beinci Otaq qoymudular. Zindan qapsnn xaricind Ettelaat (Thlksizlik) idarsindn gndrilmi iki polis nfri dayanb mni gzlyirdi. Dbir mni onlara thvil verib rsid (imza) ald. Nzmiyytinin byk

196 qapsndan xb ev trf yola ddk. Aalar mrhmt gstrrk mnim hesabma fayton ardlar. Mn mlum oldu ki, nzabi tutulmam ev xbr vermidi. Evd Daryui (olunu) ox nigaran, qorxulu vziyytd grdm. O, bzn mn, bzn d mniml glmi adamlara baxrd. Aalar axtara glmidilr. Onlarn irisind nisbtn gnc grnn polisin farsca savad var idi. Nisbtn all v dbli idi. Digri is tam savadsz idi. Hddindn ziyada yerlri nzrdn keirdilr. Hr bir deiy dflrl balarn soxdular. Hr yeri axtardlar. llrin ken eylri yz df yoxlayr, sonra is tam etinaszlqla bir knara atrdlar. Htta uaq oyuncaqlarn bel yoxlayr, uan gz qarsnda sndrr, yer tkr v tpik altna salrdlar. Uaq is mat-mat baxr v danmrd. Sanki o, heyrt, tccb dnizind qrq olmudu. Daha hr vaxtlar olduu kimi dil uzunluu etmirdi. z oyuncaqlarnn sndrlb yer tullanmasna mane olmurdu. Polislr dedilr ki, farsi dilindn baqa ayr dillrd yazlm kitablar yb aparmaq haqqnda onlara gstri vermidilr. Bu idn n mqsd damalar mlum idi. O vaxt Ettelaat idarsind xarici dillri biln mmur yox idi. Buna gr d baqa dillrd olan btn kitablar nzmiyyy aparmal olurdular. Evd axtar aparlan zaman alt yal uaq v ona baxan qoca daysindn baqa evd he kim yox idi. Mn son df olaraq olumala miz arxasnda ylmk istdim. Uan nnsi ay gtirdi. Uaq bir az csartlnrk mn trf yilib anasnn evd olmamas sbbini yavaca mlumat verdi. Mn bel xyal etdim ki, o, anasnn gstrii sasnda mniml bu cr ehtiyat il danr. Sonralar is mlum oldu ki, bu haqda uaa he bir taprq verilmmidi. O z anlamd ki, atasn ev qaytmaa qoymayan, sevimli oyuncaqlarn sndrb, dadan bigan adamlarn yannda uca ssl danmamaldr. Qss v kdrin iddtindn istr mn, istrs d uaq he bir ey yey bilmdik. Yalnz bir fincan ay idikdn sonra mn veriln mr sasnda ayaa durdum. Vidalama zaman uan gzlri dolmudu. O, mni kdrlndirmmk n alamaq istmirdi. Eyni zamanda hmi dediyi kimi: Atacan, ev tez qayt szn d tkrar etmdi. O, sanki, kdrli v mhzun bir hyatn balanmasn, z atasnn ldn getmsini hiss etmidi. Axtar qurtardqdan v kdrlndirici vidalama sona atdqdan sonra, uaq iin gediini hiss etdi. Polislr kitablar dayaraq faytonun iin tkdlr. Onlar Ettelaat idarsin gtirdik. Foruze bizi tam sbirsizlikl gzlyirdi. Kitablar grdkd onun gzlri parldad. Blk d onlarn hamsnn Zrrli kitablar olduunu gman edirdi... Biz gln kimi drhal i baland. Foruze yannda oturmu zabit z tutaraq dedi: Buyurun, sizin nvbniz atmdr. Mn qoun v nzmiyy (polis) iilrinin drclrini (rtblrini) hl d ayrd ed bilmdiyim n mracit olunan zabitin n rtbd olduunu dey bilmrm. Fqt onu bildim ki, o, Rtli idi.

197 Feruzein z d bekar dayanmayaraq kitablar alt-st etmy balad. Hrktindn, onun xarici dillri bilmmsini anladm. O yalnz killrdn v tablolardan bir eyi anlamaa alrd. Tsadfn kitablarmn irisind fars dilind yazlm ox kiik bir kitaba var idi. Bu Tolstoyun ox adi kitabalarndan biri idi. Seyid bdllrhim Xalxalinin xarici dildn trcm etdiyi hmin kitabann balnda Biri-biriniz yaxlq edin cmlsi yazlmd. Onun stnd Tolstoyun ad olduuna gr polis bhlndi. Bu hrkt nticsind mni glmk tutdu. Zrrli kitaba baxn! N qdr d thlkli ad var idi? Bir-biriniz yaxlq edin!!.. Aa zdn getmdi. O kitaban axra qdr yoxlad. z qlbimd dedim, kr olsun ki, aa xarici dillri bilmir. Yoxsa Darvinin nsann mnyi kitab haqqnda, rus ensiklopediyasnn mxtlif cildlri haqqnda, digr tarix v flsfy aid kitablar haqqnda nlr edrdi... Polis zabiti is nzr sad bir adam kimi grnrd. Onun fransz v ingilis dilind yazlm kitablarla ii yox idi. O, fqt rus dilind yazlm kitablara baxrd. Zabit rus dilinin ancaq lifbasn bilirdi. Daha ox bhlndiyi rus kitablarn ayrd ed bilmirdi. Bu is yax hal idi. lk nvbd xarici dillrd yazlm kitablar ayrb bir knara qoydular. Mn bir rahat nfs aldm. Sonra rus kitablarna baladq. Zabit he n baa dmrd. Bu msl thlkli idi. nki, kitablarn hamsn zrrli hesab ed bilrdi. Mn qrara gldim ki, onun ovucunu aam v rus dilini bilmmsini isbat edm. Lakin... Mn dedim zrrli kitablar Rusiyada ba vermi Oktyabr nqilabndan sonra, yni 1917-ci ildn sonra nr olunmudur. Bel olduqda hmin tarixdn qabaq nr ediln kitablar zrrli saylmamaldr. Bu szlrimi onlarn hr ikisi tsdiq etdilr. Bellikl rus dilind 1917-ci il qdr yazlm kitablar seyr etslr d zrrli saylmad. Kitablarmn oxu, htta siyasi-iqtsad kitablar da 1917-ci ildn qabaq ap edilmidi. Bir sra kiik kitablar qald ki, onlarn da roman olmasn bildirdim. Kitablar yoxlamaq mnim hans adamlarla z-z gldiyimi, harada olmam bilmk n imi. Demk, mn d siyasi thmt atlmd. Bu msly yetimkl mqddratm tyin olunmal idi. Mn yax bilirdim ki, bu ilr he d kitablar yoxlamaq kimi sad v zdn kem olmayacaqdr

*** Axam kitablarn yoxlanlmas iindn xilas olaraq mvqqti hbsxanaya qaytarldm. Hddindn ziyada yorun v taqtsiz olduumu hiss edirdim. Aclqdan, yuxusuzluqdan bam iddtl arayrd. Dbir dyiilmidi. Onun yerin Mhmmdxan Yzdi adl baqas glmidi. Onun heykli, surti, burnu v gzlri btnlkl kemi aha, Rza aha oxayrd. Bir gn hmin mslni zn d dedim. O, szm tsdiq edrk dedi: ahn z il bir-iki df rastlamam. O mn yri-yri baxb, bu is mni ox qorxudub. Acudan Yzdi ox qarnqulu v acgz bir adam idi. On skkiz nfr mhbusun xryini bir oturuma yeyirdi. ndi onun

198 itahasndan xbrim yoxdur. Hr halda ox diqqtli adam idi. Yuxardan veriln gstrilri son nqtsindk yerin yetirirdi. Deyirdi ki, o, iki nmrli mvqqti hbsxanada i balam ilk polisdir. Hqiqtn d o, mvqqti hbsxanann canl tarixi idi. Savad yox idi. Lakin ox yax huu v hafizsi var idi. Mvqqti hbsxanaya dm adamlar yax tanyrd. Azdanan v ciddi adam idi. Shrdn axamadk dridn xard. Zindan otaqlarnn nzartin v tmizliyin byk diqqt gstrirdi. Mvqqti hbsxanann btn ilri onun lind idi. Dbir dindar bir adam idi. O he ks qsdn mrdimzarlq etmzdi. Lakin Mhmmdxan Yzdi bel deyildi. O, istyirdi ki, mvqqti hbsxanan hmi z lind saxlasn. Oradan ryini xarsn, uaqlarnn hyatn tmin etsin. Bundan baqa o, clladlq da edirdi. Mhkumlar dara da kirdi. Bu ii onun n baqa mdaxil yolu idi. Deyildiyin gr sgr Qatili d o dara kmidi. Bu ii stnd ona acudanlq rtbsi vermidilr. Acudan Yzdi tam mnasnda polis idi. Qayda qanundan baqa he nyi bilmirdi. Vfal bir it xasiyytind idi. On ildn sonra da mni yadndan xarmamd. Bir qayda olaraq Qsr zindannda saxlanlan adamlar mvqqti hbsxanadan dliyyy apardlar. On il qsrd qaldqdan sonra dliyy aparlan zaman bir gn yolum yen d mvqqti hbsxanaya dd. Mvqqti hbsxanann mmuru bir ne saat eyvanda dayanmam haqqnda gstri vermidi. Pillkanlarn yannda Acudan il rastladm. rliy glib salam verdi. Sonra ciddi bir qiyaf tutaraq dedi: Aa, inanmram ki, sizi eyvana qoyalar. Buyurun buraya. Bura szndn onun mqsdi mvqqti hbsxanann n pis kooridoru hesab ediln nc kooridoru idi. Buna baxmayaraq, xidmt st olmayan zaman mn ox hrmt edrdi. nki onun uaqlarnn mllimi olmudum. Bilmirm n n, hans mlahiz zndn o, ilk gnlrd zn mn tantdrmamd. Mn d onu xsn tanmrdm. Xlas, istintaqdan qaytdqdan sonra o vaxt adi polis olan bu dama mni beinci otaa gtirdi. Mniml yumuaq danrd. O dedi: ox tssf edirm ki, burada qalmal oldunuz. Bs uaqlar n edcklr? Mn bel xyal etdim ki, o mnim uaqlarmn qaysna qalr. Dedim: Allah krimdir. Bir thr dolanarlar. Lakin sonra baa ddm ki, o z uaqlarnn drs mslsini nzrd tutumudu. Sonra mndn nahar yeyib-yemdiyimi sorudu. Dnn gecdn bri hec ey yemdiyimi bildirdim. Gedib bir kasa ilq sd v bir taftun (bir para) ryi gtirib dedi: Ye! Bu smimi qonaqprvrlikdn xoum gldi. Bel xyal etdim ki, btn mhbuslarla bu cr rftar olunur. Mn bilmirdim ki, o, yalnz z uaqlarnn xatirin mnl, istisna olaraq bel rftar etmidir. Bundan baqa mn ayr bir yaxlq da etdi. Mn bu yaxl he vaxt unutmaram. arpaym narahat oduu n gedib bir qdr yumaq v nisbtn tmiz yoran-dk gtirdi. Onlar bkb arpaynn ortasna qoydu. Sonra zn mn tutaraq dedi: Bu arpay ox

