Uzgoj i selekcija matica poveane otpornosti na bolesti pelinjeg legla i odraslih pela

Zoran Stanimirovi, Jevrosima Stevanovi, Dragan irkovi

Kompletan postupak dobijanja, uzgoja i selekcije matica sa izraenim higijenskim i negovateljskim ponaanjem, odnosno vie rezistentnih na neke bolesti legla i odraslih pela (amerika kuga, evropska kuga, nozemoza i varooza), ali i sa ouvanim dobrim reproduktivnim i produktivnim performansama, obavie se u skladu sa ve opisanim postupkom od strane Wilkes-a i Oldroyd-a (2002). Odabiranje pelinjih drutava obavie se utvrivanjem linija pela sa izraenim higijenskim i negovateljskim ponaanjem, ali i sa ouvanim reproduktivno produktivnim potencijalom. Testiranje ovih linija na higijensko ponaanje obavie se u skladu sa procedurom odreivanja stepena izraenosti higijenskog ponaanja ije je osnove postavo Taber III (1982), a koju su dopunili i proirirli Kefuss i saradnici (1996), odnosno Stanimirovi i saradnici (2001a), prema sledeim kriterijumima: Super higijenske kolonije koje za 48 asova uklone 950,50% i vie oteenih lutki. Higijenske kolonije koje za 48 asova uklone 90-950,50% oteenih lutki. Nehigijenske kolonije koje za 48 asova uklone manje od 900,50% oteenih lutki.

Odreivanje higijenskog ponaanja pelinjih zajednica praenih matica (baka, majka, unuka), za 48 sati, obavie se u skladu sa formulama Wilkes-a i Oldroyd-a (2002):
Xhyg - ukupna vrednost higijenskog ponaanja (otklapanje + uklanjanje) za 48 sati; Xuncap vrednost samo za otklapanje za 48 sati; C broj poklopljenih satnih elija;

[(C + U)T=0] [(C + U)T=48] Xhyg = -----------------------------------(C + U)T=0

[C(T=0) C(T=48)] Xuncap = -----------------------------C(T=0)

U broj otklopljenih satnih elija (koje sadre mrtve lutke); T=0 u momentu ubijanja lutki pin-killed metodom; T=48 48 sati nakon primene pin-killed metode.

Heritabilnost ukupnog higijenskog ponaanja pelinjih zajednica selekcionisanih matica (bake, majke, unuke) za 48 sati utvrivae se metodom regresije roditelj-potomak formulama:
x prosena vrednost higijenskog ponaanja matice bake, y prosena vrednost higijenskog ponaanja matice majke, z prosena vrednost higijenskog ponaanja matice unuke, n veliina odabranog uzorka, heritabilnost higijenskog byx ponaanja u odnosu majka baka, bzx heritabilnost higijenskog ponaanja u odnosu unuka baka, bzy heritabilnost higijenskog ponaanja u odnosu unuka majka

(x)(y) xy n byx = ---------------------------- x2 (x) 2 n

xz - (x)(z) n bzx = ---------------------------(x) 2 x2 n

(y)(z) yz n bzy = ----------------------(y) 2 y2 n

Testiranje na negovateljsko ponaanje obavie se u skladu sa procedurom Hoffmana (1993), odnosno Correa-Marques i sar. 2000 godine, a u skladu sa sledeim kriterijumima. Kolonije sa izraenim negovateljskim ponaanjem koje otete ili unite 360,50% i vie od ukupnog broja krpelja. Kolonije bez izraenog negovateljskog ponaanja koje otete ili unite manje od 360,50% krpelja. Kontrolni pregledi e se obavljati u jesen i prolee sa ciljem utvrivanja koliine pela, povrine legla, meda, polena, procene kvaliteta pelinjeg legla i mirnoe pela i utvrivanja simptoma bolesti i infestiranosti ektoparazitima.

