Professional Documents
Culture Documents
ESTETİK Ve SANAT FELSEFESİ
ESTETİK Ve SANAT FELSEFESİ
Estetik ve Sanat Felsefesi | Estetiin Temel Sorular | Felsefe Asndan Sanat | Sanat Eseri | Estetiin Temel Kavramlar | Estetiin Temel Sorunlarna Yaklamlar | Ortak Estetik Yarglarn Varln Reddedenler | Ortak Estetik Yarglarn Varln Kabul Edenler
Duyguya indirgenebilen bamsz bilgi dalna estetik denir. Estetik "gzel" zerine dnme, onun ne olduunu aklamadr. Estetik sje ile estetik obje arasndaki ilgiyi gsterir. Estetiin yneldii ey, gzelliktir. Duyusal olann gzellik ile olan ilgisini ele alr. Gzelliin felsefesi olarak ortaya kan estetik, insan tarafndan yaplm olan ya da doada bulunan gzel eylere ynelir; bizim gzel diye nitelediimiz bu eylerle ilgili tecrbelerimizde ve yargmzda sz konusu olan deerleri, tavrlar ve standartlar analiz eder. Estetik ile sanat felsefesi arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Estetik, doada ve sanatta gzeli konu edinir. Estetiin, doa ya da sanat ayrm yapmadan dorudan doruya gzellie yneldii yerde, sanat felsefesi, yalnzca sanata ve sanattaki gzellie ynelir. Sanat felsefesi, insann meydana getirdii eserleri ele alan, sanata dair yaratmalarn ve zevklerin anlamn inceleyen bir felsefe daldr. Doadaki gzellii de konu edinen estetiin bir dal olmaktadr. Sanat felsefesi sadece sanattaki gzelle ilgilenir. Estetik hem doadaki gzel ile hem de sanattaki gzel ile ilgilendiinden sanat felsefesinden daha genitir. nsanda ho duygular uyandran, gnein bat, kyya vuran dalgalar estetiin konusu olabildii halde sanat felsefesinin konusuna girmez. Sanat deeri tayan bir tablo ise hem sanat felsefesinin hem de estetiin konusuna girer. Sanat felsefesinin temel kavram ve problemleri, estetiin de temel kavram ve problemleridir. Sanat felsefesinde, "sanat", "sanat eseri", "sanat eserini ortaya koyma etkinlii" ve "beeni" gibi kavramlar gz nnde bulundurulmutur. Sanat, sanat eserini yaratan kiidir; kendi alanna gre baz maddeler kullanr; onlara biim verir. Bu etkinlik sonucu bir rn ortaya kar. Bu rn beeni tayorsa, sanat eseri olma zellii kazanr. 1. Estetiin Temel Sorular Gzellik nedir? Gzel olarak nitelediimiz eyi gzel yapan faktrler nelerdir? Gzellik, onu alglayan zneden bamsz bir deer midir? Sanat nedir? Sanat eserine duyulan estetik tepkiyle, doadaki gzellie duyulan estetik tepki arasnda ne fark vardr? Sanat eseri nasl olumutur?
Felsefe asndan sanata bakldnda, sanatn ne olduu, sanat yaptnn nasl olutuu, sanatnn yaptn nasl ortaya koyduu irdelenir. Bu sorulara filozoflar farkl aklamalar getirmilerdir. a. Taklit Olarak Sanat Bu anlaya gre doann mkemmellii ve gzellii vardr. Sanat da doada varlan bu gzellii eserinde taklit eder. Taklit, gereine ne kadar yaknsa o kadar gzeldir. Platon ve Aristoteles sanatn taklitten ibaret olduunu ileri srmlerdir. b. Yaratma Olarak Sanat Bu anlaya gre doada ideal gzellik ve mkemmellik yoktur. Mkemmellii yaratan, deimeler dnyasnda deimeyene, lmlln dnyasnda lmszle ulamaya alan, sanatdr. Eer sanat almalarna kendi kiiliinin ve yaratc gcnn damgasn vuramamsa, rettii rnde estetik deer yoktur. Bu kurama gre, doann rettiklerinde ancak sanat eserlerine bir benzerlikten sz edilebilir ve sanat eseri, doa rnlerinden fazla bir eydir. Sanat, hayal gcn ve yaratc yann kullanarak doadan ald izlenimleri ayklar, birletirir ve bir anlatma dntrr. Bu anlatmn sanat eseri olmas iin de zgn ve tek olmas gerekir. Bu grn temsilcisi Croce'dir. c. Oyun Olarak Sanat Bu yaklam, sanat ile oyun arasndaki benzerlikten dolay bir ba kurar. Buna gre oyun da sanat da insan gerek d bir dnyaya yneltir. Hayal gcne dayanr; fayda gtmeyip, bizzat kendileri iin yaplan etkinliklerdir. nsan oyun oynarken de, sanatla urarken de kendisini megul eden problemlerden uzaktr, adeta kendisini unutur ve mutlak bir zgrlk iinde var olur. Temsilcisi Schiller'dir Schiller'in, "nsan oynad srece tam insandr" sz, insan gerek zgrle ancak sanat kavuturabilir, anlamndadr.
