KTAP NCELEMES

(Der.) Bar nl ve Ozan Deer (2011), smail Beiki (stanbul: letiim Yaynlar)

smail Beiki kitab, bir yanyla smail Beiki hakknda bu kapsamda yaplan ilk alma olma zellii, bir yanyla da Beikinin yaam dolaymyla Krt meselesinin nereden nereye tand, sorunsaln nasl deitiini kiisel anlar ve dnsel kaymalar eliinde aktarmasyla ok nemli bir alma. Kitabn editrleri Bar nl ve Ozan Deer almann amacnn zellikle Trk entelekteller iinde yaygn olan Beiki konusundaki suskunluu krmak olduunu ifade etseler de eserin ayn zamanda Krt sorunu, hareketi ve aydnlar zerine olduunu belirtiyorlar. Buna uygun olarak kitap drt blmden oluuyor: i) Bir Entelektel ve Bilim Adam Olarak smail Beiki ii) smail Beiki zerine Dnceler iii) Farkl Dnemler, Farkl Meknlar, Krt Sorunu ve smail Beiki iv) Demokrasi, nsan Haklar, niversite, Krt Sorunu. Bu drt balk altnda yaklak krk yazarn almalarndan oluan kitap, btnlkl bir deerlendirme yapmay zorlatryor. Yalnzca yazarlarn dnsel farklarnn, alma alanlarnn farkllamasnn tesine geen bu zorluk yazlardaki trsel farklar nedeniyledir de. iirden denemeye, andan makaleye farkllaan yazlarn iinde kitabn btnn deerlendirmek iin tutamak noktalar bulmak gerekiyor. Kanmca bu tutamak noktalar Entelektel ve Beiki ile Entelektel ve Krt meselesi olarak belirlenebilir. Kitab belli bir btnlk iinde deerlendirmek eksik olsa da- bylece mmkn olabilir. Deerlendirmeye gemeden nce eserin editrlerinden Bar nlnn bir sunu zellii de tayan makalesi ayrca ele alnmaldr. nk bu makalenin, editrlerin eserin amac konusunda yukarda belirtilen amalarn amlamakta olduunu varsayyorum. nl, makalesinde Beikiyi tanmlamak zerine kuatc bir kavram olarak eski Yunancadaki Parrhesiastes kavramn kullanyor. Hakikati syleyen kii anlamnda kullanlan bu kavramn ayrcl, Saidin entelektel kavramsallatrmasnda olduu gibi (Said, 2009: 85-99), gllere, iktidara hakikati sylemek ieriiyle ortaya kyor. Ayrca kiinin kendisi zerine tefekkre balamasyla

432

Ankara niversitesi SBF Dergisi

66-3

hakikatin onu dntrmesi, kendisi ve bakalar hakknda kayg duymas yine Beikinin yaamn kuatmas bakmndan kavramn ikinci nemli ayrcl olarak belirleniyor (s. 11). Kitabn banda entelektele dair yaplan bu kavramsallatrma, kitabn btn yazarlarnca paylalan ve Trkiyede smail Beiki tarafndan temsil edilen bir kategori olarak kabul ediliyor. Bu balamyla da ileride ilk tutamak noktas olarak deerlendirmemizde yer bulacak. nlnn balang makalesi, bu entelektel kavramsallatrmas balamnda Beikinin yaamn hakikate ulama, onu iktidara syleme ve bunun bedellerine katlanma alt balklar biiminde zetleyebileceimiz bir anlat iinde ele alyor. Bu seyir iinde kitaptaki makalelerin bazlarna da yansdn dndm kimi kolayc formller de yer alyor makalede. Bunlarn balca ikisi, Trk solu ve Kemalizm formlleridir. Bu formllerin kullanlmasnn belli bir yaygn kanaate yaslandn gsteren baka bir ifade zerinden ilerlemek istiyorum. nl, makalesinde Beikinin orumlu bir Trk olarak btn hayatn Krdistana adadn (s. 14) belirtiyor. Burada sylenmek istenen ak olmasa da dris Kkmer tarafndan ne srldnde olduka deerli bir itiraz olarak deerlendirilebilecek, ama bugn olabildiince sulandrlm ve egemen hale getirilmi bir syleme dayanyor. Bugn yaygn olarak kullanld haliyle bu sylem iki kartl temel alyor: Birincisi merkez ve tara arasndaki kartlk, ikincisi de devletli kesimler ile imtiyazsz kesimler arasndaki kartlk. nlye gre, imtiyazsz olarak dnyaya gelmi olan Beikinin imtiyazl kesimlere gre hakikati kavrayabilmesi daha kolaydr. Ayrca hakikat olarak da ki adamak kelimesinin bu balamda yerinde kullanldn dnmyorum- soyut bir varlk olarak Krdistan vurgulanyor. Yola klan nokta buras olunca Kemalizm ve Trk solu arasndaki ayrmlar bulanklayor, sol Kemalizm gibi yuvarlak ifadeler somut gndermeleri olmadan kullanlabiliyor. Bu da Beikinin ncln yapm olduu ok etkileyici bir biimde zihinde kurulan karakollar ykmak ifadesiyle dinamik hale getirdii- resmi ideoloji eletirisini statikletiriyor. Dolaysyla toptanc ve zc bir yaklam beraberinde getiriyor. Yukarda nlnn Trk solu ve Kemalizm formlleri olarak adlandrdm formlleri bu toptanlatrc ve zc yaklamn rnekleri olarak ortaya kmaktadr. Beikinin Dou Mitinglerinin yapld dnemde Kemalistten sosyaliste evrilmesinin nemini aklayan u ifadelere bakalm:
Elbette Trkiyede sosyalistlerin ou ayn zamanda Kemalisttir. Bu o zamanlar da byleydi. Ancak bu, bir sosyalistle bir Kemalistin ayn ey olduu anlamna gelmiyor. Dolaysyla Beikideki deiim nemlidir. Bu deiimle birlikte gerek bir Kemalistin asla kabul etmeyecei etnik sorunu da grmeye balamtr (s. 18).