199 narahatdr. Onun qabarq dmirlri snin qabralarn zr. Bundan baqa mnim n bir ay qab da gtirdi. Grrsnz! Clladn da z uaqlarna laqsi vardr. O da istyirdi ki, vladlarnn trbiysi yolunda myyn addm atm bir adama yaxlq etsin. Qeyd etdiyim kimi, mn o gndk Mhmmd Yzdini tanmrdm. Bel xyal edirdim ki, bu mehribanlq onun xo niyytindn domu v ya yuxardan verilmi gstri sasnda olmudur. ryi yedikdn sonra soyua, otan iyrnc qoxusuna, ps-psalar, sian v acaqanadlara etina etmyrk, paltarlarm soyunmadan arpaynn stn db ox irin yuxuya getdim. Sabah gn gnortaya 2 saat qalm keiki dyiiln zaman Dbir mni yuxudan ayltd Dbir fars dilindn baqa ayr bir dil bilmirdi. 1931-ci il yanvar aynn vvli idi. Xristian mhbuslar tz libas geyinmi, zlrini qrxm v grlrin glck adamlarn gzlyirdilr. Mn yalnz z gllriml onlarn salamna cavab verib bayramlarn tbrik edirdim. Pur Afr yax geyinmi centlemen bir adam mn gstrrk dedi: Boynu younu grrsn, drd ildir ki, zindanda saxlanlr. O mhur Lapitvos idi. Sonralar blk d onun adn kdik. Mn onun drd il mddtind, bu chnnm oxar deikd yaayb hl d diri qalmasna tccb edirdim. z-zm dedim kim burada bir il qalsam lrm. On on iki gn olard ki, zm qrxmamdm. zmdn he xbrim yox idi. Lapitvos tcrbli adam idi. O mni grn kimi tez otana qab, kiik bir ayna gtrrk qaytd. Drhal Dbirin arxasna kerk aynan mnim zm tutdu. z saqqalm grnd brk gldm. Hsn Azrbaycan, rus, fransz dillrind crbcr zarafatlar etdi. Ayr bir vqarl saqqall adam da rusca v azrbaycanca rk-dirk verrk mni ruhlandrd. Bu adam mhur Yepremin mavini Shng Gigu idi. Purafr v baqalar mni baa saldlar ki, havaya xarlmam haqqnda xahi etmliym. Dbir xahii drhal qbul etdi. Lakin havaya xarlan yer el bir vziyytd idi ki, mn iylncli beinci ota oradan daha yax hesab etdim. Mhbuslar oradak bucaql v yalnz adamn gzimsi n kifayt edn hytlrin adn qazanca qoymudular. Bir v iki nmrli mvqqti hbsxanalarn, mumi hbsxanann v baqa binalarn btn tualetlrinin quyular hmin hytd yerlirdi. Bellikl birinci gndn balam ikinci, nc, drdnc, beinci, onuncu v sayr gnlri sayaraq, hr bir dqiqd Ettelaat idarsi trfindn arlb, tklifimin mlum edilcyini gzlyirdim. Lakin oradan he bir xbr xmrd. Get-ged myus olub mxtlif fikirlr dalrdm... Gndzlr d geclr kimi qaranlq v yorucu idi. Shrdn gec yarsnadk otaqda dolanr, sonra is arpaynn stn uzanaraq crbcr fikirlr dalrdm. Htta yava-yava mhbus dostlarmn tskinverici szlrindn d acm glirdi. Evdn v aildn xbrim yox idi. Onlarn n vziyytd yaamalrn bilmirdim. Hava tmiz olan geclrd tavandak kiik

200 deikdn ulduzlar seyr edrk bununla fikrimi mul edirdim. Gn gndzlr n mnim saatm idi. Gnlri divara xtt kmkl sayrdm. Robenzon kimi zm n cizgilr kalendar dzltmidim. Htta Purafr v digr mhbuslar bel mmuniyytl mnim tbii saat v kalendarmdan istifad edirdilr. Ulduzlarla vaxt, gndn daha dqiq myynldir bilirdim. On skkizinci gn shr tezdn srlrin cikkildisi diqqtimi clb etdi. Bam qaldrb srlrin hmin deik zrind dst-dst uub getdiyini grdm. Bunu yax bir fal kimi yozub sevindim. Tsadfn hmin gn gnortaya yaxn ilk df olaraq ail zvlriml grdm... Zindan yax mhkdir. Oradan insan z smimi dostlarn v n uzaq qohumlarn daha yax tanyr. Onlarn sninl n kimi mnasibtd olduqlarn myynldirir. Hbsd olduum yeddinci ild bir df d olsun ailml mn gr icazsi vermdilr. Gr xtrli bir i evrilmidi. Adam onun tfrratn rh etmy utanr. Zindan mmurlar bu yol il ox irkin istifadlr edirdilr. Htta bir ox namuslu mhbuslar zlrini bu yegan mid yolundan da mhrum edrk z aillrin taprrdlar ki, daha bir d gr glmsinlr. Onlar bu yol il z abrlarn qorumaa alrdlar. Mhbus n grsz qalmaq, adamsz olmaq tindir. Lakin qeyd etdiyimiz vziyytd gr bundan daha ar idi. Zindan casuslar Mn mrkzi zindann yeddinci koridorunda yaayrdm. ki nmrli mvqqti hbsxanadan lav mrkzi zindann ikinci, drdnc v yeddinci koridorlarnda da yaamdm. Bu koridorlar kemi sul idarnin siyast mrkzinin n hssas nqtsi idi. Biz siyasi mhbuslarn balca nmayndlri hesab edilirdik. Htta Teymurta, hrbi nazir Srdar sdi v digr hkumt mtthimlrini bizim yanmza gtirmy crt etmirdilr. Polis mqamlar trfindn gstriln hr hans tzyiq v ignc tdbirlri ilk df biz ttbiq olunurdu. Zindanda ilmy gln hr hans yeni qulluqu z iqbal v taleyini bizim mqddratmz zrind snaqdan keirirdi. Siyasi idar iilrinin he biri, bizim ilrimiz qarmadan trqqi ed bilmir, rtb v drc ld etmy nail olmurdu. Zindan risi Rasix srhng (polkovnik) Giquya bel demidi: Bu qaplarn arxasna qanl llr baslmdr. Mn Onlara yaxnlab orada yaayan adamlarla dana bilmrm. Bellikl, zrimiz qoyulmu hmin siyasi ad nticsind polislr v baqa mhbuslar n bir nv dkana (alver) evrilmidik. Grnn xsusi kl dmsini istyn, tk otaqda yaamaq istyn, azad tiryk kmk istyn, btn koridorlar azad dolanmaq istyn, bir kasa sd v ya iki yumurta almaq istyn, zindan daxilindki mssislrd ilmk istyn, he olmazsa nzarti v ya xrk paylamaq vzifsin kemk istyn, aylq edib mhbuslar soymaq fikrin dn, bir szl baqalarnn bdbxtliyindn istifad etmk istyn btn

201 adamlar n ancaq bir vasit, bir sad yol var idi ki, o da biz gz olmaqdan ibart idi. Zindan mmurlar mhbuslarn zindana gldiklri birinci gndn bu yolu onlara gstrirdilr. Qsa szl desk, al-veri vasitsin evrilmidik. Ham yalnz biz zab-ziyyt vermk yolu il zindan mmurlarndan myyn gztlr ala bilirdi. Htta sonralar i o yer glib atmd ki, biz ikilikd bir-birimizl dana da bilmirdik. Frruxini, demk olar ki, xlaqsz v cfng qoca rbab Gdrzi lm verdi. Bdbxt air z hmyerlisin inanaraq tz erlrini .... nin vasitsi il ona gndrmidi. O is namrdcsin uzun-uzad bir raportla birlikd hmin erlri zindann risin gndrmidi. erlr mzli, ciddi, eyni halda tsirli v kskin idi. Bu erlr ldn-l kerk, nhayt ahn lin atmd. Bellikl Frruxinin ldrlmsi haqqnda frman verildi.

Zindanda qalmal oldum Ne ay davam edn istintaqn sona atmasndan sonra mni nisbtn tmiz olan skkiz nmrli otaa krdlr v onun qapsn aq qoydular. Lakin sair mhbuslarla laq yaratmam qadaan etmidilr. Bu zahiri bir hd-qorxu idi. Bu iin mli olmadn zlri d, yni zindan mmurlar da yax baa drdlr... Frvrdin v Ordibehit aylar1 intizarla kedi. Bir trfdn taleyiml ns tutaraq digr mhbuslar kimi z mhitimin kiik v mhdud hadislri il bam qatrdm. Digr trfdn is hr saat zindandan azad olacamn intizarn kirdim. Htta Fruze z d demidi: bu haqda saraydan mktub yazmlar. Biz mxalif olmasaq sizi buraxmaq olar. Hllik biz d mxaliflik gstrmirik. Yalnz nzmiyy risinin Gorgandan qaytmasn gzlyirik. Bu, he d yalan deyildi. Etdiyi yaxlqlarndan kemid dandm adam mn buraxlmam n mqddim hazrlanmas haqqnda sifari d gndrmidi. O, Ayrum2 glndn sonra zindandan buraxlmam bildirmidi. Htta bir gn Nsrullah sfndiyari hmin hkm mn gstrrk dedi: qurtarmdr. Ancaq he bir siyasi i qarmayacan haqqnda iltizam vermlisn. Btn bunlara baxmayaraq mn bh edirdim. Bel sadlikl hbsdn buraxlacama inana bilmirdim. Ayrumun qaytmas qurban bayram gnndk uzand. Hmin gn kemi adt zr shr tezdn otaqdan xb hytdki hovuzun knarnda idman etmk istyirdim. Purafr hl yatmd. Dbir dstmaz alrd. Srhng Gigo primusu yandrb ay qoymaq istyirdi. Zahird mhbuslarn hyat adi vziyyt il davam edirdi. Baharn havas yngl v ruhu oxayan idi. Adam zindann mhdudiyytlrini az qala unutmaq istyirdi. Q fslindn frqli olaraq gnin alar zindann drin hytinin divarlar stnd oynayr, qmgin rklri
1 2

Mqsd 1931-ci ilin aprel v may aylardr. Ayrum vaxtil rann polis risi olmudur.

202 sevindirirdi. Hmn gn mnim n ar saatlardan biri saylaca hllik mlum olmamd. Hl l-zm yuyub qurtarmamdm ki, D l-ayan itirmi bir kild yanma gldi. O gnlr biz bir-birimizl danmrdq. Lakin ciddi ilr zaman bu cr mvqqti ksl hallarnn tsiri ola bilmzdi. O, bilirsn n var, xbrin var? - dey hycanla mn mracit etdi. N xbr var? N olmudur? Gec yarsndan txminn bir saat kemi ne nfr tz mhbus gtirdilr. Deyildiyin gr onlar da siyasi thmtl tqsirlndirilmilr. Burada pis bir i yoxdur. Siyasi mtthimlri olmayan bir lk ny lazmdr. Siyasi mtthimin olmas zlynd milltin siyasi urunun yksldiyini gstrir. Mlumdur ki, lkdki ilr adi qayda il cryan etmir. Xoaglmz hadislr oxdur, o gn- gndn artr. Bunun ksi ba vers idi onda tccblnmk olard. D dedi: ax bu iin snin v mnim zindandan buraxlmamzda tsiri ola bilr. Mn dedim: Bu tsir kimlrin n kimi ittihamlarla tutulmasna baldr. Zindann mnzrsi Biz zindanda crbcr adamlar grdk. Yol ksmk v adam ldrmk ittiham il oraya bir ild mhbus gtirmidilr. Mstntiq hl onlardan etiraf ala bilmmidi. Bir ne ay onlar ayrlqda saxladqdan sonra balar Quran il istixar etdikdn sonra demidi: stixar yax gldiyi n gedib etiraf edcym ta bu qaranlq otaqdan zm xilas edm. Hmin etirafdan sonra onu mhkum edib gllldilr. Bu hadisdn sonra hqiqtn yol ksib qatil olan xsi zindana gtirdilr. O, btn gnahlarn boynuna ald. Lakin baqa bir mhbusu onun vzin edam etdiklri n hqiqi qatilin etiraflarna hmiyyt vermyib onu zindandan buraxdlar. Teymurta Biz hl zindana dmzdn vvl Teymurtan darkli v rhimsiz olmas haqqnda oxlu szlr eitmidik. Doktor Hemtin v digr Gilan azadxahlarnn edam olunmalar haqqndak kdrli xatirlr yadmzda idi. Digr trfdn bilirdik ki, Teymurta rann grkmli siyasi xsiyytlrindn, fal, oxumu, yeni fikirli v hrtli zabitlrindn biri saylrd. Biz ondan gzlyirdik ki, myyn hadislr v tinliklr etinaszlq gstrck, z heysiyyt v mqamn qurtaracaqdr. Zindan hqiqtd ox yax mhk dadr. Zahiri chtdn Teymurtadan nhayt drcd yoxsul, zif v yazq grnn adamlar zindanda byk cat v mrdanlik gstrrk tinliklr, acla, zab v ignclr dzb, polis etinaszlq edirdilr. Lakin Phlvi saraynn naziri olan bu aa ilk gndn alaq v miskin grnd.

