DORU AKIM MAKNELER 3.

1 Doru Akm Makinelerinin Yaps Doru akm makineleri yapsal adan dier elektrik makineleri karlatrldnda daha basit bir grnt sergilemektedir. Makinede duran ksmdan oluan ve stator olarak adlandrlan ksm mknatslanmay gerekletiren ana ve yardmc kutuplarla bunlarn sarglarn tamaktadr. Rotor veya endvi olarak adlandrlan hareketli ksmda ise endvi sarglar bulunmaktadr. ekil 3.1 de en genel hali ile bir doru akm makinesinin yaps grlmektedir.

ekil 3.1 Doru Akm Makinesinin Yuvarlak Kesiti Karkas: Makinenin kasas olarak tanmlayabileceimiz en d ksmdr. Makineyi d etkenlerden korumak ve oluan snn da atlmasn salamak en nemli grevleridir. Bu nedenle s iletim katsays yksek malzeme seilmesinde fayda vardr. Ayrca makinede

oluan manyetik devre ile dorudan ilikili olduu iin manyetik zelliklerinin iyi olmas gerekmektedir. Genelde uygulamada yumuak dkme elik kullanlmaktadr. Ana Kutuplar: Stator karkasna monte edilen ana kutuplar, kutup aya ve kutup gvdesinden olumaktadr. Mknatslanmay oluturan sarglarn monte edildii ksm olan gvde, dkme elik veya silisyumlu saclardan imal edilirler. Kutup ayaklar ise kutuplarda retilen manyetik aknn hava aralna gemesini salayan ksmdr. Silisyumlu saclardan retilirler. Yardmc Kutuplar: Ana kutuplar arasna monte edilen yardmc kutuplar, makinede endvinin meydana getirdii ve endvi reaksiyonu olarak adlandrlan manyetik alandaki bozulmay nlemek amac ile kullanlmaktadr. Endvinin meydana getirdii alan ntr ekseni dorultusundadr. Yardmc kutuplarn ntr ekseni dorultusunda alan retebilmeleri iin ana kutuplar arasna ve ntr ekseni zerine yerletirilmeleri gerekir. Yardmc kutuplardan geirilen akm endvi akm ile ayn akm olmal oluan alan ise ters ynde olmaldr. Kompanzasyon Sarglar: Byk gl makinelerde (100 kW ve st) endvi reaksiyonunun meydana getirdii bozucu alan yok etmek iin yardmc kutup sarglar yetersiz kalmaktadr. Bunlara ilaveten ana kutup tabanlarna kompanzasyon sarglar yerletirilir. Bu sarglar ana kutuplarn altnda bulunan endvi iletkenlerinin meydana getirdii bozucu alan azaltmaya veya yok etmeye ynelik alan retirler. Endvi (Rotor): Doru akm makinesinin dnen ksmna endvi denilir. Endvi kollektr, demir veya sac nve ile sarglardan olumaktadr. Endvide endklenen gerilim alternatif olduu iin zamana gre deiim neticesinde demir kayplar meydana gelecektir. Bunu azaltmak iin genelde 0.5-1 mm kalnlnda sac paketlerden retilirler. zerine presler ile alan oluklara sarglar yerletirilir. Alan oluklar yar ak veya ak oluklar eklindedir ve kk makinelerde yar ak oluklar kullanlrlar. Endvi ap byd zaman arlk ve eylemsizlik momenti artar ayrca saclarn kesilmesi ve ilenerek oluklarn almas zorlar. ekil 3.2 genel bir endvi yapsn gstermektedir. Kollektr: Sert elektrolitik bakrdan yaplan, mika ile birbirinden yaltlm dilimler halinde dizilmi, bobin yanlarnn baland ve makine mili zerine monte edilen bir paradr. Birbirinden izoleli her bir kollektr dilimine lamel denilir. Lamel says bobin yan saysna eittir. Bobin yan lamellerin ularndaki bayrakk denilen dikey paraya lehimle veya kaynak ile monte edilirler. Lamel kalnl fralardan kaynaklanacak anma ve bunun neticesinde torna ve tamir dikkate alnarak belirlenmelidir.

