T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ( SLAM FELSEFES ) ANA BLM DALI

TRK DNCE TARHNDE AHMET MTHAT EFEND

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN HAMDE ULE YT

Ankara - 2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ( SLAM FELSEFES ) ANA BLM DALI

TRK DNCE TARHNDE AHMET MTHAT EFEND

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN HAMDE ULE YT Tez Danman Prof. Dr. Hayrani ALTINTA

Ankara - 2006

ii

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ( SLAM FELSEFES ) ANA BLM DALI

TRK DNCE TARHNDE AHMET MTHAT EFEND

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman Prof . Dr. Hayrani ALTINTA

Tez Jri yeleri Ad ve Soyad . . . . Tez Snav Tarihi .

mzas .... ... ....

iii

NDEKLER
NDEKLER..IV NSZ.VI GR......................1 A . ARATIRMANIN AMACI VE NEM ....2 B . ARATIRMANIN KAPSAMI VE SINIRLARI ....3 BRNC BLM Ahmet Mithat Efendi A . HAYATI ...................4 B . ESERLER..9 a. Romanlar..9 b. Tiyatrolar12 c. Felsefi Eserleri13 d. ktisat, Pedagoji, Eitim Konulu Eserleri....14 e. Din Konulu Eserleri.16 f. Tarih ve Tercme Romanlar...17 g. Gazeteleri ve Mecmular..18 C . LM KL..20 aa. Ahmet Mithat Efendi ve Pozitivizm...26 bb. Ahmet Mithat Efendi ve Natralizm..27 cc. Ahmet Mithat Efendi ve Batclk..29 KNC BLM FELSEF DNCELER A . Ahmet Mithat Efendinin Schopenhauer fikirlerinin deerlendirilmesi.30 B . Ahmet Mithat Efendi ve Materyalizm......37 a . Materyalist Fikirlerin Mdafaas.39 b. Materyalistlere Gre nsani Varlk...39 c. Ahmet Mithat Efendinin Materyalistler in Temennisi......41 C . Ahmet Mithat Efendi ve Din Felsefesi HND DNLER FELSEFES a. Budist nan Felsefesi...42

iv

b. Brahmanist nan Felsefesi.43 c. Buda....47 Budizm ve Brahmanizm Deerlendirilmesi .50 D . Voltaire ve Felsefesi....51 E . Voltaire Felsefesinin Deerlendirilmesi..59

SONU...65 KAYNAKA...69

NSZ

Okumay ok ge renmi ancak bunun hrsn karrcasna , yzlerce eser okumu ; hayat boyunca kard gazete ve dergilere yazdklarndan baka iki yz kadar eser yaynlam ve yazmaktaki hrsndan dolay Cenap ahabettin in ifadesi ile krk beygir kuvvetinde bir yaz makinesi ne benzetilmi Ahmet Mithat Efendi,halk arasnda lk Hoca diye anlmtr. Bu nvan geni halk kitlelerine hitap etmenin srrna ulamann bir gstergesidir. Okuyarak rendii her eyi, sca scana bakalarna da retmek amac ile hemen kaleme alan Ahmet Mithat Efendinin hedefi, halk bilgilendirmek olmutur. Yazlarnda kulland adal szler , ss olmayp sade, samimi bir slup ve halk dili ile konuuyormu hissini veren kelimelerdir. Eserleri herhangi bir zmreye beendirme abas ile kaleme alnmam sadece okuma zevkini alamak, bilgi seviyesini ykseltmek iin yazlmtr. Yani; sanat toplum iin yapmtr . Eserlerinden anlaldna gre Ahmet Mithat Efendinin tek tahamml edemedii ey, zppelik ve uklalktr. Onun iin eserlerinde bu hususlarn aleyhinde bulunur. Eserlerinin esas konularn nem verdii kadn haklar, milli duygular, rf ve detler oluturur. Ahmet Mithat Efendi, fakirliin mr boyunca cahil ve fakir kalmak iin bir mazeret olamayacan, ayrca baar ve olgunluk iin insann birok ac tecrbelerden gemesi gerektiini, antlaan bir rnek olarak kendi hayat ile gzlerimizin nne serer ve bunu edebiyatmza mal eder. Ahmet Mithat Efendi, Tanzimat dneminden II. Merutiyete kadar uzanan geni bir zaman diliminde eserler vermitir. Yaad dnem Osmanl toplum hayatnn nemli dnm gibi konular