433

Bu ifadelerden bir sosyalistle Kemalisti ayran en nemli etkenin etnik sorun olduu anlalyor. Ama Kemalist ile sosyalisti birok sosyalistin ayn zamanda Kemalist olduunu syleyebilecek kadar- birbirine yaknlatran eyin ne olduu zerinde ok fazla durulmuyor. Bunun nedeni yukarda aklamaya altmz zc sylemdir. Bu sylem Trkiye solunun 1960 ve 70lerde Kemalizme zc baknn simetriidir; kanmca ayn hata tekrarlanmaktadr. yle ki Trkiye solunun Kemalizme bak onun anti-emperyalist z temelindeydi. Bu bakmdan baz sosyalist gruplar ya da akademik Marksistler tarafndan Trkiye burjuvazisinin en radikalleebilen kanad ile ittifak yaplabilecei ileri srlyordu. Bunun karsnda nl, Kemalizmi modernletirici elitlerin toplumu merkezden biimlendiren resmi ideolojisinin kendisi olarak ele almakta ve toptanlatrmakta; somut gndermeler ise ortada grlmemektedir. Bu Kemalizm kavramsallatrmas elitist ve tektipletirici bir ze dayandrlmaktadr. Dolaysyla benzer bir zclk tekrarlanmaktadr. Byle olunca da bugn liberal hegemonyann srarla tekrarlad darbelerden sosyalistlerin sorumlu olduu ve sosyalistlerin, Krtlerin bask altna alnmasnda Kemalistler kadar sorumlu olduu gibi tezler ileri srlebilmektedir. Bu dnce tarz, Trkiyede darbelere ve bizzat orduya kar ilk eylemleri gerekletiren kesimler olan, Krt meselesinde zayf da olsa Kemalistlerle karlatrlamayacak lde duyarl olan sosyalistleri resmi ideolojinin snanda rahat ve risksiz mcadelelerine devam eden ideolojik politik yaplar ya da ahslar olarak bize sunmaktadr. nlnn yaklamna btn bu eletirilerimi sakl tutmakla birlikte yazsnn temel fikrini kabul ediyorum. Beiki iktidara, iinde bizzat bulunduu akademyaya, Trk soluna, Krt soluna hakikati gsterisiz bir biimde sylemeye cesaret etmi, marjinallemek, yaamnn nemli bir blmn cezaevlerinde geirmek pahasna bunu srdrmtr. smail Beiki kitab bu anlamda btn sayfalarnda entelektel erdemin yansd bir eserdir. Entelektel ve Beiki Kendisini bir ktphaneye ya da laboratuara kapatarak yaamn srdrmesini salayacak organlarn kaybetme pahasna hakikati arama uranda olan entelektel imgesi hala yaygn bir imgedir. Entelektel, gnlk yaamn srdrme uranda olan insanlar iin marjinaldir, yabancdr. Said Entelektel kitabnn alt balnda bu iki kavramn yannda bir de srgn kullanr. Bu kavram birlikte dnldnde, gndelik yaamn srdrme abasnda olan insan imgesiyle entelektel imgesi birbiriyle taban tabana kartlamaktadr. Gndelik yaamdaki ilikilerle bir trl ba edemeyen Jean

