B akion g erra denporan Gerra g araian 1937an um eta g e azte izan ziranak

S F an ernandon nondik norakoak

Bakion 2012ko g arag arrilaren 8an

Felisa Landaluce Urrutia (1937an 22 urte)

Gauza askogaz akordetan da. Berak oihaleko alabea zeukan eta Bentan bizi zan, orain bizi dan eraikinaren lekuan zegoan etxe txiki baten, senarragaz eta umeagaz. Bazetozala fazistak eta, senarrak alde egin beharra euki eban, lotuten banaz hilko nabe esaten eban, nahiz eta gero preso hartu. Berak ebakuatu beharra euki eban eta Sopuertara joan zan eta han etxe handi baten bizi ziran. Goserik ez eben pasatu, arroza franku eukiten eben eta. San Pedro egunean bueltatu ziran Mungiara eta han bizi izan ziran denpora luzean.

Bakiotik ikusten zaneko abioak argitasuna.

ebezan Gernika erre bajetan eta suen

M Jesus Renteria Ibinaga 1937an 18 urte

M Jesusek dino euren etxean ez zirala politikan lar sartzean, Bidegaineko eta Kintatorreko etxe nagusien zerbitzura zeuden eta. Jakina denez, etxe handi bi horrek pentsakera ezberdinekoak ziran. Halan eta guzti, Esteban, bere anaia, gudarien batailoian zebilen eta preso hartu eta lan gogorretara behartuta egon zan. Bidegainekoen bidez askatzeko gestioak egin ziran, baina ordurako hilda zegoen. Notizi larregi barik galdu eben anaia. Bera bizi dan ondo-ondotik pasetan ziran soldaduak goiko etxe nagusira. Bidegaineko arbola azpietan egiten eben lo soldaduak, basoan. Soldadu asko pasetan ziran <miles>. Bera, beraren ahiztea eta beste lagun bat kanpoan egozala, be bai ikusi eben zelan sartzen ziran tropak Goikoetxetik eta moroak datozela eta arin etxera. Orduen barra-barra komentetan zan hau egiten ebela, bestea egiteko be kapaz zirela Ardantzako zoloetan kainoiak be ikusikoa da Jatara bonbak botateko, ze han egozan gudariak aurre egin gurean. Beti gogoratzen dau Anis Kasatablakoak beran aitxeri emon eutson aholkuegaz, ez euki bildurrik Patxo, ez da paseko ezer eta . Zelan diran gauzak, bera hil eben fusilatuta Derioko orma kontran. Ezertan sartu be egin barik hil ebela dino Bakion hil zirenak ezetariko erru barik hil ebiezan.

Behi bat euki eben han goian eta soldaduak errespetatu egin eutsiela dino M Jesusek, ze jakin badaki beste kasu askotan ganadua hil eta jan egiten ebela. Jatako bonbakaz gogoratzen da eta zelan agertuten ziran erremente bakoak errekan. Bidekurtzioko etxatzean tuneltxu bat egoan eta hara joaten ziran ama eta danak ezkutatzera, han seguru geundelakoan. Han bonba bat bota ezkero seguridaderik arean be ez dino. Pilarika eguna derrigorrez ospatu behar izaten zala , kasinoan Falangea egoala, eta prozesinoan datozela handik arriba Espaak entzun behar.

Rosario Ormaza Muruaga 1937an 15 urte

Eskolaldetik ibilten ziran Rosario eta Rosarioren moduko beste eskola-ume eta gazteak. Zallara joan zan ebakueta beren aitxegaz eta Bakion geratu ziran amoma eta beste neba-arrebak, hori dala eta ez dauka Bakioko gerraren oroipen askorik. Gernikako bonbardaketak bakarrik entzun ebazan. Beraren aita Solluben zegoen lanean eta etorri zanean etxera Gernikan zer edo zer pasaten da itzela esan eban. Zer dala eta joan zan Zallara eta besteak hemen gelditu? Ba, neska gaztetxua zan eta soldaduek zer

edo zer egingo ote eutsien bildur ziran euren etxean. Moroak sartu zirala Gernikara eta euren bildurragaz. Udalagaz joan zirala be akordetan da, Leandro Oraindigaz, Kurtzikenekoagaz. Romanegaz joan ziran kamioian, Mari Txotxan semeagaz. Lehenengo Vicenta eta bera joan ziran eta egon ziran Portugaleteko gudarien kuartelean, eta gero, goizeko bostetan, Zallara joan ziran kamioi baten. Eskola batzutan egon ziran Zallan. Ondo atendidu ebiezala Zallan gogoratzen da.

Elvira Ferreras Galende

1937an 14 urte
Me pill la guerra en Bilbao. Yo andaba al colegio. No me acuerdo cul era, pero varios colegios, no s qu plan haran, pero nos fuimos a Francia. Se hacan cargo los colegios. Yo la mitad de la guerra la pas en el extranjero. Estuvimos en Francia y vino gente de Inglaterra y de Blgica a recoger nios. Yo fui con un matrimonio belga que tena una hija. Bueno yo y mi hermano. Mi hermano era ms pequeo que yo y a l se lo quisieron llevar a Inglaterra. Pero mi madre me haba dicho que mi hermano tena que estar todo el rato cogido de mi mano. No te separes nunca de l me dijo mi madre. As que cuando vinieron a por l me agarr a sus piernas y no hubo quin me soltara. Yo dije que si mi hermano iba a Inglaterra yo me iba con l, entonces otra familia belga del mismo sitio donde iba yo se

hizo cargo de mi hermano. Vivan dos casas mas all de donde yo estaba, as que nos veamos todos los das. All nos quedamos hasta acabar la guerra. Mi padre muri siendo prisionero de guerra en el barco donde estaba preso. Muri enfermo. Mi madre, sola, con el marido preso y los hijos en el extranjero cuidados por otras familias. Estaba en contacto con un notario o abogado (no s qu era) que llevaba los casos de nios evacuados y pudimos escribirnos. Cuando mi madre quiso que volviramos, la familia belga nos tena tanto cario que quisieron quedarse conmigo e hicieron un trato con mi madre: Hara temporadas con ellos y otras con mi madre. Lo cumplieron y hemos seguido teniendo relacin hasta hace poco que se muri la hija. Sigo teniendo relacin con los nietos de la familia.

Mario Zabala Larrazabal

1937an 14 urte
Mariok 14 urte inguru euki ebazan Bakion gerra izan zanean. Gogoratzen da, Andioko bide ondoan hatx bat dagoen lekutik italianoak eta nazionalak igon zirala. Hatx hori hartu gura eben eta Alvarez de Sotomayorren semea izan zala hatx hartara igon zena bandera espaola ipintzeko. Fernando zan bere izena. Beste aldean gudariak egon ziran eta haren artean Bakioko semeak. Halako baten bere aitxek, Mariok, esan

eutson: Begira Mario hil dabe bat. Gudarien artean Florencio Elgezabal, Bakioko semea, zegoen eta dinoe honek esan ebala: Hori niri itxi eta tiroa bota eta hil ebala. Fernando Alvarez de Sotomayor zan hildako soldadua. Beraren omenez bere aitak San Fernando ermitea eraikitzeko agindu eban. Mario orduko denboratan mutil altua zan eta gogoratzen da soldaduek, bai alde batekoak zein bestekoak esaten eutsoela: Eh mutil, etorri hona , eta halako baten hildakoak lepoan hartu eta Ortu Santura eroateko agindu eutsien. Han, izen-abizenak eta nongoak ziran idazten zan eta botila batzuetan sartzen zan informazioa. Oroitzen da haretariko batzuk Felix Bermudo Amaya eta bere anaia zirala, Cordobakoak. Gero, el Marques de Tordesillas (Bakioko hainbat baserriren jabea) etorri jakon itaunka gorpuak euren herrira eroateko. Marion etxean intendencia egoan bazkariak egiteko, Ardantzan zegoen bateriarentzat . Nazionalisten denboran beraren etxera joan ziran Erkoreka, Zezilio eta Alvarez, nire aitxeri alkate izateko proposatzen. Nire aitxek bera ez zala politikoa esan eutsien eta orduan Zeziliok esan eutson: Hobeto, ze zu bezalako gizona gura dogu alkatetzarako. Aitxek ezetz esan eutson barriro be, baina badakiela nor izango zan aproposa, Kurtzikeneko Leandro Oraindi. Harengana joan ziran eta bera izan zan alkate. Leandro izan zan herria ebakuetako ordena eman ebana Frankotarrak sartu ziranean. Gero Leandro Frantziara joan zan. Bueltan alkate batzuk fusilatuak izan ziran, baina Leandrori

Bakioko Bidegain familiako militar batek lagundu eutson eta libratu egin zan. Mariok anekdota bat kontetan dau oso bitxia: Udan etortzen ziran udatiarrak Bakiora, baina urte haretan, 1936tik 1937rako neguan, Bakion geratu ziran. Egianen egoten zan Jose Mari Angulo (Txokolatero), Maritxu Gisasolarekin ezkondua. Jose Mari hori kanpora joan zan armak bila edo, eta bueltan datorrela, hegazkinak derrigorrezko aterrizajea egin behar izan eban eta hor, hondartzan, Ondarreko parean bajatu zan. Ez jakon ezer pasatu.

Bere ama Elexpurun niera egon zan. Bombak eta tiroak hasten ziranean bere amak bi umeak hartu eta Elexpurun ostuten ziran. Otzaratxu bat hartu eta bertan platerak, zer eta platerak hartuten ebazan eroateko. Amama, ostera, etxean gelditzen zan. Ez eban gura etxetik urtetarik. Esaten eban etxea bakarrik itxi ezkero, bueltan beste batzuk egongo zirala eta bere propiedadea zaintzen hantxe geldi.

Sabina Basaldua Beovide 1937an 14 urte

Yo estaba en Arrigorriaga. Vivamos all. Por Arrigorriaga pasaban todos los aviones. Los nuestros, los pobrecitos, apenas tenan aviones, tres salan de Bilbao, en cambio, de los nacionales contamos una vez ciento y pico. Iban de tres en tres. Nosotros slo tres! La lucha era all mismo, encima de Arrigorriaga. Nosotros nos escondamos en el gallinero, en una tejavana que haba cerca de casa. Cerca de casa haba unos depsitos de agua y parecan, no s, como si fueran de gasolina o as, y atacaban mucho aquella zona. Cay un avin en Arrigorriaga y el alemn que iba dentro. Ataron el avin con una cuerda y lo arrastraron por todo el pueblo. Nosotros en casa ramos 4 chicas y 2 chicos. Mi madre me mandaba con mi hermana, una nia de meses a una cueva que estaba yendo hacia el monte. All me mandaba desde la maana. La tejavana de casa era peligrosa con el depsito de agua y me mandaba a la cueva. Mi hermana la mayor nos traa la comida (aquella no iba a la cueva). Siempre nos traa garbanzos con arroz o arroz con garbanzos. Los de mi casa no evacuamos, una vecina s se march. Les llevaron a Rusia y cuando termin la guerra muchos se quedaron all. Mi padre trabajaba en LA VASCONIA, en las calderas y le llevaron para hacer trincheras. Cay herido y estuvo por Ordua. Le

llevaron al hospital a Santurce o no me acuerdo muy bien a dnde. Luego, cuando le dieron el alta, volvi al pueblo y se escondi porque saba que iban a venir a buscarle. Cerca de la cueva haba un arbolado y debajo del arbolado un riachuelo. Por all no pasaba nadie, era casi intransitable. Pues all, en el ro, estuvieron mi padre, un to, un vecino y dos curas del pueblo. Al padre de una vecina ma le mataron. Ms tarde al hijo de esta vecina tambin le mataron, dijeron que era de ETA: Aranguren. Aqu en Bakio, mi marido contaba que venan a buscar a la gente a los caseros y los llevaban presos o los fusilaban. Aqu fusilaron a dos. l estuvo escondido por Burgoa con los tratantes de Etxebarrialde, das sin comer. Muy duro todo y que no vuelva. Yo s unas canciones que cantaban los gudaris.
CANCIN TARAREADA POR SABINA Gudari que t sers el guerrero ms valiente la prueba la diste en Bilbao, Asturias y dems frentes. Fuisteis al frente, luchastis fuerte, pero la suerte no os acompa y en las trincheras pedais agua y amanecan das de sol. Fuisteis unos bravos con fusil en mano no tenais mando ni aviacin y en el mundo entero slo se comenta regados de sangre hoy gudari tuya se derramar hoy cuantas aldeas dieron la vuelta por esa cobarde aviacin. Alemn cobarde que t por el aire echando metralla todo el da vas a nuestras trincheras, a matar gudaris, pero con bravura, hoy vuestra bravura, hoy vuestra bravura, y vuestro valor. Veis aquellos montes

pero con bravura, se defendern.

Arantza Zubizarreta Torre 1937an 13 urte

Gu udak pasetan etorten ginan Bakiora, baina 36an gerrea hasi zalez, negu horretan ez ginan Bilbora joan, berton geratu ginan. Gomutetan naz nire aitxek euki ebala puestoa Eusko Jaurlaritzan eta beti egoten zan etxean, bizi ginan Kinta Torren. Zazpi neba arreba ginan orduan, ni bigarrena.

Arantzan aitxen Eusko Jaurlaritzako agiria arrebak gerra aurretik

Arantza eta neba-

37an etorri zan lehenengo pisura aitxen lehengusina baten familia. Hamairu urtegaz zelan edo halan pasetan gendun denporea, edo olgetan, edo pasietan Bai akordetan naz egiten

genduzala gudarientzako txapiek. gendun.

Orduen puntu asko egiten

Ikusten zan anbientean jente asko zegoela Bilbotik etorrita. Entzuten gendun irratia edo etxean entzuten zana, zelan etorri ziran fazistak, Nafarroan pasetako gauzak eta Urte horretan, Eusko Jaurlaritza egin zan urrian eta nire aitxe egin eben jefe de reclutamiento. Orduan joaten ginan txokolatea edo meriendea hartu eta hortik denporea pasetan. Gogoratzen dot egun baten, arratsaldea izan zan, ikusi gendula zeruan argitasuna eta guk ez gendun jakin zer dan, eta izan zan Gernika erretan.

