Ak Ocaklarda Toz Koullarnn statistiksel Analizi Ercan Yiit YKSEK LSANS TEZ Maden Mhendislii Anabilim Dal Haziran

2007

Statistical Analysis Of Dust Condition Of Surface Mines

Ercan Yiit

MASTER OF SCIENCE THESIS Mining Engineering June 2007

Ak Ocaklarda Toz Koullarnn statistiksel Analizi

Ercan Yiit

Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Lisansst Ynetmelii Uyarnca Maden Mhendislii Anabilim Dal Maden letme Bilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ Olarak Hazrlanmtr.

Danman : Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER

Haziran 2007

Ercan Yiitin YKSEK LSANS tezi olarak hazrlad Ak Ocaklarda Toz Koullarnn statistiksel Analizi balkl bu alma, jrimizce lisansst

ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilerek kabul edilmitir.

ye

: Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER (Danman)

ye

: Do. Dr. Hrriyet AKDA

ye

: Yrd. Do. Dr. Zeynep FLZ

ye

: Yrd. Do. Dr. Ercan EMR

ye

: Yrd. Do. Dr. Melih PHAR

Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun ............................. tarih ve ...................... sayl kararyla onaylanmtr.

Prof. Dr. Abdurrahman KARAMANCIOLU Enstit Mdr

TEEKKR

Yksek Lisans tez almalarmda danmanlk yapan Yrd. Do. Dr. Mustafa NDER e btn renim hayatm boyunca emeklerinden dolay tm retmenlerime ve her zaman yanmda olan aileme sonsuz sevgi ve teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER

Sayfa ZET SUMMARY TEEKKR ............................................................................................................ V ...........................................................................................................VI ..........................................................................................................VII

NDEKLER .....VIII EKLLER DZN ......................................................................................................X ZELGELER DZN ...............................................................................................XI

1.GR .. ....................................................................................................... 1

2. AIK OCAKLARDA TOZ SORUNU .................................................................. 3 2.1. Tozun Tanm ................................................................................................ 3 2.2. Toz eitleri .................................................................................................. 4 2.3. Tozun Yaps ................................................................................................ 4 2.4. Solunabilir Tozlar .......................................................................................... 5 2.5. Tozun Fizyolojik Etkilerine Gre Snflandrlmas ..................................... 6 2.6. Ocaklardaki Toz Kaynaklar ........................................................................ 7 2.7. Tozla Mcadele Uygulamalar ...................................................................... 8 2.8. Toz lmnde Kullanlan Cihazlar ............................................................. 9 2.9. Toz lm Sonularnn Deerlendirilmesi .................................................. 11

3. VARYANS ANALZ .............................................................................................. 12 3.1. Varyans Analizi Tanm ................................................................................ 12 3.2. ki Ynl Varyans Analizi ............................................................................ 13

4. TK LETMELERNDEK TOZ KOULLARININ STATSTKSEL ANALZ .................................................................................. 19 4.1. TKye Bal letmelerin ve Alt Birimlerinin Ortalama Toz Konsantrasyonlarnn statistiksel Analizi ............................................. 19

NDEKLER (devam)

Sayfa

4.2. an Linyit letmeleri Tozluluk Koullarnn Deerlendirilmesi ................. 23 4.2.1. Tarihe .............................................................................................. 23 4.2.2. Jeolojik yap ...................................................................................... 23 4.2.3. Dekapaj .. ........................................................................... 25 4.2.4. Patlatma ............................................................................. 26 4.2.5. Kmr ve kmr retimi .. ............................................... 27 4.2.6. an linyit iletmelerindeki toz koullarnn istatistiksel analizi .. ......................................................... 35

5. SONU ve NERLER .. ........................................................................ 43

6. KAYNAKLAR DZN .. ......................................................................... 45

EKLLER DZN

ekil 2.1. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9.

Sayfa AFC 123 toz lm aleti ...................................................................................... 10 TKye bal iletme ve alt birimlerinde tozluluun dalm ............................. 20 Microsoft Office Excel Veri zmleme seeneinin grnm ............... 20 Veri zmleme seeneklerinin grnm ................................................... 21 L de alan patlatma deliklerinin kesit grnts .......................................... 26 L 1995 yl toz lm deerleri........................................................................ 31 L 1996 yl toz lm deerleri ....................................................................... 31 L 1998 yl toz lm deerleri ....................................................................... 32 L 1999 yl toz lm deerleri ....................................................................... 32 L 2001 yl toz lm deerleri ....................................................................... 33

4.10. L 2003 yl toz lm deerleri ....................................................................... 33 4.11. L 2004 yl toz lm deerleri......................................................................... 34 4.12. L 2005 yl toz lm deerleri........................................................................ 34 4.13. an ilesi ve ocak sahasnn genel grnm ................................................... 35 4.14. L ocaklar genel grnm ............................................................................... 36 4.15. L Dekapaj dkm harman genel grnm .................................................... 37 4.16. L Dekapaj almalar genel grnm ............................................................ 37 4.17. L Kmr almalar genel grnm .............................................................. 38 4.18. L Delici makine genel grnm ..................................................................... 38 4.19. L Eleme tesisleri genel grnm .................................................................... 39 4.20. L Yllar ve birimler baznda tozluluunun grafiksel gsterimi ....................... 40

ZELGELER DZN

izelge 2.1. 3.1. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10. 4.11. 4.12.

Sayfa Tozun fizyolojik etkilerine gre snflamas................................................. 6 ANOVA tablosunun genel grnm .......................................................... 15 TK iletme ve birimlerin ortalama toz konsantrasyonu deerleri ............... 19 TK ye bal iletmeler ve alt birimleri iin iki ynl varyans analizi........ 21 TK Tukey testi ile oklu kyaslama ............................................................ 22 Lde yllara gre dekapaj miktarlar(1000 m3) ........................................ 25 Lnin en son yaplan rezerv hesab ve kmrn zellikleri...................... 27 L kmrn kalorifik zelliine gre rezerv dalm ............................... 27 L yllara gre kmr retimi ve sat ...................................................... 28 L makine park ......................................................................................... 29 L personel durumu ................................................................................... 30 Yllar ve birimlerin ortalama toz konsantrasyonu deerleri (L) .............. 39 L ye ait yllar ve birimler iin iki faktrl varyans analizi .................... 40 Lye ait deerlerin Tukey testi ile oklu kyaslamas ............................... 42

1. GR

Yzyllardan beri insanln nemli ihtiyalarn karlayan sektrlerin ierisinde madencilik her zaman en nde gelmektedir. Madencilik yeryzndeki sektrlerin iinde alan ii bana en fazla yatrm gerektiren uzun bir planlama ve retim sonucunu da kapsayan ok geni bir kapsama alan olan birok sektr retime tevik eden balca sektrlerden bir tanesidir.

Madencilik sektrnde en nemli faktrlerden birisi ii sal ve gvenliidir. Bununla ilgili olarak da sektrde faaliyette bulunan her firma gerekli nemi gstermek zorundadr. Bu zorunluluk hem bal bulunulan kurumlar olarak hem de yrrlkte bulunan tzklerle ayrntl bir biimde aklanmtr.

i sal ve gvenliini en fazla tehdit eden etkenlerden birisi phesiz ki tozdur. Gerek yurdumuzda gerekse AB topluluunda bu konuyla ilgili olarak almalar devaml bir ekilde srmektedir. AB uyum srecinde bulunan lkemizde de toz ve toz konsantrasyonlar ile ilgili almalar yaplmakta olup, iletmeler tarafndan dzenli olarak llp deerlendirilmesi gereken nemli bir evresel problemdir. Tozluluun dzenli olarak llmesi tozla mcadele ii ile ilgili olarak gerekli yntemlerin tespit edilmesine k tutmas bakmndan da nemlidir.

lme ilemlerinde kullanlan eitli aralar ve eitli deerlendirme yntemleri vardr. Salkl bir lm yaplmas iin baz kurallara uyulmas gereklidir. Bu kurallara uyularak yaplan lmlerin neticesinde alnan verilerin deerlendirilmesi istatistiksel olarak uygun grlen bir yntemle yaplabilir.