434

Ankara niversitesi SBF Dergisi

66-3

Jacques Rousseaunun, Iuvenalisin vitam vero impendere1 dizesine ball bundandr. Hakikati sylemek, hele ki iktidarn hakikatin karnda kurmu olanlara hakikati sylemek marjinalletirilme, srgn edilme ve yabanclatrlmay batan gze almay gerektirir. Bu bazen zgrlnden yoksun braklmayla, bazen yaamna son verilmesiyle, bazen de dlanma mekanizmalaryla gerekletirilir. Bununla birlikte yaygn bir baka entelektel imgesi, profesyonellie dayanr. Profesyonel ve entelektel arasndaki mesafeyi ortaya koyabilmek iin u bir rnekten ilerlemeyi tercih edeceim. rnei Said veriyor:
() Israrl bir biimde sorduum, Hava kuvvetlerinde ne yapyordunuz? sorusuna hedef iktisab diye cevap verince yaadm oku asla unutamam. inin aslnda bombalama pilotluu olduunu neden sonra anlayabildim, ama sradan bir yabancnn dolaysz sorgularn bertaraf etmeyi amalayan profesyonel bir dil kullanarak rtbas ediyordu iini (Said, 2009: 85-86).

rnek u bir rnek olsa da entelektel ve profesyonel arasndaki ayrm konusunda bir l salyor. Bu l, sorumluluk, daha dorusu erdem olarak ortaya kyor. Grev ve sorumluluk arasnda Chomskynin yapt ayrm bu ly daha da netletiriyor. Kiinin mevcut sistemi yeniden retmesi iin sistemin ona entelektel ileri iin zaman ve olanak salamas olarak grev ve hakikati anlamaya almak, bunu dier insanlara aktarmaya almak, onlarn da kavramasna yardm etmek ve yapc eylem iin zaman oluturmak olarak ahlaki sorumluluk (Chomsky, 2005: 8). Grev ve ahlaki sorumluluk arasndaki elikinin boyutu entelekteli kimi zaman bir tercih yapmaya zorlayabilir ve bu tercih kimi zaman bata kullandmz anlamyla yaamn hakikate adamak sonucunu dourabilir. te smail Beiki kitabnda yer alan anlarn ve onun yaam hakknda sunulan bilgilerin btn anlattnn altnda bu var: Grev ve sorumluluk arasndaki eliki derinletike hakikatin daha yakndan kavranmas, aktarlmaya allmas ve bunun ardndan denen bedeller. rnein Bruinessen kitapta yer alan yazsnda yine Chomskyye gnderme yaparak mandarinler ve entelektelleri ayryor ve Beiki Vakasn bunun nda deerlendiriyor (s. 47-56). Malmsanijin etkileyici makalesinde (s. 6581) Anti-Krdoloji ve Gizli Krdolojiyi reten devlet grevlilerine kar Beikiyi konumlandrmas da yine bu bak asndan deerlendirilebilir. Kitapta en ok gze arpan noktalardan biri de yukarda hakikatin aktarlmaya allmas olarak belirtilen entelektelin sorumluluunun kiisel anlardaki yansmas. Kitaba katk sunanlarn Krt olanlarndan hemen hepsinin kiisel anlarna yansyan, Beiki (onun dnceleri) ile karlamalarnn onlarda yaratt deiim. Bu durumu aklamakta Murat
1Yaamn

hakikate adamak.

