www.muhendisiz.

net
Dkm Teknii Hakknda Temel Bilgiler 1) Metal Dkmcln Ana lkeleri: Dkm teknii, metal veya alamlarnn ergitildikten sonra kalp ad verilen boluklar tam dolduracak ekilde katlatrlmas suretiyle yap paralarnn elde edilmesi esasna dayanr. Metallerin sv haldeyken sahip olduklar ok yksek ekil alma kabiliyeti, bu teknik ile deerlendirilir. Bir dkm parann elde ediliinde, genel olarak u sra izlenir. 1- Resim izimi: Dkm tekniine ve malzemenin metalrjik zelliklerine uygun olarak ekil ve l tespiti. 2- Model Yapm: Kalplama teknii ve boyut deiimlerini gz nnde tutarak, kolay ilenen bir malzemeden, dklecek parann bir geometrik benzerini imal etmek. Model zerinde, esas para ile ilgisi olmayan, fakat dkm tekniinin gerektirdii eklentiler bulunur. 3- Maa Yapm: Dkm srasnda bo kmas istenen yerlerde, i ekillendirmeyi salayacak zel kumdan yaplm paralarn yapm. 4- Kalplamak: ine dkm yaplacak boluu elde etmek amacyla zel kalp kumu kullanarak, model eklinin negatifi olan ukurlukla elde edilmesi. Maalar kalp iine, maa balarnda oturtularak yerletirilir. 5- Ergitmek ve Dkmek: Yeterli bir akclk kazanacak ekilde ergitilen metal, zel aktma kanallar vastasyla kalp iine doldurulur. 6- Temizlemek: Dklm paralarn katlamasndan sonra dkm srasnda gerekli olduu iin parayla birlikte dklm bulunan ksmlar kopartlr. Paralarn btn i ve d yzeyleri yapm kumdan temizlenir, fazlalklar talanr. 7- Kontrol: Dklm paralar kimyasal analiz, i yap, mekanik zellikler, l ve toleranslar, yzey dzgnl ve atlak gibi hususlarda kontrol edilir. Makine imalat sanayiinde kullanlan btn metalik malzemeler, cevher halinden itibaren en az bir defa ergitilerek dkm ilemine uram bulunurlar. zabe tesislerinde hammadde bloklar ekline getirilen bu malzemeler, sonradan ok eitli yapm yntemler ile kullanlma amacna gre ilenirler. 2) Balca Dkm Yntemlerinin Genel Karlatrlmas: Dklerek ekillendirilecek malzemelerin zelliklerine, dklecek parann konstrksiyonuna ve para saysna gre en uygun dkm yntemini seebilmek iin btn yntemler hakknda teknolojik bilgiye sahip olmak gereklidir. Dkm Malzemenin nemli zellikleri Dkm yetenei u zellikleri kapsar. Malzemenin ergitme, dkm, katlama ve souma esnasnda urad deiikler nemlidir. -Akclk -Kalp doldurma yada dklebilirlik -Lunker oluumuna yatknlk (dkm boluklarnn meydana gelmesi) - gerilmelerin oluumu ve atlamalar 1)Dkm Yetenei: Akclk ve kalp doldurma kabiliyeti dkm spirali deneyi ile tespit edilir. Ergime scakl yksek olan metaller Fe, Cu, Ni ve Al kt kalp doldurma zelliine yani akcla sahiptir. Ergime scakl dk olan metaller Pb, Sn, Zn gibi daha iyi kalp doldurucudurlar. Metallerin alamlar genellikle iyi; tektik alamlar ( kr dkme, beyaz dkme demir, AlSi13) ok yksek kalp doldurma kabiliyetine sahiptirler. Buna karlk, kark kristalli alamlar (Al-Mg, Sn-Bronzu, elik dkm gibi) nispeten kt kalp