Bu almada; lkemizde ak iletme yntemi ile alan T.K.. kurumlarndan elde edilen toz lm deerlerine iki faktrl varyans analizi uygulanarak, iletmeler ve alt birimleri arasnda bir deerlendirme yaplmtr. Ayrca Tukey testi ile oklu kyaslama yaplarak en fazla tozlulua sahip olan iletme ve alt birimler saptanmtr. Benzer analiz teknii an Linyitleri letmesine de uygulanm ve iletmenin yllar ve

alt birimler baznda tozluluu deerlendirilmitir. Ayrca yrrlkte bulunan Maden ve Ta Ocaklar ve Tnel Yapmnda Tozla Mcadeleyle lgili Ynetmeliine gre tozluluk koullar yorumlanmtr.

2. AIK OCAKLARDA TOZ SORUNU

Ak ocak kmr madencilii evresel adan yeralt madenciliine gre daha nemli sorunlar oluturabilir. Bu sorunlarn banda madencilik faaliyetleri sonucu oluan tozluluk gelir. Hava kalitesinin bozulmasna neden olan tozluluk, hem madencilik almalarnn yapld alan, hem de evresel alanlar etkiler (Ghose, 2007; Ghose and Majee, 2000).

2.1. Tozun Tanm

Toz; cisimlerin paralanmalar, krlmalar, ezilmesi esnasnda oluan ve cisimlerin zelliklerini tayan ap 1mmden kk, hava iinde asl kalabilen veya zamanla kelen paracklardr. Madencilikte hazrlk, retim, doldurma, boaltma, krma, eleme ve nakliye almalar srasnda cevher ve yan tan zelliklerine ilikin toz olumaktadr. Toz tanecikleri genelde 3 snfa ayrlr:

1) 10 mikrondan byk tanecikler, yer ekimi kanuna gre artan bir hzla havada serbest dme yaparlar. 2) 0,110 mikron arasndaki tanecikler, Stokes yasas tarafndan hesaplanabilen sabit bir hzla aaya doru hareket ederler. 3) 0,010,1 mikron arasndaki tanecikler ise srekli olarak havada kalabilen taneciklerdir (Sengupta, 1990).

Maden iletmelerinde meydana gelen tozlar sala zararl (solunabilir toz) veya patlayc (patlayabilir toz) olabilirler ve gerek insan hayat gerekse de madenlerdeki donanmlarn tahribine yol amas bakmndan sorun olutururlar. Bu nedenle, tozu meydana getiren sebepleri belirlemek iin yaplacak almalar, hem ii sal hem de makine randmann korunmas asndan nemli bir yer tutmaktadr.

Tozun yksek bir potansiyel ile olutuu dikkate alnrsa, ak ocaklarda tozluluk koullarnn deerlendirilmesinde aadaki olaylar ile ilgili bilgi edinilmesi gerekmektedir (Ersoy, 2000).

Kaynak madenin jeolojik, fiziksel ve kimyasal yaps ve para boyutu, Nem oran, yamur ve buharlama, Rzgr hz.

2.2. Toz eitleri

a) Kmr Tozu

Tane bykl 0,3 mmnin altnda olan kmre kmr tozu denir. Eer tane bykl 0,075 mmnin altnda ise ince toz olarak tanmlanr. Kmr tozu iindeki ince toz oran, kmrn ve tozu oluturan kaynan zelliklerine bal olarak deiir. Bu oran, tozun uucu olmas yani, sspansiyon halde bulunmas ve patlayc olmas nedeniyle nemlidir. Bununla beraber, kmr tozu antrakoz isimli madenci hastalna sebep olmas bakmndan da nem tamaktadr.

b) Ta Tozu

Ta tozunun nemi, insan salna zararl olmasndan ileri gelmektedir. Ta tozu silikoz isimli meslek hastalna neden olmaktadr. nsan tarafndan solunan tozun bir ksm burun ve boazda tutulur ve tekrar darya atlr. Geri kalan ve ounlukla 5 m nin altndaki tozlar, akcier alveollerine ular ve akcier fibrozu meydana getirir (Tongu, 1992).

2.3. Tozun Yaps

Paralanan ve ezilen maddeden oluan tozun ekli, cismin yapsna uyumlu olarak, keli, yuvarlak veya amorf olabilir. Gnmzde pnmokonyoz oluumunda keskin keli tozlar ile amorf yapdaki toz taneciklerinin daha belirgin rol oynayarak hastala neden olduu gr arlktadr.

Paralanan maddenin yapsna uygun olarak tozun kimyasal yaps da deiir. Genel olarak asidik, bazik veya ntr bir cisimden oluabilirler ya da oksijenle, klorla,

havayla, nemle birletiklerinde byle bir ortam yaratabilirler. nsan organizmasna kar inert veya biyolojik aktif olabilirler( Mc Cunney, 1988).

2.4. Solunabilir Tozlar

yerinde toz rahatszl dendiinde tane bykl 20 m ( 0,02 mm) den iri tozlar akla gelir. Ancak bu tozlar zellikle yksek hzlarda hareket ettiklerinden gzlerin zedelenmesine ve buna bal olarak grme kabiliyetinde snrlamaya neden olurlar. Ortamdaki youn olarak bulunan iri tozlar gr snrlar ( kaza tehlikesi ) ve gzn grme zelliini olumsuz etkiler. nce tozlar st solunum yollarnda hareket ederken, 5 m dan iri tozlar st solunum yollarnda, burun ve bronlarda tutulurlar. st solunum yollarnda tutulan tozlar mukozadaki tyler ve ksrk, aksrk yoluyla dar atlrlar.

Havada asl kalan ve tane bykl 0,5-10 m byklnde olan tozlardan 0,5-2 m byklnde olanlar akcierde hava keselerine (alveollere) kadar ular.

Solunum yoluyla akcierlere giren tozun %1-5i alveollere ular, %95-99u bronlar tarafndan tutulur ve nefesle birlikte dar atlr (ILO, 2000).

Alveoller blmne giren tozlar tc hcreler ad verilen hcreler tarafndan eritilerek temizlenir. Bu ekilde temizleme ii ok yava olur ve aylarca srer. Baz toz cinslerinin, youn miktarda ve uzun sre solunmas sonucu vcudun koruyucu mekanizmas yetersiz kalr ve tozlar akcierde birikir ve biriken tozlar akcierde ba dokularda fibroz olumasna neden olurlar. Hastalk ok uzun bir srede ortaya kar (Davies, 1987).

Tazminat zorunluluu getiren meslek hastal iin ortalama 2030 sene gerekir. Meslek hastal tehlikesi uzun srede meydana geldiinden ou madenciler tarafndan ciddiye alnmaz (Tongu, 1992).

Meslek hastal insan vcudunda meydana getirdii zararlar nedeniyle ciddiye alnacak ok nemli bir rahatszlktr. Vcuda giren besin maddelerinin hazm iin vcudun dzenli olarak ve yeterli miktarda oksijene ihtiyac vardr. Akcierlerde tozlarn birikmesiyle oksijenin akciere girii engellenir. Yetersiz oksijen girii sonucu kan dolam etkilenir, kalp fonksiyonlar ve baz organlarnda arazlar meydana gelir. Salk tehlikesinin llerini tozun yaps, etkilenme sresi, tozun younluu ve tozun miktar belirler. Akciere ulaabilen tozun bykl 5 m, alveollere yerleebilen

tozun tane bykl 0,5 m ile 2 m arasndadr (ILO, 2000).

2.5. Tozun Fizyolojik Etkilerine Gre Snflandrlmas Ocak havasnn tozluluu, 1 m3 hava iindeki tozun mg cinsinden arl (gravimetrik yntem) ve 1 cm3 havann iindeki tozun tane says (saym yntemi) olmak zere iki ekilde tanmlanr. Tozun fizyolojik etkilerine gre snflandrlmas izelge 2.1de verilmitir (Sengupta, 1990).

izelge 2.1. Tozun Fizyolojik Etkilerine Gre Snflandrlmas Silis (kuvars) Kalay cevheri Silikatlar (asbest, talk, mika) Baz demir cevherleri Berilyum Cevheri Kmr (antrasit, btml kmrler)

Fibrojenik Tozlar (Solunum sistemine zararl olanlar)

Kansorejen Tozlar Zehirli Tozlar (Organlar, dokuyu vb. zehirleyen tozlar) Radyoaktif Tozlar (Alfa ve beta radyasyonu yayanlar) Az Zararl Tozlar (nsan zerinde etkisi az olanlar)

Radyum, Asbest, Arsenik Berilyum, Arsenik, Kurun, Uranyum, Radyum, Toryum, Vanadyum, Krom, Nikel, Civa, Kadmiyum, Antimuan, Manganez, Tungsten, Gm Uranyum, Radyum, Toryum

Jips, Kaolen, Kalker

2.6. Ocaklardaki Toz Kaynaklar

Kayalarn tozlanabilirlii mekanik ve fiziksel zelliklerinden sertlik, gevreklik, darbe dayanm, ufalanabilirlik gibi konularda aratrlmtr. Yaplan aratrmalarda gevrekliin ve sertliin artmas ile oluan toz miktarnn artt saptanmtr (Gyagler, 1982).