435

Belgenin kitaptaki denemesinde yapt bir ayrmn yararl olacan dnyorum. Belge, Beikinin Krt meselesiyle ilikisinin hakszla urayan bir halkn davasna sahip kmak, onu kendi davas haline getirmek balamnda siyasi bir iliki, gereklikle kurduu ilikinin ise bir bilim adamnn gereklikle ilikisi olduunu belirtiyor ve Beikinin bu ikisinin bilekesi olduunu vurguluyor (s. 137). Kanmca sradan bir siyaseti ya da sradan bir bilim insan iin elikili bir birliktelik yaratacak bu durumun Beikide ald hal onu bu kadar etkili klyor. rnein Recep Maraly artan, halinden ikyeti olmayarak cezaevinde bulak ykayan niversite hocas (s. 221) ve en sarsc gerekleri, en tehlikeli ifadeleri mevcut sakinlii iinde dile getiren ayn kiidir. Entelektel ve Krt Meselesi Krtler yalan sylemek zorunda/Arnavutlar doru. Krt air Cemal Sreyann bu iki dizesi Trkiyede resmi ideolojinin zerine kurulduu yalan en iyi ifa eden ifadelerdendir. Trkiyede uluslama srecinin zerine ina edildii Krtlerin, Krte diye bir dilin olmad yalanna bugn kimse inanmamaktadr. Bunda bir entelektel olarak Beikinin ok nemli bir pay vardr. Peki, Trkiyeli entelektelin tavr Beikinin bu yalanla mcadelesi boyunca geen zaman iinde nerede konumlanmtr? Bu durum nasl aklanabilir? Sraladm sorulara yant aramak iin kitapta bolca malzeme bulunmaktadr. Bu deerlendirmenin snrlar erevesinde, bu malzemeyi kitapta yer alan yazdan temin etmeye altm. lki M. Malmsanijin AntiKrdolojiden Krdolojiye Giden Yol ve smail Beiki balkl yazs (s. 6585), ikincisi Baskn Orann Beiki ile yapt smail Beiki ve Mlkiye: Fevkalade zel Bir Mlkiyeliyle Sylei balkl rportaj (s. 301-313) ve ncs de Recep Maralnn smail Beiki ve Krt Hareketi balkl yazs (s. 221-279). Malmsanij, Trkiyede Krt dili ve tarihini inceleyen Krdolojinin yerine Anti-Krdoloji ve Gizli-Krdolojinin gelitirildii tespitini yapyor. Anti-Krdoloji, Trk uluslamasnn zerine ina edildii yalann aktan savunulmasdr. Trkiye Cumhuriyetinin memurlar, grevleri gerei bu abay azimle gstermilerdir ve bir klliyat da oluturmulardr. Bu klliyat Krtlerin Trk olduunu kantlamaya ynelik olarak oluturulmutur. Malmsanij bu eserlerin balcalarnn yazarlar olarak u isimleri sralar: Musa Kazm Paazade, Sleyman Sabri Paa, M. Rza, Nait Hakk Ulu, Ali Kemali Akst, Kadri Kemal Kop [Sevengil], mer Kemal Aar, M. erif Frat, Mehmet Tevfikolu, brahim Arvas, Mehmet Erz, M. Fahrettin Krzolu, M. Salih San, Emekli Vali Edip Yavuz, Ufuk ehri (s. 67).

436

Ankara niversitesi SBF Dergisi

66-3

Gizli Krdoloji ise kamuoyuna ynelik olmayp sadece ilgili devlet birimlerine ynelik almalardr (s. 69). Bu almalarn zellii kamuoyunda Krtlerin olmad yalann srdrlebilir hale getirmek iin Krtler hakknda realist almalar yapmak olarak ortaya kyor. Malmsanij, Gizli Krdolojinin kapsamn da makalesinde sunuyor ve devletin bu konuda ne kadar zenli bir biimde altn gsteriyor. Bu almalar yapanlar Krtlerin olmad yalann yaymak ve srdrlebilir klmak iin grevlendirilmi memurlar olarak tanmlayabiliriz. Bunlar yukarda yaptmz profesyonel-entelektel ayrmna iaret eden bir konumda yer almaktadrlar. Grev yalnzca yalan muhafaza etmek iin harcanan entelektel abayla snrl deildir. Beiki olaynda grdmz gibi muhbirlik de bunun iine girmektedir. smail Beiki kitabnda bulunan Ruen Arslann yazs (s. 295-300) Beikiye kar muhbir tanklk yapanlarn isimlerini ve unvanlarn sralamaktadr: Rektr Prof. Dr. Kemal Bykolu, Prof. Dr. Tufan Yce, Dekan Prof. Dr. Ahmet Kurt, Do. Dr. Orhan Trkdoan, Dr. Orhan Akay, Dr. Celal Cihangirolu, Dr. Hseyin Ayan, brahim Erol Kozak ve Mehmet Eybolu (retim Grevlisi). Anti-Krdoloji ve Gizli Krdoloji ile uzaktan yakndan ilgileri olmasa da bu sylemlerin merkezinde yer alan yalana kar mcadele etmemi entelekteller mevcuttur ve onlarn anlalmas ve konumlandrlmas ncekiler kadar kolay deildir. Baskn Orann syleisinde Beikinin anlattklar bu konuda bize yardmc olabilir niteliktedir. Beiki bu syleide Korkut Boratavdan Mmtaz Soysala Trkiyede gelenek yaratm kimi entelektellerin zelde kendine genelde de Krt sorununa yaklamlarn aklayan kimi anlarn anlatmtr. Anlatlanlar, yaklam kiiden kiiye deise de genel olarak Krt meselesine dair bir suskunluk haline ve Beikiye kar iten ie bir kzgnla iaret etmektedir. Bata kolayc bir forml olduunu belirttiimiz sosyalistler ve Kemalistler arasnda kurulan ortaklk ve bunun araclyla da Kemalist taraf ar basan sosyalistlerin Krt meselesinde suskun kalmalar doyurucu bir aklama olarak grlmyor. rnein Baskn Orann Beikiye sorduu ve utanarak hatrladn belirttii Haklsn ama imdi Krt meselesini konumann zaman m? (s. 307) sorusunun zerinden dndmzde, dnemin sosyalistleri asndan problemin Krt meselesi zelinin dna kan daha derin bir problem olduunu gryoruz en azndan teorik anlamda. Bu sorun snf atmasnn ve emperyalizm kuramnn kaba bir yorumunun kuatamad birok toplumsal-siyasal probleme Trkiye sosyalistlerinin srtn dnmesi ile ilgilidir. Tabii yukarda belirttiimiz gibi Kemalizmin zc bir yorumu (anti-emperyalist z) da bunda son derece etkilidir. Aziz Nesinin Trkiyeli entelekteller iin bir utan olarak duran bir davran, Yazarlar Sendikasnda Beikiyi krsden indirerek onu ajanlkla sulamas (s. 251), Kemalizmle sk fk olan sol entelektellerin genel tutumunu yanstmaktadr.