Orduan Bilboko etxea hutsitute egon zan eta nire neba eta ni joaten ginan aste bat pasetan. Joaten ginenean izaten ziran sirenak eta Eskolapioetako errefugiora joaten ginan. Irailean bonbardeoa izan zan Bilbon eta ez ginen urten etxetik, erdi negarrez egon nintzan ni bildurragaz, baina bai gomutatzen naz orain La Campa de los ingleses danean, egon zala egurren

almazena eta dana zegoan zutan. Egun horretan etorri ginan Bakiora eta aitxe denbora guztian Bilbon. Maiatzean, fazistak sartu ziran Bakiora eta aitxek eroan ginduzan Bilbora, maiatzaren 3an edo. Tarde genduzan Bilbora 3 ordu kotxez, ze baserritar guztiak zihoazen bidetik, ebakuazinoan, gurdiakaz, eskapetan. Bilbon zortzi egun egon ginan, eta Biarritzen egon zalez izeko Tere, hara joan ginen hegazkinez. Akordetan naz abioan gindoazela Birgilanda ikusi gendula. Neskamea be eroan gendun geugaz ze ama haurdun zegoen. Atara kontuak zelako suertea euki gendun ze hurrengo abioia bota egin eben. Ziburun alokatu gendun etxe bat eta handik Cambora joan ginan. Han beste familia batzuk be egon ziran. Han frantsesa ikasi neban eta gogoan daukat lehenengo ikasi neban esaldia laisez moi le bicyclette, sil vous plait izan zala ( barre egiten dau Arantzak hori gogoratzean). Dana dala gerra aurretik jakin neban frantses apur bat ze Ugaldetxuko Marik emoten euskuzan klaseak nire nebari eta niri. 1933an Arantza ikastolako ikaslea izanta dago, Bilbon egon zan lehenengo ikastolan, Sagrado Corazonen ondoan. Aitxe, Bilbo jausi zanean, Santanderrera arte joan zan eta geroago heldu zan Cambora. Handik danok joan ginan Baionara. Dantzan egiteko taldea be eratu zan han. Egon ziran monjak seglar jantzita. Konturatu nintzan bizitza askoz aurreratuago zegoela han, igual 25 urte aurrerago hemen baino. Baionan gauzela, egon zan karnizeri bat, atentzioa deitxuten eustana: Txarrien burua garbi-garbi, belarrietan papel zuriak sartuta, ikusten neban eta burura zetorkidan Bakioko Antonia Ardantzakoaren karnizeria . Kolegiora joaten nintzan bizikletan goizeko 8etan. Nik Espaako historiarik ez dot jakin oraintsura arte, zelan diran gauzak. Euskerea mantenidu neban. Amak umea euki eban eta 8 egun garrenean hil jakon, hemendik haurdun joan zana. Han gipuzkoarrak zeuden, Zarauzko mediku

batek atendidu eutson, baina hil gendun kutxa zuri bategaz.

egin zan. Entierrotxua

egin

Pase gendun ondo, lehengusinak eta danok, dantzan, bueno, gerra aurretik be ikasita neukazan dantzak Sabin Etxean. Bermeoko batzokia inauguratu zenean dantzan egin gendun neure nebeak eta nik. Aitxe ezin zan etorri Bilbora ze 10 urteko zigorra bota eutsien eta pena de muerte bere bai. Bera joan zan osaba bategaz eta Aurelio Artetxegaz Venezuelara eta gu joan ginan 2. Gerrate Mundiala hasi zanean, berak erreklameta. Bildur handia pasatu gendun Baionan joan aurretik, papel baltzagaz eztaltzen genduzan leihoak. Pasaportea hartuteko nire amak hainbat buelta egin ebazan. Joan ginan Baionatik Burdeosera, gero Marsellara barku bat hartuten,President Adans, baina hondatu egin eben. Nire amak kontsuladoan sinatu beharra euki eban urten egingo dauala. Azkenenan etorri zan barkua, judioz, bankeruz, espaolez, campo de concentracin etatik eskapetakaok eta denetariko jenteagaz... Dana ingles egiten zan. Marsellatik Barzelonara joan ginan, estretxoa pasatu eta New Yorkera. 27 egun edo ez dakit zenbat tarde genduzan. Han, jai bategaz akordetan naz, jesuita batek antolatuta. Gu ikaratuta jesuitak horretara dedikatzeagaz, guretzako gauza berri asko egozan han, gu ikaratuta hainbeste nobedadegaz. Holandesak egon ziran eta han ikasi neban pinponera. Amak zauri bat euki eban plater bategaz eginda eta barkuan Zumalabetarra topatu eban, enfermerian. Goizeko lauretan ailegatu ginan, estatua de la libertad ikusi gendun lehenengo. Pasaportea eroan gendun hemendik eta Jaurlaritzak egindako dirua , Bakion ez ziran fietan diru horregaz. Atzera joanta zera kontatu gura dot: Bakion nire gizona gudari egon zan Matxitxakon, niri 9 urte eroaten izan deustaz. Nire lagunak eurekaz, gudariekaz egoten ziran bajaran a ligar,

supongo eta ni trukamera jolasten ze gazteagoa nintzan, eta denborarekin neu ezkondu nintzan beragaz, Iakigaz. Uharte batera ailegatu ginan geroago eta beste barku bat hartu gendun Venezuelara joateko. Egon ziran Saitukoa, Garategikoen osabea eta izekoa be bai. Euren etxean egon ginan. Barkuan Venezuelara. Aste bat portuan, aurrerago Haitin lotuta. Han nobedadea guretat baltzak izan ziran. Gure urteekaz zurtz eginta egon ginan danagaz. IKusi gendun kartzela bat txisteetan urtetan diran modukoa los reclusos con la bola. Venezuelan etxe xume baten egon ginan, Caracasen, nire ama ez zegoen ohituta halako bizimodura. Aitxe egon zan han, he alquilado una casa con corral esaten euskun karta baten, baina zelako etxea. Kinta Torren egonta, ama ezin zan ohitu hartara. Han euki eban Estibaliz. Beroa be jasanezina zan berarentzat. Neskameak be baltzak, ezberdintasun asko. 7rok eta Estibaliz, 8 neba-arrebok bertan. Han barriro hasi behar eta aitxe, egurren negozio baten ibilikoa zan legez, etxeak egiten hasi zan. Triste ikusten neban nik, gaixotu egin zan eta bertan hil zan 49 urtegaz. Geroago ekarri gendun beraren gorpua. Horregaitik etorri ginen 5 urtegarrenean. Jon ez zan etorri soldadizkea ez egitearren. Bertan gelditu zan.

Arantzan familia Venezuelan

Atzera hona etorri eta hemen ez gendun aurkitu askatasunik. Dana bandera espaola, han bardin zan edozein izen ipinita, baina hemen ez zegoan libertaderik. Dana diferente topatu gendun barriro bere. Aitxeri 500.000pezetako multea bota eutsien eta hori apurka-apurka ordaindu beharra euki gendun.

Etxe bat salduta eta halan edo holan. Kinta Torre libratu zan. Gero ETAkoakaitik esaten dabe el impuesto revolucionario, pero a m ya me lo pasaron los fachas. Peseta bi kostetan zan dozena bat arrautza, atara kontuak. Gerora bere, guk euskerea maite gendun legez danaren gainetik, arazoak euki genduzan umeen izenakaz.

Maite doguna bihotzez eta gorputzez defendidu behar dogu!

Juli Maarikua Erauzkin

1937an 12 urte
Julin aitxe eta neba-arrebak menditik ibiltzen ziran behiekaz. Maun bizi ziran gerra denporan. Akordetan da soldaduak etorri zirala Bermeo aldetik eta amak etxetik urten eta ganadua euki eben lekura joan gura ebala. Aitxek ez joateko inora esan eutson baina berak ez eutson kasurik egin eta joan egin zan ganadua zelan zegoan ikustera. Han harrapatu eben soldaduek eta eroan eben eurekaz. Ez daki nora, Mungialderantz edo Eurek bien bitartean aitxegaz etxean. Zortzi egungarrenean agertu zan, eurek ezer jakin barik, eta halako baten, etorri zan etxera. Juli eta familia euren etxea itxi eta Frantxuenen egoten ziran. Frantxuene baserri bat zen, euren baserritik paraje zegoena, baina babestuagoa edo seguruagoa zan eta han egoten ziran tiroak eta bonbak egon ziranean. Etxera bueltan joan ziranean, dana apurtuta eta behiak eta txahalak eroanta topa ebezan.

Akordetan da bere bai, zelan joan ziran gau erdian aita eta osabea lehengusinaren bila Bermeora. Lehengusina, Justina, krieda egon zan Bermeon eta basorik baso joan eta etorri ziran, baina ekarri eben etxera.

Martina Uriarte Basaez 1937an 12 urte

Lehenengo-lehenengo, mantak kendu eutsiezala akordetan da. Hori gorridxek esaten geuntsienak egin euskuen, geuk estimedu eukiko genduzan mantak, baina antza eurek beharrizana, frenterako edo Aitxen bildur zan Martina, aitxen bila etor ez zeitezan, ezer pase ez zekion. Pantxike eukitzen eben etxean, Agarretxuko lobea, eta apur bat fanderoa zan legez, eta soldaduak erretiradan egozala, kamaran dantzan hasten zan. Egon zaitez ixilik esan arren, dantzan jarraitzen eban eta Martina, gaztea izan nintzan, baina gaztetatik zahar eginda eta aitxeri ezer pase ez zekion bildurragaz beti. Egun baten, akordetan da soldaduak etorri zirala iladan eta errekara botaten ebela burua bonbak entzuterakoan. Esaten eutsien elkarreri: Quin est ah, el cabo bigotes? Memorian daukat. Bildurra eta bildurra ze danak eroaten ebezan aurretik , adibidez Bernardo Patxuleneko.

Agarretxun egiten gendun lo batzutan eta txarriei jaten emoten etorten zan aitxe Artzara, errekondotik, abioetatik libretako. Egianeko terrazan zegozala Jatatik zetorren proiektil bat jausi jakien albora. Gogoratzen da gero Paulino etorri zala, nebea, ez gendun jakin non dabilen bere, eta Larrondora joan zirala. Ogia ekarri eben kamioietan eta gu pozik ogia geunkalako. Goikotzaldetik sartu ziran frankotarrak, ordurako gorridxek Jatarantz joateko bidean, nahiz eta berton behean be, hemengo basoetan, hainbat sarraski euki bando bien artean. Olatxun taloak emoten eutsiezan zeozelan libretako. Larrondora joaten ziran , esan bezala, Paulinogaz, beheko istiluetatik libretako eta han arbolapean egoten ziran abioetatik babestuteko. Etxerantza datozela abioaiak run-run-run pasetan ziran etxe ondoko gurpil handi baten ezkutatu ziran soldadu bategaz batera. Guk ez gendun ebakuatu, baina ikusi gendun pasetan jentea gurdiekaz , Felix Etxebarrikoa esate baterako, tristea izan zan ha! Marqus de Tordesillas izan zan orduan inguruko baserri askoren jabea. Oilotegia tiroakaz bota eutsien, etxea justo justoan libratu zan. Makina bat bonba jausi ziran auzoan.

Orduko eskola umeak

Juan Barrenetxea Baranda 1937an 12 urte

Ermun bizi zan orduan. Gogoratzen da frentea Bermeora sartu zanean, gero Sollubetik gora joan zirala eta han beste hamabosta egin ebala. Bonbardeoakaz akordetan da eta zelan joaten ziran hatxetara ezkutatzen. Batzutan han egoan tunel antzeko batera eta beste batzutan eurek egindako gordelekura. Gero frentea hona pasa zala, Bakiora, baina orduan trankil egoten ziran. Nazionalek bakarrik euki ebezan abioiak, gudariek ez zeukaten. Hamabost egun edo holan egin ebezala hemen. Ez eben ebakuatu, beste batzuk bildurragaz egin eben, baina eurak hantxe egozan geldi. Osabeak, hil zanak, bai despedidu

eban ama, ze Itsasalde batailoian egoan. Beste batailoi batzuk be egon ziran eta trintxerak egiten zebiltzan Jatan, eta osabea etorri zan gau baten eta esan eutson amari inora be ez mugitu, ze hau galduta dago eta gu bagoaz hortik horrantza. Barkuak hondoratzen be ikusi dauz, gerorago be bai, Guerra European. Goserik arean bere ez dau pasatu, ze etxean ardiak, gaztaiak eta danatarikoa zegoen. Beste gauza batzuk be badekoz Juanek kontetako: Sartu ziran italianoak eta danatarikoa Bermeora. Kriada egoan kabuko andra batek ikusi ebanean Bermeora sartu dirala nazionalak, gaztaiak bila etorri zan euren etxera eta konte eutsien dana. Halako baten etorri ziran soldadu bi. Andra horrek zarata batzuk egin eutsiezan viva eta han eraman zituezan etxeko guztiak aurreko bidera, beheko etxekoak eta eurak (Meabe batailoikoak ziran soldadu biok). Qu pasa? Gero Eneperiko Beniton etxearen aurrera. Aitxitxe be bai. Hartu ebezan neskato biak eta aitxitxe eta Mungiara eroan ebezan. Besteei etxera joaten itxi eutsien. Halako baten argitu eben dana eta etorri ziran etxera. Oidalango sustoa!

Mari Uriarte Rementeria

1937an 12 urte

Mari se acuerda cuando entraron los militares, que entraron por Goikoetxe, por all entraron los primeros, por lo menos ella tiene ese recuerdo.