Tozun olumasnda iki tip kaynak etkendir:

Birincil Toz Kaynaklar: Ta veya mineralin paralanmas sonucu toz oluumudur. Bu tozlar; delik delme, ateleme, kaz ve nakliyat gibi iler sonucu oluur. Ortaya kan toz, kazlan mineralin cinsine, paralanma miktarna, ykleme ve nakliyat ekline, yatan konumuna, retim yntemine bal olarak deiir.

kincil Toz Kaynaklar: km olan tozun yeniden girdaplaarak havalanmas ve askda kalmas eklinde tanmlanabilir (Baysal, 1979).

Kmrn tozlanabilirlii konusunda yaplan almalara gre ise;

Kmr ne kadar gen ve kmrleme sreci de ne kadar az ise, su miktar o kadar fazla, tozlanabilirlii ise o kadar az olmaktadr (Saltolu, 1970).

Eski kmrler, gen kmrlere gre daha fazla kuvars tozu iermektedir. Kmrlemeden nce kuvars tozu eit miktarda bulunsa bile, kmrleme srecinde organik maddeler azaldndan, kl oluumuna sebep olan inorganik maddeler geriye kalmakta ve kmrde kuvars miktar zenginlemektedir. Bu nedenle, yeni kmrlerdeki kuvars miktar eski kmrlerdekinden daha azdr (Saltolu, 1970).

Kmrn uucu-yanc yzdesinin artmas, tozlanabilirlii arttrmaktadr. Uucu-yanc miktar %10dan %20ye ykseldiinde ve dier koullar ayn kaldnda, toz oluumunun yaklak iki kat artt saptanmtr (Gyagler, 1982).

Kmrn karbon ieriinin tozlanabilirlikle ok iyi bir korelasyon gsterdii, baka bir ifade ile karbon ierii arttka tozlanmann da artt saptanmtr (Gyagler, 1982).

Nem miktarnn tozlanabilirlie kar etkisi byktr. Nem miktar arttka, tozlanabilirlik azalacaktr.

Kayalarda olduu gibi, kmrde de sertlik arttka tozlanabilirlik artmaktadr (Gyagler, 1982).

Kmrn younluunun tozlanmay pozitif ynde etkiledii baz aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir (Gyagler, 1982).

Toz oluumunda yukarda aklanan zelliklerin yannda kmrn yumuaklk derecesinin de tozlanabilirlii etkiledii belirlenmitir. Ayrca, fusit oluumuna daha uygundur (Ayvazolu, 1984).

2.7. Tozla Mcadele Uygulamalar

Yerst madenciliinde ortaya kan tozu kontrol altna alma nedenleri,

1- Oluan tozun evreye ve evrede bulunanlara zarar vermesini nlemek, 2- alanlar iin iyi bir alma ortam oluturmak, 3- Ekipmanlarn ar kirlenmesini nlemek, 4- Gr mesafesini arttrmak.

Tozu kontrol altna alabilmek iin iki yola bavurulmaktadr. Bunlar, toz bastrma ve toz tutmadr.

Tozu Bastrmak: lk aamada tozun kaynan korumaktr. Toz bastrma ileminde; su, mikrop, kpk, tuzlar, lignin slfonatlar, petrol reine emlsiyonlar ve rzgr plakalar kullanlmaktadr.

Su, madencilik sektrnde en yaygn kullanlan toz bastrma metodudur. Sulama toz kontrol iin geici bir zmdr ve yol yzeyine serpilen su, yzeydeki malzemelerin kk paralara ayrlmasna yol aar. Buharlama ile su uzaklatnda, yzeyde toz miktar artm olmakta ve her ara geiiyle bunlar havaya ykselmektedir.

Tozu Tutma: Siklonlar, kuma filtreler, elektrostatik filtreler ve slak syrclar ile gerekletirilir. Tozu tutma yntemi, yerst madenciliinde fazla tercih edilen ve kullanlan bir yntem deildir (Ersoy, 2000) .

2.8. Toz lmnde Kullanlan Cihazlar

Toz lm cihazlar iki prensiple alrlar:

a) Gravimetrik Metod: Belirli bir hava miktarndaki toplam toz ayrlarak tartlr ve mg/m3 cinsinden hesaplanr. ri tanelerin etkisi nemlidir ve dolaysyla byk hatalar doabilir. Bu durumu nlemek iin daha balangta 5 taneler ayrlr ve tartm yaplr. mdan kk

b) Tane Saym Metodu: Bir cam levha zerinde toplanan toz ayrlr ve 5 mdan kk olanlar saylarak tane/cm3 cimsinden hesaplanr.

Balca toz lm cihazlar :

Casella 113 A :

Gravimetrik esasl Casella 113 A tip , anti grizu zellikli cihaz 4.5 kg arlnda olup 4 veya 8 iri toz toplama kanalna sahiptir. 9 V Ni-Cd batarya ile 10 saat alabilir. Cihaz dakikada ortalama 2.5 litre hava emer ve 50 mg/m3 e kadar toz rnekleyebilir. Cihazlar ayda bir kanal temizlii, bakm ve kalibrasyonu yaplmak zere iletme merkezine verilir. Bakm ve kalibrasyonu yaplan cihazlar tekrar kullanlmak zere ilgili birimlere verilir.

AFC 123 A :

AFC 123 A 12.58 cm , 54.5 cm boyutlarnda ve 780 gr arlndadr. Gravimetrik esasla alan bir toz lm aletidir.

ekil 2.1. AFC 123 Toz lm Aleti

FMA Hund Data :

Optik esasl Hund Data toz lme aletlerinin temel lme prensibi 940 nanometre dalga boyunda gelen n 70 derecede yansmas ve bu n bir detektr tarafndan alglanmas ve kuvvetlendirici vastasyla dijital gstergeye rakam olarak aktarmas prensibine dayanr. Bu cihazlar tamas ve kullanmas kolay olup toz kaynann tespitine olanak salamaktadr (ztrk, 2005).

Solunabilir tozla mcadele almalarnn temeli, tozu kaynanda yok etmek amacna yneliktir. Yeralt ve yerst iyerlerinde yaplan toz lmleri ve pnmokonyoz mcadelesinde verilerin ve kaytlarn tutulmas byk bir nem

kazanmtr. Bu nedenle karlalan bir ok glklere ramen toz numunelerinin alnmas, lm neticelerinin deerlendirilmesi ve kaytlarn tutulmas ilemleri Eyll 1990da yaynlanan Tozla Mcadele Ynetmelii ile zorunlu hale getirilmitir.

2.9. Toz lm Sonularnn Deerlendirilmesi

lmler neticesinde ortaya kan toz konsantrasyonu o istasyon iin detayl bilgi ieren gnlk protokole ilenir. Aylk lmlerin tamamlanmasn takiben iletmelerle mutabakat salandktan sonra yazm iin protokoller bilgisayara yklenir ve 24 kopya olarak oaltlan aylk toz raporlar alma Bakanl Blge Mdrlne, Genel Mdr Muavinine ve Genel Maden Sendikasna ve ilgili i yerlerine, yeralt, yerst, messese, iletme ve kurum geneline gre toz ortalamalarna gre uygulama dosyasna geirilir ve grafikler izilerek takip edilir. Srekli toz konsantrasyonu yksek gelen yerlerde nlemler alnr. 5 mg/m3 zerinde toz konsantrasyonu tespit edildiinde, ncelikle birden fazla cihazla lme ilemi tekrarlanr. Toz kaynaklar ve konsantrasyonu tespit edildikten sonra eer gerekten yksek deerler llm ise daire bakanlnca nlemler dosyasna kaydedilerek takibe alnr. nce iletme uyarlr ve ynetmelik gerei retim almalar durdurularak sadece tozla mcadele almalarna izin verilir. Toz konsantrasyonu yasal snrlar ierisine ekilinceye kadar mcadele almalarna devam edilir. Mcadele baarsz sonulanrsa o iyerinin kapatlmas istenir (Tozla mcadele Ynetmelii, 1999).