www.muhendisiz.net
doldurucudurlar. Dkmdeki C miktarnn art, akcl olumlu ynde etkiler. (yksek karbonlu elik) 2)Kendini ekme: dkmclkte ok nemli olan ekme miktar, kalp hacminin esas dkm para hacminden ne miktar daha byk yaplmas gerektiini gsterir. Hacimsel ekme miktar, dorusal ekmenin yaklak 3 katdr. ekme miktar, dklecek malzeme analizinden baka souma hzna (kalp malzemesi ve et kalnl) da baldr. Ya kumdan yaplan kalp iine dkmde ekme, kuru dkmden daha fazladr. ekme orann azaltmak iin yksek primer grafit oluumu salanmaldr. Bunun iinde (C+Si) un yksek, Mn ve Snin dk tutulmas gerekir. Yksek mukavemetli dkme demirin ekmesi de daha fazla olur. 3)Dkm Boluu (Lunker) Oluumu: Lunkerler, kalp iindeki dzensiz soumann sebep olduu, malzeme ekmesiyle meydana gelen, yzeyde veya iyapda grlebilen boluklardr. Dkm boluklar genellikle, sv metalin en son katlat, yani parann en kaln olduu blgede meydana gelir. Dkm srasnda boluk meydana gelmesini nlemek iin; 1)Yap olarak, keskin kesit deiimleri ve malzeme ylmalarnn nlenmesi. 2)Blok dkmnde, besleyicinin scak tutulmas. 3)Dkm scakl ve hznn dk seilmesi. 4)Kayp kafa, kr besleyici ve kc bykl ile yerinin doru seilmesi. 5)Alamn, ekmenin az olaca ekilde seilmesi. 6)Yolluk sisteminin doru ve bycek seilmesi. 7)Tehlikeli blgeler iin kokil,soutma plakas veya soutucu spiralleri kullanmak. 8)Scak tutucu maalar kullanmak ( termit tozu ) 9)Emme tepecikleri ile beslemeyi kolaylatrmak. Cye kadar souma4)Dkm Gerilmeleri: Dkme demir ve elik dkmde 450 srasnda malzeme plastik deformasyona urayarak d zorlamalara mukavemet etmedii iin kalc gerilme meydana gelmez. Gerilmelerin Giderilmesi: Demir dkmdeki i gerilmeleri gidermek C de tavlama yapmak mmkn ise de sebep olunacak baziin 500-550 iyap deimeleri dolaysyla uygulanmaz. Sadece savurma dkm boru ve otomatlarda kesilerek ilenecek ubuk yar mamul dkmler tavlanr. C denelik dkm paralar ok zaman normalize edildiklerinden 600 sonra frnda soutarak gerilimler giderilmi olur. Dklm ok byk paralarda gerilim gidermek iin, ak havada bazen aylarca sreyle bekletmek ok uygulanan bir yntemdir. Bu yolla gerilimlerin younlat blgelerdeki tehlikeli durumlar giderilebilir. 5)Dkm atlamalar: Scak atlaklar, malzemenin henz ok dk bir mukavemete sahip bulunduu scaklklarda, katlama balangcnda meydana gelir. Oksidasyon nedeniyle atlak yzeyler malzeme bzlmesinin, sert maalar ya da dier kalp ksmlar tarafndan engellenmesi balca scak atlama nedenleridir. Kritik scaklkta malzeme mukavemetinin dk olmasna neden olacak alam durumu da C den aadascak atlamay kolaylatrr. Souk atlaklar, 300 meydana gelir ve ok zaman mavi grnldr. atlama nedeni i gerilmeler ve ok zaman ek olarak dardan etkiyen kuvvetlerdir. Kalp bozarken, yolluk krarken ya da kalptan yeni km malzemenin darbeye maruz kalmas gibi hallerde krlma olabilir. are olarak, P miktarnn %0,3den az olmasna H2 gibi yapdaki erimi gaz miktarnn ok dk tutulmasna ve darbeli zorlamalarn yaplmasna dikkat edilmelidir.