vi

noktalarndan biridir. Bu dnemde ortaya kan batllama program sosyal hayatta bir deerler karmaasna yol amtr. Bu karmaada , toplumu ynlendirmek gayretinde olan aydnlarn bir ksm muhafazakar bir ksm da tamamen Batllama taraftar olmulardr. Ahmet Mithat Efendi bu iki snfn dnda olup her iki eiliminin ortalarnda bir denge aray iine girmitir te bu sebeple fikir hayatmzda nemli bir yer igal eden Ahmet Mithat Efendi almamzn konusunu tekil etmektedir. Bu almann hazrlanmasnda yol gsteren Hocam ve Danmanm Prof.Dr. Hayrani ALTINTAa minnet ve kranlarm arz etmek bir grevdir.

H. ule YT Ankara 2006

vii

GR

Ahmet Mithat Efendi 1844 1913 yllar arasnda yaam Tanzimat devrinin en nemli ahsiyetlerinden biridir. Hikayeci, romanc, gazeteci, dergici, tiyatro yazar ve mtercim olarak edebiyatmza uzun yllar hizmet vermitir. Ahmet Mithat Efendi grev bilincinde olan bir insandr. Bu grev halk bilgilendirmektir . Bu i iin ilk basamak edebiyattr. nsan yetitirip ykselten ve manen ycelten bir ileve sahip olmaldr. Bir edebiyat eseri, okurun sklmadan eitim grecei kk bir okul niteliini tamaldr . Yazlar , okurun bilgi seviyesini ykseltmeli , ahlakn yceltmeli , kty ve yanl gstermek suretiyle iyiyi ve doruyu benimsetmelidir. Bu mnasebetle ilk eseri olan Hace-i Evvel den itibaren, hoca vasfn kendinde gren ve eitimci grevini benimseyen Ahmet Mithat Efendi, btn hayatn ve kalemini buna romann akna mdahale etmemek gibi estetik

adamtr. Bu amac uruna da ,

nazariyeleri dikkate almamtr. Sanatkr olma iddiasnda bulunmam geni kitlelerin ilk retmeni olmutur. Talebeleri ise okuma ile yeni tanm bir okuyucu kitlesidir. Talebelerinin hem bilgi seviyesinden hem de ahlak ve edep seviyelerinden kendisini sorumlu hissetmitir . Eitimci ve ahlak olarak , Ahmet Mithat Efendinin kendisine tayin ettii yol;

okuyucusuna hayat program n kabule almaktr . Dneminde , tm aydnlarn lks olan toplumsal kalknma baars n bu hedefe kilitlemitir. Sz konusu programn esas ksmn , Batllama oluturmaktadr. Avrupa , bir ynden Osmanl toplumu iin bir sknt kayna olutururken dier ynden Batllamann giri noktas olan aydn veya sekin kesimde manevi bir de de sebep olmutur. Bundan dolay , Batllamay bir mecburiyet gibi gren aydn kesimini de zor duruma sokmutur. Osmanlnn, teknik ve maddi

medeniyet ynnden deimeye ve dzelmeye ihtiya duyduu kesin iken, Avrupann da ahlaki ynden deimeye ve dzelmeye ihtiyac olduunu dnen Ahmet Mithat Efendinin, romanlarnda, sosyal meseleleri Avrupa ile kyaslad grlmtr . Batnn bir ok konudan stnln kabul eden Ahmet Mithat, gerekli deiikliklerin yaplmas artyla Batllama programnn halka indirgenmesi gerektii dncesinde olmutur . Ona gre ; toplumda ahlaki ve manevi kntye sebep olan Batllama , srf bu sebeple de, muhafazakar kesimi kar koymaya zorlamtr. Ahmet Mithatn meseleye bak tarz sadece Doulu kalmak yada sadece Batllamak deildir. O , en faydaly ararken ; eitli bilgileri toplayarak birletirmeyi ve okuyucuya bu ekilde sunmay tercih etmitir. Kefettii en uygun bileim , Batnn ilmi, almas ve disiplini; Dounun ahlak , fazileti ve dinidir . Hedeflemi olduu insan modeli ise, slamn ve Osmanl geleneinin btn faziletlerini tayan, fakat , Batl gibi yaayan bir insandr.