203 Bayqu ziyytsiz bir heyvandr. Mhbuslar onu o qdr d um (ziyanl) hesab etmirdilr. Deyirdilr: Bayquun oxumas iki cr olur. Onun qhqh kib glmsi mhbuslarn azad olunmas lamtidir. Alamas is zindana yeni mhbuslar gtirilcyini xbr verir. Bzilri is deyirdilr ki, bayqu ox yax heyvandr. Hans adamn bann stnd oxusa o, zindandan labd azad edilckdir. Lakin Teymurta myus, bdbin olmu, z iradsini ldn vermidi. Btn hadislri z n zrrli hesab edirdi. Hr hans kiik bir tsadfdn qorxurdu. Mhz qorxudan cmi bir ne gn rzind qocald. Beli bklb taqtdn dd. Hmi ylib alayrd. Ona yaxnlamaq n biz imkan vermirdilr. Lakin nzaftinin vasitsil o, bizim siyasi mhbus olduumuzu anlamd. Buna gr d bizi grnd titrk ssl deyirdi: Aa, siz bilmirsiz, vallah bilmirsiz... Eitdiyim gr mhkm zaman alamd. vvllr onu xstxanada saxlayrdlar. lmn bir ay qalm tk saxlanlan mhbuslarn yaadqlar koridora krdlr. Deyildiyin gr can vern zaman oxlu zab-ziyyt vermidilr. Bir nfr deyirdi ki, Acudan Suti onun zyn ourlamd. Olu il uzaqdan-uzaa xstxanann pncrsi arxasndan grmy icaz vermidilr. mumiyytl Teymurtan lm zindanda o qdr d byk tsir buraxmad. Onun ziflik v acizlik gstrmsindn mhbuslarn xou glmirdi. Bir ox adamlar onun bu hrktin tccblnirdilr.

Frruxi Teymurtan ksin olaraq Frruxi yax siftlr malik idi. O, mvqqti hbsxanann pncrsindn zn btn mhbuslara tantdraraq demidi: Mn ura mclisinin vkili, Tufan qzetinin mdiri, az tikilmi Frruxiym. Mni qeyri qanuni olaraq hbs alb buraya gtirmilr. Mn ....-yen vasitsil tminat verrk Avropadan rana qaytarmlar. Grdynz kimi verdiklri vdlrin leyhin olaraq mni hbs etmilr. O, qsr zindannda da hmi mbariz edrdi. Bir gn deilmi aftafan keiki zabitin bana rparaq demidi: Gtrn, he olmasa bu ahnah lksinin aftafasn tmir edin. cba, ahnahi hbsxanann n n ahnahi aftafas yoxdur? Frruxi il zindanda bir ne dfdn artq gr bilmdim. Novruz bayramnn birinci gn idi. Hmin bayramda o, Bizim n bayram deyil adl erini oxudu. Hbs dmzdn vvl d Frruxi il tanlmz var idi. Bir gn ona dedim: N n Avropadan geri qaytdn? Yad adamlar olduu n cavab vermk istmirdi. Ona gr d st rtl kild Mn biganlr lindn he vaxt nal etmirm erini oxudu. O, hamdan bhli idi. Hamn zindan casusu hesab edirdi. He kimin yardm v kmyini qbul etmirdi.

204 O, deyirdi: - Nzmiyy (Polis) myyn adamlarn kmyi il mni z lalatsna evirmk istyir. Frruxi zindanda z paltarn, adiyaln, kitablarn v sair eylrini satm idi. Bir dst khn pijama v bir zilmi papaqdan baqa he bir libas yox idi. Lakin hval-ruhiyysi ox mtin v mhkm idi. Danq trzi qtiyyn dyimmidi. Hmi olduu kimi yen d tbssml, qrurlu v eyni halda ox mair (nsiyytcil) idi. O, bzn deyirdi: - Bu aalara hr hft gr icazsi verilir. Bs n n mnim dost v tanlarmla grmyim n icaz verilmir? Mn is: Ax sn Frruxisn, siyasi xsiyyt v jurnalistsn. Bunu bilmirsn ki, dam ox olann qar da ox olar?- dey cavab verrdim. O, szlrimi tbssm v zarafatla qarlard... Frruxi il ikinci grmz Qdr bayram gn ba verdi. Dostlarmdan biri iki gn aldqdan sonra zindan mdirindn icaz alaraq mni nahara qonaq armd. Bu hadisdn xbrdar olan Frruxi hmi olduu kimi gl-gl glib dedi: Bilirsn? Yalnz snin xatirin glmim. Ev sahibi v onun dostu msyo Boqosla da barram. sdidn d ksmmidim. ndi hamnzla barmaa glmim. Hamnz pmk istyirm. Nahar da burada meyl edcyik. tli balm var. Onu kt il yeycyik. Dmldiyim la nvlu, Lahican ayn da bu saat sizin n gtircym. Hmin gn axamadk bir yerd olduq. Onun hyatna qsd olunacan he ks alna bel gtir bilmirdi. O, deyirdi: - Mn sizin kimi deyilm. Baltan kkndn vurmaram. He olmazsa zm n bir l yeri qoyaram. Mn bu szlrin cavabnda dedim: - Bs n n Avropaya getdin, n n geri qaytdn? O, dedi: - Getmk mslsi ox sad idi. Salar Zfrin gizli vrq mslsind mni d hbs almaq istyirdilr. Moskvada veriln pul mn kifayt etmirdi. ran sfartxanasndan xrclik istdim. Sfartxana is mn yalnz Avropada xrclik verilcyi imkann bildirdi. Bellikl Berlin gedib oradak ran sfartxanasndan xrclik alaraq Alman mtbuatnn himaysi altna sndm. Orada istdiyim yerlr gedir v hr yerd byk hrmtl qarlanrdm. O dvrd hl Alman demokratik vziyytd idi. Mxtlif qruplar yaxndan mahid v tdqiq edirdim. Frruxi bel bir qidd idi ki, Almaniya glckd Rusiya il mharib edckdir. Frruxi rana qaytmas bard deyirdi: Mn he d shv yol vermmim. Canmn tmin olunaca haqqnda mn sz verdilr, rana qaytdqdan sonra oxlu tinliklr kdim. Myyn mddt qarajda yaadm. Sonra

205 Drbnd kdm. Orada da mni rahat qoymadlar. Qulluqumu hbs etdilr. Dostlarmla glget etmy mane olurdular. Yanma gln adamlar istintaqa kirdilr. Bzn erdn danaraq ona deyirdim: airlikd yalnz zindanda qalman atmrd. Bdbxtlik v sxntlara mruz qalmayan adam yax er dey bilmz. Snin son erlrini btn mrn boyu fars dilind dediyin n slis v n tbii erlr hesab edirm. Sn slind er demk deyil, tbiti, daha dorusu hqiqti tsvir edirsn. Bu szdn onun sanki xou glrk dedi: Yen d klk glirsn. Mn dedim: - Sn bel xyal et. O gn gnn altnda oturaraq drin fikr dalmdn. Znnimc n qdr lpaq oluramsa mni bir o qdr artq isindirir. He bir yaz gn alar qdr mehriban deyil erini hazrlayrdn. O raitd baqa bir tsvvrn ola da bilmzdi. Demk bu er deyil, ilhamdr. Tbitin zdr. Sn zindanda olmasaydn bu beyti bel orijinal kild yaza bilmzdin. air erini bel qiymtlndirilmsindn ruhland. Mn lav edrk dedim: - Sz yox ki, zindandan xaricd syldiyin rbailr d tqdir layiq hrt qazanmdr. Bu szm mqabilind Frruxi dedi: - Mn daha ox z qzllriml hrt qazanmam. Moskvada grdym bir hadis he vaxt yadmdan xmaz... bir gn Moskvann soyuq v qarl klrindn birindn keirdim. Qfltn dorxiy (viliosepet) minmi bir qz arxadan atb z dorxisini bir anla mnim yanmda saxlad. Mn tccbl ona baxdm. O mnim baxm tbssml qarlayaraq ox slis bir lhcd farsca danmaa balad. l-ayam ydrb shbt amaq istdim. O is drhal dorxisini srb gzdn itdi. Bu hadisdn sonra mxtlif klrd bir daha iki- df hmin qzla rastladm. Lakin he vaxt onunla danmaa imkan olmad. Halbuki hmin ilk tsadfdn etibarn hmi onun fikri il yaayr v istyirdim ki, bir df d olsa onunla danam. O qzn bax, cazibdar gzlri v xo ndam hmi nzrimd tcssm edirdi. Htta bir an onu fikrimdn xara bilmirdim. Nhayt bir gn sakin olduum mehmanxanann pilllri qarsnda hmin qzla rastladm. Bir ne gnc qz da onunla birlikd idi. Onu grn kimi ryim titrdi. nsafla demliym ki, gzl v mlahtli idi. Mni grn kimi yen d duzlu tbssm edrk dayanb salam verdi. leyk s-slam deyib sorudum: Balayn siz mni haradan tanyrsnz? Mn sizin mridlrinizdn biriym. Siz Tufan qzetinin mdiri cnab Frruxi Bli hman adamam. Lakin siz mni haradan tanyrsnz? Sizi kilinizdn tandm. Qzllriniz killrinizl brabr Leninqradda da ap deyilsinizmi? -

edilmidir. Mn Leninqrad rq dillri institutunun tlbsi olmuam. Grrsnz fars dilind pis danmram. Sizin kitabnz ox xolayram. Qzllrinizdn bir oxunu zbrlmim. Vaxt olsa blk d sizin n oxuyaram.

206 air bu srgzti syldiyi zaman zindann btn tinliklrini unutmu idi. O, sanki qzllrini bir daha dorxi srn qzn dilindn eitmk istyirdi. Tssflr olsun ki, yazq air bu arzusunu da z il qbr apard. rbab Gdrzini verdiyi raport nticsind facili bir surtd hyatn baa vurdu. Indi onun mzarn harada yerlmsi mlum deyil. Bu mlum olsa idi yqin ki, dorxiy minn ranl qzlardan biri onun qbri st bir dst ik qoyub deyirdi: Yalnz Moskvadak qzlar deyil, iranl qzlar da snin qzllrini rkdn sevir v zbrlyirlr. Mgr sn bundan baqa bir ey istyirdinmi? 1310-cu il tarixli qanun Bir iddnin tutulmas v xyantkarlarn yalan etiraflar siyasi idarnin lin bhan verdi. Onlar bu mslni byk hay-kyl aha atdrma tklif etdilr. ah v onun laltlar he bir byk hadis ba vermdiyini yax bilirdilr. Onlar bilirdilr ki, nzmiyynin siyast ittiham il tutduu adamlar hqiqtd gnahkar olmam v qanunun ksin he bir i grmmilr. Htta nzmiyynin n adi bhanlri olan casusluq, suiqsdilik ittihamlarn da bu iddy he bir bhan il yapdrmaq mmkn deyildi. Xainlr, arlatanlar da z bhtanlarn lazm yerlr atdra bilmdilr. Lakin azadixah olmalarna he ksin bh etmdiyi hmin iddni d bel sadlikl zindandan buraxmaq istmirdilr. Buna gr d ayr bir yolla faliyyt balayr, lk thlksizliyi leyhin tdbirlr grmk mslsini ortala ataraq qanuni sasiy zidd olan 1310-cu il xordad (1931.VI) ay tarixli qarq qanunu Davrin li il mclis gtirdilr. Komunist mram leyhin ynlmi bu qanun zahird lknin thlksizliyini qorumaq n tdbirlr grmy aid olduu halda, hqiqtd o qdr elastik kild hazrlanmd ki, istniln tkilat tqib etmy, istniln adam ildn on ildk hbs czasna mhkum etmy imkan verirdi. Biz o qanunu oxuduqdan sonra hm tssflndik, hm d sevindik. Tssfmz ona gr idi ki, demokratik v mrut sulu hkm srn bir lkd qanuni sasn paylrindn biri hesab ediln yncaq azadl aradan gedirdi. Eyni zamanda buna gr sevindik ki, hmin qanuna uyun olaraq bizi hbsdn buraxmal idilr. Qanunda aqcasna deyilirdi ki, bu qanun kemi aid deyil, 1310-cu il tir aynn vvlindn (1931-ci il iyunun 22-si) etibarn icra olunmaldr. Mn 1309-cu ilin Dey aynda tutulmudum. Htta siyasi idarnin mmurlar da bel bir qidd idilr ki, qeyd olunan qanun tsdiq edildikdn sonra bizi zindandan buraxacaqlar. Lakin mld bel bir i grmdilr. Bizi yen d tklifsiz vziyytd saxladlar. Soruduqda deyirdilr ki, sizi hmin qanunla mhakim etmk olmaz. nki bu qanun sizin vziyytiniz amil olmur. Siz qanuna zidd olaraq tutulduunuz n qanuna zidd kild d azad olmalsnz. Bu o demk idi ki, hbsdn buraxlmanz z linizddir. Haan hqiqti sylsniz, siyasi idary sadiq olduunuzu gstrsniz o zaman buraxlacaqsnz. lbtt bu szlri biz vvllr d deyirdilr. Sonralar rsmi surtd bildirdilr ki, sizin iiniz Allaha qalb. Myyn ittifaq v