www.muhendisiz.net
6)Ayrm kelmesi (Segregasyon): Kristal ayrm krlganl arttrr. Normalizasyon tavlamas yaparak kristal ayrmnn etkileri giderilebilir. Ayrmlarn Balca Nedenleri: Eriyik iindeki deiik fazlar oluturan kristallerin younluk farklar (blok ayrm) ya da ana yapda snrl olarak ergiyebilen baz elementler iin bu bileim snrlarnn almasdr. (kristal ayrm) Demir iinde normal elementler Si, Mn, C, P, ve S kristal ayrmna neden olurlar. Bu elementler ve bileimleri bir blok iinde eliin uzun sre sv halinde kald blgelerde ayrarak toplanmaya eilim gsterirler. Bylece bir blok iindeki malzeme analizi blgelere gre farkllk gsterir. Bu ayrm daha ok kristallerin younluk farkllndan meydana geldiinden P ve S bileimi gibi hafif kristaller bloun i ve st ksmlarnda toplanr. Blok ayrmn nlemek iin: -abuk dkm -Alamn ok temiz oluu -Besleyiciler ya da kayp kafa kullanarak esas segregasyon (kelme) blgesinin kesilerek atlmas. -elik de Si veya Al ile dinlendirme yaparak, gaz kabarcklar ile P ve S bileimlerinin gaz kabarcklaryla yukarda bir yerde toplanmasn nlemek. -Srekli dkm teknii kullanmak -Vakumda dkme yntemleri uygulanabilir. Fosfor ynnden zengin dkme demir alamlarnda da yap iinde kalan gaz kabarcklarnn boluklar ok sert ve ergime scakl dk olan steadit (fosfr tekltii) ile dolar. Yap iindeki bu sert tanecikler ilenmeyi zorlatrr. Dkm balangcnda (dk dkm scaklnda) srayarak donan kk maden damlacklar, sonradan metal ile kaplandklar halde yzeyleri oksitlenmi olacandan tam kaynamazlar ve sra olarak adlandrlrlar. Bu tanecikler ince cidarlarda szdrmazlk iin tehlikeli olabilirler. Dkm eitleri 1)Kum Dkmler: lk akla gelen ve en ok kullanlan dkm eklidir. Balca avantaj snrsz denebilecek kadar deiik ve karmak ekillere elverililiidir. Kum dkmler ok byk boyutlarda dklebilmesine ramen minimum byklk iin pratik bir limit vardr. Bu nedenle ok ince kesitler iin tavsiye edilmez. Bir paradan yeteri kadar isteniyorsa, gerekli emeinin fazla olmasna ramen nispeten ucuz olabilir. Ergimi haldeyken havayla reaksiyona giren yeni tip birka metal dnda hemen btn metaller bu metotla dklebilir. 2)Hassas Kum Dkmler: Kum dkmde hassasiyetin temini, ilemde bir deiiklikten ok deikenler zerinde daha yakn bir kontrol ve ocak tekniine baldr. Byle bir hassasiyet istendiinde, normal olarak kullanlan yeil kum bir kenara braklarak dikkatle hazrlanm, frnlanm gbekler kullanlr. Hassas dkmlerin ou Al ve Mg alamlaryla fosfor ve kolay ihtiva eden bronzlarla yaplr. Bu dkmlerin mekanik zellikleri normal kum dkmle imal edilen malzemenin ayndr. 3)Kabuk Kalp Dkmleri: Baz alamlarda daha zor olmasna ramen bu tip dkm, kum dkm yaplabilen btn metallere uygulanabilir. Alak karbonlu eliklerde baz yzey hatalar grlr. Pirin ve bronzlarda da kurun ve kalay terlemelerinin olmas problemlere yol aar. Mg un O ve Si di oksitle reaksiyonu baz tedbirlerle nlenmelidir.

www.muhendisiz.net
Mekanik zellikler kum dkmdekinden genellikle daha iyidir ve daha yakn bir kontrol imkan vardr. Kabuk kalp kuru olarak frnlandnda, rutubet yokluu kalbn izole etkisini arttrr ve bu, metal yapsnn daha dzgn olmasn salar. Kabuk kalplarn gzenek geirgenlii, hava ve meydana gelen gazlarn kn temin ederek metalde gzenek ve kovuklarn olumasn nler. 4)Srekli Kalp Dkm: Bu dkmlerde paralar basit olmaldr. Fakat baz karmak ekilli paralarn dkm, elik kalp ve kum gbekler (yar srekli kalp) kullanarak salanabilir. Kalp malzemesinin scaklk limitinin alak olmasndan dolay bu metot ancak ergime noktas dk olan alamlara uygulanabilir. Daha ok Al alamlarnda kullanlr. Bakr esasl alamlar, Mg ve baz zel tedbirler uygulayarak da kr dkme demirler bu ilemde dklebilir. Srekli kalp dkmleri genellikle youn, ince taneli ve kum dkmdekinden daha hassas yzeyli ve toleranslar daha elverilidir. zellikler stnde daha iyi bir kontrol salayabilmek iin kalplar C arasnda stabilir.nceden 370-425 5)Al Kalp dkm: Bu tip dkmler dklm olduklar alnn dzgnln yanstrlar. Kalbn izolasyon kalitesi daha yava bir souma saladndan bu, malzemenin ekme mukavemeti ve uzamasnn azalmas sonucunu dourur. Al kalp dkm genellikle fazla miktarda yaplan imalatta kullanlr. Orta byklk ve kk paralarda ok elverilidir. Kalp maliyeti olduka yksek olmasna ramen dkm sonrasnda daha az bir iilik gerektirdiinden tekrar fiyatn derek daha ucuza mal olmasn salar. Kalp malzemesinin scaklk limitlerinden dolay bu metotla, ergime Cnin altndaki alamlar dklebilir. Bunlar Al, Mgnoktas 1100 alamlar, sar pirin, silisyumlu, berilyumlu, alminyumlu ve manganezli bronzlar gibi bakr esasl alamlardr. Kurunun al ile reaksiyona girmesinden dolay baz ocaklar %1,5 tan fazla kurun bulunmasn gerektirirken bazlarnda hibir zorluk olmadan %50 kurunlu alamlar kullanlabilir. inde silikon bulunan alamlarla daha iyi bir yzey elde ederek ok karmak ekiller dklebilir. Magnezyum dkmnde zel al kompozisyonlar ve dkm teknii kullanlmaldr. 6)Pres Dkm: Sadece demir olmayan alamlara uygundur. Birok ihtiyac karlayabilmesine ramen kum dkme oranla daha snrldr. Tonaj srasna gre kullanlan alamlar; inko, Al, Cu, Mg, Pb ve kalaydr. Bunlar ergime noktalarna gre iki grupta toplanabilir. Ergime Noktas CAlak Ergime Noktas CYksek Kalay 214 Magnezyum 600 Kurun 251 Alminyum 602 inko 386 Bakr 871 Ergime noktas yksek olan grup genellikle soutulmu yerlerde veya hava enjekte makinelerinde dklr. Ergime noktas alak olan grup ise planjr makinelerinde dklr. Btn dkm ilemleri iinde pres dkm muhakkak ki ok byk imalat ve kalite iin uygun olandr. Srekli kalp dkmlerinde olduu gibi avantajlarndan biriside kalpta kullanlan eliin yksek s iletkenliidir. Bunun sonucu olan abuk souma, mkemmel bir metalrjik yzeyin elde edilmesini salar. Pres dkmlerde olduka fazla miktarda gzenekler meydana gelir. Ancak bunlarn kritik olmayan blgelerde bulunmasn salamak tecrbe ve bilgi iidir. 7)Dier Dkm eitleri: Dkmn daha birok eidi vardr. Bunlardan bazlar balmumu, plastik, donmu civa v.s dir. Balmumu kalplar ucuz ve ok deiik ekillerin dkmne elverili bir tiptir.