Vio pasar a los militares tambin cuando llegaron por toda la carretera, de Bermeo, con bandera espaola, algunos monos y una cabra. Ellas estaban en casa y en frente de su casa vieron cmo les reciban algunas seoras famosas del pueblo, cuyos nombres prefiere que no aparezcan. Ellas les miraban, las otras saltando, los italianos decan porca miseria. Les llam mucho la atencin que el de Ereo, un hermano de Tere Ereo, el mayor, vena vestido de gudari, ellas le dijeron ten cuidado, entra en casa y les dijo yo voy, no tienen por qu hacerme nada. Se sorprendieron porque efectivamente no le hicieron nada. Ellos no evacuaron, entonces haba mucho miedo. Se acuerda que los hombres hicieron una reunin con Don Jose Maria Cirarda y Don Antonio Alegria. Algunos decan para qu os vais a ir, vais a volver y vais a tener ms problemas. Entonces, su padre se pasaba todo el da en el monte, su padre y como su padre otros muchos; a la noche volvan. Al Padre de Mari, que era carpintero, le obligaban a hacer cajas para los muertos en Jata, a todos los que moran en Jata les tenan que hacer las cajas, sin pagarles claro. Tambin les mandaban a Jose Maku y a su padre a por muertos a Jata. En casa les obligaban a tener algn militar y el que estaba donde ellos, cuando oy que les mandaban a por muertos, dijo que no podan obligarles a eso porque no podan entrar en zona de guerra ya que se arriesgaban a que les dieran un tiro. Entonces dejaron de hacer ese trabajo. En las huertas de Mari, en Uribarri, haba dos caones y en Gorronda haba ms. All, segn ella, estaba la plana mayor. Cuando los aviones, iban a Hiru, una casita pequea al lado de Aldekoa, a todo correr, porque decan que a cosas pequeas era ms difcil que tirasen, all iban, cogan lo ms preciado que tenan y a refugiarse (Mari se emociona con el recuerdo). Iban

junto con otras vecinas, las de la barbera, Juanita Zabala y otras. All rezbamos no s ni cunto, entonces se rezaba mucho. Hambre no pasaron pero s un miedo terrible. No haba clase en esos das. Luego vino Da Emilia, que era una maestra estupenda, que no se meta en poltica. Cuando cogan un pueblo les hacan salir en manifestacin y con boina roja. Antes de clase tenan que cantar el cara al sol pero con Da Emilia casi nunca cantaban. Una vez que vino la inspectora, se pas la maestra un apuro terrible porque no saban los finales de Espaa UNA, GRANDE y LIBRE y en lugar de eso dijeron respondiendo a los gestos de la maestra: Espaa (la maestra con un dedo) UNA Espaa (la maestra sin respirar) DOS Espaa tres, verdad? (el inspector) S SEOR Se acuerda que unas chicas de Durango vinieron a Bakio a refugiarse porque haban bombardeado Durango y jugaban con ellas. Estando jugando todos juntos, empezaron los bombardeos de Sollube y les entr una llorera tremenda porque revivan los hechos anteriores. Vieron venir los gudaris de retirada. Se acuerda que empezaron a correr y a tirarse al agua y al final se fueron al convento y estuvieron refugiadas all. Hambre no pasaron. Tenan las cosas de la huerta y unos parientes de Bermeo les solan traer aceite. No haba clase, la escuela se cerr.

Gregori Renteria Gaubeka 1937an 11

Gogorapen on bat dauka Gregorik gerrakoa, ogi zuria emoten ebela okindegian eta hara joan ziran Santi , nebea, eta biak, pozik, ze aspaldian ogirik ikusi barik egozan eta.

Ikusi ebazan soldaduen joan etorriak Jatarantz, baina etxetik gitxi urteten ebelez, arriskuan ez ibilteko, ez dauka oroitzapen berezirik. Balak leku guztietatik egozala bai.

Hori bai, abioiak zetozenean aitxek eta amak etxetik ataraten ebiezan non edo non ezkutatzeko. Amoma eta aitxitxe be etorrita egoazan, Morroskonekoak, peligrutik ihesi. Gernikan egoanean lodiena, Mundakako osaba bat be eurenera etorri zala gogoratzen dau. Kojoa zan eta

Goserik ez eben pasatu ze indabak, patatak eta taloa etxean eukiezan. Orioa beste gauza batzun truke lortzen eben.

Santa Pea Garcia 1937an 10 urte

Nosotros vivamos mucha gente en casa, mi padre, mi madre, mi abuelo, una nieta, y nosotros cinco hermanos. Yo recuerdo poco, pero s me acuerdo que la gente empez a marcharse del pueblo. Iban con un montn de cosas, con borricos y llevaban hasta mquinas de coser. Nosotros nos quedamos, mi padre dijo que ramos muchos para movernos y nos quedamos en el pueblo. Hicimos bien porque no haban llegado a Mlaga y tuvieron que volver, entraron los nacionales y hala!! Todos para casa. A un hermano de mi padre le cogieron cuando volva y lo fusilaron, era republicano. A otra vecina tambin le mataron al marido y a seis hijos. Fue terrible. No eran nada, no hicieron nada, pero los mataron. Hambre no pasamos, trabajbamos la huerta y tenamos un olivar, as que aceite y pan tenamos todo el ao. Cuando oamos a los aviones corramos todos a una casita que haba cerca de donde vivamos, todos los nios juntos. Ancdota: Tenamos una vecina que tena un hermano, un chico joven que era. Esa vecina fue donde un falangista conocido del pueblo. Tena una tienda y esta vecina fue all y le dijo: Qu

hago con mi hermano, me lo van a quitar, se lo van a llevar y l le dijo: Escndelo. Gracias a dios se salv. Tengo muchsima pena del to que fusilaron, lo recuerdo como si fuera hoy. l quiso esconderse pero en mi casa le insistieron para que no se escondiera porque si no iban a matar a nuestro padre. Qu dolor! Porque se qued y lo fusilaron.

Mertxe Adan Arroyo 1937an 9 urte

Yo viva en Portugalete. Tena 8 aos hechos en noviembre y me acuerdo que era el 16 de julio del 37 y fuimos a Santurce con un to, pues eran las fiestas del Carmen. Me acuerdo que mi to, en un momento dado, dijo vamos para casa que esto se esta poniendo muy feo. Vio mucho movimiento y se empezaron a or tiros. Nosotros corrimos por donde vena el tranva y al llegar a Portugalete nos dijeron que haban matado a Makinilla (era un peluquero) y a otro. A mi padre le llamaron para ir al frente (los gudaris) y mi madre lloraba mucho. Yo sub donde mi abuela y le dije que mi madre estaba llorando mucho porque a mi padre le iban a matar, pero ella me dijo que tranquila, que mi padre no se mora. Mi padre era telegrafista y estuvo en Balmaseda pasando partes de guerra. Todas las semanas vena un miliciano a traer su ropa interior para que mi madre la lavara. Una de las veces, mi padre pidi que yo fuera a Balmaseda para estar una semana cerca de l. Mi madre no quera, pero mi abuela la convenci para que me dejara. Llegu a un casero enorme, como un palacete. Mi padre estaba en el stano, dndole a la maquina. Ir a Balmaseda y al

da siguiente bombardearon Portugalete. Bueno, yo digo al da siguiente, pero lo mismo poda ser al de dos das. Mi padre sali conmigo muy de noche y empez a parar camiones para que nos llevaran a Portugalete, pero decan que haban bombardeado y que iban para Santander. El comandante le dijo a mi padre no se preocupe por la nia que me la llevo yo a Santander. Mi padre me escribi un papel en el que pona quin era yo, quines eran mis padres, dnde viva Lo meti en una petaca de tabaco y con un imperdible me puso en el tirante de la camiseta. Me dijo que no me lo quitara para nada. En Santander estuve muy bien. En la casa donde me dejaron me trataban como a una hija. Todava me acuerdo de la calle: Atarazanas n 9,5 dcha. En la familia haba un hermano que era juez y una hermana que estaba de encargada en una zapatera. Yo sala con las mujeres de la casa y a todos los que se paraban con nosotros les preguntaba habis visto a mi mam? Tiene un vestido negro con muchas flores. Tena obsesin con buscar a mi madre. Mi madre no saba nada de m, pues al de poco de ir yo a Santander cogieron preso a mi padre y se lo llevaron a Santoa. Yo sola ir a la zapatera con la encargada. All se daba calzado de Segarra para el que lo necesitaba .Se haca una cola y hasta donde llegara. Luego se cerraba y hasta el da siguiente. Una vez una mujer me llam por mi nombre, era de Portugalete, quera unas botas pero se haba cerrado el cupo. Yo le pregunt por mi madre y me contest: Tu madre estar muerta (Luego la he visto en Portugalete y le dije: Cunto dao me hiciste! Ya sabes, la desesperacin me dijo ella.) Luego marchamos a Asturias, tenan una casita al pie de la carretera. Me puse a nueces tiernas hasta arriba. Me puse muy mal, pensaban que las nueces me haban sentado mal pero no, era sarampin. Me cuidaron muy bien. De all fuimos a Ribadesella. Embarcamos y nos fuimos a Francia. No pasamos hambre en el barco, por lo menos no me acuerdo, pero s que vomitbamos mucho. Nos daban sardinas en aceite y las

necesidades las hacamos en el stano del barco. Estuvimos en muchos sitios, luego pasamos a Catalua y all estuvimos en Porbout, Puigcerda, Barcelona, Gerona, Baolas y Porqueras. En Porqueras estuve como en un colegio, pues haba muchas camas y fui a un parvulario. La jefa era una mujer que le llamaban La Santa. Estaba en la cama, era muy morena y bastante velluda. Se encari conmigo y todos los das me llevaban a que me viera. Aprend a escribir. Se me olvid el castellano. Mi madre me encontr por medio de la Cruz Roja. Tena 10 aos. Mi padre segua en prisin y le tuvieron que mandar fotos mas, pues no se crea que me hubieran encontrado. Fue muy duro todo!

Felisa Landa San Pedro 1937an 9 urte

Gu Billabason bizi ginan, Jataben. Bilbora joan ginan izekoagaz eta hurrengo egunean tio Patxo etorri zan kamio bategaz, berak kamioia zeukan, eta Artzentalesera eroan ginduzan. Han pisu baten egon ginan eta soloa be euki

gendun, eta patatakaz gauzekaz bizi ginan.

eta

soloko

Aitxe, ostute, Makuenen geratu zan, Bakion, eta ama etxean, Billabason, baina bonba bat jausi zan etxe gainera eta metrailea sartu jakon besoan. Besoa inutila geratu jakon. Gu, gerrea amaitu zanean bueltatu ginan Artzentalesetik. Denbora hori guraso barik egon ginan izeko-osabakaz.

Emeterio Bilbao Bilbao 1937an 8 urte

Mungian bizi ziran 36an. Bere aitxek errota elektrikoa euki eban, (orain taxiak egoten diren lekuan) eta horregaz bizi ziran. Aitxe kontzejala izan zan Mungiako udaletxean eta kartzelara joan zan udaletxe guztia. Lehenengo Larrinagan egon zan, gero Santoan eta Puerto de Santa Marian. Hemen zegoala harginak eskatu ebezan eta Emeterion aitxek harria asko dominetan ebalez, kanpoan lan egitera eraman eben, trabajadoreetan. Besteak hiru urte eta erdi egin eben kartzelan baina euren aitxek suerte txarra izan eban eta zazpi eta erdi

egon zan etxera bueltatu barik. Denpora guzti horretan Emeteriok ez eban aitxe ikusi, hamabost urte euki arte. Aitxe Bruneten egon zan, Bruneteko herria berreraikitzen, elizea bere eurek egindakoa dala esaten eban, oso polita, oraintsu egon gara ikusten. Bildurra bai pasatu gendun abioiak entzuterakoan, basoz gora egiten gendun ostuteko. Amagaz bizi ziran lau semeak. Berak erregatera moduan egiten eban lan, arrautzak erosi eta gero saldu eta horrela defendidu ziran. Eurek Berangora ebakuatu eben. Han osaba bat zeukaten, amaren alderditik, eta Santa Ana auzoan, Opilaga izeneko etxe baten egon ziran. Gero, denborea paseta, Mungiara bueltatu ziran, baina etxea apurtuta topatu eben bonba bertan jausita. Orduan berriro martxa atras egin behar izan eben eta Jatabera joan ziran bizitzen. Han, danatarikoa entzuten gendun: horrek gorridxok hobeto hamar urtetik gorakoak danak hil. Horrek gauza horrek ez dira ahaztuten dino Emeteriok. Eskolara Jataben joan zan, ikasketa sakonagoak aita etorri zanean egin ebazan. Orduan estraperloa egoten zan eta guk horregaz atara gendun bizimodua. Ezkerraldetik etortzen zan jentea uruna eta gauzak erosten. Trenean etortzen ziran, pilokadaka, gero berehala joaten ziran berriz trenean.

Eugenio Lopategi Abio

Gogoratzen dau: De venir los soldados de Mauas para abajo, cantidad, en cuadrillas, llegaban las

1937an 7

orugas aquellas y todas las huertas de Ardanza he visto plantar de pinos y caones debajo. Traan pinos enteros y plantaban por las huertas de Ardanza, < etxeaurreko soloetan eta danean>. Despus, Jata quemndose de arriba abajo, das y das. Bombardeos, veamos nosotros todos, bombas caan a manadas. Todos los alrededores montados con ametralladoras. Saituas cogido por ellos. Salir salamos, cuando veamos los aviones <mune azpi batera edo barriketan sartute, aitxe kojoa izan zan eta. Guk ez gendun ebakuatu, baina gure izeko bat, albokoa, Truciosera joan zan>. <Soldaduek soloetako baba guztiak batzen ebiezan, harek euskaldunek izan ziran, naparrak gehienak>

Estanislao Urazurrutia Sarria 1937an 7 urte

Behiekin soloetan gengozala, abioiak eta bere ametrailadoreak entzun eta berehala, ezkutatzen ginan neska-mutilak. Eskolan maisu berriak erdaldunak ziren, eta euskera gordetzen genduan beldurrez. Gerra Zibilak haurtzaroa kendu euskun, baina gurasoen sakrifiziotik arin ikasi genduan nagusi izaten.

Miren Azurmendi Imatz 1937an 8 urte

Mirenek ez dau gogoratu gura gerrako gauzarik, baina bai Garain bizi zala amoman etxean eta Zallara joan zirala ebakueta. Handik bueltatu ziranean, etxea zarratuta topatu eben eta animali guztiak galduta. Gero etxe barrira joan ziran, Rosaliaren etxera. Rosalia, dakigunez, Saturraranera eraman eben. Gerorago joan ziran, udalaren bidez, Tabernazarrer

Mari Garay Barturen 1937an 7 urte

Akordetan da horrorizeta egon zirela umeak izan arren. Luzarragan bizi izan zan gerra denporan. Ha infernua izan zan! Bere aitxe hortik egon zan ordurako eta nire ama, bost semealabagaz, etxean. Bildurra eta bildurra! Horretaz oroitzen da gehien bat. Errezelo asko zegoen bata bestearekiko, ze danak ez ziran bandera berdinekoak. Batzuk pelotilleruak ziran etsaiarekin. Jatako bonbardeoak bere badakarz burura. Mautik behera etorri eta bere etxe ondotik pasetan ziran soldaduak. Kendubako gosea zeukaten, nahiz eta baserrian, handik edo hemendik beti batzen zan generoa gosea kentzeko. Ogiaren falta bai sumatzen eben.

Soldaduek etxe ondotik pasetan ikusi ebazan, hilak be bai, gorpuak, hauzoko gizon batek zelan bajetan ebazan, gurdian, ganaduekaz.

Elexpurura joaten ziran gerra denboran eta hango guztiak ezkutatzen ziran Basartera bideko troka baten, abioak barruntetan ebezanean.