207 hadislrin ba vermsini gzlmlisiniz. riz yazmaq v teleqraf gndrmyinizin d faydas yoxdur. Hdr yer bu kimi ilr l atmayn. Nhayt bizi hmin qara qanunla mhakim etdilr. Lakin bu mhakim doqquz il tklifsiz saxlanldqdan sonra hyata keirildi. Bu mhakimnin znn maraql bir dastan vardr. zab v ignc Sz yox ki, n byk, n ar v n geni ttbiq ediln ignc nv qaranlq otaqda (kamerada) tk saxlanlmaqdan ibart idi. Siyasi idarnin mmurlar digr cinaytkar ilrd olduu kimi hmin id d ox ifrata yuvarlanbdlar. Bir nfrlik qaranlq otaq istr q fslinin soyuq gnlrind, istrs d yay fslind xflyici v funtli idi. Xsusil yayda bu otaqlar mxtlif hrat il dolu olurdu. Bundan lav palaz, yoran-dk v htta paltardan da istifad olunmasna yol verilmirdi. Burada saxlanlan mhbuslara adi xrklr d vermirdilr. Bzi mhbuslar bu qaranlq otaqda bir gn, iki gn deyil, aylar v blk illrl d saxlayrdlar. Ax insan ictimai bir canldr. O, aac, da v ya krpic deyil. O, danmaq, zarafat etmk, drdlmk, kitab oxumaq, ay imk, papiros kmk istyir. O, z yoldalar v tanlar il mairtdn lzzt almaq, faydal bir xs kimi cmiyytin trqqisi yolunda almaq istyir. O, ilyib balalar n hyat raiti frahm (yaratmaq) etmk istyir. Btn bu adtlri birdn bir yaddan xarmaq he d asan i deyil. Hmahng, mqsdsiz v yorucu hyata he d aylar v illrl dzmk olmaz. nsann bdni polad olsa da bu tzyiq qarsnda nhayt dalr. O, z qdrt v iradsini itirir. Bir ne dqiqlik azad buraxlmaq, nfs almaq n imkan ld etmk xatirin n ar gnahlar bel boynuna gtrmy, htta lm, edama bel razlq verir. Dost v tanlarmn bir oxu alt, yeddi v skkiz aylarla bu cr tin raitd yaayblar. Onlardan bir nesi ar rk naxoluu, revmatizm v sair xstliklr tutulmudular. Mn zm crbcr xstliklrdn baqa gzlrimin nurunu yardan oxunu da itirmim. Yoldalarmdan bir nesi htta siflis naxoluuna da tutulmudu. Biz bu vziyyt tssflndik. Lakin doktor S dedi ki, bu he d tccblndirici deyil. Ona gr ki, bir qayda olaraq mhbuslarn xrk qablar yuyulmur. Bzn yuyulduqda vziyyt daha da pislir. Bel ki, min dd kasan byk bir qab iind natmiz su il yuyub hamsn ksif, khn bir para il silirlr. Bundan lav crbcr adamlarn yatd khn yoran-dk bir mhbus getdikdn sonra digrin verilir. Onlar dezinfeksiya etmirlr... Muxtarinin ris olduu dvrd mhbuslarn irisind kimin qhrman seilmsini ss qoysaydlar mn z ssimi rdbilli qaaq zt verrdim. O, ildn artq bir mddtd, li v aya balanm raitd qsre zindann n dhtli v qaranlq, tknfrli otaqlarndan birind saxlanld v nhayt onun bana na kimin blalar gtirilmsi mlum olmad. Mn bu iradli adamn rhi-haln olduu kimi yazsam bu oxucular n n yax bir hdiy olar. Shbt

208 qhrmanlqdan getdikd Xanbaba, sd v doktor rani kimi qhrmanlar yaddan xarmaq olmaz. Onlar da tam mrdanlikl mqavimt gstrrk mrlrinin sonunadk tk v qaranlq otaqlarda qaldlar. Qeyd etdiyimiz kimi uzun mddt tk, qaranlq otaqda qalmaq ox ar v thlklidir. Mtthim nhayt canndan doyur, istniln gnah boynuna alr, z dediklri n dlil v sbut da gtirir. Yuxusuz saxlamaq v ya polisin dili il desk, yuxunu almaq da ayr bir ignc nvdr. Bu ignc o mtthimlr haqqnda hyata keirilirdi ki, onlarn tezlikl mhakim olunmalar vaxt ittihamlar tez boynuna gtrmlri lazm glirdi. Hamya aydndr ki, insan he d uzun mddt yuxusuz qala bilmir. Bu bir ox hallarda aclq v susuzluqdan daha tin olur. Dostlarmdan biri deyirdi ki, Damqanda onu gecgndz rzind yatmaa qoymayblar. Baqa dostumu altm saat yuxusuz saxlamdlar. O deyirdi ki, trafma drd nfr adam qoymudular. Gzlrimi yummaq istdikd onlar nmin altna yumruq il vurub mni ayldrdlar. Bam imidi. sblrim titryirdi, ryim dynrd. Xsusil nc gec bsbtn dli olmudum. Haray kmk istyirdim. Htta hazr olmudum ki, ne dqiq yatmama icaz verilsin, sonra aparb mni glllsinlr, odun iin atsnlar. Keikilr manqaln trafnda oturub tiryk kirdilr, araq iirdilr. Onlar nvb il arpaylarn stn uzanb yatr v bununla mni incidir, yatmaa thrik edirdilr. snm mni taqtdn salmd. Bdnim baqa bir kl dmd. Bir yerd otura bilmirdim. He olmazsa ayaa qalxb dolanmaq, l-zm yuyub yuxumu qarmaq istdikd mmurlar qollarmdan yapr, trpmy qoymurdular. Sayqlayrdm... Polis qarma kaz-qlm qoyub deyirdi: Hqiqti yaz, zn xilas et. Bunlar darkli, qddar v he bir eyi baa dmyn adamlardan ibart idi. Mnim ar v dzlmz vziyytimdn lzzt alrdlar. Mn is ilan alm adamlar kimi apalayrdm. Onlar yen d z szlrini tkrar edib glrdlr, mn cir, bzn hdlyir v dyrdlr. Qapan adl li qandall cza daha ar idi. Bu igncnin tsiri daha tez zahir xrd. Bu dhtli altdn Muxtari dvrnd daha ox istifad olunurdu. Azacq adam taplar ki, bu igncy dz bilsin. 53-lrin bir nesinin hmin ignc nticsind qolu xm, li ikst olmudu. Onlardan biri deyirdi ki, mnim qollarm kiik v kk olduuna gr -drd nfr llrimi burub kryimin arxasnda biri-birinin stn qoyaraq qandal vururdular. Sinm az qalrd partlasn. Isfndiyari sinmi v qollarm yumruqlayr v bununla istyirdi ki, qandal z yerini alsn. Dhtli arlar baland. Gzlrimdn od xrd. Sanki btn smklrimi zirdilr. Qollarm az qalrd snsn, polislr is mni tk buraxaraq o biri otaa keib bir-biri il mrc balayrdlar. Biri deyirdi: Gn qalndr. Bu tezlikl gnahlarn boynuna almayacaq, blk d be-alt saat tab gtir bilck.

209 Digri deyirdi: Yox, all v zkal gncdir. Znnimc zn ox da zhmt vermyck. Bir az z db. Digri sz qararaq deyirdi: Daha bsdir. Glin qandal aaq, ryi zifdir. Thlkli vziyyt qarya xa bilr. Qandal an, hqiqti deyr... lk qurbanlar Bizim ilk qurbanmz Mhmmd Bar Sadiqpur olmudu. Bu tmkinli mhbusu digr 18 siyasi mtthiml birlikd Astara v rdbildn gtirmidilr. Digr mhbuslar kimi onun da arvad-ua basz qalmd. Deyildiyin gr iki qz v iki olu var idi. Byk olunu daha ox sevrdi. Hmin olann z xtti il mktub yazmasna ox sevinirdi. Mhmmd Bar hbs olduumuz ilk ild, yni 1310-cu ild toqif (hbs) edilmidi. O, bir nmrli mvqqti hbsxanada vrm xstliyin tutuldu. Mhmmd Bar qsrin xstxanasna gndrildikdn sonra aclq, qaranlq v otan natmiz havas onun xstliyini daha da arladrd. Nhayt azndan qan gldi. ox arqlam v candan dmd. Bizim ciddi iqdamatmz nticsind zindann hkimi siyasi idary mracit v n kimi tdbir grcyini sorudu. Bu hadisdn sonra drman gndrmk, xsty lac etmk v ya onu buraxmaq vzin, siyasi idarnin nmayndsi zindana gldi. Hmin nmaynd indiki kimi ykslmmidi. He d bir ne avtoman sahibi v bu gnki kimi kk qarn youn deyildi. ...Xstnin danmaa qdrti yox idi. - Aa, znz d mnim tqsirsiz v gnahsz olduumu bilirsiniz. Mn he ksin divarndan dmmim. He ksin namusuna pis gzl baxmamam. gr z linizddirs znz, yaxud tezlikl lahzrt raport verrk mni zindandan azad edin. Arvad-uam acyalavacdr, baszdr. He olmazsa imkan verin z arvad-uamn yannda can verim. Polis etinasz, quru, iddtli, dhtli ssl bel cavab verdi: - l, chnnm ki! Hamnz grk lsiniz! N d bandan yek danr. lahzrtin ii qurtarb ki, sizin kimi adamlarn haqqnda raport oxusun! Bu hadisdn iki saat sonra Mhmmd Bar ld. Bu xbr siyasi mhbuslarn arasnda bomba kimi sslndi. Hr ks z glcyini dnrd. Hisslri cua glir v qan qaynayrd. Hamnn sbri tknmidi. Tdrici lm bizim n yaramaz. Bizi d Mhmmd Bar kimi tdricl, zab-ziyytl ldrmk istyirlr. Buna dzmk olmaz. Biz ya hamlqla bir yerd lmli, ya da ilrimiz mmkn qdr tez yetirilmsin nail olmalyq. Mhbuslar nec ldrrdlr