3. VARYANS ANALZ

Bilindii gibi toz hem insan sal asndan, hem de ekonomik adan sorunlar yaratmas nedeniyle aratrlmas gereken nemli bir evresel problemdir. Bu aratrma sonucunda tozun neden olduu zararlarn belirlenerek, bu zararlarn en aza indirilmesi amacyla tozla mcadelede zm nerileri getirilmelidir.

Bu almada toz lm sonularnn istatistiksel analizleri yaplarak tozluluk hakknda n bilgiler elde edilip tozla mcadele almalarna yn verilmesi amalanmaktadr.

Toz lm sonularnn istatistiksel analizinde ki Ynl Varyans Analizi kullanlmtr.

3.1. Varyans Analizi Tanm

ki farkl topluluktan gzlem yaplm ise bu iki topluluun ayn ortalama etrafnda dalp dalmad sorgulanabilir. Fakat ikiden fazla topluluk varsa bunlarn ayn ortalamaya sahip olup olmadklarnn snanmas varyans analizi ile yaplmaktadr.

Deikenler baml deiken ve bamsz deiken (ler) olmak zere iki gruba ayrlr. Baml deiken bamsz deiken tarafndan aklanmaya allan deikendir. Ama, baml deikendeki deiimin kaynan aratrmaktr.

Varyans zmlemesinde bamsz deikene Faktr ve bamsz deikenin ald deerlere de Faktr Dzeyleri denir.

3.2. ki Ynl Varyans Analizi

ki ynl varyans zmlemesinde iki faktrn baml deiken zerinde etkili olup olmad aratrlr.

ki Ynl Varyans Analizinin ncelenmesi : I : Satr faktrnn dzey says J : Stun faktrnn dzey says i : 1,,I j : 1,,J X ij : Satr faktrnn i. dzeyi ve stun faktrnn j. dzeyine kar gelen gzlem deeri, X i. : Satr faktrnn i. dzeyine ilikin ortalama,

X
X i. =
j =1

ij

(3.1)

X .j : Stun faktrnn j. dzeyine ilikin ortalama,

I

X
X .j =
i =1

ij

(3.2)

X : Genel ortalama,
I J ij

X
X=
i =1 j =1

IJ

(3.3)

Ti. : Satr faktrnn i. dzeyindeki birimlere ilikin toplam,

T i. =

X
j =1

ij

...(3.4)

T.j : Stun faktrnn j. dzeyindeki birimlere ilikin toplam,

I

T .j = X ij ...(3.5)
i =1

T. . : Genel toplam,
I J ij

T .. =

X
i =1 j =1

.(3.6)

df : Serbestlik derecesi, SS : Kareler toplam,

SS satr =
df
satr =

J ( X i.- X )2 =
i =1

i =1

T i. J

T .. IJ

...(3.7)

( I-1 )
J

SS stun = df
stun =

I(
j =1

X .j- X ) =

T. j I

j =1

T .. IJ

(3.8)

( J-1 )

SS Toplam =

( Xij i =1 j =1

X) =

i =1 j =1

T Xij - .. ..(3.9) IJ

df

Toplam

= ( IJ-1 )

SS hata = SS Toplam ( SS satr + SS stun ) ..(3.10) df hata = ( I-1 ) ( J-1 )

MS : Kareler Ortalamas MS satr = SS satr /df satr ..(3.11) MS stun = SS stun / df stun .(3.12) MS hata = SS hata / df hata .(3.13)

F : Test istatistii deeri

F satr = MS satr / MS hata ..(3.14) F stun = MS stun / MS hata ...(3.15) Verilen formllerden bulunan deerler ANOVA Tablosuna yerletirilir. ANOVA tablosu izelge 3.1de verilmitir.

izelge 3.1. ANOVA Tablosu

Varyans Kayna Satrlar Stunlar Hata Toplam

SS SS satr SS stun SS hata SS Toplam

df ( I-1 ) ( J-1 ) ( I-1 )( J-1 ) ( IJ-1 )

MS SS satr / (I-1) SS stun / (J-1) SS hata / (I-1) (J-1)

F MS satr / MS hata MS stun / MS hata

Satr ve stun faktrlerine ilikin F test istatistii deerleri elde edildikten sonra hipotez testlerine geilebilir.

F test istatistii deerleri F dalm tablosundan elde edilen F

tablo

ile kyaslanr.

Eer F test istatistii deeri F tablodan bykse seilen anlam dzeyinde H o hipotezi red edilir , kk ise H o hipotezi kabul edilir. Satr faktrne ilikin hipotez testi:

i: Satr faktrnn i. dzeyinin baml deikene etkisi H o : i = 0 , i = 1,I .(3.16) H a: i 0 : Anlam dzeyi. v1 : Satr faktrnn serbestlik derecesi. v2 : Hatann serbestlik derecesi. F tablo : Kyaslama yapmak amacyla anlam dzeyi ve serbestlik derecelerine gre belirlenen F tablo deeri.

F tablo = F ; v1 ; v2 (3.17) hipotezler kurulduktan sonra;

F satr > F tablo ise kullanlan anlam dzeyinde H arasnda farkllamann olduu sylenebilir.

hipotezinin red edildii, satr

faktrnn kritik etki yaratt sylenebilir. Dolaysyla satr faktrndeki dzeyler

F satr < F tablo ise kullanlan anlam dzeyinde H o hipotezinin kabul edildii, satr faktrnn kritik etki yaratmad sylenebilir. Dolaysyla satr faktrndeki dzeyler arasnda farkllamann olmad sylenebilir. Stun faktrne ilikin hipotez testi:

j : Stun faktrnn j. dzeyinin baml deikene etkisi

H o : j = 0 , j .(3.18) H a: j 0 ,
j

: Anlam dzeyi. v1 : Stun faktrnn serbestlik derecesi. v2 : Hatann serbestlik derecesi. F tablo : Kyaslama yapmak amacyla anlam dzeyi ve serbestlik derecelerine gre belirlenen F tablo deeri.

F tablo = F ; v1 ; v2 .(3.19) Hipotezler kurulduktan sonra;

F stun > F tablo ise kullanlan anlam dzeyinde H o hipotezinin red edildii, stun faktrnn kritik etki yaratt sylenebilir. Dolaysyla stun faktrndeki dzeyler arasnda farkllamann olduu sylenebilir.

stun

< F

tablo

ise kullanlan anlam dzeyinde H

hipotezinin kabul edildii,

stun faktrnn kritik etki yaratmad sylenebilir. Dolaysyla stun faktrndeki dzeyler arasnda farkllamann olmad sylenebilir. Hipotez testleri ile satr ve stun faktrlerinin kritik etkileri belirlendikten sonra satr ve stun faktrlerine gre baml deikenin alaca deer belirlenir.

X ij : Baml deikenin deeri, ij : Hata terimi,

X ij = X + i + j + ij .(3.20) Satr faktrnn kritik etkisi ;

i = X i. - X (3.21)

Stun faktrnn kritik etkisi;

j = X .j - X .(3.22) ile belirlenir (nver, 1986).

4. TK LETMELERNDEK TOZ KOULLARININ STATSTKSEL ANALZ

TKye bal an Linyit letmeleri ( L ), Seyitmer Linyit letmeleri( SL ), Gney Ege Linyit letmeleri ( GEL ) ve Yeniky Linyit letmeleri ( YL )nde 1994 2006 yllar arasnda yaplm olan toz lm sonularndan elde edilmi ortalama toz konsantrasyonu deerleri kullanlarak iletmeler ve iletmelerin birimleri (dekapaj

dkm harman, dekapaj makine aynas, kmr makine aynas ) arasnda tozluluun kyaslanmas ve birimlere gre deerlendirilmesi amacyla istatistiksel analiz yaplmtr.

statistiksel analizde

Varyans Analizi

kullanlmtr. TK ortalama toz

konsantrasyonunu iletmeler ve bunlara bal alt birimleri etkilendiinden analizlerde ki Ynl Varyans Analizi uygulanmtr.

4.1.