Juan Abio Ercoreca 1937an 7 urte

"Bakio 1937-Juan Abioren bizipenaK: Gerra zibileri buruz dekotezen oroipenak zazpi urte bere ez nekozenekoak direz. Sollubetik bajatuten ziren gudariak gogoratzen dotez, Jatarako bidean. Hemendik pasaterakoan opariak emoten eustezan, eta Jatan hilko zirela esaten eustien. Goitxis-eko ortuetan kaoi batzuk egozala gogoratzen dot be. Hortik Jatara botaten ebezan tiroak, eta geure ganetik pasetan ziren haren balak. Dekoten beste oroitzapen bat, eskola zarratu ebela da, maisuek soldadu joan zirelako. Orduen umeak pisu batera joaten hasi gien, Margot Uriarte genduela andereo, Floren Uriarteren alaba zana. Beste baten, soldadu nazionalak bajatu ziren, eta, baserrire sartute, nire aitari Amerikatik ekarri eban

zaldidxen montateko silla bat kendu eutsien, han pastore egoela erabili ebana. Berak estimazio handixe eukotson silla horreri, idxe-idxe bere Ameriketarako biejatik eukon oroitzapen bakarra."

Birginia Abio Erkoreka 1937an 6 urte

Usainaren oroipena geratu jakon Birginiari. Soldaduek, gehienak italianoak, tabako rubioa erreten eben eta tabakoaren papela, platazko papela usaintzen gendun, gusteu guri haren usaina Jaten egoten ziran soldaduak euren etxean, hori be gogoan dauka. Tia mojea eta ama, biak ibili ziran eurentzat taloak erretan. Gehiago ez dagoela ezer esan eutsien amak eta behi batek egin eban

murrusa eta euren artean berba egin eben esanez ya tienen nios aqu eta libratu egin zan behia. Gero, baba artera joan eta babak gordinik jaten ebiezan. Ez dauka bildur askoren oroipenik, aitxe eta aitxitxe bai egon ziran basoan ostuta.

Joseba Verdes Rola 1937an 5urte

Nosotros tenamos una imprenta y cuando yo tena 5 aos me acuerdo que mi padre junto con Juanito Ajuriagerra y Lucio Artetxe, se qued en Bilbao para defender un poco el negocio. Mi madre y yo con mi to Txomin y aita Patxi Salazar (que era secretario de Mateo Mugika, el obispo) nos fuimos a Francia. Nos fuimos en el ltimo viaje del Habana. Desembarcamos en La Rochele y fuimos a Cambo. All nos quedamos en una casa, en el primer piso. Estuvimos muy bien, me acuerdo que en la planta baja haba una confitera y yo con una cuerda, ataba una alubia a una cuerda y pegaba en el cristal y ellos me ataban una chocolatina.

Joseba ama eta osaba Txomin ama

Cambon

Joseba eta

Ama entr a trabajar en el hospital de Cambo y gracias a eso fuimos viviendo. Aparte de eso, el to tambin tena algn dinerillo y fuimos tirando. En Cambo fui a la escuela, perd el euskera que saba y aprend el francs. All hacamos vida normal. Aparte de suspirar por aita que ya estaba en la crcel (primero en Larrinaga y luego en Burgos), condenado a muerte, nuestra vida fue como la de los dems. Como ancdota os puedo contar que un da vinieron unos titiriteros y me fui con ellos, me busc La Polis. Tambin me acuerdo que all hice la primera comunin con aita Patxi, en la gruta de Lourdes. Unas mujeres, que se enteraron que era hijo de un condenado a muerte, me regalaron una virgen (que todava la tengo por aqu). Ms tarde, mi to Txomin se fue a Venezuela y aita Patxi a Cuba. Nos quedamos mi madre y yo solos porque la familia Zubiri, que tambin evacu con nosotros y viva tambin all, creo que tambin se fue. Nos avisaron que volviramos para Bilbao y pasamos la muga pero nos cogieron y nos llevaron al campo de concentracin de

Irn. Slo estuvimos media noche porque vino uno y empez a gritar: Anita Rola y su hijo! Anita Rola y su hijo! Venan los de la liga Gipuzkoana a buscarnos.

Zubiri sendiagaz Cambon

A mi padre le fuimos a ver a la crcel en Burgos. Fuimos mi madre y yo. Cuando estbamos esperando para entrar vino un guardin y le dijo a mi madre: Dice el director que me deje un momento a su hijo que quiere verle en su despacho. Don Antonio se llamaba el director y fui a su despacho y por otra puerta entr mi padre y pudimos abrazarnos unos minutos. Fue muy gratificante poder abrazar a mi padre. Luego le conmutaron la pena y volvi a la imprenta. Cuando entraron los nacionales, otro impresor (no voy a dar nombres para no herir a nadie) fue a apropiarse de lo que haba pero se encontr con mi padre dentro. Mientras mi padre estuvo en la crcel, mi ta Tere se hizo cargo de la imprenta. Luego, cuando mi padre volvi, como iba diciendo antes, no le dejaban importar nuevas mquinas y opt por algo ms sencillo. Una imprenta ms pequea (tarjetas de visitas y cosas as). Se dej la impresin fuerte. Era una imprenta nacionalista y

quisieron hacerla desaparecer, aniquilarla, pero sigui para adelante.

Kontxi Cearra Quintana 1937an 3 urte

Yo era pequea, tena dos aos y medio, pero mi madre me contaba cmo nos refugibamos en los tneles, cada uno tena su sitio fijo. Mi madre tena un colchn all y nosotras ramos cinco hermanas. En casa tenamos todo preparado, los abrigos, el calzado y todo bien puesto en la puerta, para que cuando sonaran las sirenas saliramos corriendo, hasta llegar al tnel y situarnos en el colchn que nos perteneca. bamos con el pucherito de comida. Mi padre no estaba, mi padre estaba escondido por ah. Despus de la guerra sufrieron muchas represalias, les cerraban la tienda

Edurne Antxustegi San Pedro 1937an 5 urte

Gogoratzen naz, denbora haretan Jose Mari, nire nebea, Jatara joaten zala astoagaz janaria eroaten han egoten ziran gudariei. Beste nebea, Jose, gerran ibili zan.

Akordetan naz, bere bai, batailea egon zala Jata inguruan, antza hor, Portume parean: Gorridxek egon ziran ostute eta nazionalak ezustean harrapatu ebiezan eta hainbat hil zituezan. Olezko kajatan bajetan ebezan eta hainbat egon ziran, dozena bat baino gehiago. Gu ez ginen etxetik mugiduten, tiroak eta bonbak entzuten genduzan baina etxe barruan gelditzen ginan. Gure etxean Jatabeko familia bi bere egon ziran, errefugieta, ganadu eta guztiagaz etorrita.

Bittoriano Diman bizi zan eta bost neba-arreba ziran. Han, konbate asko egon ziran eta abioiak etortzen zirenean, Obako hatxatan ostuten ziran. Horretan kobatan, egunak jan barik be egon ziran. Errefugieta dagozala, aitxitxe hil jakien, gaixoagaz, eta soldaduak aurretik dirala, eroan behar izan eben enterretan. Gauez, aitxitxe lepoan zeuriela, han joan ziren basorik baso. Bictorianon aitxe joan zan soldaduekaz eta gorpuegaz. Gero Igorrera joan ziran, osaba baten etxera.

Julian Ugalde Ormaza 1937an 5 urte

Gauza gitxigaz gogoratzen da Julian, 5 urte bakarrik eukazala eta, baina bai erakusten dau, sirenak entzutean, joaten ziran gordelekua. Nahiz eta orain bide barriagaz porlanduta egon, orduan be Armintzara doan kamino azpitik zegoen urbidean ezkutatzen ei ziran Garaiko auzokide guztiak. Horretaz gogoratzen da eta lekuraino doa erakusteko.

Pedro Goitia Bilbao 1937an 5 urte

Pedrok 5 urte egin ebazan apirilaren 26an, berak dinon moduan Gernika bonbardeatu eben egun berdinean. Bost urte bakarrik euki arren, gauza askogaz akordetan da zelan ez naz akordeko ba?: Argi-argi dauka zelan ezkutatzen ziran pinu handidxen ondotik joan eta berantz zegoan troka baten. Hantxe egoten ziran geldi-geldi abioen bonbetatik libratzeko. Elexpuruko etxe nagusian soldaduak egon ziran eta hantxe joaten ziran hiru anaiak eurengana, umeak ume, eta euren errukidxe sortarazi eta ogidxe, txokolatea, sardina latatxuak, arroza eta hainbat gauza lortu. Argi-argi dauka gaur egun be non jausi ziran bonba handi bi, itzelezko zuloak eginaz, Iparragarreko trokan eta Katxonerako bidean. Barre eginaz gogoratzen dau egun zoriontsu bat, non Pedro Ardantzakoa etorri jakien saku bete erropagaz. Ha bai poza, tailarik, ez kolorerik, ez tamainurik ikusi be egin barik, hantxe jantzi ebezan erropak eta oinetakoak euren gorputz erdi biluztuak eztaltzeko. Kortan behia eta txahala euki ebezan eta han eroan eutsiezan soldaduek, ez, behia ez, hay nios y la vaca habr que dejarles para que puedan beber leche. Ez da gogoratzen aitxen gauzekaz, bakarrik hortik ibili zala gerran, ez daki nondik, baina bai gogoratzen da non egiten eben lo amak eta hiru anaiak, barrika baten barruan. Ez naz gehiagogaz akordetan dino. Nahikoa 5 urteko ume batentzat!

Mari Carmen Aldazabal Orpegui 1937an 5 urte

Amoroton jaio nintzen 1932ko urriaren 28an. Gerra denporan, 1937an, 5 urte egiteko neukazan. Gernikara, ama hil egin jatan legez, amomagaz etorri nintzen, nire izekoaren etxera, amomaren alabea. Han gagozala sirenak hasi ziran, haixe daukat memorian, bajetuten ginan behera, ikusten neban jentea sakuak orma kontran ipinita. Gero esan eustan aitxek, handiagoa izan nintzenean, harek sakuak bonbakaitik izaten zirala. Gero Gernikatik Lekeitiora, ez dakit noz edo zelan joan nintzan, Lekeition kanpaiak joten ebezan. Arin kalean gora. Oraintxe be haixe kalea ikusten dot, aldatza, zaratak neuri deiadarrez, antza geldiro korriduten neban. Gero pase nintzan Ispasterrera. Ispasterren abioak datozela, ez dakit zer datorrela, amoma hasten zan. Kasua da ze nik ez neban kanpairik ez ezer entzuten. Hasi ginan arinik arin eta kaminoan azpian, kantarila moduko bat egon zan eta hantxe barruan sartuta, amomagaz eta danakaz. Hantxe nauela, abioiak, baju, baju, bajuan ikusitakoa naz. Geroago, paseko zan denporea antza, eta abioien zaratea entzuten gendunean, amomak eta aitxek esaten euskuen botateko behean ganera, eta egoteko geldi abioen zaratea ahaztu arte. Halantxe egoten ginen abioak pasatu arte.

Halako baten aitxe hasi zan: Gernika erretan! Gernika erretan! Gorri, gorri, gorri zerua, suagaz. Nire izekoa eta nire osabea ezagutu ziran Gernikako fabrika baten, hara errefugiatu ziran. Bonbardeoa hasi zanean, fabrikara pasatu ziran. Osabea, Bernardo, sasi piloan makurtute egon zan eta hasi jakozan besteak , Bernardo erdu hona eta handik altxatu eta joan zanean, bera egon zan lekuan bonbea jausi zan. Hori izekoak esanta dakit. Izekoaren etxea des egin zan eta izekoa lotu zan giltza eskuan dauala. Gero etxeak egin ebazan, zelan da los presidiarios eta izekoari errenta bajuan ipini eutsien pisu bat, oraintxe geuk daukaguna. Ogiaren episodioa (Mari Carmenek etxean gordeta daukon ogi puxkarena) holan izan zan: Ogia izekoak euki eban Gernikan. Izekoa, kaderea apurtuta dagoela, sartu gura eben erresidentzian, berak ez eban gure, eta nik esan neutson aitxitxeri Jesus, geuk ez dogu hartuko? eta bai esan eustan goian eskatuko dogu logela bat eta ekarri etxera. Halan ekarri gendun Olabarrire. Ogia berak ekarri eban, hau gerrako ogia da. Hemen egon ziran monja batzuk eta erakutsi neutsien ogia eta esan neutsien gabonatan zer egiten dodan eta esan eustien ez galtzeko ogia ez eta ohitura hori bere. Mahaia bedeinkatuten dogunean eta afaria jaten dogunean azpian ipini eta gero gordeu. Bakioko aitxitxe eta beste asko ostute egon ziran gerra denporan. Azerotxotik tienda de campaak egon ziran ipinita soldaduentzat eta harriak edo bota eutsiezan. Aitxitxeri, Basteikoari eta bota eutsiezan erruek. Gero ostu egin behar. Amoma bakarrik etxean. Soldaduak etorten jakozan menditik, barrura sartu, jaten eta

Hamazazpi urtegaz etorri nintzan Bakiora, Javier Bidegain alkate dala. Bidegaintarren aitxe militar famosoa izan zan eta mesedeak egiten ebazan, soldaduskatik libratu eta holakoak.

Manu Lopategi Abio 1937an 4 urte

Milizianok hantxe egoten ziran, kuartela zeukaten Saitxun. Kainoiak egoten ziran alboan Jatara tiretuteko. Italianoak izan ziran. Santi txikitxua izan zan eta Santi, vamos, toma txokolatino, txokolatino esaten eutsien italianoak. Edozer egiten gendun umeak ginan eta, bonbak ekarri be bai sasiarteetatik. Ez gendun bildurrik eukitzen, ez kainoienik, ez tiroanik ez ezenik. Por Sollube pasaban los antiareos. Solo-barrenetan eta mune azpietan gordetan ginen abioiak pasetan zirenean, barrikak eta holakoetan. Amak sartuten gintun barruan eta han egon geldi. Soloatatik be joaten ginen

amari eskapan eta bonbak eta halakoak koixu eta ekarri, erremente barik. Itzako osabeak, gerran ibilikoa izan zan, mutilado de guerra, eroaten ebezan hortik botateko. Osaba horrek, Demetriok, 7 urte egin ebazan zigortuta Panplonan. Amoma Manuela, Itzakoa, joaten zan, kargea buruan hartuta, bisitetan. Goserik ez gendun pasatu, alubias y alubias, maana, tarde y noche. Tio Justok eta semeak bai ebakuatu eben, Truciosera joan ziran, baina gu ez. Gero, tio Juston behi bat kentzera etor jakuzan, Tomas galdu eta Fermin Alardonekoa, subastatu egingo ebela eta, baina aitxek ez eutsien itxi. Aitxe okerra izan zan era cojo pero valiente. Eta halantxe bizi izan ginan, gitxigaz, baina pozik.