Koliina pela, pelinjeg legla, meda i polena odreuje se po standardnoj metodi oitavanjem na svakom ramu, tj na 1/10 rama sa obe strane. Kvalitet legla se ocenjuje ocenama od 3 do 1, a mirnoa od 4 do 1. Odabiranje legla obavlja se od najmanje osam linija. Svaka linija sadri oko 10 pelinjih legala sa matinjacima ije su matice sestre i potiu od testirane majke matice. Testiranje matice se obavlja tokom dve godine. U svakoj godini etiri linije se nalaze u prvoj godini testiranja i etiri linije se nalaze u drugoj godini testiranja. Matice za reprodukciju odabiraju se posle testiranja u drugoj godini. Odgajanje matica se obavlja u vetakim matinjacima presaivanjem larvica starih 6-12h. Za formiranje matinjaka koriste se starteri, a za dovravanje matinjaka bilderi (odgajivako drutvo). Sparivanje matica obavlja se u nukleusima-oplodnjacima, slobodno, prirodnim putem. Sparene matice se posle regularnog polaganja jaja obeleavaju opalescentnom ploicom sa brojevima od 1-99. Boja za obeleavanje je odreena za svaku godinu prema standardima APIMONDIJE. Pored broja konice svaka matica ima i svoj broj. Reprodukcija selekcionisanih pelinjih matica sa izraenim higijenskim i negovateljskim ponaanjem obavlja se od odabranih matica majki. Majke koje nose broj nalaze se u izolatoru. Za reprodukciju selekcionisanih matica vodi se knjiga sparivanja i otpremanja sparenih matica. Knjiga za reprodukciju sadri podatke o poreklu majke za svaku godinu posebno.Testiranje legla na proizvodnju vri se po metodi Szabo i sar. (1996) dvostrukim merenjem pelinjih drutava u razmaku od 3 dana. Razlika u teini predstavlja vrednost testa.

Metodologija uzgoja matica i trutova i metode gajenja

Svake naredne sezone od starih odabranih matica uzee se materijal za dalji uzgoj matica (Laidlow, 1963). Te matice e biti obeleene slovima A, B, C. U rano prolee u njihova drutva dodae se trutovsko sae. Zaleeno sae e se zatim preneti u odabrana pelinja drutva za uzgoj kvalitetnih trutova, u kojima e predhodno svo trutovsko leglo biti uklonjeno. Odgajivake zajednice trutova bie strogo izolovane meu sobom, kao i od drugih pelinjih zajednica, uz stalno kontrolisanje i prihranjivanje kvalitetnom hranom (med, polen i razni stimulusi). U svakom odabranom pelinjem drutvu sa odabranim maticama (A, B i C) bie odgajano po 20 novih matica. Prve godine e matice koje potiu od matice majke A biti oploenei trutovima izleenim od matica majke B, zatim, matice od majke B bie oploene trutovima od matice majke C, dok e matice od majki C biti oploene trutovima majke A.

Sistem parenja po Laidlaw-u

Trutovi iz linija Matice iz linija I godina B II godina C1 A1 B1 III godina B2 C2 A2 IV godina C3 A3 B3

Oploene mlade matice bie uvedene u pelinja drutva i pratie se one najbolje matice iz svake grupe, a zatim e biti uzimane kao majke matice za naredne generacije i oznaie se: A1, B1 i C1. Druge godine bie odgajeno po 20 komada novih matica iz svake grupe koje e biti oploene trutovima po sledeem rasporedu: majke matice A1 bie oploene trutovima od majke matice C1, zatim, matice od majke matice B1 bie sparene sa trutovima od majke matice A1, a matice od majke C1 bie oploene sa trutovima od majke matice B1, a zatim dodate prethodno pripremljenim pelinjim drutvima. Naredne (tree godine) opet e biti odabrana najbolja drutva, a njihove matice oznaene sa A2, B2 i C2. Prema planu u treoj godini bie odgajeni novi trutovi po slinom principu kao i prethodne dve godine, a takoe e se pristupiti i izvoenju po 20 novih matica u svakoj odabranoj zajednici. Matice od majke matice A2 bie oploene trutovima od majke matice B2, matice od majke matice B2 bie oploene trutovima poreklom od majke matice C2, dok e matice od majke matice C2 biti sparene sa trutovima od majke matice A2. Treba naglasiti da e se svo vreme pratiti rojidbeni nagon, naroito tokom polenske pae.