www.muhendisiz.net
Plastikler, daha abuk imalata ve kalplarn nceden hazrlanarak uzun sre saklanabilmesine imkan verir. Dier dkm ekillerinde kendilerine zg zellik ve avantajlar vardr. Dizayn Faktrleri ekme pay genellikle %4 olarak verilir, fakat sk sk %2 ile %3 arasnda verildiinde grlr. %2den az civarnda bir pay braklr.verildii durumlarda vardr. A iinde 1 Kum ve al dkmlerinde kalp, ilem sonunda tamamen bozulduundan ekme pay kullanlmaz. lik bir paySrekli kalp dkmlerinde genellikle her ynde 2 **arasnda deiebilir. Boyutlarda ise Al-3braklr. Fakat bu 0 iin %1,5 , Mg iin %1,5 ve bronz iin %2 lik bir pay standartlamtr. Kabuk kalp dkmlerde a o kadar nemli deildir. Genellikle ve derecelik bir pay yeterlidir. *lik bir pay verilir.Pres dkmlerde genel olarak her ynde 2 Boyutlardaki pay ise malzemeye gre deiir. rnek; Mg %1,0 , Al %1,0-1,5 , inko 0,5-1,5 , pirin ve bronz %1,5 ve 2,0 , kalay ve kurun % 1,5 Dizayn Kurallar 1) Gerilim younlamas daima nemli bir konudur. Artan metal miktar daha fazla bir bzlmeye ve dolaysyla yzeyde ok ince bir tabaka stnde ar gerilimlere yol aarak malzemenin atlamasna sebep olur. Dizayn yapan kimse, ani alan deiimlerini olan veya sivri, keskin i keleri gz nne almal ve byle ksmlar yuvarlamaldr. Byle bir yuvarlama gerilim younlamasn azaltt gibi malzemenin souma ile bzlmesinde de olumlu etkiler yapar. 2) Srekli birbiriyle kesien kaburga eklindeki desenler birok problemlere yol aabilir. Bu kaburgalarn biraz kavislendirilmesi gerilim younlamasn nemli lde azaltr. 3) Herhangi bir destei olmayan byk dz ksmlardan kanlmaldr. 4) zellikle pres dkmlerde, ayrma veya koparma yerlerini dkmn kelerine getirmeye abalamaldr. Byle yaplrsa, paralar birbirinden ayrldnda ayrm yeri pek belli olmaz. Basnl Metal Dkm Makina ve Kalplar ZET Alminyum, kalay, kurun, bakr, inko gibi hafif alamlarn kaliteli, hassas ayn zamanda seri bir ekilde retebilmek iin basnl dkm yntemi tercih edilmektedir. Basnl pres dkmde; retilecek malzemenin alam, mekanik zellikleri gz nne alnarak parann kalplanmas scak ve souk kamaral olarak iki yntem ile yaplmaktadr. retilecek malzemenin cinsine gre seilecek yntemin belirlenmesinde ayn zamanda retimin istenilen kalitede ve hassasiyette yaplabilmesi iin kalp yapmnda kullanlan kalp malzemelerinin, parann karlmasnda kullanlan iticilerin, kalplanan malzemenin soutulmas iin kullanlan soutma kanallarnn, kalp ierisindeki havann tahliyesi iin gerekli olan havalandrma kanallarnn, datclarn seimi iin gerekli olan etmenler aklanmtr. 1- GR Basnl dkm klasik dkm yntemi ile makina hacim kalplnn birletirildii bir sistemdir. Benzer sistemlerden farkllklar sunan basnl dkm yntemi bir ok malzeme retiminde tek bir metal kalp kullanlarak sv metalin kalp ierisine basn altnda baslmas ile gerekleir. Basnl dkmde kaliteyi yakalaya bilmek ve ayn zamanda kalbn ksa