Pepita Longaray Garay 1937an 4 urte

Yo tendra poquitos aos, tres o cuatro, y me acuerdo que bajaban los italianos por Luzarraga. Nosotros vivamos all. Tambin me acuerdo cuando venan los aviones y nosotros bajbamos a una cueva que haba ah en Peas Rojas, en Askada, como se le llama ahora. Nosotros bamos con una ta cheposita, hermanastra de mi padre, y un da que bamos a la cueva pasamos por debajo del puente y mi abuelo empez a gritar quitaros de ah. Era donde caan los tiros. A la cueva nos llevaban la comida en unos cestitos. No s quien vena, alguien

de casa sera seguramente, pero no s. All nos escondamos mucha gente. Era una cueva grande. Ahora est tapada. Miedo no me acuerdo que pasara, era muy pequea, pero sabamos que algo pasaba porque andbamos de un lado para otro. Una vez estbamos comiendo en la roca de fuera y vino una bandada de gaviotas. Nosotros pensamos que eran aviones y echamos lo que estbamos comiendo y corrimos para la cueva. Comer comamos lo que haba, ramos muchos en casa y mi madre trabajaba en lo que poda. Mi padre estuvo mucho tiempo sin venir por casa, unos dos aos y medio. Era marino, as que le toc estar en barcos. Mi abuelo tambin se libr por churro. Era cantero y trabajaba all, aqu donde poda. Un da vinieron a por l y no estaba en casa y los que vinieron a buscarle nos dijeron de buena se ha librado, pues si llega a estar en casa le llevamos a la playa y all se queda. Me acuerdo tambin que ah, en donde ahora vive Goyarrola, era el Casino, y all haba algo de la falange y nos obligaban a cantar y tenamos que llevar una boina roja. Mi madre no tena ni para zapatos coma para comprar boinas estaba.

Amaia Liste Urrutia 1937an 3 urte

S tengo una idea, que era muy pequeita, recuerdo eso, que haban echado bombas en Gernika y la gente que

corra y que corra y se escapaban y nosotros mirando para San Pelayo para ver si vena gente.

Miren, txikia izan arren, akordetan da zelan ostuten ziran aitxegaz etxe atzeko zulo baten abioaiak pasetan zirenean. Aitxek negar asko egiten ebala be bai. Auzokide frankotar bat etorten jakien batzutan meatsu eginez "bihar etorriko dira zure bila esanez.

Lucia Lpez Prieto 1937an 5 urte

Yo soy de Zorroza y lo que cuento me pas all. Me acuerdo que cuando oamos las sirenas, cogamos un banquito que tenamos en casa, nos bamos

corriendo al refugio. El refugio era como un molino que ahora lo van a hacer monumento. Cuando pasaba el peligro nos volvamos a casa. Pas el sarampin y cuando estuve enferma mi madre y yo nos quedbamos sin ir al refugio. Oamos el ruido de los aviones, que pasaban encima de nuestra casa, nos metamos debajo de los colchones. Otro da me acuerdo que fueron a otro refugio, debajo de un tnel, cerca de las vas del tren. En un edificio cercano haba tres milicianos haciendo guardia en la puerta, paso un obs y mat a dos. Mis hermanas estaban en Valladolid, yo con mi madre en Zorroza. Mi hermano con los gudaris. Un da vinieron los milicianos y obligaron a todos los Zorrozanos a embarcar para ser evacuados, pero mi madre dijo que no bamos a ninguna parte porque mi padre estaba recin operado. Nos quedamos. Mi abuela y mis tos fueron a Francia, incluso s que otros se fueron a Rusia.

Gotzon Longaray Larragan 1937an 3 urte

El Padre de Gotzon, Cecilio Longaray, era teniente de gudaris y por mediacin de l, los hermanos y la madre, junto con otros gudaris, evacuaron a Zalla. En Zalla tuvieron la suerte de vivir en una casita tipo chalet. La casa era propiedad de un mdico, amigo del padre. Cuando pas el peligro, volvieron a Bakio la madre y los hijos. El padre tuvo que seguir sus responsabilidades como teniente al frente del batalln que diriga. Terminada la guerra, su padre estuvo muchos aos preso. Gotzon recuerda que fue en alguna ocasin con su madre a visitarle en Santoa.

Jon Lopategi (bertsolaria) 1937an 3 urte

UMEAK GERRA GARAIAN

1) Gerra aroa aztertzean zehatz puntuz puntu, hil zirenak omenduz bertso eta kantu, gogoragarri dira umeen hainbat kontu.

2) Hiru urte nituen gerra hasi zenean eta gure GERNIKA erre zeuenean Bizi bizirik daukat gomutapenean.

3)Gure etxe ondoko ORTU NAUSI zaharra, entzun nahiz ikusteko zen balkoi bakarra Egunez bonba hotsa gauean sugarra.

4) Arratsalde erdian bonbak hasi ziren emakume eta haurrak ahal zenik arinen, trenbide azpietan ezkutatu ginen.

5) Biharamun goizean behi bi buztartuta, burdiaren gainean ahal zena hartuta iluntzean han ginen Mungian sartuta.

6) Aita LEGARDAkoa genduan jaiotzez Aitite eta amuma geugaz batu pozez, DERIOrantz jo genduan bakearen gosez.

7) Aitaren anaia bat Barakaldon zenez bertara jo genduan segidan zuzenez eta han erre ziran gure hainbat amets.

9) Osabaren etxean gu kokatuz lehenen, aita behiak zaintzera joatean ondoren soldadu frankotarrak atxilotu eben.

8) Aita barik Bilbora hurrengo pausua ez dakit zein kaletan (bostgarren pisua) ez zen gozoa jaso neuan abisua.

10)

Sirenak entzutean geure ingurutik

babesa izan guran leku segurutik lurrera jausi nintzen laugarren pisutik.

11) Kaskarreko ederra zen hartu neuana, konortea galduta itzi ninduana, ia hantxe betiko galdu neuan dana.

11)

Baneki nork eroan ginduzen etxera

kamioi bete lagun eskurtsino antzera gaur be joango nintzake bera eskertzera.

13) Eta aita kartzelatik zetorren orduan, etxetik hurrunean ikusi genduan manta bat zekarrela abrigu moduan.

14) Gaixorik etorri zen kalenturarekin amak osatu zeuan sendabedarrekin eta hamar ume hazi ginduezan fin-fin.

Bakioko San Fernando kapilea

1937. urteko apirilaren 30ean jausi zan Bermeo faxisten eskuetan. Maiatzaren 6an, Bakiorantzako norabidea hartu eben, Matxitxako inguruetan egozan Eusko Gudarosteko gudarieri erasoteko. Frecce Nere (gezi baltzak) izeneko italiar-espainiar guda-talde mistoko mila mutil ahalegindu ziran euskalduneri atzera joan eragiten, baia ezin. Bien bitartean, egokerearen estuasuna ikusita, Bakioko agintariak, Leandro Oraindi alkatea buru zala, herria hutsituteko agindua emon eben. Halan bada, maiatzaren 1ean, herritar askok, gehien-gehienak, errefuxiatuak eta agintariak ines egin eben herritik, faxistak ganean etozalako. Herria ia hutsik lotu zan, atzeraka joiazan euskal gudari batzuk izan ezik. Beroneek Iata mendian eginda eukezan lubagietan sartu ziran, faxistak noz etorriko, hareeri bertan aurre egiteko usteagaz. Artean, Itxasalde batailoiko gudariak, bakiotarrak batzuk. Maiatzaren 9an, Matxitxakoko guda-lerroak huts egin eta egun beratan jausi zan, bada, Bakio faxisten eskuetan. Herria hutsik egoan. Herria hartu ostean, egun batzukarrenean, maiatzaren 12an, hasi ziran faxistak Iata mendian gora, arerioak euren jagon lekuetatik urten eragin eta handik asagora bota gurean. Frecce Nere italiar-espainiar 4. erregimentu mistoko lelenengo batailoiko guda mutilak ziran. Iata mendiko erasoa hasita egoan. Eskaldunen jagon lekuak eta adorea hobeak izan arren, lortu eben, azkenean, faxistak euren asmoa, maiatzaren 19an, baia. Zazpi egunean eutsi eutseen, jo ta su, euskaldunak faxisteri Iata mendiko bizkarrean. Ahalegin horretan, alderdi bateko zein besteko gudariak galdu eben bizia bertan, Iata mendian. Eskaldunen aldetiko barririk ez bajaku heldu be, faxisten alderdian burrukaldi hatan hildako batzuen barri badogu, behintzat. Seguru antzean, askoz be gehiago izango ziran. Burrukaldia maiatzean izan bazan be, handixik eta 4 hilabetera, irailaren 12an, Iata mendiko bizkarrean agertu zan Frecce Nere guda-taldeko espainiar gudari baten gorpua, Jos Rubio Cuecas izan zan hildako haren izena. Uradarione errekearen adarrerrekatxu dan Altzaga izenekoaren ondoan, hatan be. Hil eta lau hilabete garrenean! Bera guda-talde horretako 4. erregimentukoa zan. Halan egiaztau eban erregimentu horretako kapilaua zan On Giuseppe Pio Poli jaunak (1937ko zemendiaren 12an). Bizkaia galdu zanean, faxistak aurrera egin eben, Santander alderantza. Bertaratu baino lehenago, Frecce Nere guda-taldeko 3. erregimentuko lelenengo batailoiari Monte Jata izena emon eutsoen. Kataluniako

frontean, ostera, 1. erregimentuko lelenengo batailoiak eroian izen hori 1938. urtean. Kapilea edo eleizatxua Madrileko Museo del Prado deritxonaren zuzendaria izan zan Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza jauna, Ferroleko galiziarra. Sasoi hatako Espainian artista, margolari ospetsua bera. San Fernando kapilea edo eleizatxua eregin eragin eban, 1937. urteko maiatzaren 12an, Iata mendiko erasoan, hildako izen bereko beraren semearen eta beronen soldadukideen omenez. Horretarako, 1940ko garagarrilaren 30ean baimena eskatu eutson Bakioko udalari Iata mendiko bizkarrean (Gaubietako herri basoan) lurra erosi eta bertan Gurutzadan jausitakoen alde eleizatxua egiteko. Hildako semea, Fernando Alvarez de Sotomayor y Castro izenekoa, alferez probisionala zan, Frecce Nere italiar-espainiar guda-talde mistoko gudamutila. Beragaz batera, beste bederatzi espainiar gudari eta sei italiar, kapitain bat, teniente bat, sarjentu bat eta 3 gudari, hil ziran Iata mendiko Arrilabanagako hatxetan egun hatako burrukaldian, aurki. Fernando Alvarez de Sotomayor y Castro, Espainiako Falangeko alferezaren heriotza-agiria eskatu eutson Bakioko udalari A Coruako legegizona zan Manuel Sendon Amado jaunak, 1937ko irailaren 6an.

Eleizatxua Arrilabanaga izeneko inguruan dago, Uriarte baserriko Patxo Uriarteri erositako Ametzetabaso izeneko basoko lursaila baten. Kapilearen proiektua Pedro Muguruza Otao jaunak eginikoa zan, gizon hau Arkitektura Zuzendari Nagusia izan zan sasoi haretan Espainian. Eregigina, barriz, Raimundo Bilbao izan zan. Kapilearen zabalpena 1943ko garagarrilaren 24an, zapatuz, egin zan. Herriko agintari eta pertsona esaguratsuakaz batera lagun asko batu ei zan bertara, artean, Javier de Ibarra jauna, gobernadore zibilaren izenean, eta Bilboko alkatea, Zuazagoitia jauna. Kapilea Mungiako artziprestea izan zan Antonio Ganboa jaunak bedeinkatu eban, mezea emon eta gero. Horretan Bakioko umeen eleizako abesbatzak be esku hartu eban. Kapilearen ardurea Fulgen Garairen eskuetan itzi eben, eta zabaldu zanetik eta 1955. urtera arte, apur gorabehera, urtero emoten zan mezea bertan San

Fernando egunean (maiatzaren 30ean), Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza aitak ordainduta. Gogoratu San Fernando santua dana Espainiako Falangearen santu jagolea. Altara ganean, San Fernando erregearen esfingearen margokia egoan. Altarearen beheko alderdian, Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza jaunak berberak eginda, beraren semearen heriotzearen irudi antzeko eran, beste margoki bat egoan. Alboko horma bietan, bestetik, harrinabarrezko hilarri bana. Bertan idatzita egozan Iata mendiko bizkarrean egun hatan hildako gudari faxisten izenak:
Ezkerrekoan, espainiarrak: Fernando Alvarez de Sotomayor - alfrez Manuel Gil Daniel Daz Daz Jernimo Fernando Ardila Manuel Fernndez Martn Agustn Palomo Alfredo Pedrajo Daniel Ramatar Jos Vzquez Lahera Eskoikoan, italiarrak: Serafino Migazzo - capitn Antonino Terranova - teniente Antonino Mariano - sargento Modesto Comandone soldado Enmanuele Savarino soldado Luigi Maiorino - soldado