TKye

Bal

letmelerin

ve

Alt

Birimlerinin

Ortalama

Toz

Konsantrasyonlarnn statistiksel Analizi

TKye bal olarak alan ve ak ocak iletme yntemi ile kmr reten ocaklarda yaplm olan toz lm almalarndan elde edilmi olan deerler izelge 4.1de verilmitir. lm noktalar; dekapaj dkm harman, dekapaj makine aynas ve kmr makine aynas olarak oluturulmutur.

izelge 4.1.TK letme ve Birimlerin Ortalama Toz Konsantrasyon Deerleri (mg/m3) lm Noktalar letmeler L SL GEL YL Ortalama Dekapaj Dkm Harman 1,668 1,572 2,139 2,354 1,93325 Dekapaj Aynas 1,350 1,743 2,305 2,340 1,9345 Kmr Aynas 1,299 2,045 2,014 2,279 1,90925 Ortalama 1,439 1,787 2,153 2,324

izelge 4.1de verilen toz lm deerleri kullanlarak ekil 4.1 izilmitir.

Dekapaj Dkm Harman 2,5 Toz K onsantrasyonu , mg\m3 2 1,5 1 0,5 0 L SL letmeler GEL YL Dekapaj Makine Aynas Kmr Makine Aynas

ekil 4.1. TKye bal iletme ve alt birimlerinde tozluluunun dalm

statistiksel analizde izelge 4.1de verilen ortalama toz konsantrasyonu deerleri kullanlm ve iletmeler ve iletmelerin birimleri arasnda kyaslama yaplmas amacyla ki Ynl Varyans Analizi uygulanmtr. TK ortalama toz konsantrasyonu deerini etkileyen iletme ve birim olmak zere iki faktr olmas nedeniyle ki Ynl Varyans Analizi seilmitir. statistiksel analizler Microsoft
Office Excel kullanlarak yaplmtr. Verilerin girilmesinde ncelikle Aralar

mensnden Veri zmleme (ekil 4.2) seilmi ve daha sonra Veri zmleme penceresinden (ekil 4.3) ilgili istatistiksel hesaplama yntemi seilerek almaya devam edilmitir.

ekil 4.2. Microsoft Office Excel Veri zmleme seeneinin grnm

ekil 4.3. Veri zmleme seeneklerinin grnm Yaplan istatistiksel analiz neticesinde elde edilen sonular izelge 4.2de verilmitir.

izelge 4.2. TK ye Bal letmeler ve Alt Birimleri in ki Ynl Varyans Analizi

Varyans Kayna Satrlar

SS Df 1,399889 3

MS 0,46663

F P-deeri 11,72103 0,006393

Stunlar Hata Toplam

0,00162

0,00081 0,039811

0,020348 0,979925

0,238868 6 1,640377 11

letmeler

ve

bu

iletmelere

ait

alt

birimlerin

tozluluk

koullarn

deerlendirmek amacyla ncelikle birimler iin hipotez testleri kurulmu ve bu testler aada verilmitir.

Ho Birim : 1= 2= 3= 0 H1Birim : 1 .30 (En az bir BJ sfrdan farkldr.)

Birim faktrne ilikin kurulan hipoteze gre F0.95( 2,6) alnarak F tablosundan F
tablo

= 5,14 olarak okunmutur. F

Birim

< F tablo olduundan % 5 anlam dzeyinde, H0

hipotezi kabul edildiinden, birim faktrnn kritik etki yaratmad dolaysyla birimler arasnda farkllamann olmad sylenebilir.

Benzer ekilde iletmeler iin de aada verilen hipotez testleri kurulmutur. Ho letme : i= 0 i= 1, 2, 3, 4

H1 letme: i0 (En az biri sfrdan farkl)

letme faktrne ilikin kurulan hipoteze gre F0.95(3,6) alnarak F tablosundan F tablo = 4,76 olarak okunmutur. F
letme

> F tablo olduundan % 5 anlam

dzeyinde, H0 hipotezi ret edildiinden, iletme faktrnn kritik etki yaratt dolaysyla iletmeler arasnda farkllamann olduu sylenebilir.

Ho hipotezi red edildiinden, iletmelerin tozluluk koullarn karlatrmak iin Tukey testi kullanlmtr. Bu testte kullanlan eitlik aada verilmitir.

Kritik snr = q u Burada;

MSE (4.1) r

qu : tukey tablo deeri, MSE : ortalamalarn standart hatas, r : stun saysdr.

statistiksel tablodan elde edilen kritik deer qu = 4,90 , MSE (Mean Square Error) deeri izelge 4.2den 0,039811 ve r deeri de 3 alnarak kritik snr 0,564465 hesaplanmtr. Bununla beraber iletmelerin tozluluklar arasndaki mutlak farklar da hesaplanarak izelge 4.3de verilmitir.

izelge 4.3. TK Tukey Testi le oklu Kyaslama

Kyaslama L SL L GEL L YL SL GEL SL YL GEL - YL Mutlak fark 0,348 0,714 0,885 0,366 0,537 0,171 Kritik snr 0,564465 0,564465 0,564465 0,564465 0,564465 0,564465 Yorum L toz konsantrasyonu SLden farkl deil L toz konsantrasyonu GELden farkl L toz konsantrasyonu YLden farkl SL toz konsantrasyonu GELden farkl deil SL toz konsantrasyonu YLden farkl deil GEL toz konsantrasyonu YLden farkl deil

izelge 4.3 ad geen tm iletmelerin tozluluk koullarnn karlatrlmas amacyla hazrlanm olup, deerlendirildiinde en yksek tozluluk farknn L ve YL arasnda olduu ve ortalama toz konsantrasyonlar deerlendirildiinde de YLnin en fazla toz konsantrasyonuna sahip olduu gzlenmitir.

TK ye bal ak iletmelerde tozluluk koullarnn iletme baznda deitii yaplan analiz sonucunda bulunmutur. Bir ak iletmede tozluluun en fazla olabilecei yerleri aratrmak amacyla da L seilmi ve iletme ile ilgili bilgiler aada verilmitir.

4.2. an Linyit letmeleri Tozluluk Koullarnn Deerlendirilmesi

4.2.1. Tarihe

anakkale - an havzasndaki kmr oluumu; 1940 ylnda tespit edilmi ve 1979 ylnda yrrle giren 2172 sayl yasa ile devletletirilinceye kadar zel sektr tarafndan iletilmitir. anakkale - an havzasnda, 1995 yl ba itibariyle 780.100.000 ton iletilebilir kmr rezervinin; sanayinin enerji ve snma amal teshin ihtiyacn karlamak amacyla iletmeye alnmasdr. Son yllarda oluan evre bilinci nedeni ve yksek kkrt ierii nedeniyle ( % 1.00- 8.00 ) cazibesini yitiren an kmr, 7. be yllk kalknma plan erevesinde 2000 yl Haziran aynda kurulmasna balanan 2 x 160 MW gcndeki an termik santralinin devreye girmesiyle, lkemizin artan enerji ihtiyacna katkda bulunmaktadr.

4.2.2. Jeolojik yap

Havzann 1940 ylnda tespit edilen kmr varl; jeolojik yarma ve galerilerle ksmen gelitirilmi, varl saptanan linyit rezervinin kesin olarak belirlenebilmesi iin MTA tarafndan 1956-1957 yllarnda 35 adet arama sondaj yaplm ve MTA-TK ibirlii ile de 1975-1976 yllarnda arama, rezerv gelitirme ve iletme amal olmak zere 73 adet sondajla almalara devam edilmitir. 1976 ylnda saha ile ilgili 1/25000 lekli jeolojik haritalar hazrlanarak, sahann stratigrafi ve ksmen de tektonii

aydnlatlmtr. Sahann 1979 ylnda devletletirilmesinden sonra da TK Kurumu tarafndan DS ve EE idaresine, havzann kesin kmr varln ve iletme yntemini kesin olarak belirlemek amacyla, 1990 yl sonuna kadar toplam 333 adet sondaj yaptrlmtr. Bu sondajlarla; an ilesi yerleim alan altnda da kmr varlnn tespit edilmesinin yannda, tektonik adan deikenlik gsteren an Havzasnn yapsn daha iyi deerlendirebilmek mmkn olmutur.