www.muhendisiz.net
srede ypranmasn nlemek iin retilecek malzemenin alam, biimi v.b. zellikleri gz nnde bulunarak kalbn tasarlanmas gerekmektedir. Tasarmn yan sra kalba uygun basnl dkm makinas de belirlenmelidir. 2- BASINLI DKM Basnl Dkm; dk scaklkta ergime ve metal kalplar ierisinde kalplana bilme zellii olup da demir ve elik olmayan metal ve metal alamlarnn yksek basn altnda biimlendirilmesine "Basnl Dkm " denilmektedir (1). Basnl dkmle bisiklet paralar, atal bak takmlar, saatler, klimalar, kl tablalar, el aletleri, motorlar, kilitler, makaralar, valfler, traktr paralar, tren paralar, elektrik aletleri, drbnler, hava freni donanm, sava gereleri, roket paralar v.b. gibi yapm zen gerektiren nemli paralar retilebilmektedir (ekil 1) (2). ekil 1. Yukarda basnl dkmde retilmi olan bilgisayar, bisiklet, motor ve motosiklet sektrnde kullanlan paralardan rnekler verilmitir.

Basnl Dkm Yntemleri ve Makinalar Basnl dkm makinasnn fonksiyonu kalbn iki parasnn tam ekseninde ve salam olarak tutmak, yeterli miktarda erimi madeni kalba basn altnda gndermek ve kalbn iki parasn ap kapatarak dklm parann kalptan karlmasn salamaktadr. Kalp, iine dklecek para oyulmu, maa itici ve benzeri paralar eklenmi, basnl dkm makinas tablalarna ayn eksende monte edilmi iki elik bloktan meydana gelir (3). Basnl dkm makinalar, metal basma sisteminin farkl oluuna gre " scak kamaral" ve "souk kamaral " makinalar olarak balca iki ana guruba ayrlr. Basnl dkm makinas seimi dklecek malzemenin zeliklerine ve yapsna gre seilmektedir 1- Scak Kamaral Dkm Yntemi; Scak kamaral basnl dkm makinalarnda ergime scakl 327C olan kurun, 420C olan inko, 232 C olan kalay gibi ergime scaklklar dk olan malzemelerin kalplanmasnda kullanlr. Bu yntemle ok kk ve hassas, hepsi ayn zellie sahip paralar seri halde dklebilir. Scak kamaras dkm yntemi ile retim sonucunda 0, 05 mm hassasiyet elde edilebilir.retim srasnda 10-80 atmosfer basnla alldndan retilmi paralarn zerinden ikinci bir suretle tala kaldrlmasna gerek duyulmaz. Scak kamaral dkm ynteminde kullanlan makinalar alma sistemlerine gre ikiye ayrlmaktadr (5). a-) Pistonlu makinalar scak kamaral makinalar; ekil 2'de grnen pistonlu makinalarda; Frn ierisine pik bir pota yerletirilir. Bu potaya monte edilen silindir ergimi alamn iine gmlr. Silindir iindeki piston bir levye ve eksantrik mekanizma ile yatay ynde altrlr. Ergimi metal bir delikten geerek yer ekimi etkisi silindiri doldurur. altrma levyesi ekildiinde piston kolu pim evresinde dnerek pistonu silindir iinde hareket ettirir. Pistonun ileri hareketi nce silindirde metal giri deliini kapatr, sonra da silindirdeki metali kalba basar (4). Bu sistem ile yaklak olarak 20 kg/cm'yi aan basnlara erimek mmkn olabilmektedir. Ayrca sv metal en ksa srede ve en az s kayb ile enjekte edilebilmektedir (2).

www.muhendisiz.net

ekil 2. l-Kapama silindiri, 2-Gvde, 3-Ana mil 4-Kollar, 5-Kayar plaka, 6-Klavuzlar, 7-n plka, 8-Meme 9-Deve boynu 10- Bask silindiri 11-Piston kolu, 12-Piston, 13-Pota, 14-Frn, 15-Kapak kalb, 16-tici kalp, 17-Kroshed, 18-asi. b-) Basnl hava ile alan scak kamaral makinalar;