Bizkaiko Gotzaindegiak, 1944. urteko dagonilaren 4an, emon eutson Eleizearen baimena Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza jaunari berak eregitako kapilan San Fernando santua gurtuteko fundazinoa sortuteko. Horretarako, 22.582,85 pezeta emon ebazan jaun harek. Halan, diruaren zati bategaz, urtero 13 meza esateko ziran, hilabete guztietan hileko 12. egunean bana eta bestea maiatzaren 30ean, San Fernando santuaren egunean. Ganerako dirua kapilea bera konpondu eta kandelak eta orioa erosteko zan. Hurrengo egunean, dagonilaren 5ean, Alvarez de Sotomayor jaunak Bakioko abadeari, On Antonio Alegria, bialdutako eskutitzean, Arrilabanagako kapilearen inguruko egitekoak arean aldatuteko eskatu eutson. Halantxe, urteko hile guztietako 12. egunean kapilan mezea esan beharrean, maiatzetik urrira arteko hileetan mezea bertan kapilan baino ez esatea proposau eutson, ganerakoetan, herriko eleiza nagosian esango ebala, aro txarra eta abar zala-eta. Sakristau eta mezamutilarentzako aurretik dirurik iminita ez egoanez, gastu hareek beste alderditik ordainduko ebazala jakin eragin eutson abadeari. Urte hatako gastuok estalduteko, bada, 100 pezeta emon eutsozan abadeari. On Antonio Alegria jaunak, Bakioko abadea, diru kopuru hareri nahikoa eritxi ez, aurki, eta diru gehiago (30 pezeta mezako) eskatu gura izan

eutson Alvarez de Sotomayor jaunari. Gotzaindegiak, ostera, Alvarez de Sotomayor jaunak eskainia onartutera behartu eban abadea. Beronek eskatutakoari larregi zala eritxi eutson Gotzaindegiak, Gotzaindegia eta Bakioko abadearen arteko eskutitz joan-etorrian agiriko danez. Eleizatxu hori, bada, ez da inoz baseleiza izategino heldu, ez jatorrian ez eta geroko erabilkeran be, kapilea besterik ez da izan. Herriak ez dau inoz haregazko ezelango oneraspenik euki. Oker ez banago be, azkenengo mezea edo prozesinoa 1955. urtearen inguruan egin zan. Harrezkeroan, bapez. Kapilea, Armintzako bidearen ondotxuan dago, bidearen azpitxuan egon be. Armintza bideko goiko ikuspegi nagosira heldu baino lehenago, Armintzako bidetik urten eta eskoatara, Andioko basobidea (Portumeko lehengo bide zaharra) hartuten dan lekutik 30 metrora, eskoatara barrian. 1981. urtean harrinabarrezko hilarri hareek behearen ganean txikituta agiri ziran eta San Fernandoren erregearen ganeko margokia nonork ostuta egoan. 1982. urtean, barriz, baten batek zatiak batu eta lehenago egozan lekuetan eta eran atzera iminita agiri ziran, zatiren batzuk galduta egozala. 1984. urtean, ostera, harriok, altarea eta barruko gehiena apurtuta eta galduta egozan, betiko. Urteotan, ehiztari eta basogintzan ibili diranentzako babesleku baino ez da izan kapilea. Gaur egun, teilatua beheraren ganera jausita eta barruak hutsituta, kanpoko hormak sasi artean baino ez jakoz ikusten. Hor dago, bertan behera itzita, betiko, noz jausiko, betiko, noz desagertuko.

Iniaki MARTIARTU BAKIO 2006ko abendua

RESTOS DE LA GUERRA CIVIL EN BAKIO

El 30 de abril de 1937 cay Bemeo en manos fascistas. El da 6 de mayo el batalln Frecce Nere(flechas negras) compuesto por soldados franco-italianos se adentr en Bakio tras pasar la lnea de nuestros gudaris en Matxitxako. Mientras tanto, las autoridades de Bakio, con el alcalde Leandro Oraindi al frente, mandaron evacuar el pueblo pues los fascistas se echaban encima. As pues el 1 de mayo las autoridades junto con muchos bakiotarras huyeron del pueblo, no as los gudaris, que refugiados en Jata intentaron hacer frente al enemigo. En las trincheras construidas en Jata se resistieron duramente, entre ellos los del batalln Itxasalde.

Restos de parapetos en Jata El 9 de mayo el frente de Matxikako pereci y ese mismo da cay Bakio en manos fascistas. Tras apoderarse del pueblo, el da 12 de mayo empezaron la subida a Jata queriendo sacar a los gudaris de sus escondrijos y enviarlos ms lejos. En siete das consiguieron los nuestros resistir al enemigo, pero el 19 de mayo el enemigo consigui su propsito. Soldados de uno y otro bando cayeron en esta ardua batalla. Aunque no tenemos referencias de nuestros muertos, s nos constan algunos nombres de los soldados franco-italianos. Seguramente los cados seran muchos ms.Despus de 4 meses, el 12 de setiembre apareci el cuerpo de otro soldado espaol, Jos Rubio Cuecas, junto al afluente Altzaga del ro Uradarione. El era soldado de la compaa Fercce Nere mencionada anteriormente y compuesta por soldados espaoles e italianos. Tras caer Bilbao las tropas fascistas fueron hacia Santander. Antes de llegar all, al tercer regimiento del batalln Frecce Nere le pusieron el nombre de Monte Jata. En Catalua, en cambio con ese nombre se denomin al primer batalln del primer regimiento, en el ao 1938. LA CAPILLA DE SAN FERNANDO Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza, director del museo del Prado de Madrid, mand construir el mismo 12 de mayo de 1937 la capilla de San Fernando en honor a su hijo, de su mismo nombre, y a otros 15 soldados, 9 espaoles y 6 italianos, cados en la contienda en Jata. Para ello el 30 de julio de 1940 pidi permiso al ayuntamiento de Bakio para construir dicha capilla, en el terreno que para tal fin compr a Patxo Uriarte en el monte Gaubieta. El diseo fue a cargo de Pedro Muguruza Otao y la construccin la llev a cabo Raimundo Bilbao. La capilla est situada en el entorno de Arrilabanaga en el terreno de nombre Ametzetabaso.

La apertura de la capilla fue el 24 de julio de 1943, sbado. Adems de las autoridades del pueblo, acudieron al evento Javier de Ibarra, en nombre del gobernador civil, y el alcalde de Bilbao, el Sr Zuazagoitia. La capilla la bendijo el arcipreste de Mungia, Antonio Ganboa. El coro parroquial de nios de Bakio cant en la inauguracin. La capilla qued a cargo de Fulgen Garay y desde entonces hasta el ao 1955 se celebr misa en ella el da de San Fernando, el 30 de mayo. La misa era pagada por Fernando Alvarez de Sotomayor y Zaragoza. Recordemos que San Fernando es el patrn de la Falange espaola. Encima del altar estaba la esfinge de San Fernando y debajo la pintura del soldado muerto Fernando de Sotomayor, pintada por su propio padre. A ambos lados incrustados en piedra los nombres de los soldados del bando fascista que perdieron la vida, a la izquierda los espaoles y a la derecha los italianos. Izquierda: -Fernando Alvarez de Sotomayor - alfrez -Manuel Gil -Jernimo Fernando Ardila - Agustn Palomo - Daniel Ramatar Derecha: Serafino Migazzo - capitn Antonino Terranova - teniente Antonino Mariano - sargento Modesto Comandone - soldado Enmanuele Savarino - soldado Luigi Maiorino - soldado El obispado de Bizkaia dio a Fernando Alvarez de Sotomayor el permiso para la fundacin de San Fernando el 4 de agosto de 1944, para ello el interesado le otorg 22.582,85 pesetas para celebrar doce misas al ao, los das 12 de cada mes y una ms el da de San Fernando, el 30 de mayo. Al da siguiente Alvarez de Sotomayor le dio la orden al prroco de Bakio, Antonio Alegria, concedindole el permiso para que diera misa en la capilla slo desde mayo hasta octubre, pudiendo celebrar el resto en la parroquia del pueblo. As se podan evitar las idas y venidas de sacristn y monaguillos en invierno. Como no estaban contemplados los gastos de estos ltimos en el contrato, le aadi en 100 pesetas los honorarios del ao. A Don Antonio Alegria, prroco de Bakio, no le pareci suficiente el dinero asignado y le pidi ms al Sr Alvarez de Sotomayor (30 pesetas por cada misa), pero el obispado le oblig a aceptar lo que Alvarez de Sotomayor le ofreca. Todo ello consta en las cartas que entre el Obispado y Antonio Alegria se cruzaron. Esa iglesia no lleg nunca a ser ermita, ni en su procedencia ni en su uso, fue siempre capilla. El pueblo nunca tuvo una atencin especial hacia esa construccin y segn datos a partir de 1955 no hubo ninguna celebracin all. Lo que queda de capilla est situada al lado de la carretera a Armintza, a mano derecha antes de llegar al mirador, en el camino a Andio ( camino viejo de Portume). - Daniel Daz Daz - Manuel Fernndez Martn - Alfredo Pedrajo - Jos Vzquez Lahera

En 1981 las piedras aparecieron destrozadas y la esfinge de San Fernando desaparecida. En 1982 alguien trat de recomponer las piedras sin llegar a conseguirlo totalmente. Sin embargo en 1984 se acabaron de perder definitivamente, s las piedras y s lo que quedaba de altar. Actualmente puede ser refugio de cazadores, sin ms, pero los restos de la capilla estn clamando su desaparicin. (Resumen en castellano de la recopilacin de Iniaki Martiartu)

TROPA FAXISTAK BAKION SARTU ZIRANEKOA (1937.05.09)

Guda lerroa geroago eta parajeago egoala, Bakioko udalak, Urbitarteko Leandro Oraindi alkatea buru zala, agindua emon eban maiatzaren 1ean herria hutsitu eta Zallarantza ines egiteko1. Maiatzaren 8ko goizaldean, Bermeoko Agirre auzotik Burgon eta Arana auzotik Matxitxakon gora etozan Frecce Nere tropa italiar-epainiarrak. Arrastiko 5.30etan lortu eben Burgoganera heldutea, handixik Matxitxakora joateko asmoaz. Era beratan be, Urizarreta, Goienzabal eta, Sollubetik joanda, Andramarietako ganak tiro gitxi batzuk botata irabazi ebezan. Euskal gudariak eta milizianoak Iatarantza atzera eginkeran, euren buruak defendiduteko tiroak jaurtita, hatan be2. Hurrengo egunean, goizean, jausi ziran Matxitxakon egozan bateriak euren eskuetan, bertan inor ez egoala2. Maiatzaren 9an, domeka goizean, Matxitxakoko bateriak koiu ostean, hasi ziran tropa matxinatuak Bakiorantzako bidea egiten. Frecce Nere ziralakoen 4. erregimentuko tropak ziran. Bakion sartu ziran bada, San Pelaiotik bidez bide beherantza etozala, goizeko 11.30etan herrian sartu be. Ordu betegarrenean, Iatako bizkarregino heldu ziran. Bestetik, Andramarietaganetik Elorrietan behera sartu ziran Melillako ehiztarien B batailoiko konpainia bi (Tabor de Regulares izeneko moruak) 3.

Faxistak idatzitakoa Soldadu faxistakaz batera sartu ziran Bakion kazetari faxista batzuk be eta eurak idatzitako lekukotzak hona ekarriko doguz jarraian. Gudatean, irakurleen bihotzak gogoberotuteko ekintza eta jazokerak puztu egiten dira arean, euren alderdikoentzako gauzak beti ondo doazelako itxurea emoteko, jakina.

Halan bada, euretan lehenengoa, ABC egunkariko Sevillako barriemoilea zan Jos Goi. Beraren lumatik jakingo dogu zelangoak izan ziran hasikerako ordu hareek. Euskeraz bihurtuta4: Domeka goizean, goizeko 11.30etan, sartu ziran gure soldaduak itsas bazterreko Bakio izeneko herritxuan. Matxitxako lurmusturra aurreko egunean, ilundian, koiu eben. Ordu betegarrenean, Iatagino igan eben, bertatik ia harrika jo leitekezala Bilboko itsas adarra eta portua. Bakiogino joan nintzan gure tropen atzean. Matxitxakon lotu nintzan. Bertan itsasaldeko bateria bat egoan, arerioak atzean itxita, denporarik ezagaitik, aurki. Kainoiak hurrengoau euken idatzita paparrean: TRUBIA, 1890. Egundokoa izan zan geure tropak Bakion sartzekoa. Brigada Mistoko tropak ziran, euretariko gehienak Extremadurako boluntarioak. Herria jagoten egozan lau batailoi gorriak Iatamendira egin eben hanka aurreko egunean, euren zoritxarra dala-eta, birao-urtika, danagaitik eta danaren aurka egundokoak esaten, bihotza galduta. Egun bi lehenago miliziano bi fusilau ebezan jagonleku jakin batera joateari uko egiteagaitik. Beste miliziano batek oinari egin eutson tiro ume eta andra batzuen aurrean, beroneeri hori egiteko errazoia esan eutsela: Holan ospitalera eroango nabe eta egun batzuetan, behintzat, baketan egongo naz. Bakiok udatiar gehiago daukoz bertako herritarrak baino. Azken honeek ia gehienak ines egin dabe. Gehienak separatistak ziran. Hareek, baia, bederatzi hilabetean itxaroten egon dira askatuak izan artean. Batzuk ordurik ostenduta bizi izan dira, bitarte guzti honetan ziurtasunik ezak eragindako larritasuna bizi izan dabela, baia behin be itxaropena galdu barik. Gure tropak herrian sartu ziranean, ogi zuria honeri eta hareri emoten sartu ziran. Ostenduta egon ziranak lehenengoak izan ziran agirian urteten. Euren lagunak oztan-oztan ezagutu ebezan. Euretariko bat, Tradicin (falangismoa) dalakoaren izen handiko zabaltzailea izan zana, Manuel Mara Arredondo, ia 20 kilo argalago egoan. Guda mutileri banderea eskuetatik kendu eta hareri munka hasi jakozan, urte askoan ama ikusi barik, amari musua emoten jakon lez. Ikuskizun zirraragarria izan zan ha. Jos Goi Donostiako LA VOZ DE ESPAA egunkari karlistan antzeko gauza bat idatzi eban soldadu faxistakaz batera Bakion sartutako beste barriemoile batek, beronek lehengoak baino jakingarri gehiago emoten deuskula. Euskeraz iminita5: Sollube mendiko iparrean legionarioak aurrera egin eben Bermeotik urtenda, Matxitxakon zehar eta Bakioko Basigo herria atzean itxi artean. Legionario falangistak Matxitxakon barrena, itsasoa alboan eukela, Bakiorantza egin eben aurrera. Goizean sartu ziran Bakion. Gorriak maiatzaren 8an beratan ines egin eben, Matxitxakoko lubagiak hutsik itxi ebezala. Bertan zapatu beratako egunkari zatiak topau ebezan. Gorriak lau kainoidun itsasaldeko bateria bat eta beronentzako munizino ugari itxi ebezan atzean. Hilabete batzuk lehenago imini ebezan bertan. TRUBIA izeneko etxeak 1890. urtean egindakoak ziran. Falangistak Bakion sartu ziran eta Iata mendian gora egiten hasi ziran. Bakioko biztanle batzuk guda mutil falangisteri ondo etorria egin eutseen. Bakion eskoitar errefuxiatu asko egoan. Bakion barrena batailoi gorriak, hau da, ITXASALDE, MEABE eta SAN ANDRES eta diziplinarioetariko bat atzera egin eben, maiatzaren 8ko gauera artean egon ziran herrian bertan. Zapatu gauean Iatamendiko jagonlekuetara igan eben. Bakioko udalak zortzi egun