Ancak

havzada

bulunan

linyit

rezervinin rezervin

santral btn

amal

olarak ile

deerlendirilmesinin

kesinlemesinden

sonra,

boyutlar

belirlenebilmesi amacyla iletme sondajlarna, sahada 1980 li yllardan bu yana devam eden ve dekapaj ile retim faaliyetlerini olumsuz ynde etkileyen heyelanlarn sebeplerinin aratrlmas ve ev stabilitesi ile ilgili deerlerin btn boyutlar ile belirlenebilmesi amacyla jeoteknik sondajlarn yaplmasna karar verilmi olup, bu kapsamda TK-MTA arasnda dzenlenen protokol erevesinde sondaj almalarna 2001 ylnda yeniden balanmtr.

an havzasnda genel olarak tek bir linyit damar oluumu gzlenmekte olup kalnlk 0-35 m arasnda deimektedir. Havzada yaplan genel deerlendirme sonucunda ise ortalama linyit damar kalnln 19,29 m olduu, rt tabakasnn kalnl ise 30-300 m arasnda deitii anlalmaktadr.

Katman eimleri 0-20 arasnda deimektedir. 30 zerindeki eilimlere genellikle fay zonlar civarnda rastlanmaktadr. Eim genel olarak Kuzey ynne doru olup, havzann dousundaki an-1 panosunda Gney-Gneybat ynndedir. Katman dorultular ise havzada genel olarak Dou-Bat ynndedir.

Havzada birbirine paralel ve kuzey-gney ynnde 6 adet, KuzeydouGneybat dorultusunda 7 adet olmak zere toplam 13 adet fay saptanmtr. Faylar genellikle basamak faylar eklinde gelimi olup, atmlarnn 0-90 m arasnda deitii, faylarn eimlerinin ise genellikle 45 civarnda olduu anlalmaktadr. Kmr serisinin oluumu zerinde orojenik hareketlerin yan sra, volkanik hareketlerinde etkisi bulunmaktadr.

4.2.3. Dekapaj

Ak iletme projesine gre maden yatann zerindeki rt tabakasnn delme+ patlatma yntemi ile gevetilmesi, kazlmas, yklenmesi, tanmas, toprak harmanna dklmesi, serilmesi, harman sahasnn dzeltilmesi, toprak harman ve kademe yollarnn yapm ve bakm gibi eitli ilemlerin tamamdr.

Lde dekapaj faaliyetlerinde ekskavatr+kamyon grubu kullanlmaktadr. Kmr damarnn zerindeki rt tabakas delik makinalar (9'' ) ile delinerek uygun nitelikteki patlayc maddelerle patlatlarak gevetilmekte ve daha sonra 20 yd3 kepe kapasiteli elektrikli ekskavatrlerle kazlarak 77 tonluk toprak kamyonlarna

yklenmekte ve bu kamyonlar vastasyla tanarak toprak harmanlarna (kmrsz alanlara ) dklmektedir. Bu amala dekapajda, 5 adet 20 yd3 kepe kapasiteli elektrikli ekskavatr, 1 adet 6.5 yd3lk hidrolik ekskavatr, 37 adet 85 tonluk ve 11 adet 45 tonluk toprak kamyonlar kullanlmaktadr. Dekapaj faaliyetlerinde iletmenin ihtiyacna gre ihale yntemi ile mteahhit imkanlarndan da yararlanlmaktadr. L dekapaj miktarlar izelge 4.4de verilmitir.

izelge 4.4. L de Yllara Gre Dekapaj Miktarlar (1000 m3 ) MTEAHHT GENEL KMR L FL NCELTME TOPLAM TOPLAM ST YILLAR NCELTME (P) DEKAPAJ 2002 2003 2004 2005 2006 8500 8500 9000 9000 8000 12000 12600 17000 44500 28100 144 200 ............... 12000 5000 6000 3500 9900 24 400 17600 23000 48000 38000 138 600 20500 26100 32000 57000 46000 181 600 21793 26668 29480 34313 39860 152114

TOPLAM 43 000

4.2.4. Patlatma
Kmr zerindeki rt tabakalar, kademe yksekliine gre ; delik ap 9" olan delik makinalar ile 7x6x7,5 m veya 8x6x15m delik dzeni ile delinip patlatlarak gevetilmektedir. letmede patlayc malzeme olarak ANFO, patlatc olarak da NONEL kapsl kullanlmaktadr. L de alan patlatma deliklerinin kesit grnts ekil 4.4de verilmitir.

15 m'lik Deliklerde; 175 Kg. Anfo 1,5 Kg. Dinamit 2 Adet Elektriksiz Kapsl Kullanlmaktadr.

7,5 m'lik deliklerde; 75-100 Kg. Anfo 0,5 Kg. Dinamit 1 Adet Elektriksiz Kapsl ekil 4.4. L de alan patlatma deliklerinin kesit grnts

4.2.5. Kmr ve kmr retimi

Kmr; ana eleman karbon olan bitki kkenli madde olup, zaman iersinde basn altnda bitkilerin scaklkta deimesi sonucu olumutur. Kmr; karbon, hidrojen, oksijen ve azottan oluan, iinde kkrt ve mineral maddeler ihtiva eden bir madendir. retimi kolay, verimi yksek, ucuz ve temiz bir fosil yakttr. L de 2001 ve 2002 yl ba itibariyle yaplan sondajlarn da

deerlendirmesiyle yaplan en son rezerv hesab aadaki izelgede de grlmektedir. izelge 4.5. Lnin en son yaplan rezerv hesab ve kmrn zellikleri Grnr rezerv retilebilir rezerv Toplam dekapaj Ortalama toprak Kmr oran Orijinal kmr alt sl deer (AID) Orijinal kmr ortalama nem Orijinal kmr ortalama kl Orijinal kmr ortalama Kkrt Kmr younluu Ortalama kmr kalnl 88.833.000 Ton 69.321.800 Ton 830.264.600 m3 11,98 m3/ ton 3023 Kcal/kg %23,65 %24,25 %2,62 6,66 1,4 ton/m3 19,29 m.

izelge 4.6. L Kmrn kalorifik zelliine gre rezerv dalm AID (Kcal /kg ) RETLEBLR REZERV ( Ton) 4.000-5.000 3.000-4.000 2.000-3.000 1.000-2.000 TOPLAM 9.136.613 27.181.078 13.704.920 19.299.189 69.321.800 % 13,18 39,21 19,77 27,84 100,00

Kmr retimi, zeri alan kmr damarlarndan ykleyici + kamyon grubuyla ( kaz + ykleme + nakliye ) retilmektedir. Kmrn kaz + ykleme nakliyesi, ihale yntemi ile mteahhit firmalar tarafndan yaplmaktadr. Ocaktan kamyonlara yklenen kmrler, yaklak 2,5 Km uzaklktaki kriblaj tesisine tanmaktadr. Bu kmrlerin tamam hizmet satn alnmas yntemi ile alan mteahhit firma tarafndan iletmeye ait tesislerde ayklanmakta ve uvallanmaktadr. Ayn anda mterilere ait aralara yklenmektedir. L yllk kmr retimi ve sat izelge 4.7de verilmitir.

izelge 4.7. L Yllara Gre Kmr retimi ve Sat (1.000 ton) TEVS SOSYAL PROGRAMINA GRE SATI PROJESNE YARDIMLAMA YILLAR GRE FONUNA TERMK PYASA TOPLAM HAZIRLANACAK TESLM EDLEN KMR KMR 2002 2003 2004 2005 2006 922 1 738 2 320 2 403 2 458 24 29 31 67 151 ----115 397 577 762 1851 238 304 449 455 612 2058 238 443 875 1063 1441 4060

TOPLAM 9 838

Ak iletme kmr madenciliinde son yllarda artan byk lekli mekanize almalar, fazla miktarda kmr retimini salamakla birlikte evresel adan nemli etkilere sahip olan byk miktarl toz oluumunu da beraberinde getirmitir (Ghose and Majee, 2000). L makine park ierii ve personel durumlar izelge 4.8 ve 4.9da srasyla verilmitir.

izelge 4.8. L Makine Park

CNS ELEKTRKL EKSKAVATR HDROLK EKSKAVATR AIR KAMYON AIR KAMYON SULAMA TANKER BULLDOZER BULLDOZER PAYDOZER PAYDOZER YKLEYC YKLEYC YKLEYC YKLEYC YKLEYC TRAKTR KEPE GRAYDER GRAYDER KANAL A.MAK. VN VN DELK MAKNES FORKLFT FORKLFT LASTK TAK.MAK. SONDAJ MAK. YOL SLNDR YKLEYC HDROLK EKSKAVATR TOPLAM MARKASI MARON KOMATSU KOMATSU KOMATSU KOMATSU KOMATSU KOMATSU CATERPLLAR KAWASAK VOLVO CATERPLLAR CATERPLLAR CASE KOMATSU MASTA KOMATSU CATERPLLER UKUROVA HTACH TEREX REED DRLL SMAK HERC UKUROVA MORSET BOMAG KOMATSU KOMATSU MODEL 191M-II PC1100 HD 785-2 HD 465-3 HD 465-3 D 355 A-3 D 155 A-1 CAT 824-C 95 ZV 4400 S CAT 920 L 955 W 20-C WA 800 BK110 GD825 A-2 16 H 755 FK 180 CD 115 SK 50T RECORD D-60 F 80 1984 211 R-3 WA500_3SH PC 400 LC-7 89ADET KAPASTES 20 YD3 6.5 YD
3