ekil 3. Basnl hava ile alan makinann basit grn

ekil 3'de basnl hava ile alan dkm makinalarnda metal basma sistemi iin tipik bir rnek verilmektedir. Bu makina grn itibari ile kaz boynunu andrd iin kaz boynu tipide denilebilir. Hareket kolunun yardm ile hareket koluna bal bulunan kaz boynunun sv metal ierisine daldrlmas salanr. Sv metal ierisine daldrlan kaz boynu ierisine doldurma kanalndan ergitilmi metal dolar daha sonra hareket kolu yardmyla kaz boynu sv metali kalba basacak ekilde kilitlenir sonra sv metal, kaz boynundan kalba yksek basnl bir hava ile doldurulur. Bu tip makinalarda kalba sv metalin doldurma ilemi yaklak 35 kg/cm basncndaki hava ile gereklemektedir. Burada depo iindeki sv metal ergime noktasnn olduka stnde bir scaklkta tutulur. 2-Souk Kamaral Dkm Yntemi;

www.muhendisiz.net
Souk kamaral dkm ynteminde ergime scakl 665 C olan alminyum, 649 C olan magnezyum, 1083 C olan bakr gibi ergime scaklklar yksek olan malzemelerin kalplanmasnda kullanlmaktadr. Bu presin en byk avantaj eritilmi olan metaln silindir- piston nitesini etkilememesidir. nk metal ayr bir frn ierisinde eritilerek kalp ierisine baslmaktadr (6). Souk kamaral dkm makinalar, alma konumlarna gre iki eittir. a-) Yatay souk kamaral dkm makinas; Yatay konumlu souk kamaral makinalarda enjeksiyon sistemini oluturan silindir, piston nitesi yatay dzleme paralel olarak yerletirilmitir (ekil 4). Silindir-piston nitesi stlmayan bu makinalarda ergitilmi madenin enjeksiyon sistemini scaklk etkisinden korumak amacyla silindir ve piston ierisine soutucu kanallar almtr. Kalplama ileminin ardndan, alan kanallar sayesinde silindir-piston nitesi soutularak zelliinin bozulmamas salanr. Bu preste ergitilmi metalin silindir ierisine aktarlnda uygulanacak ilave ve besleme sisteminin yerleiminin zor olmas, kalplama zamannn fazlal, s kaybn nlemek iin madenin ergime scaklndan fazla stlmas gibi zararl ynleri olmaktadr .

ekil 4. Yatay souk kamaral makinann almasna rnek (A;B;C;D) A-Metalin Doldurulmas B-Metalin Baslmas C-Kalbn Almas D-Parann karlmas

www.muhendisiz.net
-) Dey souk kamaral dkm makinas; Basma ilemi dey bir kamarada yaplmaktadr, ekil 5.'deki gibi alttaki piston ergimi metal kamaraya dolarken, kalp giri deliini kapayacak konumdadr. Metal beslendikten sonra st piston aa doru hareket ettirilerek, nce ergimi metal iki piston arasnda sktrlr ve bu esnada alt piston st piston basncnn etkisi ile aa doru hareket ederek kalp giri deliini aar. Ergimi metal bu giriten hzla kalp boluuna baslr ve dkmn tamamlanmas iin bir sre basn tatbik edilir. Katlama bittikten sonra st ve alt piston yukarya doru hareket ettirilerek metal art dar atlr. Kalp yarm alarak para karlr. En nemli avantajlar piston hareket ettirildiinde ergimi metal sk bir kitle halinde hareket ederek dklen parada hava boluklarnn oluumu da minimum olur. Dey makinalar genellikle merkezden beslemenin en iyi olduu veya daha etkin olduu durumlarda tercih edilir. rnein; merkez ksmnn et kalnl fazla ve merkezden uzaklatka kenarlara doru et kalnlklar azalan tekerlek v. b. para dkmlerinde kullanm avantajldr (2).

ekil 5. Dey souk kamaral dkm makinas ve alma srasnn gsterilmesi

Basnl Dkm Kalplar Kaliteli bir retim yaplabilmesi iin basnl dkm paralarnn iyi bir konstrksiyonu olmas gerekmektedir. Konstrksiyonun yaplmasnda baz noktalarn zerinde durulmas gerekmektedir. Bu nemli noktalar yle sralayabiliriz. Paralarn ekillendirilmi ksmlar mmkn olduu kadar dorusal olmaldr, Sivri ulardan kanlmaldr, 1, 5 mm den 4mm ye kadar ayn kalnlkta bir cidar kalnl salanmaldr, Paralarda lzumlu koniklik miktar 1 den aa olmamaldr, Muhtelif yerlere konacak boluk, delik ve cep gibi yerlere konacak maalardaki koniklik 1, 5 'nin altnda olmamaldr, Parada vida dileri hususi hallerde dklr, gerekli dilere ait maalardan istifade edilir, dkldkten sonra maalar yerlerinden dndrlmek suretiyle karlr. Basnl dkm paralarnn konstrksiyonlarnda en iyi tasarm elde edilinceye kadar gerekli almalar yaplmaldr (7). Basnl Dkm Kalplar Konstrksiyonu; Basnl dkm kalplar, her biri dklecek parann geometrisine gre ilenmi iki kalp yarmndan meydana gelir. Makinaya monte edilen bu kalp bloklarndan biri sabit (hareketsiz) kalp yarm, dieri hareketli (enjektr) kalp yarm olacak ekilde dzenlenirler.