437

Recep Maralnn yazs, Beikiyle olan ilikisiyle Krt hareketini ve entelektelini ele almaktadr. Maralnn bu yazs, Murat Belgeden aldmz kavramlar tekrarlarsak, Beikinin gereklikle kurduu bilim adam ilikisiyle Krt meselesi konusundaki siyasi tavrnn nasl birletiini ortaya koymaktadr. Beikinin Krt entelekteli derinden etkilemesinin nedeni ok byk olaslkla burada yatmaktadr. Gerek DDKO davasnda siyasi savunma yaplmas konusundaki tavr gerekse mahkemelerde savunma yapmak yerine yaplann su olmadn anlatmas Beikinin mcadelesini tanmlayan tekil davranlardandr. Bunu akademik zgrlkler, insan haklar gibi alanlarda da ilke olarak grmek mmkndr. Maralnn, Dou Anadolunun Dzeni eserinin kendisinde nemli bir deiime yol atn, ama asl kopuun Diyarbakr Cezaevi olduunu sylerken (s. 224) asl kopuu bu ilkeyi tecrbe ederek yaad kanaatindeyim. Dolaysyla da Krt entelektelin konumlan sz konusu olduunda tecrbenin gereklikle kurulan ilikide ok daha nemli bir pay olduu sylenebilir. Bitirirken smail Beiki derlemesini, kitap iin olabildiince kapsayc olan entelektel kavram etrafnda deerlendirmeye altm. Bylece kitapta yer alan almalar entelektel kavram balamnda hem smail Beiki asndan hem de Trkiye entelekteli asndan deerlendirme olana buldum. Bu daha derli toplu bir deerlendirme imkn salasa da kitapta yer alan birok nemli almann deerlendirme dnda braklmasna neden oldu. Bunlar zellikle kitabn son blmn oluturan Demokrasi, nsan Haklar, niversite ve Krt Sorunu bal altnda toplanm almalardr ve uluslararas hukuktan anayasaya, akademik zgrlklerden kadn meselesine dair konular zenli bir biimde ilemektedirler. Kitabn bylesine bir oulluu (dilsel, trsel oulluk ve konu oulluu) tamasnn, editrlerce nceden tasarlanp uygulanm bir kararn sonucu olup olmadn editr yazlarndan karmak mmkn deil, ama Beiki zerine Trkede yaymlanm bir ilk eser olarak biim bakmndan olduka anlaml olduu sylenebilir.

Diner Demirkent, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kaynaklar

Chomsky, Noam (2005), Entelektelin Sorumluluu, eviren: Nuri Ersoy (stanbul BGST Yaynevi). Said, Edward (2009), Entelektel, eviren: Tuncay Birkan (stanbul: Ayrnt Yaynlar).