210 Zindan daxilind bzn adamn ruhu kiilir. O, mvhumat olur. Hr hans bir hadisy xsusi qiymt verir. O, btn eitdiklrini, grdklrini v hiss etdiklrini z nzrind ayr cr mnalandrr v tbir edir. Mhbus htta klyin smsindn, aac yarpann yer dmsindn, adi srnin umasndan, kiik heyvanlarn ssindn z n myyn nticlr xarr v onlar z mqddrat il laqlndirir. Noxud fal, Hafiz v Sdinin srlrindn fal amaq, istixar etmk, yuxular tbir (yazmaq) etmk, lin iindki xtlri oxuyub yrnmy almaq mhbuslarn demk olar ki, gndlik ilri idi. Bu ilr bzn onun ryini sakitldirir, midini artrr, bzn is myus v namid edirdi. Yoldalarmzdan biri ar xlya xstliyin tutulmudu. O he ks qoulmayr, hmi bir gud oturaraq dizlrini qucaqlayr, uzun-uzad fikir-xyalla zn yorurdu. Biz onu bu thlkli vziyytdn xilas etmk n oxlu aldqsa da msbt ntic ld ed bilmirdik. Gnlrin bir gnnd o, tsadfn bir mhbusun lind Hafizin srini grb ondan xahi etmidi ki, bir fal asn. Fal aarkn Hafizin tmi Yusif yen d knana qaydar, qss etm misras il balanan mhur qzli xmd. Sad gnc bu tsadfdn rklnmidi. O gndn etibarn o bsbtn dyirk bir-iki hftdn sonra zindann n yax idmanlarndan birin evrildi. O, xarici dil d yrnmy balad, guniinlik xstliyindn zn xilas etdi. Fiziki, ruhi v mdni faliyyt sahsin qdm qoydu. Qeyd etmk lazmdr ki, hmin hadisnin ksi d ba ver bilrdi. Mnasib olmayan bir fal myyn mhbusu midsizlik v myusluq girdabna svq edrk onu ayaqdan salrd. Yazq Seyid Mhmmd Tnhann bana mhz bel bir hadis gldi. Xaricd onun yalnz bir anas var idi. Bu yazq ana bir il idi ki, sfahanda qalaraq z olundan xbrsiz idi. Nhayt zindanda saxlanlm bir yolksn buraxldqdan sonra tsadfn Seyid Mhmmd Tnhann hbs alnmas xbrini onun anasna atdrmd. Bu bdbxt qar evlrd qulluquluq etmk v paltar yumaq yolu il bir thr hyat srrm. O, olunun tutulmas xbrini eitdikd zn bir thr Tehrana atdrr. oxlu zhmtdn v ay avaralqdan sonra nhayt qsr zindanna glib dmir mcrlr arxasndan olunu grrk onun saralm zndn pb demidi: Anan sn qurban olsun. nallah tezlikl sni buraxacaqlar. Qapdak polisl dandm. O, snin tezlikl buraxlacan haqqnda mn sz verdi. Qm etm, yen d snin yanna glcym. Al bu kynyi gey. kinci glnd snin n ip kynk toxuyub gtircym. Qaba qa gedir. Qoy sn soyuq olmasn... Seyid Mhmmd Tnha anasndan ayrlandan sonra bir-iki hft midli v frhli yaad. nc hft yen d darxd. Drdnc hft ox nigaran oldu. Hftlr, aylar tb kedi, anadan bir xbr xmad. O, zindan idarsin mracit ets d qnatlndirici bir cavab ala bilmdi. Siyasi idarnin risi srhng Seyf riz yazd... rizd anasnn arlmasn tlb edirdi. Eitdiyimiz gr Seyid Mhmmd Tnhann anas hl d Tehranda idi. O, hr gn

211 siyasi idary gedir, ikinci df z olunu grmy icaz verilmsi n alrd. Lakin aayi srhng Seyfin ryi dadan v poladdan mhkm idi. Siyasi idarnin mmurlar qoca anann dndn vurub eiy salrdlar. Nhayt bu qarn arb demidilr ki, bs yer polis drdsr verm, snin olun buraxlmayacaq. Btn nicat v xilas yollar olunun zn balanmdr. Bu vziyyt gnc fhlni ayaqdan sald. Biz v sairlrin nsihtlri onun ruhiyysin tsir gstr bilmdi. Bir guy kilib xyal v dnclrin qrq oldu. Bir aydan sonra o, dli oldu. Daha bir ne gn sonra da eitdik ki, zindan clladlar Seyid Mhmmd Tnhan da lim l-dvl qbiristanlndan xarb adsz qhrmanlar qbiristanna aparmlar. Bel cinaytlr trtmi adamlar hl bu gn d i bandadrlar. Siyasi mhbuslarn ikinci qurban Mhmmd Dadizad (nzabi) olmudur. Bu gnc yoxsul bir aild doulmu, hl kiik yalarndan zab-ziyyt v tinliklr adt etmidi. O, z qoca anasn, bac v qardalarn dolandrmaq n gec-gndz alrd. btidai mktbd drs deyirdi. Bzi ticartxanalarda mirzlik v mhasiblik vziflrind d ilmidi. Bo vaxtlarnda is er deyib, mqal yazard. Onun yax istedad parlaq glcy malik olduunu gstrirdi. Hl ox gnc yalarnda gzl xlaq, mlayimliyi v smimiliyi saysind oxlu dost qazanm v hamnn sevimlisi olmudu. Zindanda saxlanld ikinci ild qfltn xstlndi. O, daima qusur, iddtli qarn arlar kirdi. Bu vziyyt cmi bir ne saat rzind nzabini taqtdn sald. ox aldqdan sonra onun grn getmk n icaz ala bildim. Rngi qam, z arqlamd. Lakin simasnda he bir vht v nigaranlq grnmrd. Otaa girn kimi glrk dedi: Yax glib atdn, vziyytim deysn ardr. Deyirlr kor barsam irk elyib partlamdr. Nyin bahasna olur olsun crrahiyy mliyyat aparlmaldr. Bam ox brk aryr. Qarnmn ars sanki azalb. erlrimi Mhmmd Nunkraniy taprmam. Ely bilsn onlar zindandan xart. Zindanda olduumuz ilk dvrlrd xst yoldalara zmz xidmt gstrirdik. Zindann hkimi mhbuslardan biri idi. O vaxt bizim n bel bir icaz verilirdi. Zindan hkimlri mhbuslar zlri malic edirdilr. Sonra is bu kiik imkan da limizdn alnd. Xst mhbuslar qdim dvrlrin dustaqbanlarndan daha kobud, daha xlaqsz, daha cinaytkar olan Brazndlrin, doktor hmdilrin, doktor Xosrovxavrlrin lin ddlr. Onlar xstlr dava-drman vzin sy verirdilr. Aznda bir qzl dii v ya ynind bir dst tmiz paltar olan adam zn bu hkimlrin lindn xilas ed bilmzdi. Doktor hmd qda xst mhbuslardan birini hytd saxlayaraq dondurmu, shr is onu sssiz-sdasz lim l-dvl qapsndan qbiristana gndrmk istyirmi. Gnortaya yaxn meyidi xaran zaman mlum olmudu ki, xst hl d lmmidir. Deyildiyin gr bu cinayt yalnz mhbusun bir dst yax paltar v ne tmn pulu xatirin hyata keirilmidir.

212 Dadizad (nzabi) mrnn son dqiqlrind bel glrzl idi v zarafat edirdi. Bir sra tarflrdn sonra dedi: Aayi S yen d mniml doktorcasna rftar edir. O, mni knlm istdiyi eyi yemy qoymur, rejim saxlamaa mcbur edir. Mn istyirm lnd d azad olum. Drman v limonad ny lazmdr. Halmn getdikc yaxlamasn hiss edirm. Deysn qzdrmam yoxdur... lindn tutdum. llri soyumudu. N qdr aldm nbzini tapa bilmdim. Mn onun yanndan xandan bir ne dqiq sonra crrahiyy mliyyat ad il xstni zindandan gtrb apardlar. Cansz bir csd nzmiyy xstxanasna thvil verildi. Bu kdrli hadisdn iki- ay vvl nzabinin anas z olunu xilas etmk n Tehrana glmidi. O, bu i n bir ox idarlr gedirdi. Bir gn gr zaman deyirdi: Bala, mn ki, fars dilini bilmirm. Szm he ks qulaq asmr. Sraa gn nzmiyy risinin az qala man altnda qalacaq idim. Nhayt rizni ona atdrdm. ki- gn vvl siyasi idary getmidim. Orada mniml ox pis rftar etdilr. Polis yumruqla dmdn vurub mni l atd. Yen d siyasi idary gedirm, yen d gedcym. Sni azad edn qdr gedcym! Baqa gr zaman qoca ana sevincl oluna deyirdi: Nzmiyy risi sni buraxmaq haqqnda sz vermidi. Bu hadisdn be ay sonra yazq anann ryi tab gtirmyrk z yalarn satb yenidn Tehrana gldi. Bu df daha o riz vermir, ona-buna yalvarmrd. Olunun lm xbrini eitmidi. Balasn itirmi ir kimi nal edirdi. O, thqirdn, htta lmdn d qorxmurdu. Daha he ks onun sinsindn yumruq vurub l atmaa crt etmirdi. O, z olunu istyirdi. - Olumu ldrmsnz. He olmasa onun meyidini verin. He olmasa onun qbrini mn gstrin... Qoca arvad polislri thqir edib syrd. O, z zif v titrk llri il clladlar bomaq istyirdi. Bununla ryindki hsrt alovunu sndrmy alrd. - Saray od tutub yansn. ryi kabab olsun. Ciyri mnim ciyrim kimi alovlansn deyib haray kirdi. Nhayt anann lin bir dst khn paltar verib yola saldlar... Doktor raninin ldrlmsi xbri. Yeddinci koridorda artq uca glmlrdn, ux zarafatlardan sr grnmrd. Siyasi mhbuslar gizli vasitlrl ld etdiklri kitab v kaz-qlmi d bir knara qoymudular. He ks gndlik yazmaq mlsi il d ban qatmrd. Hr trfi tam lm skutu brmd. Ehsasatl balar aa sallanb, alovlu rklr mhzun v tutqun idi. He ks baqasndan bir klm sz sorumaq, yaxud z nigaranln n yaxn dostuna bildirmk, bu hycanl xbrin doru olub-olmamasn myynldirmk istmirdi. Ham yaylm ayinin dzgn ola bilcyindn qorxurdu.

213 Htta o gn he ks hyt xmaq, tz hava almaq da istmirdi. Koridorlarda gzn yox idi. Htta hyt xmaq imkanndan bir dqiq bel qflt etmyn Srdar Rid Krdstani d otaqdan bayra xmrd. Mhbuslarn oxu alayr, onlarn kdrli rklri kin v intiqam hissi il dolmudu. Onlar bir-birinin gzn bel baxa bilmirdilr. Eitdiklri xbrin doru olduunu bildirn hr hans bir lamti grb myus olacaqlarndan qorxurdular. rklr bir idi. Hamnn hissiyyatn bir qvv hycanlandrrd. Ham bir cr fikirlir, bir cr hrkt edir, bir cr intizar kirdi. Bdbxt hadis demk olar ki, hamn vahid kl salmd. Gnortaya bir saat qalanadk he ks yemk-imk fikrin dmdi. sbilikdn hamnn boaz qurumudu. Nhayt gnorta radlrind hmi gl il zindan mhitini lrzy gtirn Y zindan qapsnn skkiz qat dmir mcrlri arxasndan grnd. O, qara bas altnda bzm, gzlrini yer tikmidi. Daha hmiki kimi n grnmrd. ox ciddi v son drc kdrli idi. Sanki bandak a tklrin say daha da oxalmd. Nhayt o iri daxil oldu. He sz demk istmirdi. Lakin mhbuslar inanmaq istmdiklri hadisni baa ddlr. O, biz trf glmdn z otana getdi. Yolda da he kiml danmad. Bir dqiqdn sonra qtl hadissi btn tfrrat il zindana yayld. Mlum oldu ki, doktor ranini ne ay bundan vvl tif xstliyin tutulmu bir mhbusun saxlanld otaa salmdlar. O, hmin yerd drhal xstlnrk zindan xstxanasna krlmd. Qohumlar v dostlarnn israrna baxmayaraq, evdn onun n yemk, dava-drman, htta meyv gtirilmsin icaz verilmmidir. Qrx drc qzdrmann irisind olan zaman ona genin iynsi vurub ldrmdlr. Bu hadisdn bir saat sonra, zindann btn koridorlarnda gizli matm yncaqlar tkil edildi. Mn bir ox bu qbil matm yncaqlar grsm d, qeyd etmliym ki, raniy hsr edilmi matm ynca onlarn he birin oxamrd. Bu matm mrasimind hamnn simasnda intiqam hissi duyulurdu. Baxlar mhzun, qzbli v dhtli idi. Mhbuslarn etdiklri hrartli nitqlr adamn sblrini titrdir v hycanlandrrd. Ham doktor raninin qsdn, myyn nq sasnda ldrlmsini baa drd. Ham baa drd ki, zindan risi bu yol il ran azadxahlarn basz v rhbrsiz qoymudur. Haiy Baqa bir mtlbi d haiy olaraq qeyd etmk istyirm. Siyasi mhbuslardan biri bir gn ahn mbark hzrna riz gndrrk, sni cmhuriyyt tlblik nehzti gnlrind1 mlumatszlq v ya sair amillrin tsiri altnda gsrtdiyi czi xidmtlrini hmin rizd
1

Rza xannn respublikalq arn ortaya atd gnlrd (.R.)