www.muhendisiz.net
Ergimi metal kalp boluuna, sabit kalp yarmnda bulunan beslemem memesi vastasyla akar. Hareketli kalp yarmnda ise dklen parann ekline bal olacak yolluklar veya kanallar vardr (2). Dii kalplar ve maalar; Dii kalplar istenilen biimde dorudan doruya kalbn ayrma izgisinden itibaren itici ksmna ve sabit tarafna ilenir. Dii kalplar ayn zamanda ayr elik bloklardan ilenerek kalp takmlarnn iki yarsndaki yuvalarna yerletirilmek suretiyle kullanlr. Kalp takmna yerletirilen dii kalp, kalplanacak parann biimine gre yaplr. Kalbn iki parasnn st yzeyleri ayrma izgisinde birbirine oturur. Maalar i paras zerindeki delik, oluk ve i girintileri yapmak iin kullanlr. Bunlara rnek ekil 6'da gsterilmitir. Baz maalarn amac, parann cidar kalnlklarn eit yapmak ve metal tasarrufunu salamaktr .

ekil 6. Dii ve maa yerleimlerine rnekler ticiler; Basnl dkm kalp konstrksiyonun da en nemli elerden biri paray kalp iindeki ekillendikten sonra karlabilecek sistemin ortaya konmasdr. Paralarn karlmasnda genellikle itici pimler kullanlr (ekil 7). tici pimlerin, lleri, uygulamaya gre 3 mm den 25 mm apa kadar deiir. En ok kullanlan pim aplar 6-8 ve 10 mm dr. tici pimlerin yzeyleri anmaya kar ok sert nitrre edilmitir .

ekil 7. tici pimlerin tipik konumlar

Giriler ve datclar;

www.muhendisiz.net
Datclar yolluk burcundan giren ergiyik alamn, basnl dkm kalbna ayrma yzeyinden dii kalbn iine dolmasn salayan gei kanallardr (ekil 8). Basnl dkm kalplarnda datclar genellikle kalp iticisi bulunan ksma alr. Derinlikleri 4, 5 mm den 8 mm ye kadar deiir. Genilikleri ise i parasnn arlna ve d biimine gre tayin edilirler. Basnl dkm kalplarnda girilerin yani datc memelerinin geni aralkl tiplerinde l 1, 25 mm zerindedir. nce aralklar ise 0, 625 mm civarndadr. ok byk paralarn meme aral 2, 25 mm veya daha fazla aralkla yaplr (ekil 9). nce girilerle iyi yzey kalitesi elde edilir, artk ksmlarn ve yzeyin dzeltilmesi kolay olur, fakat youn bir dkm yaplamaz. Byk girilerle daha youn ve kusursuz bir dkm yaplr. Fakat artk ksmlarn krlmas ve yzeyin dzeltilmesi daha g olur. Girilerin bykl ve biimi ergiyik alamn buhar gibi pskrmeden bir akm salayacak ekilde olmaldr .

ekil 8. eitli datc ekil ve yerleimleri

ekil 9. Giri kanallarnn kalp zerindeki tipik konumlar Tahliye kanallar; Basnl dkm kalplarda hava tahliyesi arttr. Tahliye kanallar kalbn ayrma izgisi zerine ilenir. Tahliye kanal ekil 10 ve 11'deki gibi genellikle ergiyik alamn havay sktraca yerde veya giriin kart tarafna alr. Baz tahliye kanallar kzaklarn etrafna

www.muhendisiz.net
hareketli maalarn ve iticilerin zerine alr . Tama kanallar; Tama kanallar, basnl dkm yapmada nemli rol oynayan tahliye sisteminin bir parasdr. Doldurulmas g olan dii kalplarn ukurlarna ergimi alamn akmasn kolaylatrr (ekil 10-11) .

ekil 10. Tama ve tahliye kanalna rnek dii kalp yerleimi

ekil 11. Tama ve tahliye kanalna rnek para yerleimi Basnl dkm kalplarnda soutma; Basnl dkm makinalar her ne kadar belirli zaman aralnda daha nceden tespit edilen sayda para dkm iin ayarlanm ve kalp snmalar gz nne alnmsa da, kalplarn baz ksmlar dier taraflarna nazaran daha fazla scaklk eker. Bu ksmlar soutma suyu kullanlarak istenilen scakla drlr. ekil 12'deki gibi soutmay gerektiren blgelere su, kalp blouna delinen delikler veya alan kanallarla iletilir. Delinen su deliklerinin kalp yzeyine 20 mm den yakn olmamas tavsiye edilir. Bununla beraber sakncas olmayan hallerde kanallar, maa yahut boluk yzeylerine 6 mm kalncaya kadar yaklaabilir. Uygun soutma sadece imalat kolayl iin deil ayn zamanda i parasnn yzey kalitesinin iyi

www.muhendisiz.net
olmasna ve kalp mrnn artmasna yardmc olur .