A. ARATIRMANIN AMACI VE NEM

On dokuzuncu yzylda Batya dn hareketinin nclerinden ve son devir felsefe geleneimizde ilkler arasnda yer alan Ahmet Mithat Efendinin halkn anlayabilecei bir dille ortaya koymu olduu eserlerinden zellikle felsefi metinlerinin incelenerek Trk

kamuoyuna yazarn bu ynn aktarmak byk nem tamaktadr. Ahmet Mithat Efendi ansiklopediler ve hakknda yazlanlarla tannm olsa bile onun felsefi yn ok ak bir ekilde ortaya konmamtr. Felsefe ile uraanlarn da bu yn hakknda yeterli bilgiye sahip olmadklarn dncesi ile yazarn felsefi grlerini veya felsefe ile ilgili olarak

yazdklarn Trk bilim hayatna kazandrmak nem arz etmektedir . ok ynl bir yazar olan

Ahmet Mithat Efendi felsefi dnceler konusunda acaba ne sylemitir bilinmesi ayrca tetkike deer bir konudur.

B. ARATIRMANIN KAPSAMI VE SINIRLARI

Pek ok sahada eser vermi olan Ahmet Mithat Efendi nin kaleme alm olduu felsefi eserlerini deerlendirirken ncelikle gazetelerde Osmanl dneminde daha sonra ise yeni Trke ile baslm olan eserler incelenmitir. Bunlar arasnda, zellikle be felsefi makale ele alnmtr . Bunlar ; 1 . Schopenhauer n Hikmet-i Ceddesi 2 . Ben Neyim ? Materyalist Hikmete Mdafaa 3 . Paris te Otuz Bin Budi 4 . Voltaire Yirmi Yanda Ya Da lk Ak 5. Voltaire dir. Daarck dergisinde ve Tercman Hakkat gazetesinde bilim ve felsefe merakn dile getiren Ahmet Mithat Efendinin Avrupa bilimsel gelimelerini ve felsefi akmlarn nasl deerlendirdii ortaya konulmutur.Bu konuda Ahmet Mithat Efendinin deerlendirmeleri ile snrlandrlacak olan aratrmamz, iledii kavramlara aklk getirmek amacndadr . Osmanl slam sentezinin Bat Felsefesi karsnda mdafaasna ynelik ifadelerle ve yerel bir sylemle felsefi akmlara kar kiisel tutumunu eserlerinde ortaya koyan Ahmet Mithat Efendinin felsefeye bak asn ve bu hususlar deerlendirmesini konu edinerek

Trk Dnce Tarihindeki yeri ve nemi ortaya konmu olacaktr.

BRNC BLM AHMET MTHAT EFENDNN HAYATI , ESERLER VE LM KL

A. AHMET MTHAT EFENDNN HAYATI Rus igali zerine 1829da Kafkasyay terk etmeye mecbur kalm bir anneyle, Anadoludan gelip stanbula yerlemi bir babann olu olarak 1 1844 ylnda domutur. Babas bezci Sleyman Aa , annesi Nefise Hanm 2 isminde Kafkasyal bir erkez dir.
3

Sleyman Aa hanmnn diktii amarlar satarak drt ocuklu ailenin geimini salamaya almtr . Gelirleri o kadar azm ki, Ahmete ylda ancak bir ift yemeni alabiliyorlar, bunu da yalnz tatil gn olan cumalar giymesine izin verirler.O da , haftann alt gn yaln ayak, ba ak, zerinde mavi bezden eski bir elbiseyle sokak sokak dolap , btn zamann ya sokak amurlar iinde veya selvi aalarnn tepesinde geirirmi. Babas bir gn olu Ahmeti kolundan tutarak Msr arsnda bir aktar dkkannda boaz tokluuna rak vermitir. 4 Ahmet kk yata ar artlar altnda almak zorunda kalmtr. Ustasndan yedii dayaklar da Ahmete hayatnn en byk dersini vermitir. Ahmet ok ezildiinden dolay, bu kt hayat artlarndan kurtulu arelerini aramaya balam ve sonunda en isabetli karar vererek okuma yazma renmeye heves etmitir . Artk petamal kullanm , kalfala ykselmi ve yz kuru da ayla kavumu olmasna ramen iinde nedenini bilmedii garip ve medeni bir alk hissetmitir.
1 2