214 xatrlatm v bununla zn brat qazandrmaa, yeni srin byk nabiqsinin (byk dahisinin) rhm v mrdanlik hisslrini hrkt gtirmkl zn chnnm deiyindn xilas etmy almd. Mhur srhng Nirumnd senzura zaman rizni saxlayb drhal aan... z hzuruna araraq demidi: Hmin bu riz gstrir ki, sn siyasi bir adam olmu v yen d hman yolu davam etdirirsn. Sn nec csart edib yazrsan ki, ahn mbark qdmlri baharstann qarsna atan zaman mn onun ayaqlar altna ik spnlrdn biri idim. Bu n demkdir? Sn siyasi adam olman inkar etmk istyirsn. Lakin bundan byk etiraf olarm? Aa, mgr sn bilmirsn ki, bu lkd siyast olmamaldr. lahzrtin trfdarlq gstrnlr ehtiyac yoxdur. Dvltin xeyrin danmaq istyn adamlar da siyasi mqssir hesab olunurlar. Yksk dnc tlb edn msllr he ks qarmamaldr. Get rizni dyidir v bel yaz: mn anlalmamazlq nticsind tutularaq alt il mddtind mhakim olunmadan qsr zindannda hbs edilmi savadsz v aciz bir adamam... ran badan-baa hbsxana deyildi? Biz zindana gtiriln zaman Tehrann mvqqti hbsxanasnda, mrkzi zindan v dejbanda (Polisin mvqqti saxlanma mntqsi .R.) saxlanlan mhbuslarn say txminn min nfr yaxn olard. Mrkzi zindan binas slind alt yz mhbus n tikilmidi. Mni qsr krn zaman oradak otaqlarn oxu bo idi. ki nmrli koridorda yalnz Azrbaycandan yenic gtirilmi on skkiz nfr saxlanlrd. Doqquzuncu koridorda emalatxanalar yerlirdi. Mn koridorunda mhbus saxlanlmrd. Qsrd saxlanlan biz mhbuslarn say st-st yz nfrdn artq deyildi... Qsr zindanna kdkdn sonra, Davrin snaqdan keirm qanunlar saysind zindann btn koridorlar mhbusla dolduruldu. Otaqlardak mhbuslarn say lli, altm, blk yz d tb kedi. Zindandan buraxldm zaman alt yz nfr n nzrd tutulmu bu hbsxanada iki min nfrdn ox mhbus var idi. Djban (gzlm - .R.) zindannda, mvqqti mhbsd, qadnlara mxsus hbsxanada v trbiyvi adlanan binada da st-st bir o qdr mhbus saxlanldn ehtimal etmk olard. mrlk hbs czasna mhkum olanlarn say gndn-gn artaraq, 1319-cu ild (1940-ci ild) iki yz nfrdn ox idi. Ar hbs czasna mhkum olanlarn say da gndn-gn artrd. sfndiyari deyirdi: Vtn z intiqamn alr. O, bhsiz ki, iyrnc sz hmn dvrd xan yaltaq qzetlrdn v yaxud baqalarndan yrnmidi. Foruze deyirdi: biz dvlt leyhin olanlarn kkn ksmk v zindan vasitsil onlardan lahzrtin intiqamn almaq istyirdik. Bu szlr n qrdr it v iyrnc idi. Bunlar

215 he d onlarn z sz deyildi. Demk lazmdr ki, hmin szlri onlara bzi adan isti kasalar dikt etmidilr. Deyilsi sz demk lazmdr. Bli, ictimaiyytimizin dzgn mqsd v hdfi olmam v yen d yoxdur. Davrin qanunlar, Rza xann zorak nizam-intizam, bu gnki rsvalq v biabrlqdan baqa he bir fayda ver bilmzdi... Zindan n demkdir? Siz srgzt eitmk, on bir illik bir mhbusun shbtlrin qulaq asmaqla z hisslrinizi bir nv qidalandrmaq istyirsiniz. bhsiz buna nail olacaqsnz. Lakin bir az diqqt etdikd aydn olur ki, zindandan xaricdki mhit d sizin hmin tlbatnz dy bilr. Mgr btn ran badan-baa hbsxana deyildi? ctimai msllrin hans sahsind siz azadlq verilmidi?... Syid Cfr Pivrinin hyat v faliyytinin XRONOLOGIYASI - 1892-ci ild avqustun 26-da (Hicri tarixl 1313-c il Azrbaycann Xalxal blgsinin Ziv kndind anadan olmudur. - 1897-ci ild knddki dini mdrsy daxil olub 1900-c ild mdrsni uurla bitirir. - 1905-ci ild ailsi il birlikd 14 yal S.C.Pivri Arazn bu tayna Bakya glir. - 1905-1908-ci illrd Bak trafndak Blbl kndind ibtidai mktbd oxuyur. - 1908-1910-cu illrd Bakdak Ittihad mktbind thsilini davam tdirir. - 1911-1912-ci illrd Bakda Darl mllim (pdaqoji mktb) mktbin daxil olur v oran uurla bitirir. - 1913-1916-c illrd Baknn Xrdalan kndind, hm d 9 -li Bak Bldiyy mktbind pdaqoji faliyytl mul olur. - 1917-ci ilin mart aynda ilk mqalsini M..Rsulzadnin rdaktoru olduu Aq sz qztind ap tdirir. - 1918-ci ild Iran Sosyal Dmokrat Firqsinin Orqan Azrbaycan Gz laynfk Iran qztind faliyyt dir v bir mddt qztin rdaktoru olur. - 1919-cu ild M.Ftullazad, Y.Yaqub v B.Aazadnin zmanti il Iran dalt Firqsin zv yazlr. - 1919-1920 aprl dalt Firqsinin mrkzi orqan Hrriyyt qaztinin msul rdaktoru vzifsind alr. - 1920-ci ilin maynda N.Nrimanovla xsn tan olur v onun kommunistlik mfkursin qoulur v Gilan Rspublikasnn Xarici Ilr naziri tyin olunur. - 1920-ci il may-iyul aylarnda Gilandak hrkatda iirak dir. sfr aynn 13-d) Gny

216 - 1920-ci ild Iran Kommunist partiyasnn nzlid kiriln I qurultaynda partiyann zv kimi itirak dir v rhbr vzify silir. - 1921-ci ild Irandan glmi sln qacarlardan olan bir ailnin qz Msum xanmla dostu Ismayln vind tan olur v sonra onunla ail qurur. - 1921-ci il (iyun-iyul) III Intrnasionaln Moskvada kiriln konqrsind itirak dir. - 1921-ci il iyun Iran Hmkarlar Tkilatn yardanlardan biri olur v tkilatn Orqan Hqiqt qztinin (1921-1922-ci ild) ba rdaktoru olur. - 1923-c ild Isfahanda yaayr v siyasi faliyytini gizli kild davam tdirir. - 1925-ci il Irandak iddtlnn irtica tqibindn yaxa qurtarb vvl Bakya, sonra Moskvaya gdir, Irandak ar vziyytl onlar tan dir, kmk istyir, lakin h bir uurlu ntic ld d bilmir. - 1927-ci ilin baharnda xanm v 1 yal olu Daryula birg Irana Thrana qaydr v orada mskunlar. - 1927-ci ildk Prviz soyad dayan Syid Cfr pasportunun itmsi sbbi il bal qar trfin tkidi il yni soyad Pivri familini qbul dir v mrnn sonunadk bu soyad dayr. - 1930-cu il 27 dkabr (6 dy 1319) Rza aha mxsus xfiyy Polisinin ardcl tqiblrindn sonra S.C.Pivri hbs dilir. - 1930-1940-c illr S.C.Pivri 226 -li siyasi mhbus kimi 10 il Qsk-Qacar zindan divarlar arasnda mhbus mr kirmi, sonra is Kaana srgn dilmi, orada ynidn hbs alnmd. - S.C.Pivri hbsd olarkn onun hyat yolda Msum xanm rinin gnahsz-sbutsuz hbs alndn aha, ahn arvadna, anasna, mxtlif dvlt mqamlarna riz il mracitind bildirs d ona cavab bu olub: Tkrar rizlr yazmaqla n lahzrti n d baqalarn narahat tmyin. - S.C.Pivri haqda 1930-ci ilin yanvarnda balanan istinaq 1940-c ilin yaznda baa atmd. 7 qaln cilddn ibart cinayt iind S.C.Pivrinin gnah sbuta ytmmidi. - 1940-c il 22 aprl (1 rdbht 1319) S.C.Pivri Qsr-Qacar zindanndan azadla buraxlsa da Kaana srgn olunur. - 1941-ci il 14 sntyabr, S.C.Pivri Kaan hbsxanasndan azad olub Thrana glir. - 1941-ci il oktyabr, S.C.Pivri hmd sdi adl i adamna mxsus irktd i qbul dilir. - 1941-ci il Oktyabr (1320, mhr) S.C.Pivri Slyman Mirznin vind IXP zyini tkil dn toplantda itirak dir. Partiyann ilk mvqqti mramnam layihsini hazrlayan 2 nfrdn biri olur.

217 -1943-ci il 6 aprl (1322-ci il 17 Frvrdin) S.C.Pivri Ajir adl qaztin nrin dvlt mqamlarndan rsmi icaz alr. - 1943-ci il mayn 10 (1322-ci il 2 xordad) Ajir qztinin ilk nmrsi Thranda apdan xr. - 1942-ci il Oktyabr S.C.Pivrinin itirak v rhbrliyi il Azadlq cbhsi faliyyt balayr, sonrak ild cbh 40-dan ox qztin birliyini yaradr. - 1944-c il yanvar (1323 dy) Tbriz halisi trfindn S.C.Pivrinin 14-c ar Iran ura mclisin dputatl namizd gstrilir. - 1943, 1944 v 1945-ci il mxtlif aylarda S.C.Pivri vziyytl tan olmaq n Gny Azrbaycann btn blglrin sfr dir. - 1944-c il iyul (1323-c il 22 tir) Mclisd S.C.Pivriy qar dilmi fitnkarlq nticsind onun dputat mandat 50:48 ss nisbtind rdd dilmidi. - 1945-ci il avqust (1324-ci il Mrdad) S.C.Pivri Tbrizdki hmfikirlrinin mraciti il Tbriz glir. Azrbaycan Dmokrat Firqsinin yaradlmasna hazrlq ilri grlr. - 1945-ci il 3 sntyabr (12 hrivr 1324-c il) S.C.Pivrinin rhbrliyi il Azrbaycan Dmokrat Firqsinin yaradlmas haqda byaniyy ap dilir. - 12 sntyabr 1945-ci il (21 hrivr 1324) S.C.Pivrinin bal il ADF-nn ilk konfrans kirilmidi. - 2-3 oktyabr (11-12 Mhr 1324) ADF I qurultaynda S.C.Pivri Firqnin ba katibi (sdri) silmidi. - 12 dkabr 1945-ci il (21 Azr 1324) S.C.Pivri Azrbaycan Milli hkumtinin sdri silmidi. - 23 dkabr 1945-ci il (22 Azr 1324) S.C.Pivrinin rhbrliyi altnda Tbrizin dmndn tam azad dilmsi. - 28 dkabr 1945-ci il (7 dy 1324) S.C.Pivrinin mri il Azrbaycan razisind Azrbaycan dili rsmi dvlt dili lan dilmidi. - 28 yanvar 1946-c il AMH bas S.C.Pivri Azrbaycann milli hquqlarnn tannmas haqqnda xsusi mktubla BMT Ba Assamblyasna mracit tmidi. - 29 aprl 1946-c il (8 Ordbht 1325) S.C.Pivrinin bal il Thranda mrkzi dvltl danqlar balam v danqlar nticsiz qurtarmd. - 8 may 1946-c il I.V.Stalinin S.C.Pivriy z mvqyindn gri kilmsi haqda mktubu olmudur. - Iyun 1946-c il (21 tir 1325) S.C.Pivri 6 ayda grlm ilr haqda AMH adndan AMM- hsabat vrmidi.

218 - 13 iyun 1946-c il (23 Xordad 1325) AMH bas S.C.Pivri il Thran nmayndliyi arasnda 15 madddn ibart balama olmudur. - 16 iyun 1946-c il S.C.Pivri AMH ba naziri vzifsindn istfa vrmidi. - 8 dkabr 1946-c il (17 Azr 1325) S.C.Pivri z mslkdalar il birlikd czi hrbi yardm n Sovt rhbrliyin son mraciti tmidi. - 11 dkabr 1947-ci il (20 Azr 1325) S.C.Pivri Arazn bu tayna gtirilmidi. - S.C.Pivri Tbrizi trk tdikdn sonra Arazn bu taynda cmi 161 gn yaamd. - 11 iyun 1946-c ild S.C.Pivri man qzasna drk mmmal kild hlak olmudur.