MKTARI 5 ADET 1 ADET 37 ADET 9 ADET 2 ADET 3 ADET 8 ADET 1 ADET 1 ADET 3 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET

80 TON 45 TON 45 TON 410 HP 320 HP 310 HP 340 HP 2.5 YD 1.5 YD 2 YD3 2.7 YD3 11 M
3 3 3 3

1.5 YD

1 ADET 1 ADET 2 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET 1 ADET

280 HP 286 HP 1.1 YD

3

50 TON 10 TON 9 N 4 TON 6 TON 8 TON 2.5 N 80 HP 5M

3

2,6 M3

izelge 4.9. L Personel Durumu

MEMUR KADRO DURUMU 1 NOLU CETVEL 2 NOLU CETVEL TOPLAM MEMUR PERSONEL DAILIMI letme Mdr letme Md. Yar.(Teknik) letme Md. Yar. (dari) Bauzman Teknik Uzman Sivil Savunma Uzman Maden Bamhendisi Makine Bamhendisi Elektrik Bamhendisi Maden Mhendisi Elektrik Mhendisi Makine Mhendisi Harita Mhendisi Jeoloji Mhendisi Kimya Mhendisi Maden Teknikeri naat Mhendisi Teknisyen ef Avukat Memur Veznedar Salk Memuru Koruma Gvenlik Amiri Grup efi Koruma Grevlisi 1 1 3 1 1 6 3 1 9 4 5 2 1 2 2 1 2 12 1 25 2 1 1 4 28 Say 6 113 119

Lnde 1995-2005 yllarnda 5 farkl istasyonda yaplm olan toz lmlerinden elde edilen deerler yllk bazda deerlendirilmi ve srasyla aadaki ekillerde gsterilmitir.

Dekapaj Makine Aynas Kriblaj Tesisi

Dkm Harman Delik Makinesi Kabini Kmr Makine Aynas 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

ekil 4.5.L 1995 Yl Toz lm Deerleri

Delik Makinesi Kabini

Kmr Makine Aynas

Kriblaj Tesisi Dekapaj Makine Aynas Dkm Harman 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5

ekil 4.6. L 1996 Yl Toz lm Deerleri

Kriblaj Tesisi

Dkm Harman

Kmr Makine Aynas

Delik makinesi Kabini

Dekapaj Makine Aynas

0,5

1,5

2,5

3,5

ekil 4.7. L 1998 Yl Toz lm Deerleri

Delik Makinesi Kabini Dkm Harman

Kriblaj Tesisi Kmr Makine Aynas Dekapaj Makine Aynas 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

ekil 4.8. L 1999 Yl Toz lm Deerleri

Dkm Harman

Kmr Makine Aynas

Kriblaj Tesisi

Delik Makinesi Kabini

Dekapaj Makine Aynas

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

ekil 4.9. L 2001 Yl Toz lm Deerleri

Kriblaj Tesisi Delik Makinesi Kabini Kmr Makine Aynas Dkm Harman Dekapaj Makine Aynas 0 0,5 1 1,5 2 2,5

ekil 4.10. L 2003 Yl Toz lm Deerleri

Kmr Makine Aynas Dekapaj Makine Aynas Kriblaj Tesisi Delik Makinesi Kabini Dkm Harman

ekil 4.11. L 2004 Yl Toz lm Deerleri

Dekapaj Makine Aynas Dkm Harman

Kmr Makine Aynas

Delik Makinesi Kabini

Kriblaj Tesisi

0,5

1,5

2,5

3,5

ekil 4.12.L 2005 Yl Toz lm Deerleri

4.2.6. an Linyit letmelerindeki Toz Koullarnn statistiksel Analizi

TKye bal an Linyit letmeleri (L) nde 1994-2005 yllar arasnda yaplm olan toz lm sonularndan elde edilmi ortalama toz konsantrasyonu deerleri kullanlarak iletmenin birimleri (dekapaj dkm harman, dekapaj makine aynas, kmr makine aynas, delici makine kabini, kriblaj tesisi) arasnda tozluluun

kyaslanmas ve birimlere gre deerlendirilmesi amacyla istatistiksel analiz yaplmtr. L ak ocaklarnn genel grnmleri ekil 4.13 ve 4.14de verilmitir.

ekil 4.13. an ilesi ve ocak sahasnn genel grnm

ekil 4.14. L ocaklar genel grnm

statistiksel analizde

varyans analizi

kullanlmtr. L ortalama toz

konsantrasyonunu etkileyen yllar ve birim bamsz deikenlerinin iki olmas nedeniyle ki ynl varyans analizi uygulanmtr.

an linyitleri iletmesinde, ynetmelik gerei, ylda bir defa be farkl istasyonda toz lm yaplmaktadr. Toz lmnde kullanlan alet gravimetrik esasl (mg/m3) AFC 123 isimli cihazdr. Toz lm istasyonlarnn kodlar, aklamalar ve grnmleri srasyla aada verildii gibidir.

1 : Dekapaj Dkm Harman

ekil 4.15. L Dekapaj dkm harman genel grnm

2 : Dekapaj Makine Aynas

ekil 4.16. L Dekapaj almalar genel grnm

3 : Kmr Makine Aynas

ekil 4.17. L Kmr almalar genel grnm

4 : Delici Makinesi

ekil 4.18. L Delici makine genel grnm

5 : Eleme Tesisi

ekil 4.19. L Eleme tesisleri genel grnm Yukarda grnmleri verilen istasyon noktalarnda 1994-2005 yllar arasnda yaplm olan toz lm almalarndan elde edilen deerler izelge 4.10da verilmitir. izelge 4.10. L Yllar ve Birimlerin Ortalama Toz Konsantrasyon Deerleri(mg/m3) lm Noktalar Yllar 1994 1995 1996 1998 1999 2001 2003 2004 2005 Ortalama Dekapaj Dkm Harman (1) 1,12 1,33 3,50 2,95 2,53 0,44 0,75 0,06 2,33 1,668 Dekapaj Makine Aynas (2) 0,52 1,30 2,30 1,58 1,63 0,10 1,13 0,13 3,50 1,350 Kmr Makine Aynas (3) 0,73 1,75 2,10 1,85 2,01 0,50 0,90 0,25 1,60 1,299 Delik Makinesi Kabini (4) 7,29 3,23 4,20 3,46 1,71 0,48 1,50 4,92 0,91 3,077 Kriblaj Tesisi (5) 4,20 0,68 2,10 3,80 2,13 0,44 1,96 0,46 0,80 1,841

izelge 4.10daki deerler kullanlarak ekil 4.20. izilmitir.

Dekapaj Dkm Harman Kmr Makine Aynas Kriblaj Tesisi Toz Konsantrasyonu , mg\ m 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1994 1995 1996 1998
3

Dekapaj Makine Aynas Delik Makines Kabini

1999

2001

2003

2004

2005

lm yaplan yllar
ekil 4.20. L yllar ve birimler baznda tozluluunun grafiksel gsterimi

Lye ait ortalama toz konsantrasyonu deerleri kullanlarak yllar ve iletmenin birimleri arasnda kyaslama yaplmas amacyla ki Ynl Varyans Analizi kullanlmtr. L ortalama toz konsantrasyonu deerini etkileyen yllar ve birimler olmak zere iki faktr olmas nedeniyle ki Ynl Varyans Analizi uygulanmtr. Bu analiz neticesinde elde edilen sonular aadaki tabloda gsterilmitir.

izelge 4.11.L ye Ait Yllar ve Birimler in ki Ynl Varyans Analizi

Varyans Kayna Satrlar Stunlar Hata

SS 28,10124 18,81001 51,08607

Df 8 4 32

MS F P-deeri 3,512655 2,200305 0,054258 4,702502 2,945618 0,035184 1,59644

Toplam

97,99732

44

Yllar ve lm yaplan birimlerin tozluluk koullarn deerlendirmek amacyla ncelikle yllar iin hipotez testleri kurulmu ve bu testler aada verilmitir.