ekil 3.2 Kollektr ve Fra Yerleimi Fra: Sert karbondan yaplan fralara iletkenlik katsaysn arttrmak iin metal tozlar ilave edilmektedir. Fralar, kollektr ile temas ederek akm alveriini salamaktadr. Kollektre gre yumuak olmasnn nedeni daha pahal ve tamirat daha zor olan kollektr lamellerinin anmasn geciktirmektir. Lamellere iyi temas etmesi iin yayl bir fra tutucu dzenei kullanlr. Fralarn kollektr lamellerine basmas sonucu oluan kvlcmlar ve bunun neticesinde meydana gelen anmalar doru akm makinelerinin nemli olumsuz ynlerinden birisidir. ekil 3.2 de fra ve kollektr dzeneini gsterilmektedir.

3.2 Doru Akm Makinelerinin Snflandrlmas Gce Gre Snflama: 100 W tan dk gler 100 W-1 kW 1 kW- 10kW 10 kW-100 kW 100 kW- 1000 kW 1000 kW tan byk gler ok Dk Gl Dk Gl Kk Gl Orta Gl Byk Gl ok Byk Gl

Uyarma Geriliminin Elde Edili ekline Gre Snflama: 1)Yabanc(Serbest) Uyarmal 2) Kendinden Uyarmal a)Seri Uyarmal b)nt Uyarmal c)Kompund Uyarmal Sarg ve Kutuplara gre Snflama: 1)Yardmc kutuplu 2) Yardmc kutupsuz 3)Kompanzasyon Sargl Kullanm alanlar: Motor sk sk durup kalkacak, hassas ve geni alanda hz ayarna elverili olacak, yk altndayken durup kalkacaksa bu tr uygulamalarda doru akm motoru kullanlr. Otomobil

sanayinde mar motorlar ve klima motorlar olarak, alr kapanr kprler, teleferik ve metrolar, diki makineleri, otomatik kaplar, fanlar, oyuncaklar rnek uygulama alanlar olarak verilebilir. 3.3. Doru Akm Makinelerinde Motor alma Makinenin motor almasnda ebekeden ekilen elektrik enerjisi manyetik alan yardmyla mekanik enerjiye dntrlr. Endvi doru akm ebekesinden fralar ve kollektr vastas ile doru akmla beslenir. Kutup sarglar da manyetik alan oluturmak iin doru akm ile beslenir. Bu durumda Bio-Savart yasasnda belirtildii zere endvi sarg iletkenlerinde bir kuvvet retilir. Bu kuvvetin endvi eksenine gre oluturduu moment ile endvi dnmeye balar. Motor alma iin gerilim ifadesi aadaki gibidir: V = Ea + R I a 3.1

Burada V ebeke gerilimi (Volt), Ea endvide endklenen elektromotor kuvveti (Volt), R endvi devresi toplam direnci (), Ia endvi devresi akm (Amper) dr. E.m.k. deeri ise denklem 3.3 ile hesaplanabilir. Endvi devresi toplam direnci motor gc, uyarma trne gre farkl bileenlerden oluabilir. Denklem 3.2 en geni hali ile endvi devresi toplam direcini gstermektedir. R = Ra + Rc + Rs + Rk + 2Rb R Ra Rc Rs Rk Rb : Endvi Devresi Toplam Direnci : Endvi Sargs Direnci : Yardmc Kutup Sargs Direnci : Seri Uyarma Sargs Direnci : Kompanzasyon Sargs Direnci : Fra Direnci 3.2

Uyarma aks (Weber) uyarma sarglarndan uyarma akmnn geirilmesi ile oluan akdr. Ayn ifade de k bileeni tasarmdan gelen bir katsaydr. Denklem 3.4. ile gsterilen k katsays hesaplanmasnda; p ift kutup says, Z endvideki toplam iletken saysn, a endvideki ift paralel kol saysn gstermektedir. Asal hz (rad/sn) ise denklem 3.5 ile gsterilmediktedir ki bu ifadede geen n indisi motor devir saysn (devir/dk) gstermektedir.