lehenago egin eban hanka herritik, Zalla herrian barrian udala eratuteko. Herri funtzionario guztiak bertara eroan ebezan. Ez zan herrian euretariko bape lotu. Argi-indarra kenduta egoan. Bakion egozan errefuxiatuen artean abadeak eta beste eleizgizon batzuk be baegozan. Bilbotik ospa eginda, bertan ostendu ziran, CNTkoen bildur, aurki. Bakion etxe guztiak osoosorik egozan. Tiro hotsak birritan baino ez ziran entzun ordurate, eta eurok aurreko astean, hatan be. Donostiatik ines egindako batzuk Bakion euki eben gordelekua, komentu baten, euki be. Egia esanda, Bakion ez zan egon goseterik. Esnerik eta arrautzarik ugari baegoan etxaldeetan, ostera, ez egoan ogirik, ez oriorik, ez eta behar-beharrezko ziran bestelango jakirik. Hareatzearen ondoan baegoan kooperatiba eran abertzale ospetsuak egindako bizitzetako etxe bat. Tropa falangistak Bakion sartu ziran domeka eguerdian, basoetatik etozala. Gorriak lehenago ines eginda egozan. Herrian bertan ez zan egon burrukaldirik, ez eta tiro hartu-jaurtigirik. Lehenengo-lehenengo Brigada Mistoko brigadista moltso bat sartu zan herrian, euren burruka banderak agirian ebezala. Herriko biztanle batzuk amaibako poztasunaz hartuak izan ziran soldaduak, Espainiako bandereari gur eginaz. Hiru gizon belauniko imini ziran haren aurrean: Olaskoagatar anaia biak eta Manuel Mara Arredondo jauna. Hirurok herriko etxalde baten bederatzi hilabetean ostenduta egon ziran. Falangistak ogi zuria banandu eben herritarren artean. Bizkai eta Gipuzkoako gobernadorea zan Arellano jauna heldu zan bertara, soldaduak herrian sartu eta gitxira, herriaren hornikuntzea eratuteko. Domeka goizean beratan Bilbotik etorritako txirrindulari bat heldu zan Bakiora, guda lerroak zeharkatuta, domekako egunkari bat aldean ekarri eban. Donostiako UNIDAD egunkari falangistak hauxe ekarran barriemole zan batek idatzitakoa. Euskerara ekarrita6: soldadu-

Bakio konkistauta. Herria goizeko 10etan konkistau genduan. Arerioak arin-aringa egin eban Iatamendiko lubagietan gordeteko. Bakiok ez eban ikusi gorri-separatistak eragindako bildur-ikara ankerrik. Bilboko bide nagusiagaz bat egiten dauan herriko bidearen alboetan txaletak ikusi leitekez han-hor-hemenka. Honeek itxita egozan eta ez zan euretan kalterik edota lapurretarik egin zanik ikusten. Herritarrak gehienak borondatez egin eben ines herritik. Beste batzuk Gipuzkoara joan ziran euren senitartekoen barri eukiteko. Bidean umeteria txikerra ikusten zan, sei-edo ume besterik ez. Abade jesuita bi ikusi ziran. Beroneek ohiko bizitzea egiten izan eben, mezea emon eta bestelango eleizkizunak egiten izan ebezan ezelango eragozpen barik. Jesuiten udako egonlekua itsasoari begira, etxunduta antzean, eginda egoan, Basigoko hareatzan, hatan be. 1936 irailetik aurrera Gipuzkoatik etorritako errefuxiatuentzako aterpetxe eran bihurtu eben. Handik ines egindako berrogei familia bertan aterpetu ebezan. Etxearen inguruko lorategietan egozan zugatzak ebagi ebezan horretarako. Iatako inguruetan ez zan ikusten espainiar soldadurik. Ostera, patruila gorriak ibilten ziran hara hona. Falangistak etxaldeetara joaten ziran gudarako mutilen eske edo bila. Bide nagusiaren ezkerreko bizkarrak faxisten eskuetan egozan. Erregularrak erasorako prest egozan. Gaua baketsua izan zan. Handixik eta ehundaka metro batzuetara Iatako igokerea egoan. Burruka gogorrak egongo zirala emoten eban. Zaurituak menditik beherantza andetan ekarten ebezan. Larrien egozanak anbulantzia-kamioietan eroaten ebezan. Azkeneko lekukotzea PENSAMIENTO ALAVES egunkari tradizionalistako barriemoilea zan Jacinto Aizpuruak dakarsku. Guk euskeratuta, barriz7:

Zapatuan jakin zan Matxitxako lurmusturra nazionalen eskuetan egoana. Domeka arrastian kamioneta bat heldu zan Bermeora Bizkaiko gizarte onaren gaztez beteta. Gazteok ostuta egon ziran eta nazionalen alderdira Bakiotik igaro ziran. Handixik, Matxitxakotik, urten eben tropa nazionalak bertara sartu baino lehentxuago. Matxitxakon lubagiak hutsik toupau ebezan. Oindinokarren, zapatuko egunkari batzuk ikusi eitekezan bertan. Ganera, itsasaldeko lau kainoi eta eurentzako munizino ugari itxi ebezan atzean. Kainoiak hilabete batzuk lehenago imini ebezan bertan. Kainoiak TRUBIA 1890 idatzita euken paparrean. 10 -ko kainoiak ziran. Maiatzaren 8an, tropa gorri-separatistak Bakion sartu ziran atzeraka etozala eta Iatamendira igan eben zapatu gauean, nazionalakandik ineska, beroneek Bakiorantza aurrera egiten ebelako. Lau batailoi gorri-separatista izan ziran Bakion egonekoak: ITXASALDE, MEABE, SAN ANDRES eta diziplinarioetariko bat. Maiatzaren 8ko arrastira arte Bakion egon ziran. Sano bihotz-galduta egozan. Batzuk mendiko jagonleku batera igateari uko egin eutsoen. Bakion bertan hil ebezan, beste milizianoeri erakutsia emoteko, aurki. Ganerako milizianoak, ostera, eurenetan ekin eta uko egin eutsoen jagonleku haretara igateko. Halan bada, azkenean, ha hutsik lotu zan. Herritarren lekukotzearen arabera, lau batailoietako milizianoak txarto erantzun eben zapatuan Iatara igateko agindua emon eutseenean. Espainiar tropak Bakion basoetatik sartu ziran maiatzaren 9ko eguerdian. Bakion ez egoan guda mutil gorri-separatistarik, lehenago hanka egin ebelako. Brigada mistoko soldadu moltso bat herriko kalera jatsi eta parajetu zan, borroka bandera apaltxu bat airean eroiela. Amaibako poztasunaz hartu ebezan. Gizonak, andrak eta umeak gurtu eben espainiar banderea, munka eta negarra begietan. Hiru gizon belauniko imini ziran haren aurrean, Olaskoagatar anaiak eta tradizionalismoaren zabaltzaile handia zan Manuel Mara Arredondo. Bederatzi hilabetean etxalde baten ostuta egon ziran eta ia inok ez dau jakin izan euren barri. Zortzi egun lehenago, udal separatistea erbestera joan zan, Bilbon ha barrian eratuteko. Herri funtzionarioak beragaz eroan ebazan. Herria, zoriak zer ekarriko, bakar-bakarrik lotu zan, argi-indarrik ez eukala. Gerogarrenean Bakion sartu ziran erreketeak poztasunez eta gedarka hartu ebezan, Arriba Espaa-ka, hatan be. Bakion Espainiaren aldeko sentimentu sakona igarten zan, Bermeon igarri ebenaren aurkakoaren aldean. Bakio, ostera herri abertzalea izan zan. Baia gorriseparatistak aurretik erabilitako errefuxiatu asko egozan bertan. Egun beratan euren ostulekuetatik urten eben. Bakion Matas Solano Alcalde aita agurgarria egon zan ostenduta. Kaleko jantzita ibilten zan. Bakion eleizgizon eta eleizandra asko egon zan ostenduta. Baita Prez de Arregi aita agurgarria be, Donostian sano ezaguna. Bakion etxe guztiak oso-osorik egozan. Tiro hotsak birritan baino ez ziran entzun, eta eurok aurreko astean, hatan be. Miliziano batek fusila hartu eta txankan tiro egin eutson. Beste tiroak miliziano bi hilteko izan ziran, jagonleku batera igateari uko egin eutsoelako. Donostiatik hanka egindako errefuxiatu batzuk egon ziran Bakion, komentu baten egon ziran aterpetuta. Nazionalak herrian sartu orduko, ez egozan inon, egun batzuk lehenago hanka eginda egon ziralako. Itsasoaren ondoan kooperatiba separatista batek egindako etxebizitza moltsoa egoan. Bertan abertzalerik garrantzitsuenak biziten ziran. Bakion ez zan egon goseterik. Esne eta arrautza ugari egoan etxaldeetan. Ostera, ez zan orgirik, ez oriorik ez eta behar-beharrezkoak ziran beste jakirik egon. Arrastian, ogiz betetako zakuak eroiazan kamioneta bat sartu zan Bakion. Haren atzean arineketan egiten eben umeak Arriba Espaa gedarka ibili ziran. Tropa nazionalak Bakion

sartu eta gero, Gipuzkoa eta Bizkaiko gobernadore orokorra zan Arellano jaunak agindu eutsen herritarrentzako hornikuntza zerbitzuak eratuteko Bizkaiko komisario karlista zan Hearle jaunari, Unibaso kapitaiari eta Bizkaiko Erreketeko kide garrantzitsuenetariko batzueri. Handik gitxira, herritarren beharrizanak ostalduteko neurriak hartuteko Bakiora parajetu ziran hareek. Neguko Laguntasuna izenekoa atondu eben. Goizeko lehenengo orduetan Bilbotik txirrindulari bat heldu zan Bakiora, guda lerroak igaro eta gero. Bakiora onik heldu zan, paparrean ezaugarri abertzalea eroan eta besapean egunkari bat ekarrala. Ez zan ikusten arerioaren tropen mobimenturik ez eta tanke areriorik be. Euskal tropak defentsa lerro batera egin eben atzera, bertan erasoari gogor aurre egiteko asmoaz. Argibide batzuk Frecce Nere (gezi baltzak), italiar-espainiar erregimentu mistoa zan. Ofizialak batez be italiarrak ziran bitartean, guda mutilak espainiarrak ziran gehienak, Extremadura eta Galizakoak. Euren afiliazino politikoa faxismo-falangismoa zan. Manuel Mara Arredondo, Bizkaiko Tradicin Falangista izeneko alderdiko buruetarikoa eta haren zabaltzaile sutsua zan. Bakion egon zan ostuta, Bella-Bistako Olaskoagatar anaiakaz batera. 1937ko maiatzaren 10ean Bakioko udal gestorako alkate izentau eben, herriko lehenengo alkate faxista izan zala. Urte beratako bagilaren 22an, ostera, Bakio itxi eban, Bilboko udaleko gestoran kide izentau ebelako, Jos Mara de Areilza Bilboko lehenengo alkate faxistearen agindupean, hatan be8. Olaskoagatar anaiak, Bella-Bistako semeak, biak karlista sutsuak ziran. Euretariko batek, Anastasio Olaskoaga Goitia, errekete zala, Lleida-ko Tremp-eko burrukaldian galdu eban bizia 1938ko abenduaren 26an. Bestea Jos Antonio Olaskoaga Goitia zan. Bion ama Carmen Goitia, Bella-Bistakoa, izan zan9. Ondorio batzuk Tropa faxistak Bakion sartu ziranean, herria hutsik egoan, askok ines eginda eta beste batzuk etxeetan sartuta, bildurrez, seguru antzean. Ume gitxi batzuk baino ez ei ebezan kalean ikusi eta hortik gora, hiru gizon besterik ez jakezan parajetu ondo etorria egiteko, bi herrikoak, bestea kanpotarra, falangista bat eta karlista bi, hirurak sutsuak. Hori dala-eta, Espainiaren aldeko sentimentua igarri ei eban barriemoileetariko batek, Bermeon ondo etorria egiten bidera inok ez eutsoelako urten, aurki. Baia, onartu egiten eben Bakion herritarrik gehienak abertzaleak zirana. Bateko, Bakion Donostiatik joandako errefuxiatuak berton egonak izan ziran, baia faxistak eurak herrian sartu orduko, barrian hanka eginda

egozan. Hortik aurrera, besteko, eskoitar, eleizgizon eta eleizandra batzuk be errefuxiauta egon ziran Bakion, Bilbotik urtenda, Bakio leku segurutzat eukelako, antza. Bakion inok ez eutsen ezelango kalterik egin, bestertara baino, euren eleizkizunak egiteko askatasun osoz ibilten ei ziran. Faxistak heldu ziranean, ez egoan gudaririk edo milizianorik herrian, aurreko egunerik Iatako lubagietan gordeta egozalako. Herrian ez zan egon burrukaldi eta lapurretarik, etxe guztiak oso-osorik egozan eta. Azkenik, Bakion ez ei zan goseterik ezagutu, behar-beharrezkoak ziran jaki batzuk eskura egon ez arren eta argi-indarrik egon ez arren. BIBLIOGRAFIA ETA ITURRI DOKUMENTALAK (1) EUZKADI 7.598 zk. - 1937.05.04 eta 0284/016 Libro de salida de documentos 1932-1937, azken hau Bakioko Udal Agiritegian (2) BERMEO Y LA GUERRA CIVIL. LA BATALLA DE SOLLUBE, Francisco Manuel Vargas Alonso, EUSKO IKASKUNTZA, 2007. (291., 292. eta 464. orr.) (3) BERMEO Y LA GUERRA CIVIL. LA BATALLA DE SOLLUBE, Francisco Manuel Vargas Alonso, EUSKO IKASKUNTZA, 2007. (305. orr.) (4) DOBLE DIARIO DE LA GUERRA CIVIL 1936-1939, IV TOMOA, 30 zk., ABC, EDITORA PRENSA ESPAOLA, 1979. (7. orr.) (5) LA VOZ DE ESPAA, 200 zk. 1937.05.11. (6) UNIDAD, 202 zk. 1937.05.12. (7) PENSAMIENTO ALAVES, 1.327 zk. 1937.05.10 (8) 0008/001-BAKIO Libro de actas municipales 1933-1937 eta 0002/002-BAKIO Libro de actas municipales 1937-1939, biak Bizkaiko Foru Aldundiko Agiritegian. (9) 010/001-BAKIO Papeles varios 1947-1949 eta 0002/002-BAKIO Libro de actas municipales 1937-1939, biak Bizkaiko Foru Aldundiko Agiritegian, eta 0374/002-00 Difuntos 1920-1970, Bizkaiko Eleizearen Historia Agiritegian, eta 0009/003-JUZGADO Libro de defunciones 19301954, Bakioko Udal Agiritegian. Ini aki MARTIARTU 2012ko bagilean BAKIO