Ho Yllar : i=0 i =1, .,9 H1Yllar : i 0

lm yaplan yllar

faktrne ilikin kurulan hipoteze

gre F0.95(8,32)

alnarak F tablosundan F tablo = 2,244 olarak okunmutur. F yllar < F tablo olduundan % 5 anlam dzeyinde, H0 hipotezi kabul edildiinden, lm yaplan yllar faktrnn kritik etki yaratmad dolaysyla yllar arasnda farkllamann olmad sylenebilir.

Benzer ekilde lm yaplan birimler iin de aada verilen hipotez testleri kurulmutur.

Ho Birim : 1= .=5=0 Hi Birim: 1 .50

Birim faktrne ilikin kurulan hipoteze gre F0.95(4,32) tablosundan F tablo = 2,668 olarak okunmutur. F
birim

alnarak F

> F tablo olduundan % 5 anlam

dzeyinde, H0 hipotezi ret edildiinden, birim faktrnn kritik etki yaratt dolaysyla birimler arasnda farkllamann olduu sylenebilir.

Ho

hipotezi

ret

edildiinden,

birimlerin

tozluluk

koullarn

karlatrmak iin Tukey testi kullanlmtr.

statistiksel tablodan elde edilen kritik deer q

= 4,088, MSE deeri izelge

4.11den 1,59644 ve r deeri de 9 alnarak kritik snr 1,72173 hesaplanmtr. Bununla beraber iletmelerin tozluluklar arasndaki mutlak farklar da hesaplanarak izelge 4.12de verilmitir.

izelge 4.12. Lye Ait Deerlerin Tukey Testi le oklu Kyaslamas Kyaslama Mutlak fark 12 0,313 13 0,369 14 1,409 15 0,173 23 0,056 24 1,727 25 0,487 34 1,778 35 0,542 4-5 1,236 Kritik snr 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 1,72173 Yorum 1. birim toz konsantrasyonu 2. den farkl deil 1. birim toz konsantrasyonu 3. den farkl deil 1. birim toz konsantrasyonu 4. den farkl deil 1. birim toz konsantrasyonu 5. den farkl deil 2. birim toz konsantrasyonu 3. den farkl deil 2. birim toz konsantrasyonu 4. den farkl 2. birim toz konsantrasyonu 5. den farkl deil 3. birim toz konsantrasyonu 4. den farkl 3. birim toz konsantrasyonu 5. den farkl deil 4. birim toz konsantrasyonu 5. den farkl deil

izelge 4.12 ad geen tm birimlerin tozluluk koullarnn karlatrlmas amacyla hazrlanm olup, deerlendirildiinde en yksek tozluluk farknn 3 ve 4 nolu lm noktalar olan kmr makine aynas ile delici makinesi kabini arasnda olduu ve ortalama toz konsantrasyonlar deerlendirildiinde de 4 nolu lm noktas olan delici makinesi kabininin en fazla toz konsantrasyonuna sahip olduu gzlenmitir.

Maden ve Ta Ocaklar ve Tnel Yapmnda Tozla Mcadeleyle lgili Ynetmeliine gre Eik Snr Deer (ESD) = 25 / %SiO2 (mg/m3) formlnden hesaplanr. SiO2 ierii % 5den az olduu takdirde ESD 5 mg/m3 olarak kabul edilir denilmektedir. TKye bal Lnde alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl i Sal ve Gvenlii Merkezi (SGM) tarafndan yaplan kuvars analizleri neticesinde solunabilir SiO2 konsantrasyonu % 1 olarak tespit edilmitir. Bylece ESD deerin 5 mg/m3 olduu ve iletmenin toz lm deerlerinin ESD deerini amad grlmektedir. Sonu olarak ii sal asndan tozluluun bir problem yaratmad tespit edilmekle beraber, mevcut tozla mcadele almalar da srdrlmelidir.

5. SONU VE NERLER

TKye bal iletmeler tozluluk asndan deerlendirildiinde iletmeler arasnda farkllk olduu ve en yksek toz konsantrasyonuna sahip olan iletmenin Yeniky Linyit letmeleri (YL) olduu saptanmtr. Bu mevcut durumdaki farklln sebepleri: Kaynak madenin jeolojik , fiziksel ve kimyasal yaps ve para boyutu, Nem oran , yamur ve buharlama , Rzgar hz olarak sylenebilir.

TKne bal iletmelerin alt birimleri arasnda (dekapaj dkm harman, dekapaj makine aynas ve kmr makine aynas) toz konsantrasyon deerlerinde bir farkllk olmad saptanmtr.

L toz konsantrasyon deerleri yllar baznda incelendiinde bir farllk olmad saptanmtr.

Lne bal iletmelerin alt birimleri arasnda (dekapaj dkm harman, dekapaj makine aynas, kmr makine aynas, delici makinesi ve eleme tesisleri) toz konsantrasyon deerlerinde bir farkllk olduu ve en yksek toz konsantrasyonuna sahip olan alt birimin delici makinesi olduu saptanmtr.

Lnden alnan toz numunelerinin alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl i Sal ve Gvenlii Merkezi (SGM) tarafndan yaplan kuvars analizleri neticesinde solunabilir SiO2 konsantrasyonu % 1 olarak tespit edilmitir. Maden ve Ta Ocaklar ve Tnel Yapmnda Tozla Mcadeleyle lgili Ynetmeliine gre Eik Snr Deer (ESD) olarak kabul edilen SiO2 konsantrasyonu % 5i geemez denilmektedir. Bylece L solunabilir SiO2 konsantrasyonu deerinin ynetmelikte belirtilen ESD deerini amad ve toz konsantrasyonu asndan bir saknca yaratmad grlmektedir.

TKne bal iletmelerde yaplan toz lm deerleri incelendiinde, Maden ve Ta Ocaklar ve Tnel Yapmnda Tozla Mcadeleyle lgili

Ynetmeliine gre ii sal bakmndan saknca oluturabilecek bir toz konsantrasyonuna rastlanmamtr. Bununla beraber, incelenilen toz lm raporlarnn belirli bir standard olmamasndan dolay yaplacak

deerlendirmelerde zorluk yaanabilecei grlmtr. Bu nedenle, yaplan toz lm sonularnn belirli bir formata uygun olarak hazrlanmas ve ilgili kurumlara bu formatla sunulmas, bu alanda yaplabilecek olan almalarn daha salkl yrtlmesine olanak salayacaktr.

KAYNAKLAR DZN

Ayvazolu, E., 1984, Madenlerde Havalandrma ve Emniyet, .T.. Maden Fakltesi.

Baysal, F., 1979, yerlerinde Toz Sorunu, VI. Trkiye Madencilik, Bilimsel ve Teknik Kongresi, TMMOB Yayn.

Davies, C.N., 1987, The effects of Abnormal Physical Conditions at Work.

Ersoy, A., 2000, Madencilik ve evre, ukurova niversitesi Mhendislik - Mimarlk Fakltesi Yaynlar .

Ghose, M.K. and Majee, S.R., 2000, Sources of air pollution due to coal mining and their impacts in Jharia coalfield, Environment International, 26, 81-85.

Ghose, M.K., 2007, Opencast Coal Mining in India: Analyzing and Addressing the Air Environmental Impacts, Environmental Quality Management, 71-87.

Gyagler, T., 1982, Toz Oluumunu Etkileyen Faktrler, Trkiye 3.Kmr Kongresi Bildirileri Kitab.

ILO, 2000, Encyclopedia of Occupational Health and Safety.

Mc Cunney R.,1988, Handbook of Occupational Medicine .

ztrk, M., 2005, Toz ve Pnmokonyozla Mcadele, TTK Gvenlii Daire Bakanl.

Saltolu, S., 1970, Maden letmelerinde Toz ve Silikozla Mcadele, .T.. Maden Fakltesi Yayn.

KAYNAKLAR DZN (devam ediyor)

Sengupta, M., 1990, Mine Environmental Engineering .

Tongu, E., 1992, Meslek Hastalklar Klavuzu, TTB yayn.

Tozla Mcadele Ynetmelii, 14.9.1999 Tarih 20635 Sayl R.G.

nver, ., 1986, Uygulamal statistiksel Yntemler.