Procena produkciono-reprodukcionih sposobnosti selekcionisanog materijala

Produktivne sposobnosti pelinjih zajednica obavie se praenjem i ocenjivanjem marljivosti pela u skladu sa preporukom Mace-a 1976 godine. Marljivost e se ocenjivati procenom: prinosa meda, povrine legla, jaine drutva (broj ulica pela), mirnoe pela i ponaanja pela na sau. Na osnovu ukupne marljivosti pela ocenjuje se kvalitet matica i trutova. Pod prinosom meda se podrazumeva ukupan centrifugiran med, kao i med koji je ostavljen za zimu. Najee se koliina meda izraunava preko povrine medne kape, gde se jedan kvadaratni decimetar saa sa obe strane rauna kao 0,25 kg, a sat sa nepoklopljenim medom kao 0,15 kg. Ukupan prinos drutva pored prinosa meda podrazumeva i prinos drugih pelinjih proizvoda, koji se preko pomonog faktora-ponderisne vrednosti preraunava u med. Na primer 10 dm2 izgraenog saa mnoi se sa 0.2 kg, 10 dm2 pokrivenog legla 0.1 kg meda, 10 dm2 graevnjaka sa 0.4 kg meda, jedan kilogram pela sa 2.5 kg meda itd.

Reproduktivne osobine pelinjih zajednica procenjivae se na osnovu: plodnosti matica, starosne strukture pelinjih drutava, njihove jaine i sklonosti ka rojenju. Plodnost matica e se utvrivati merenjem brzine i stepena zaleganja dva nova rama sa satnim osnovama umetnuta u praeno drutvo u skladu sa procedurama Ross-a (1992) i Vanderblon-a (1993). Plodnost matice e se pratiti i preko prosene dnevne nosivosti matice. Prosena dnevna nosivost matice se utvruje sa tri prebrojavanja po proceduri Koptev-a i Harenk-a (1989). Procena starosne strukture pelinje zajednice obavie se po Bornus-u (1969), dok e se procena jaine pelinje zajednice obaviti na standardan nain, metodom procene posednute povrine rama (po Graham-u i sar 1993). Jaina drutva procenjivana je rano ujutru ili kasno uvee, kada su pele zbijene u konici, uz potovanje sledeih preporuka:

 jaka jednomatina drutva treba da pokrivaju u proseku 10-12 ramova sa leglom u LR, odnosno 9-10 ramova sa leglom u DB konici; srednje jaka jednomatina drutva treba da pokrivaju u proseku 7-9 ramova sa leglom u LR, odnosno 6-7 ramova sa leglom u DB konici; slaba jednomatina drutva pokrivaju u proseku 4-5 ramova sa leglom.

Povrina legla kao parametar se ocenjuje u prolee 5 do 6 nedelja pre glavne pae, snimanjem povrine otvorenog i zatvorenog legla zajedno. Iz plodita e se paljivo vaditi ramovi radi utvrivanja povrine legla sa obe strane saa posebno, a u cilju izraunavanja povrine legla za svaku konicu. Mirnoa pela. Mirnoa i ponaanje pela na sau su izuzetno vani parametri u selekciji pela. Pri svakom pregledu ocenjuje se mirnoa pela od 4 do 1. Ocena: 4 - vrlo mirne pele, 3 mirne, 2 - uznemirene (sa legla prelaze u med), 1 - razdraljive (naputaju sat ili se sakupljaju u gomilice). U selekciji se zadravaju samo one matice koje se ocene ocenom 4.

Sklonost ka rojenju je genetiki predisponirana osobina, koja je kod kranjske rase medonosne pele neto vie izraena u odnosu na druge rase, a prostom opservacijom i pregledom drutva e se ustanoviti da li se zajednica priprema za rojenje ili ne. Sklonost ka rojenju ocenjivae se ocenom od 1 do 4. Ocena: 4 - vrlo dobre pele (kod kojih se nagon nije pojavio), 3 - dobre pele (roidbeni nagon se moe spreiti prevaavanjem okvira sa leglom i dodavanjem satnih osnova, 2 - nepoeljne pele (gde se rojidbeni nagon moe spreiti tek dodavanjem vie okvira sa satnim osnovama ili celih nastavaka), 1 - nepoeljne pele (gde se uprkos sprovedenim merama za spreavanje rojenja drutvo ipak izrojilo) Brzina prolenog razvoja je izuzetno vaan parametar u uzgoju i selekciji matica. Ovaj parametar se dobija snimanjem pojedinanih okvira sa otvorenim i zatvorenim leglom, pa se zatim izraunava povrina legla za svaku konicu posebno.