Okay Orhan , slam Ansiklopedisi , Ahmet Mithat Efendi maddesi , c. II , s. 100 , stanbul , 1989. Aydn Mehmet , Mehur Olan Fakir ocuklar , s. 11 , stanbul , 1959. 3 Kudret Cevdet , Ahmet Mithat , s. 7 , Ankara , 1967. 4 Aydn , a.g.e. , s. 12.

Gazete kitap okuyan insanlara rast geldike; ii , nlenmesi imkansz bir hevesle dolup tam, bilgisizlii sebebiyle de yz utantan kzarmtr . O, okuyup yazan insanlarn, kendisi gibi cahillerden , tamamen baka bir dnyada yaadklarna inanmtr . Okuyup yazma bilenlerin, kendini zaman zaman rahatsz eden birok sorularn cevaplarn bulabildiklerini dnmtr . Ahmet, onlarn bu stnlklerini imrenmekte ve hibir ey bilmeyen bir insan olduunu hatrlaynca da kendisini , insanlar arasnda dolaan hayvanlara benzetmenin acsyla ezilmitir . Ahmet dkkan komular olan Hac brahim Efendiye, kendisine okuma yazma retmesi iin ricada bulunmu; Hac brahim Efendi de memnuniyetle kabul etmitir . Ustas gndz izin vermedii iin geceleri Hac brahim Efendinin evinde derslerine devam ederek okuma yazmay renmitir . 5 Alt ay sonra ihtiyar hocas hastalannca onun derslerinden mahrum kalmasna ramen o kendi kendine almalarn srdrmtr. Gnn birinde de Galata da bir Frenkten dkkann sabah akam sprmek karlnda Franszca dersi almaya da balamtr . Birka sene iinde arlarnn en bilgili insan olmu ve kazanc da artmaya

balamtr . nk birok kimseler , Anadoludaki yaknlarna gnderecekleri mektuplar , cret mukabilinde Ahmete yazdrmaya balamlardr. Ahmetin okumas sayesinde konuma tarz, hareketleri, dnceleri, etrafndaki insanlara kar duygular da deimitir. Ustas ve babas bile ona kar muamelelerini tamamyla deitirme ihtiyacn duymulardr. Ahmeti artk dvmyorlar, aksine , ona hrmet gstermeye balamlar ve bir byk insan muamelesi yapmlardr . 6 Babasnn lm zerine ailenin geimi ve idaresi vey aabeyi Hafz brahim Aaya kalr.brahim Aa Vidin vilayetine bal bir kazada memuriyet grevinde iken; aabeyi

5 6

Aydn , a.g.e. , s. 15. Yazg Kamil , Ahmet Mithat , s. 10 , Adapazar 1940 ,

Ahmeti yanna ararak mektup kaleminde parasz raklk yapmasn rica eder, bu arada da Vidinde balad sbyan mektebini Tophanede bitirir. (1861) Mithat Paann mahiyetinde bulunan aabeyi ile Nie ve bilahare Tuna eyaletindeki Rusuka giden Ahmet bu yllarda Rdiye tahsilini de tamamlar. lk kalem denemelerini yapt Tuna Gazetesinde yazd yazlarla ksa zamanda Mithat Paann dikkatini ekmi ve vilayet kalemine tayin edilir. lk memuriyetine de burada balamtr. (1864) 7 Mithat Paann emri ile Hac Salih Efendinin Medresesine devam ederek Arapa ve Farsa okumaya balamtr. 8 Sefih yaayna karn aabeyinin verdii nasihatler fayda vermezken Servet Hanm adl bir hanmla evlendirilmi ancak alt sefih hayatndan kendini alkoyamamtr. Bu halinden dolay aabeyi ile geimsizlik ierisinde olunca Ahmetin iine son verilmi . Rfat Paann yardmyla odaclk ii ayarlamlardr . Muhacirin mdr akir Beyin ikazyla hareketini dzeltir ve aabeyi ile barr. Bu arada Mithat Paa Badat Valiliine tayin edilince O da grevden ayrlp paa ile birlikte Badata gitmitir . Hasta aabeyi yolda vefat eder. Paa Ahmetin ok zldn grr ve teselli etmek iin kendi ismini Ona ikinci isim olarak vermi ; o gnden beri Ahmet , yanna bir de Mithat ismini alm ve Ahmet Mithat olmutur . 9 Ahmet Mithata Badatta Vilayet Matbaasn kurmak ve Zevra Badat gazetesini karma grevi verilmitir . Badatta kendisini kltrl bir evre ve olduka programl bir sohbet meclisi iinde bulmutur . lk kitaplar olan Hace-i Evvel serisi ile Kssadan Hisse yi burada yazmtr . Aabeyinin lmnden sonra geim skntsna den Ahmet Mithat kalabalk ailesinin geimini salamak iin stanbula dnmek zorunda kalmtr . 10