Ea = k geo

3.3

k=

pZ a 60
2 n 60

3.4

geo =

3.5

Motor almada dn yn sa el parmak kural ile belirlenmektedir. Bu kurala gre sa elin baparma hareketin ynn, iaret parma endvide akan akmn ynn ve ortak parmak ise manyetik alan ynn gstermektedir. ekil 3.3 byle bir durumu sergilemektedir.

ekil 3.3 Motor almada Devir Ynnn Bulunmas

3.4 Doru Akm Makinelerinde Generatr alma Generatr alma ile doru akm makinesine verilen mekanik enerji elektrik enerjisine evrilmektedir. Genaratr alma Faraday yasasna dayanmaktadr. Makinenin ierisinde olmas gereken manyetik alan kutuplardaki sarg ya da mknatslar tarafndan oluturulmaktadr. Endvi zerindeki bobinler endvi ile birlikte hareket ettirildii zaman, bobinlerde gerilim endklenecektir. Endklenen bu gerilim ve dolays ile akan akm sinsoidal ve alternatif akmdr. Bu alternatif akmn dorultulmas ve ebekeye verilmesi fra-kollektr dzenei sayesindedir. Oluan alternatif gerilim deiirken bobin kenarlar da yer deitirmekte ancak fralar sabit kald iin aa ve yukardaki fralarn polariteleri deimemektedir.

Ea = V + R I a

3.6

Generatr almada dn yn sol el parmak kural ile bulunur. Bu kurala gre sol elin baparma hareketin ynn, iaret parma endvide akan akmn ynn ve ortak parmak ise manyetik alan ynn gstermektedir. ekil 3.4 byle bir durumu sergilemektedir.

ekil 3.4. Generatr almada Devir Ynnn Bulunmas

3.5 Endvi Reaksiyonu: Endvi devresi manyetik alannn kutuplarda retilen manyetik alan bozmasna endvi reaksiyonu denir. ekil 3.5 a da sadece uyarma alan aklar, b de ise sadece endvi alan ak izgileri gsterilmektedir. Bu reaksiyon makinenin almasn bir ok adan bozan bir olaydr ve mutlaka engellenmelidir. Kutuplardan gelen aklar yatay endvi alan nedeni ile fra kollektr dzlemine dik deil de bir a ile girdiinden dolay, dzlemden geen ak miktar azalr. Bunun sonucu olarak ta endklenen gerilim azalr. ekil 3.5 c de gsterildii gibi kutup ayaklarnda belirli noktalarda ak younlamas nedeni ile doyma meydana gelebilir.

ekil 3.5 Endvi reaksiyonu

3.7 Komtasyon Kolektr zerine yerletirilmi fralarn altndan geen endvi bobinlerinde akmn yn deitirmesi olayna komtasyon denilmektedir. Komtasyon olaynda akmn yn 180 deiir. Komutasyon olay bir kollektr lamel geniliinin kollektr hznda geildii sre kadar devam eder.

ekil 3.6 Komtasyon ile Akm Yn Deitirmesi

3.8 Doru Akm Makinelerinin Uyarma ekillerine Gre Snflandrlmas Generatr iletmesinde gerilimin endklenmesi ve motor iletmesinde momentin retilmesi dorudan manyetik ak dolays ile ana kutuplar ile ilgilidir. Makinenin manyetik devresinde yeterince ak retilmez ise makine beklenen gerilimi ve momenti veremez. Endvi asndan bakldnda ise geirilen akm momentte ve darya aktarlan gte nemli bir dier parametredir.

Bu nedenle fakl uyarma yaplarndan yola klarak deiik doru akm makineleri gelitirilmitir. Deiik iletme artlarna gre makine tr seilmez ise uygulamada istenen hedefler gerekleemeyecektir.
3.8.1 Serbest Uyarmal Doru Akm Makinesi Ana kutup sarglar endvi sarglarnn bal olmad ayr bir ebekeden beslenir. Bu makinede birebirinden ayr iki doru akm kaynana gerek vardr. ekil 3.7 ile gsterilen devreye gre generatr alma iin uyarma devresi denklemi 3.7 ile verilmitir. Burada Vfd uyarma devresi gerilimini, Rfd uyarma devresi direncini, Ifd ise uyarma devresi akmn temsil etmektedir.

ekil 3.7 Serbest Uyarmal Doru Akm Makinesi

I fd =

V fd R fd 3.7

Endvi devresi iin ise klasik generatr alma gerilim ifadesi denklem 3.8 de verilmektedir ki bu ifadede R endvi devresi toplam direncini gstermektedir.