219 Kitabn ad: MBARIZ BURULANLARINDA KN MR SYID CFR PIVRI krm Rhimli (Bij) AMA rqnaslq Institutunun aparc lmi iisi. Kitabn hcmi: 16 ap vrqi Yazld mddt: 2006-2008 Kitabn iindkilr n sz. Mir Cfr Cavadzad Pivri (avtobioqrafik mlumat). S.C.Pivrinin gnclik illri. S.C.Pivri idoloji axtarda S.C.Pivri v Gilandak Cnglilr hrkat Hqiqt qzti Iran hqiqtlrindn yazrd Iranda irticann iddtlnmsi, Pivrinin hbs alnmas. Zindan divarlar arasnda kn 10 il Zindan mktbi v oradak fikir ayrlqlar S.C.Pivri Kaan srgnnd Ynidn mbariz mydannda Ajir qzti (Thran) S.C.Pivrinin dputat mandat niy lv olundu? S.C.Pivrinin dn rfsind Gny Azrbaycanda durum S.C.Pivrinin Azrbaycandak faliyyti (1945-1946): Azrbaycan Dmokrat firqsinin yaranmas v faliyyti. mumazrbaycan Xalq Konqrsi S.C.Pivri Azrbaycan Milli hkumtinin bas kimi S.C.Pivri v Azrbaycan qzti. Mqallrindn zklr. S.C.Pivri ba nazir postunu niy trk tdi? S.C.Pivri sovtlr inamn itirmidi Azrbaycan Milli hkumtinin squtu v Pivrinn sonrak talyi. Mzardan mzara krln insan, son mzarn Tbrizd olsun. Sonuc

Mllifi:

220 LAVLRD Sndlr (mracit v mktublar) Byk dvltlrin nmayndlrinin London toplantsna mracit Iran ahna, ba nazir, Iran ura-Mclisinin risin mktub. Azrbaycan Konqrsinin Iran hkumtin mraciti S.C.Pivrinin BMT Ba Assamblyasna mraciti. Ba nazir S.C.Pivrinin Tbrizdki AB konsulu il gr Y.V.Stalinin S.C.Pivriy mktubu Azrbaycan Milli Hkumti rhbrliyinin sovtlr son mraciti

S.C.PIVRI XATIR V MMUARLARDA 1. Sura xanm qarda Syid Cfr Pivri haqqnda. 2. S.Cavid: zindan da bir mktb idi. 3. Qulam Yhya Daniyan S.C.Pivri haqqnda. 4. Qlman Ilkin: Mn onu xatrlayarkn kvrlirm. 5. Ismayl ms: O, mtfkkir, hm d sad insan idi. 6. Bala Azrolu: Mn onu xatrlayarkn 7. Profssor Cmil Hsnli S.C.Pivri haqda yazr 8. Hsyn Ciddi: Imkan olan tqdird Pivri haqda ox yazacam 9. Krim Kavrz: O mn mllim, hm d dost idi. 10. S.C.Pivrinin nvsi (Harvard univrsittinin profssor) Ibrahim babas haqqnda. LM IDI, YA QSD? (Pivrinin mmmal lm haqqnda rylr) 1. Doktor Nsrtulla Cahanahlu: lm idi, ya inki qsd? 2. Ta Musvi: Pivrinin qsdn ldrlmsi ayidir 3. Mayor Ibrahim Novruzov: mstntiq Moskvada qfltn niy ld? 4. Hsn Nzri: Pivrinin vfat, Fdai drglrinin balanmas 5. M.C.Barovun mhkmsind ahid Ltif Salahovun vrdiyi ifadlr 6. Tyyub Qurban (air, mstqil tdqiqat): Iki Mir Cfr

ZINDAN DIVARLARI ARASINDA YAZILMI XATIRLRDN LVHLR

221 S.C.PIVRININ HYAT V FALIYYTININ XRONOLOGIYASI

QAYNAQLAR.

KITABDAKI ADLARIN GSTRICISI (Qyd: Kitabda S.C.Pivriy aid kitabda 20-dk kil vrilir).

222

ISTIFAD OLUNMU DBIYYAT V MNBLR (lifba sras il) Azrbaycan trkcsind 1. A lklr silinir. Bak-Azrnr 1991. 2. Cnubi Azrbaycan tarixi msllri, Bak, 1991. 3. Azrbaycan tarixi. Bak, 1999. 4. Aydn Mdtolu. Gny Azrbaycan dnn, bugn, sabah, Bak 2005. 5. Atamolan Mmmdli. Iran Ikinci Dnya mharibsind. Bak-2000. 6. Bhruz Hqqi. Milli Hkumt Fdaisi Sfrxan. Bak, 2001. 7. Byk Rsulolu. Azrbaycan yolunda (mqallr toplusu). Bak, 2001. 8. V.I.Lnin. rq xalqlar kommunist tkilatlarnn II mumrusiya qurultaynda mruz, Bak, 1983. Gytrk Bak-1998. 9. Vidadi Mustafayv. Cnubi Azrbaycan mslsinin yrnilmsi. Bak, 2002. 10. Viladi Mustafayv. Cnubi Azrbaycanda milli ur (XX srin I yars), Bak, 1998. 11. Vqar hmd. M.C.Pivri: hyat, mhiti v yaradcl, Bak, 1998. 12. Qulam Mmmdli Xiyabani. Bak, 1949. 13. Qulu Mhrrmli. Danr Tbriz. Nurlan nriyyat, Bak-2004. 14. Qlman Ilkin. Qzl shiflr nc yarand, 21 Azr 1999, 3. 15. Qvaml-sltnnin cinayt tarixi. 21 Azr, 2000, 2. 16. ldar Qaradal. Azrbaycan Dmokrat firqsi. Istiqlaliyyt bildirii (tri bax). Isv, Gtbrq, 2005. 17. Z.Z.Abdullayv, N.M. Aas. Masir Iran, Bak, 1976. 18. I.H.Triqpyma. Doktor Ta raninin ictimaisiyasi v dvlt grlri, Bak 1965. 19. I.H.Triqpyma. Doktor Tqi rani. Bak-1965.

223

20. Ismayl ms. Azrbaycan cmiyyti. 21 Azr 1999, 2. 21. M.M.mazr. Azrban Dmokrat partiyasnn yaranmas v faliyyti. Bak lm 1986. 22. M..Rsulzad. Bolviklrin rq siyasti, Bak, 1994. 23. Mirz Ibrahimov. Iran Azrbaycan haqda hqiqtlr. Bak, 1948. 24. Mirz Ibrahimov. Sar sim. Bak, 1959. 25. Mirz Ibrahimov. Cnubi Azrbaycanda millidmokratik hrkat Inqilab v mdniyyt (drgi), Bak, 1947, 9. 26. Mirhim Abdullayv (Vilai). Iran Azrbaycannda millit-azadlq hrkatnda dmokratik mtbuatn rolu (1941-1946), Bak, 1979. 27. Mussa Qasmov. Bynlxalq mnasibtlrd Azrbaycan mslsi. Bak -1993. 28. Mxtsr Azrbaycan tarixi. Bak, 2000. 29. N.N.Nrimanov. Mqallr v nitqlr (iki cildd). Bk, 1971 30. Nriman Hsnov. Oyanm Tbriz v Sttarxan, Bak, 1986. 31. Nsib Nsibzad. Blnm Azrbaycan. Btv Azrbaycan. Bak, 1997. 32. Nsib Nsibzad. Iranda Azrbay 33. S.C.Pivri. Milli hrkatdan qabaq Iran Azrbaycannda siyasi partiya v ictimai tkilatlar, 21 Azr drgisinin nri. 34. Sovt Azrbaycan v xarici rq (mqallr toplusu). Bak, 1980. 35. Solmaz Rstmova-Tohidi. Azrbaycan dvr mtbuat 1875-1990 (biblioqrafiya) Bak-1993. 36. Solmaz Rstmova-Tohidi. Komintrnin rq siyasti v Iran (1919-1943) Xzr univrsittinin nriyyat, Bak, 2001. 37. Sultanli Mirzzad. Milli Mclis (1945-1946). 21 Azr, 2000, 9. 38. Smd Bayramzad. Cnubi Azrbaycan tarixind a lklr (mqallr toplusunda). Bak, 1992. 39. T.A.Ibrahimov (ahin). Iran Kommunist partiyasnn yaranmas. Bak-1963. 40. Tyyub Qurban. Dmnlrindn gcl xsiyyt. Bak irvan nr 2006. 41. vkt Tayva (krm Rhimli, Smd Bayramzad il birlikd). Gny Azrbaycan, Bak, 2000.

224

42. vkt Tayva. 1920-ci il Tbriz syan, Bak, 1990. 43. vkt Tayva. BMT Thlksiz urasnda Cnubi Azrbaycan mslsi. Araz drgisi (Isv), 1996, 1. 44. vkt Tayva. Sovt-Iran siyasi iligilrind Cnubi Azrbaycan mslsi. Ankara Yni Forum drgisi 1992, 272. 45. Hsn Hsnov. Gny Azrbaycanda milli dnmokratik hrkat (1941-1946), Bak, 2004. 46. Cavanir Vkilov. Azrbaycan Rspublikas v Iran: 40-c illrd. Bak, 1991. 47. Cmil Hsnli. Soyuq mharibnin baland yr. Gny Azrbaycan 1945-1946. Bak 1999. 48. Cmil Hsnli. Gny Azrbaycan: Thran-BakMoskva arasnda (1939-1945), Bak, 1998. 49. Cmil Hsnli. Gny Azrbaycanda Sovt-Amrika v Ingiltr qardurmas (1941-1946). Bak, 2001. 50. Cnubi Azrbaycan tarixinin orklri 1828-1917. Bak, lm nriyyat, 1985. 51. Cfr Xndan. Uur yolu, Bak-1987. 52. Cfr Xndan. Uurlu yol. Bak, 1987. 53. .I mid. Iranda Fhl v Hmkarlar hrkat (1941-1946). Bak, 1964. 54. vz Hbibov. Cnubi Azrbaycanda azadlq hrkat (1914-1918). Bak-1998. 55. krm Bij. Gny Azrbaycanda milli v dmokratik cmiyytlr v tkilatlar (XX srin 40c illrind) AMA rqnaslq Institutu, lmi Aradrmalar. Bak, 2004, 3-4. 56. krm Miovdal (Bij). Azrbaycan Milli Hkumtinin iqtisadi tdbirlri Azrbaycan (drgi) 1998, 1. 57. krm Miovdal (Bij). AMH-nin aqrar siyasti. 21 Azr 1999, 2. 58. krm Miovdal (Bij). Gny Azrbaycan trklrinin XX yzild talyi. Dnc (drgi), Bak, 1998, 1. 59. krm Miovdal (Bij). Gny Azrbaycanda xalqn dil, milli maarif v mdnyiyt urunda mbarizsi. (mqallr mcmusind). Bak, 1998. 60. krm Rhimli (Bij). Yaddalardan silinmz olaylarn salnamsi (21 Azr haqqnda). AMA rqnaslq Institutu. lmi aradrmalar, 2003, 1-2.

225

61. krm Rhimli (Bij). Gny Azrbaycanda millidmokratik hrkat (1941-1946) MQA nriyyat, Bak, 2003. 62. krm Rhimli (Bij). Gny Azrbaycanda millidmokratik hrkat. Bak, 2003. 63. li Tud Tbriz Filarmoniyas 21 Azr 2009, 9. 64. lvst Quliyv. Cnubi Azrbaycanda milliazadlq v dmokratik hrkat tarixindn (19411946). (Tarix v flsf institutunun srlri, I buraxl), Bak, 1951. 65. mir Tymurolu. Nriman Nrimanov v trk xalqlar. Nurlan Bak 2006. 66. mrli Lahrudi. Silmi mqallr (1990-1999) Azrbaycan qztinin nriyysi. DISSRTASIYALAR 67-Vqar hmd. M.C.Pivri: hyat, mhiti v yaradcl (dok.dis). Bak;1998. 68-Ismayl Triqpyma. Doktor Ta raninin ictimaisiyasi v dvlt grlri. Bak, 1962. nam.dis.). 69-Kamran Mmmdov. Cnubi Azrbaycan xalq dmokratik dvltinin yaranmas (1945-1946). Moskva, 1950 (nam. dis.). 70-Mir Rhim Abdullayv (Vilai). Iran Azrbaycannda milli-azadlq hrkatnda mtbuatn rolu (19411946), Bak, 1975 (nam. dis.). 71-Mirqasm mazr. Azrbaycan Dmokrat partiyasnn yaranmas v faliyyt. Bak, 1987. (nam.dis.). 72-Mhmmd Dvli. Iran Azrbaycannda Milli Hkumtin tkili v faliyyti (1945-1946). Bak, 1967 (nam.dis.). 73-Sultanli Mirzzad. Iran Azrbaycann Milli Mclisi v onun qanunvricilik faliyyti (1945-1946). Bak, 197 (nam. dis.). 74-Frc Dstqad. Iran Azrbaycannda Milli Hkumtin iqtisadi tdbirlri (1945-1946). Bak, 1964 (nam.dis.). 75-Hmid Mhmmdzad. Inqilab, jurnalist, yaz Pivri. Bak, 1955 (namiz.dis.). 76-Cfr Xndan Hacyv. Cnubi Azrbaycan dbiyyatnda milli-azadlq idyalar (1906-1946). Bak, 1967 (dok.dis.).