POR EL CABO MACHICHACO A BAQUIO - (DOBLE DIARIO DE LA GUERRA CIVIL 1936-1939 TOMO IV n30, ABC, EDITORA PRENSA ESPAOLA, 1979) 11.05.1937 (parte del 10.05.1937, 12.00 noche). (p. 7) El domingo por la maana, a las 11.30 nuestros soldados entraron en el pueblecito costero de Baquio. El cabo Machichaco lo haban tomado la vspera, al anochecer. Una hora despus suban hasta el Jata, desde donde queda dominado casi a pedradas el puerto del Abra. Fui hasta Baquio siguiendo a las tropas. Me detuve en el Machichaco. All haba una batera de costa, que el enemigo no tuvo tiempo de retirar. Las piezas tenan la siguiente inscripcin: TRUBIA, 1890. La entrada de nuestras tropas en Baquio fue algo apotesico. Eran las fuerzas de la Brigada Mixta compuesta en gran parte por voluntarios de Extremadura. Los cuatro batallones rojos que guarnecan la poblacin huyeron la vspera al Jata, maldiciendo su mala estrella, quejndose de todo y contra todo, desmoralizados. Haca dos das que haban fusilado a un par de milicianos por negar a subirse a una posicin. Otro miliciano se haba disparado un tiro en un pie, ante un grupo de mujeres y nios, a quienes explic as su actitud; As me llevarn a un hospital, y siquiera descansar unos das. Baquio tiene ms veraneantes que vecinos. Estos han huido casi todos. Eran separatistas en su mayora. Aqullos han aguardado nueve meses su liberacin. Algunos escondidos desde entonces, sufriendo todo ese tiempo las angustias de la incertidumbre pero sin perder un solo momento la esperanza. Cuando entraron nuestras tropas, que llegaron repartiendo pan blanco, los econdidos fueron los primeros en presentarse. Apenas podan ser reconocidos por sus amigos. Uno, el prestigioso propagandista de la Tradicin, Manuel Mara Arredondo, haba perdido cerca de 20 kg. Arrebataron la bandera a un soldado, y la besaron como se besa a una madre tras muchos aos de ausencia. Fue una escena emocionante. Jos Goi. 09.05.1937 ENTRADA FASCISTA EN BAKIO (UNIDAD, n 201 11.05.1937) (domingo) A las 10.00 am del 09.05.1937 la Brigada Mixta y el Tabor de Regulares pisaron la tierra de Bakio, pueblo costero, salpicado de chalets. Los gudaris, sin hacer defensa del pueblo, huyeron hacia el monte Jata. Los fascistas emplazaron rpidamente caones en las alturas entrantes de Bakio, y empezaron a bombardear metralla al monte Jata durante toda la tarde del da 09.05.1937. Las fuerzas falangistas tomaron posiciones estratgicas en el pueblo. Todas las alturas de Bakio, a excepcin del Jata, la ms alta, estn en su poder. La segunda bandera, la ms castigada, aguant la reaccin enemiga manteniendo sus posiciones y avanzando algo. Tuvieron ligeras bajas. Bakio estaba en poder fascista (Regulares y Brigada Mixta). Patrullas de gudaris y rojos hostigaban desde el Jata. En el pueblo haba pocos habitantes. La noche fue de calma relativa, aunque no falt el tiroteo y los caones fascistas sacudan de vez en cuando al monte Jata. Se esperaba un contraataque de los rojo-separatistas. 09.05.1937 ENTRADA FASCISTA EN BAKIO (UNIDAD, n 202 12.05.1937) (domingo) (periodista-soldado) Bakio conquistado. El pueblo fue conquistado a las 10.00 am, el enemigo corri a atrincherarse en el monte Jata. Bakio no sufri la saa del terror rojo-separatista. El ramal de la carretera que enlaza con la de Bilbao est salpicado de chalets. Estos estaban cerrados sin seales de desperfectos o saqueos. La poblacin civil evacu voluntariamente en su mayor parte. Otros pasaron a Gipuzkoa para tener noticias de sus familiares. A penas llegaban a media docena los chiquillos que se vean en la carretera. Se vieron dos padres jesuitas, que haban hecho vida normal, y haban celebrado misa y sus ministerios espirituales sin problema. La residencia veraniega de los padres jesuitas estaba recostada suavemente de cara al mar, en la playa de Basigo. Haba sido convertida en albergue de los refugiados de Gipuzkoa desde septiembre de 1936, se alojaron all 40 familias evacuadas. Para ello se talaron los bellos jardines que la rodeaban. En las estribaciones del Jata no se vean soldados espaoles. Sin embargo, haba patrullas rojas. Los falangistas pedan soldados para el frente en los caseros. Los fascistas controlaban las lomas de la parte izquierda de la carretera. Los regulares estaban dispuestos para el ataque. La noche fue calmada. A unos cientos metros de distancia estaba la escalada al monte Jata. Pareca que se fuese a

luchar intensamente. Haba heridos que eran bajados del monte en camillas, los ms graves se eran trasladados en camionetas-ambulancia. 09.05.1937 ENTRADA EN BAKIO POR MATXITXAKO (domingo) (LA VOZ DE ESPAA, n 200 11.05.1937)

Al norte del monte Sollube, las fuerzas legionarias avanzaron desde Bermeo por Matxitxako hasta rebasar el pueblo de Basigo de Baquio. Los falangistas legionarios avanzaron hacia Bakio por la costa a travs de Matxitxako. Por la maana entraron en Bakio. Los rojos haban abandonado las trincheras de Matxitxako el mismo 08.05.1937. Se encontraron en ellas peridicos del mismo sbado. Los rojos abandonaron una batera de 4 caones de costa con abundante municin para ellos. Haban sido colocados all haca unos meses. Eran de la fbrica Trubia del ao 1890. Los falangistas haban entrado en Bakio y haban empezado a subir al monte Jata. Habitantes de Bakio saludaron a los soldados falangistas. Haba en Bakio muchos refugiados de derechas. Por Bakio haban pasado los batallones rojos en retirada, que eran, el ITXASALDE, el MEABE, el SAN ANDRES y uno de los llamados disciplinarios, estuvieron en Bakio hasta el 08.05.1937 por la noche. Subieron a las posiciones del Jata durante la noche del sbado. El ayuntamiento de Bakio haba huido haca 8 das, para constituirse en Zalla. Se haban evacuado a todos los funcionarios pblicos. No que daba ninguno. La luz haba sido cortada. Entre los refugiados en Bakio haba sacerdotes y otros religiosos que haban huido de Bilbao por temor a los de la CNT, se haban escondido all. En Bakio todas las casas estaban intactas. Solo hubo tiros en 2 contadas ocasiones la semana anterior. Gentes que haban huido de Donostia se haban refugiado en Bakio, en un convento. En Bakio no se pas hambre propiamente. Haba leche y huevos en abundancia en los caseros, no haba pan, ni aceite, ni otros artculos de primera necesidad. Cerca del mar haba una casa de apartamentos hecha en cooperativa por nacionalistas destacados. Las tropas falangistas entraron en Bakio al medioda del domingo por los montes. Los rojos haban huido antes. No hubo combates ni intercambio de tiros en el pueblo. Entraron en el pueblo, los primeros, un grupo de brigadistas de la Brigada Mixta con sus banderas de combate. Fueron recibidos con entusiasmo sin lmites por habitantes del pueblo, reverenciando a la bandera espaola. Tres hombres se postraron de rodillas ante ella, los dos hermanos Olaskoaga y el Sr. Manuel Mara Arredondo. Estos estuvieron 9 meses escondidos en un casero de la localidad. Los falangistas distribuyeron pan blanco a la poblacin. El Sr. Arellano, gobernador de Gipuzkoa y Bizkaia, lleg poco despus de entrar los soldados en el pueblo, para organizar el abastecimiento de la poblacin. El mismo domingo por la maana, lleg un ciclista desde Bilbao a Bakio, habiendo atravesado las lneas, traa un peridico del domingo consigo. 09.05.1937 DESDE BERMEO HASTA BAKIO PASANDO POR EL CABO MATXITXAKO ALAVES, n 1.327 10.05.1937) (domingo) (Crnica de Jacinto Aizpurua) El sbado se dio por seguro que el cabo Matxitxako era virtualmente nacional. El domingo por la tarde lleg a Bermeo una camioneta llena de jvenes de la buena sociedad vizcaina, que estuvieron escondidos y que pasaron a las lneas nacionales procedentes de Bakio, de donde salieron poco antes de entrar las tropas nacionales. En Matxitxako se encontraron trincheras vacas. Todava se podan ver diarios vascos del sbado. Adems, dejaron atrs 4 caones de costa y municin abundante para ellos. Los caones se haban colocado all haca unos meses. Los caones tenan grabado Trubia 1890. Eran caones del 10 . El da 08.05.1937 las tropas rojo-separatistas entraron en Bakio en retirada y subieron al monte Jata en la noche del sbado, huyendo de los nacionales, que avanzaban hacia Bakio. Eran 4 batallones rojoseparatistas, que haban estado en Bakio: el batalln ITXASALDE, el MEABE, el SAN ANDRES y uno de los llamados DISCIPLINARIOS. Estuvieron en Bakio hasta la noche del 08.05.1937. Estaban, segn el cronista, muy desmoralizados. Algunos se negaron a subir a una posicin. Los mataron en el mismo Bakio para dar ejemplo a los dems milicianos. Los dems milicianos siguieron negndose y la posicin qued (PENSAMIENTO

abandonada. Segn testigos civiles, los milicianos de los 4 batallones reaccionaron mal cuando el sbado les dieron la orden de subir al monte Jata. Las tropas espaolas entraron en Bakio por los montes el domingo 09.05.1937 al medioda. Bakio estaba vaco de soldados rojo-separatistas, pues haban huido antes. Un grupo de soldados de la Brigada Mixta baj a la calle del pueblo flameando una humilde bandera de campaa. Los recibieron con entusiasmo sin lmites. Hombres, mujeres y nios reverenciaron la bandera espaola, llorando y besndola. Tres hombres se postraron de rodillas ante ella, eran los hermanos Olaskoaga y el gran propagandista del Tradicionalismo Manuel Mara Arredondo. Haban estado nueve meses escondidos en un casero, casi nadie lo haba sabido. 8 das antes el ayuntamiento separatista haba huido para constituirse en Bilbao. Se llev consigo a los funcionarios. Dejaron el pueblo abandonado a su suerte, cortada la luz. Los requets que entraron posteriormente en Bakio fueron acogidos con jbilo y gritos de Arriba Espaa! En Bakio, segn el cronista, se respiraba sentimiento espaol profundo, al contrario de lo que sintieron en Bermeo. Bakio era, sin embargo, un pueblo nacionalista. Pero haba muchos refugiados que haban sido perseguidos por los rojo-separatistas. Aquel da (09.05.1937) salieron de sus escondites. En Bakio se escondi el R.P. Matas Solano Alcalde. Vesta de paisano. Era de la orden de los Corazonistas. En Bakio haba muchos religiosos y religiosas escondidos. Tambin lo estuvo el R.P. Prez de Arregi muy conocido en Donostia. En Bakio todas las casas estaban intactas. No haba habido tiros ms que en 2 ocasiones. Las 2 en la semana anterior. Un miliciano cogi un fusil y se peg un tiro en una pierna. Los otros tiros furon el asesinato de los dos milicianos que se negaron a subir a la posicin. En Bakio haba habido gentes que haban escapado de Donostia y que fueron alojados en un convento. Al entrar los nacionales en el pueblo, no estaban ya, pues haban escapado haca unos das. Cerca del mar haba un grupo de casas que hizo una cooperativa separtista. Vivan all los nacionalistas ms destacados. En Bakio no haba habido hambre. Haba leche y huevos en abundancia en los caseros. Sin embargo, no haba habido ni pan ni aceite, ni otro tipo de artculos de primera necesidad. Por la tarde entr en Bakio una camioneta cargada de sacos de pan blanco. Tras ella corran los nios dando vivas a Espaa. Despus de entrar las tropas nacionales en Bakio, el Gobernador General de Gipuzkoa y Bizkaia Sr. Arellano, dispuso los servicios de abastecimiento a los civiles, ordenndolo al comisario Carlista de Guerra de Bizkaia, seor Hearle, al capitn Unibaso y a varios de los ms destacados elementos del requet vizcaino, que estuvieron poco despus en Bakio viendo el modo de atender las necesidades de la poblacin civil. Montaron el llamado Auxilio de Invierno. En las primeras horas de la maana haba llegado a Bakio un ciclista desde Bilbao, atravesando las lneas de guerra. Lleg hasta Bakio sin novedad portando una insignia separatista. El ciclista trajo consigo un peridico bajo su brazo. No se apreciaban movimientos de tropas ni de tanques enemigos. Los vascos se haban retirado a una nueva lnea de defensa, donde se haran fuertes preparando la resistencia.

UMEEK GERRAKO UMEEI BERTSOAK Egunon guztioi umetasunean aurrean dagozanak gerran ume ziran, mila bederatzirehun hoitamazazpian frankotarrak sartuta ikara herrian. Gudariek Jatara borroka jarraian etxetik urten behar umeak tartean zer sentituko zuten hori bizitzean bihotzak askatuta guri azaltzean.

Gure aiton amonak gerran jaio ziran gu bezalako umeak han ziren tartean, liburuetan ere gerrak azaltzean sarritan igartzen da pena bihotzean.

Lopategi txikia bai zen bai benetan eta bera Gernikan harrapatu gerrak, hiru urte zituen badu memorian berak konteko deusku beran tragedia.

Liburuetakoa da negargarria baina eurak entzutea bai dardargarria berdin da Mario deitu bai edo Luzia zuena meritua eta hausardia.

Eskerrik asko Joni bere historiaz Bakion gure dogu euki bihotzean, urtero datorkigu memoria batzean aurten berari tokeu ohorez agurtzea.

JON ZUGAZ GAGOZ BIHOTZ-BIHOTZEZ