Ea = V + I a R
Motor almada ise gerilim denklemi aada verilmitir. Bu ifadede V indisi ebeke gerilimini temsil etmektedir.

3.8

V = Ea + R I a

3.9

3.8.2 nt Uyarmal Doru Akm Makinesi ekil 3.8 den grlecei gibi uyarma sarglar endvi sarglarna paralel balanmaktadr. Uyarma sargs ince ve ok sayda sarmdan olumaktadr. Uyarma sarglar ularna V ebeke gerilimi uygulanmaktadr. Bu durumda uyarma sargsndan geen Ifd akm denklem 3.10 ile ifade edilmektedir.

ekil 3.8 nt Uyarmal Doru Akm Generatr

I fd =

V R fd

3.10

Yukardaki devreye bakldnda endvi akmnn Ia, yk akm Iy ile uyarma akm Ifd nin toplamna eit olduu grlmektedir.
I a = I y + I fd

3.11

Genaratr alma iin retilen gerilimin ifadesi

Ea = V + I a R

3.12

Motor almada ise ekild 3.9 daki devre incelendiinde endvi akmnn yn generatr almaya gre yn deitirmesine ramen, uyarma akmnn yn sabit kald grlmektedir. Uyarma devresi akm ifadeleri aadaki gibidir:

ekil 3.9 nt Uyarmal Doru Akm Motoru

I fd =

V R fd

3.13

Dm noktasna gre akm ifadeleri yazldnda motorun ebekeden ektii akm olan I akm denklem 3.14 teki gibi ifade edilir. I= Ia + Ifd Motor u gerilimi ise aadaki gibidir: V=Ea + IaR 3.15 3.14

3.8.2 Seri Uyarmal Doru Akm Makinesi Uyarma sargs endvi sargsna seri olarak balannca seri uyarmal doru akm makinesi elde edilir. Uyarma sargsndan endvi akm Ia geer. Bu nedenle kutup sarglar kaln kesitli ve az saydadr.

ekil 3.10 Seri Uyarmal Doru Akm Generatr

ekil 3.10 daki devreden de grld gibi uyarma akm Ifd, endvi akm Ia ya eittir.
I y = I a = I fd

3.16

Gerilim ifadesi ise;

Ea = V + I a R

3.17

olarak elde edilir. Bu ifadede endvi devresinde, endvi sargs direnci Ra ile seri uyarma sargs direnci Rs nin birbirine seri baland ekil 3.10 daki devre emasndan da grlmektedir. ekil 3.11 deki devre ile gsterilen motor almada, genaratr almaya gre akm yn deimitir. Yine endvi devresi toplam direnci ierisinde, endvi sargs direnci Ra ve seri uyarma devresi direnci Rs birbirlerine seri olarak balanmlardr. ebeke akm, endvi devresi akm ve uyarma sargs akmlar birbirlerine eittir.

V = Ea + I a R

3.18

ekil 3.11 Seri Uyarmal Doru Akm Motoru

Seri motorlar ar yk koullarnn motorlardr. Srekli yk tanan yerlerde ve yk ile durma ve kalkmann ska yapld yerlerde kullanlrlar. Ar yk vinleri, tren, tramvay, troleybs gibi uygulamalar rnek olarak verilebilirler.
3.8.3 Kompund Uyarmal Doru Akm Makinesi Uyarma devresi sarglarnda sarglarnda hem seri sarg hem de nt sarg bulunan makinelerdir. Pratikte kullanm azdr. 3.9 Doru Akm Makinesinde G, Moment, Verim Doru akm makinesinde oluan moment (M) ile motor milindeki moment (Mm) ayn deildir. Dner sistemden kaynaklanan momentte kayplar vardr. Ancak bu kayplar bakr kayplarnn yannda ok kk bir deere sahiptirler ve bu nedenle ihmal edilebilirler. Bu durumda makinede retilen moment ile mil alnan moment birbirine eit kabul edilebilir. Doru akm makinesinde oluan momentin (M) ifadesi aadaki gibidir.