622

ARXIV MATRIALLARI 77Azrbaycan Dmokrat Firqsi arxivi 87.Azrbaycan Rspublikas Mrkzi Dvlt Arxivi .92-82 .Fond 97.Mir Cfr Barovun mhkmsi matriallar .3991 ,Bak

Farsca v Azrbaycan turkcsind )(ski lifba il ( )

08- ( " " .) " 18- " " ( ) I ( )II 28- . "" I . 38- . . 48- 58- .( .) . ") . 68- . : . " " . 78- . . . 88- . ( ." .) 98- ( .) . . 09- . (- ) . 19- ( . " " - ) ( ) 29- . " " .

722

39- . . 49- : . . " "- . 59- . .- . 69- . . . 79- . 89- . . " " . 99- . "" . 001- . ( ) 101- . ( .- .)" "- 201- . . " " 301- . ( ) " "- . 401- . ". 501- . . " 601- . . . " " 701- . . 801- . ( ) .. 901- . . . 011- . " ." . 111- . "( " )

822

211- . ( . )

311- . ( ) . 411- . ... " ". 511- . . . 611- . (- .) 711- . . . 811- . . 911- "( ") 021- . ( " .) " 121- . . . 221- . . . 321- " " 421- . ." " . . 521- . . . 621- . () 721- . . . . 821- . . 921- . . 031- . ( I II )- 131- . . "" 231- . ( .) . " " 331- . . 431- . . (- .) -.

922

531- ( .) " . " - 631- . . ( ) . . 731- . . . 831- . . . 931- . . ( ) . 041- . . . 141- . - (- ( ) ) . " . " . 241- . 341- . ( ) ( ) 441- ( " ) " 541- .

( )
641- - 741- - ( ) . 841- . (- )- 941- . . 051- ( ) . 151- . 251- . (- ) : . 351- (- ) " . " 451- . .. ( ( ) 551- (- ) . 651- . 751- . 851- . . 951- . . - . ( )

Sndlr

032

061- .. . - . 161- . 261- (- ) "( . " ) . 361- . . 461- . . 561- ( .). 661- . 761- . 861- - . ) 961- . .

Xatirlr
071- . ( .) . 171- . . . . 271- . ( .) . . 371- . . 471- . ... . ( .) 571- ( .) . . 671- . . . 771- . . . . II -I . 871- .. ( ). . 971- . . . . " ". 081- . ( ). 181- . (- ) . 281- . . . 381- . . . ( ) 481- . . ( . ) 581- ( ) .

)Drgilr (mxtlif nmrlr

681- "( " ) 781- " ( " ) -

( )

132

881- ( ) 981- "( " - ) ) 091- " ( " ) 191- ( ) 291- " (" ( )) 391- " ( " ) 491- " "--- - ) 591- " ( " ( ) ) 691- "- ( " ( ) ) 791- " " 891- "( " ) 991- " ( " ) 002- " ( " ) 102- "( " -- - ( ) ) 202- "( " ) 302- "( " ) 402- " " ( ) 502- " (" ) 602- " ( " ) 702- "( " - ( ) ) 802- "( " )

)Qzetlr (mxtlif nmrlr

( )

902- " ( ) 012- " ( " ) 112- "( " ) 212- "( ") 311- " ( " ) 412- " () 512- " ( ") 612- " ( " ) 712- " " 812- "( " ) 912- "( ") 022- "( ") 122- " " 222- " "( . ) 322- " ( ") 422- " ( " )

232

)522- "( " )622- "( " )722- "( " 822- "( " ) ) 922- " ( " ) 032- "( " ) 132- "( " )232- "( " )332- " ( ) 432- " ( " )532- " ( " )632- " ( " " 732- " )832- "( " )932- " " " ( " )042- "( "- ) 142- "( " )242- "( " ) 342- "( " Rus dilind 244- A.I.Dmin. Aqrarn probrazovani Blijnqo i Srdnqo Vostoka. 245- A.I.amid. Rabo i profsozno dvijni v Iran 1946-1953 qq. Baku, 1955. 246- Abdullav (Vilan) Mirraqim. Rol dmokratiskoy pati v naionalno-osvoboditlnom dvijnii v Iranskom Azrbaydjan (1941-1946). Baku, 1975 (avtorfrat) 247- Adqzal Mamdov. as iks prvorota M.D.Baqirova i L.P.Brin. Baku, 2005. 248- Q.Z.Sorokin. Prvy sczd narodov vostoka (1-8 sntbr1920) Moskva, 1961. 249- Djamil Qasanl. SSSR Iran: Azrbaydjanskiy krizis i naalo xolodnoy voyn 1941-1946 qq. Moskva, 2006 q. 250- I.I.Palkaytis. Gkonomisko razviti Irana. M. 1965. 251- L. Alksv. Sovtskiy soz i Iran. Moskva, 1963. 252- M.N.Ivanova. Oktbrska rvoli i Iran. M., 1958. 253- M.S.Ivanov. Iran - naionaln proqrss v stranax Blijnqo i Srdnqo Vostoka. Moskva, 1970 q. 254- M.S.Ivanov. Novya istori Irana. Moskva, 1965. 255- Mirza Ibraqimov. O dmokratiskom dvijnii v jnom Azrbaydjan v 1945-1946 qq. Baku, 1948. 256- O.S.Mlikov. Ustanovlni diktatur Rza-axa v Iran. Moskva, 1961. 257- Orki Novoy istorii Irana. Moskva, 1978. 258- Pravda ob Iranskom Azrbaydjan. Baku, 1949.

233

259- S.L.Aqav. Iran: vnn politika i problma nzavisimosti 1925-1941 qq. Moskva, 1971. 260- S.M.Aliv. Istori Irana XX vka. Moskva, 2004. 261- S.Samdov. Zdravooxranni v Iranskom Azrbaydjan v priod 1945-1946 qq. Baku, 1960. 262- Sovrmnny Iran. Moskva Nauka 1993. 263- .A.Taqiva. Dmokratiski rspubliki qo-vostonoqo Kavkaza (Azadstan i qilnska sovtska rspublika). Baku, Kavkaz, 2005. 264- .A.Taqiva. Naionalno-osvoboditlno dvijni v Iranskom Azrbaydjan 1917-1920 qq. Baku, 1956. 265- .Alksandrov. Suhnost sovtskoqo soializma. Svobodna msl, 1999.

Syid Djafar Pihravi (1892-1977) (Kratkiy obzor) XX vk vdvinul ly rd vdahixs politiskix dtly, kotor vstupali za svobodu narodov Svrnoqo i jnoqo Azrbaydjana. Odnim iz takix dtly bl rukovoditl (vojd, lidr) narodno-dmokratiskoqo dvijni jnoqo Azrbaydjana (1945-1946) Syid Djafar Pihravi (Djavadzad). On rodils v 1892 qodu v sl Syidlr Zyvsi Xalxalskoy oblasti jnoqo Azrbaydjana. V 1905 qodu qo sm prslilas v q. Baku. Poluiv naalno obrazovani v mdrs rodnoy drvni, Pihvari prodoljil svo ubu v kol q. Baku. Okoniv pdaqoqisku kolu, on nkotoro vrm rabotal uitlm v sl Xrdalan. V gtom sl Pihvari v dom, kotory on snimal, otkrl kurs likbza. V stanovlnii Pihvari kak talantlivoqo jurnalista, pisatl i politiskoqo dtl bolu rol sqrali obhstvnno-politiska i kulturna srda Baku naala XX vka i linosti, formirovavi gtu srdu. Kak i druqi obrazovann ldi iz jnoqo Azrbaydjana, Pihvari strmils k aktivnoy dtlnosti v naionalnx i dmokratiskix qruppax, obhstvax i politiskix orqanizaix. Gtot priod jizni i dtlnosti Pihvari mojno oxaraktrizovat kak poisk sobstvnnoqo idoloqiskoqoq puti opublikovav prv stati v qazt Aq sz, izdavamy pod rdakiy M.G.Rasulzad, Pihvari vposldstvii iz-za voznikix raznoqlasiy otdalils ot Rasulzad i primknul k kommunistu N.Narimanovu. vls lnom Partii spravdlivosti, po ukazani rukovodstva Pihvari odno vrm uastvoval v sozdannom v Qilan obhstv nqlilr i daj zanimal odno iz rukovodhix doljnosty gtoqo dvijni. Posl porajni dvijni Pihvari tayno prizjat v Tqran i zds v naal 1922 qoda sovmstno s Maqomdom Dxqanom patat qaztu Xaqiqat - orqan profsoznoy orqanizaii. V 106 uspvix uvidt svt (do in 1922 qoda) nomrax qazt

234 podavlh staty prinadljalo pru Pihvari. Posl zakrti qazt S.S.Pihvari naxodits v polulqalnom polojnii i prodoljat svo borbu protiv rjima Rza-axa. V dkabr 1930 qoda Pihvari bl obvinn v antiqlaxskoy dtlnosti, arstovan i 10 lt jizni provl v trm Qsr Qasar. Za priod zaklni on sozdal ly rd politiskix i xudojstvnnx proizvdniy i staty. Nardu s takimi politiskimi zapiskami kak Iz ttrady trmnx vospominaniy, Istori Partiy Spravdlivosti on pit rd litraturno-kritiskix staty, zakanivat roman Nadira i Mo banu. 1941-y qod znamnatln tm, to rjit Rza-axa pal i zaklnnx trm vli na svobodu. Pihvari srazu j brosats na arnu borbu, prinimat uasti v sozdanii Iranskoy Narodnoy Partii (Tyd), patat qaztu Ajir dmokratiskoqo tolka. V 1944-m qodu na 14-m Iranskom Mdjlis on bl vbran dputatom ot Tbriza, no v rzultat provokaionnx dystviy rakionnx sil Mdjlisa dputatskiy mandat Pihvari bl annulirovan. V tni 1941-1945 qq. Pihvari nodnokratno bl v Azrbaydjan, blizko znakomils s soialno-politiskoy i gkonomiskoy situaiy, izual mt i problm naroda. Posl 1945qo qoda on do kona jizni jil v Azrbaydjan i vozqlavll narodno dvijni. Pri qo uastii i po qo iniiativ bla sozdana Azrbaydjanska Dmokratiska Parti, kotora rukovodila vstuplnim (rvoliy) 21 Azr i sozdanim Azrbaydjanskoqo Naionalnoqo Avtonomnoqo Qosudarstva (rspubliki). Pravitlstvo gtoy Rspubliki v tni odnoqo qoda provlo v jizn rd dmokratiskix novovvdniy, osuhstvilo irokiy spktr gkonomiskix i kulturnx mropritiy. Rukovodstvo SSR n poddrjalo narodno-dmokratisko dvijni jnoqo Azrbaydjana. U nqo bli na gto svoi priin: pribrat k rukam nftn mstorojdni Svrnoqo Irana, podqotovit vonny pladarm protiv jnx sosdy, sozdat postonno tlhu toku soprotivlni. V gtix trudnx uslovix, vdobavok vsstoronn poddrjka axskoqo rjima, osvoboditlno dvijni v jnom Azrbaydjan potrplo porajni. Pryd na gtu storonu Araza (po druqim istonikam nasilno privznny) Pihvari projil vsqo 172 dn. 11 in 1977 qoda on popal v avtomobilnu katastrofu pri nvsnnnx obstotlstvax, v kotoroy skonals v tot j dn. Im S.S.Pihvari v bratskom jnom Azrbaydjan vlts simvolom naionalnoosvoboditlnoqo dvijni. rzultat

235