3. Sanat Eseri
Bir eyin sanat eseri saylabilmesi iin belirli zelliklere sahip olmas gerekir. Sanat eseri doal nesnelerden farkldr. Doal oluumlar sonucunda ortaya kan varlklar gzel olsalar bile, sanat eseri olamazlar. Sanatn temel zelliklerinden biri, onun, insann yaratc gcne bal olmasdr. nsann estetik tavr ve
deeriyle yapt duyusal ya da dnsel bir etkinliktir. Sanat eseri kendisine ynelen almlayc iin bir deer tar. Sanat eseri, esiz, kendine zg nitelikleriyle biriciktir. nk sanat, eserini ortaya koyma srecindeki duygularn bir kez yaayabilir; yineleyemez. Mehmet Akif, stiklal marn yazarken yaad duygularn bir defalk yaamtr. Bu nedenle "stiklal marn tekrar ben bile yazamam" demitir. Buna gre seri olarak retilen nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler. Sanat eserinin estetik haz ve heyecan vermesinin dnda bir amac yoktur. Pratik amalarla kullanlmak iin oluturulmu nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler.
a. Estetik Yarglarn Yaps Estetik yarglar, dini, bilimsel ve ahlaki yarglardan farkllar gsterir. Dini yarglarn inanla ilgili olduu, ahlaki yarglarn eylemlerle ilgili olduu yerde, estetik yarglar "gzel" ya da "irkin" diye nitelenen bir varlkla ilgili beeni yarglardr. Bilimsel yarglarn objektif bir nitelii olduu yerde estetik yarglar zneldir; nsanlara gre deiir. b. Ortak Estetik Yarglarn Olup Olmad Acaba sanat eseri gzel deerini kendisinde mi tar; yoksa gzellik, bizim ona yklediimiz bir ey midir? Bu konuda iki kart gr vardr: Biri nesnelci gr, dieri znelci gr. Nesnelci gre gre, eser, gzellik deerini kendisinde tar. Gzellik insandan bamsz olarak vardr. Bir nesne gzel ise, insan onu almlasa da almlamasa da gzel olmaya devam eder. Bu grte olanlar, ortak estetik yarglarn varln kabul ederler. znelci gr, insandan bamsz bir estetik deerin olamayacan savunur. Bu grtekilere gre bir eser, deerini, insanda uyandrd duygulardan, estetik yaantdan alr. Yoksa eser kendi bana estetik bir deer tamaz. Dolaysyla bu grtekilere gre ortak estetik yarglar olamaz.
Her insann kendine gre bir beenisi vardr. Tm insanlarda beeninin ls olabilecek bir kural, bir ilke yoktur. Her beeni ayn derecede geerlidir. Biri sanat mziini beenirken, bakas pop mziini beenebilmektedir.
Her sanat eseri, sanatnn kendi z benliinden kaynakland iin, sanatnn ruhunda oluan estetik beeni hakknda herkesin kabul edecei genel geer yarglara varlamaz. Bireyler, sanatlarn eserlerinden kendi ruhsal yaplarna gre farkl izlenimler alrlar ve farkl senteze ularlar. Bu grn nemli temsilcisi Croce'dir.
Bu anlaya gre gzellik, btn nesnelerde farkl derecelerde bulunmaktadr; bu bireyin kiisel deneyimlerinden, alkanlklarndan, tercihlerinden bamsz olarak vardr. rnein Selimiye Camisi, dnyada hibir insan kalmasa da yine gzellik deerini tayacaktr. Platon: Gzel, bir idea olarak gerekten vardr. dealar, dier zellikleri yannda kendinden gzeldir. Asl gzellik, hibir zaman deimeyen gereklik olan gzellik ideasdr. Akl sahibi her varlk iin gzel ideas ortaktr. nk o aklla kavranr. Aristoteles: Gzellik, uyum, oran ve llln kaynat btndr. Hegel: Gzellik, Mutlak ruhun duyulur nesnelerde grnr hale gelmesidir. Kant: Gzellik, nesnenin tad bir deerdir. nsanlar holarna giden ya da gitmeyen bir eyi duygularna gre deerlendirirler. Estetik yarg beeni duygusuna dayanr. Ona gre bu beeni duygusu her insanda bulunan ortak beeniyle aklanr. Kant'a gre bir insan sanat eseri karsnda, "Bu gzeldir" derken, dier insanlarn da onu gzel bulmasn ister. "Bir iire gzel diyorsam, herkesin onu gzel bulmasn beklerim" der. Gzel beenisi, karsz bir hazdr. nsanlar kar gzetmeden bir nesneye yneldiinde ayn gzellii grecektir.