ekil 12. Soutma kanallarna rnek kalp kesiti Kalp yapmnda kullanlan malzemeler; Basnl dkm kalplarnda yksek scaklk, basn gibi etmenlerden dolay kalpta; Isl yorulma, atlama-krlma, Korozyon- Erozyon, kme gibi sorunlar meydana gelebilir. Bu sorunlar en aza indirebilmek iin kalp eliklerinde olmas gereken balca zellikler; 1-Yapsal salamlk ve homojenlik, 2-Kolay ilene bilme zellii, 3-Scak almada ssal arzalara kar yksek dayanm, 4-alma annda deformasyonu nleyecek yeterlikte sertlik ve mukavemet, 5-Molekler atlamay nleyecek yeteri salamlk, 6-Dklen alamn andrc ve silici etkisine kar yksek dayanm, 7Yksek s iletkenlii, 8-ok kk ssal genleme katsays, 9-Is ileminde lsel stabilize olmamaldr (9). 3- SONU VE RDELEME Sonu olaraktan teknolojik retim yntemi olan basnl dkm ynteminin avantajlarn ve dezavantajlarn u ekilde sraya biliriz. Avantajlar; Metal kalba kyasla ok daha karmak ekilli paralarn dkm mmkndr, Kalplar basn altnda doldurulduundan, dier dkm yntemlerine kyasla, daha ince cidarl, "uzunluk/kalnlk" oran daha yksek ve boyutsal hassasiyeti daha fazla olan paralar retilebilir, zellikle birden fazla boluk ihtiva eden kalplar kullanldnda retim hz dier yntemlerden ok daha fazladr, Dklen para boyutlarnda bir deiim olmakszn ayn kalptan binlerce para retilebilir, Daha ince kesitlerin dklebilmesi, metal maliyetini azaltc bir husus olmaktadr, Basnl dkm rnleri genellikle ok az bir yzey bitirme ilemi gerektirirler, Baz alamlar (rnein Al esasllar) basnl dkm yntemi ile retildiklerinde, dier dkm yntemlerine nazaran ok daha yksek mekanik zellikler gsterirler (2). Dezavantajlar;

www.muhendisiz.net
Dkm boyutlar snrldr, dkm arl ender olarak 23 kg' aar ve genellikle 4-5 kg. civarndadr, Kalp dizaynnda dklecek parann dolaysyla yolluklarnn ve hava ka yollarnn yapm ve yerinin seimi byk nem tar; zira bu faktrlere bal olarak kalp ierisine hava skmas sz konusu olabilir ve hap solan havada gaz boluklarna neden olabilir, Komple bir basnl dkm makinas (ana pres, yardmc cihazlar ve kalplar) olduka pahaldr. Bu nedenle yntemin ekonomik bir deer ifade edebilmesi ancak ok sayda para retimi ile mmkndr, Birka istisna dnda, ergime scaklklar bakr esasl alamlarn ergime scaklklarndan daha yksek olan alamlar basnl dkm yntemiyle retilemezler (2). Erkan Kahraman Yrd. Do. Dr. etin Karata Gazi niv. Teknik Eitim Fak. Makina Bl. KAYNAKLAR 1- ERKN, YAKUP, Hacim Kalpl, Ankara, Yksek Teknik retmen Okulu yaynlar, Mart. 1980 2- N.AVUOLU, ERGN, Basnl Dkm Teknolojisi I, stanbul Teknik niversitesi Matbaas, Gm suyu, 1981 3- DOEHLER, H . H ., eviren: BAYVAS, M . EVK, Basnl Dkm, Ankara Erkek Teknik Yksek retmen Okulu Matbaas, Ankara, 1974. 4- DEMOLU, MACT, Basnl Dkm Cilt 1, Makina Mhendisleri Odas, Ankara, 1972. 5- APAN, ONUR, Basnl Dkm Kalplar, Aratrma 6- UZUN, ., -ERKN, Y., 1982, Hacim Kalpl, Milli Eitim Basm Evi, stanbul 1984. 7- ERDEM, . HAKKI, 1964, Basnl Dkm Kalplar, Mhendis ve Makina, ubat, Cilt-7, Say79, Sayfa20 8- J . KLUZ, eviren: GIYASETTN, ERC, Plastik ve Metal Dkm Kalplar, Milli Eitim Bakanl Etd. ve Programlama Dairesi Yaynlar No . 72. 9- HATMAN, AZZ, 1997, Scak Kalplarnda mr Artrc nlemler, Metal Makina Dergisi, Ay-Ekim, Yl-1997