M = k Ia
Burada; k = Moment Sabiti Ia = Endvi Akm = Uyarma Aks

3.19

Ayn durum g ifadeleri iinde geerlidir. Doru akm makinesinde retilen g Pa mildeki g Pm e momentteki gibi kayplar ihmal edilebilecei iin eit kabul edilebilir. Dolays ile retilen g Pa, mildeki ve ayn zamanda k gc olan Pm e eit kabul

edilebilir ve verim hesaplanrken k gc olarak ta bu g ifadesi kullanlabilir. Motor milindeki g;

Pa = M geo

3.20

Verim tm elektrik makinelerinde k gcnn giri gcne orandr. Kayplardan dolay makine gcnn bir ksm makine ierisinde harcanr. Giri gc motor almada motorun ebekeden ektii g, genaratr almada ise mile uygulanan mekanik gtr. k gc ise generatr almada k gerilimi ile yk akm kullanlarak bulunurken motor almada milden alnan gtr. Verim ifadelerinden nce verimi dorudan etkileyen kayplar hususuna deinmekte fayda olacaktr. Doru akm makinelerinde kayplar ana balkta snflandrlabilir: 1. Bakr Kayplar 2. Demir Kayplar 3. Srtnme ve Vantilasyon Kayplar
1.Bakr Kayplar: a) Endvi bakr kayplar: Endvi iletkenlerinin direnci Ra dan kaynaklanan kayplardr. Ia2Ra ile gsterilir. Endvi akm yk ile deitiinden dolay deiken kayplardr.

b) nt sarg kayplar: nt ve Kompunt uyarmal makinelerde mevcuttur. Ifd2Rfd olarak ifade edilebilir. c) Seri sarg kayplar: Seri uyarmal makinelerde meydana gelen kayplardr. Ia2Rs olarak ifade edilirler. d) Yardmc kutup ve Kompanzasyon sargs kayplar: Yardmc kutup direnci Rc ile komutasyon direnci Rk ile gsterilir ise Ia2(Rc+Rk) olarak bu kayplar ifade edilir. Bunlarn dnda fra ve fra gei direncinden dolay kaynaklanan kayplar ile lehim yerlerindeki direnler de bakr kayplarna ilave edilebilir. Bakr kayplar Pcu indisi ile gsterilir.
2.Demir Kayplar: Makinenin zellikle endvi ksmndan dolay demir kayplar meydana gelir. Histerisiz ve Fukolt kayplar olmak zere iki ksma ayrlrlar ve Pfe indisi ile gsterilirler:

a) Histerisiz kayplar: Manyetik alan ierisinde hareketten dolay demir ksmdaki demir moleklleri hareket halindedir ve bu durum kendisini s enerjisi olarak gsterir. b) Fukolt kayplar: Endvinin manyetik alan ierisindeki hareketinde endvi zerinde bir e.m.k meydana gelir ve bu e.m.k demir gvde zerinde akmlarn dolamasna neden olur. Bu akmlarda sya neden olarak kayplara yol aarlar.
3.Srtnme ve Vantilasyon Kayplar: Fra, yatak ve endvinin dnerken hava ile srtnmesi ile makineyi soutmak iin kullanlan vantilatrden kaynaklanan kayplardr. Bu kayplar Psv indisi ile gsterilirler.

Doru akm makinelerinde toplam kayplar Pk indisi ile gsterilir ve yukarda bahsi geen kayp trnn toplamndan ibarettir.

Pk= Pcu + Pfe + Psv

3.21

Denklem 3.22 ile verilen verim ifadesi btn elektrik makinelerinde olduu gibi k gc P nin, giri gc Pg e orandr. Elektrik motorlarnda k gc mil gcdr. Generatrlerde ise ebekeye verilen gtr.

P 100 Pg

3.22