7 8

Okay , slam Ansiklopedisi , a.g.e. , s. 101. Aydn , a.g.e. , s. 21. 9 Yazg , a.g.e. , s. 21. 10 Kudret , a.g.e. , s. 9.

stanbulda Ceride-i Askeriye dergisi bayazarl ile ie balayan Ahmet Mithat bir yandan da aile fertlerinin katlmasyla Tahtakaledeki evinde kurduu matbaada nere balamtr . Hkmete arka arkaya kapatlan Devir ve Bedir mecmualarndan sonra Daarck ve Krk Anbar adnda eitli ilmi , fenni ve felsefi yazlar bnyesinde toplayan iki dergi karmtr . Duvardan Bir Seda adl yazsn Daarckta yaynlam ve bu yaz slamiyet aleyhinde grldnden ve Gedik Paa tiyatrosunda oynayan Vatan yahut

Silistre piyesini Tercman- Hakikat i methederek gklere kard iin Gen Osmanllardan Ebuz-Ziya Tevfik ile beraber Rodosa srlmtr .
11

yl devam eden

srgn devresinde Rodosta ocuklar iin Medrese-i Sleymaniyye yi kurup, ders vermitir . Ders kitaplarn ve ilk romanlarn nere balamtr . Krk Anbar dergisi iin de buradan yaz gnderirmi . V. Muratn padiah olmas ile affedilerek stanbula dnmtr . Gazetecilik tarihimizin en uzun mrl gazetelerinden olan Tercman Hakikat karmaya balamtr . (1878) 12 Ahmet Mithat Efendi Tercman- Hakikat karrken ayrca birok grevlerde de bulunmutur . 1899da Stockholmde Msterikler Kongresinde Osmanl Devletini temsil etti; yerli ve yabanc eitli liyakat madalya ve nianlar almtr .
13

Karantina Bakatiplii ,

Salk leri Meclisi ( Meclis-i Umur-i Shhiye ) ikinci bakanl grevlerinde bulunduktan sonra Bala 14 rtbesine ykseltilerek Atfetli
15

nvann ald ve Merutiyet dneminde

emekliye ayrlmtr . Bakanlar Kurulu (Meclis-i Vkela ) nun zel bir karar ile , niversite (Darl-Fnn ) de Felsefe Tarihi , Dinler Tarihi ve Genel tarih, Vaizler Medresesi

(Medresetl-Vaizin) nde dinler tarihi , Kz retmen Okulu nda Tarih ve Eitim bilimleri

Yazg , a.g.e. , s. 43. Okay , slam Ansiklopedisi , a.g.e. , s. 101. 13 Aydn , a.g.e. , s. 26. 14 Yksek memuriyet kadrosu 15 Avrupadaki Ekselans nvannn karl olan bu unvan Osmanl toplumsal hiyerarisinin Avrupada benzeri olmayan esnekliine bir rnek tekil etmektedir. Tanzimattan sonra Bala rtbesini alan yksek memuriyet makamlarna yaplan yazmalarda kullanlr. Atufetlu Beyefendi Hazretleri eklinde hitap edilirdi.
11 12

dersleri okuttu . Ayrca Dar-afakada parasz olarak retmenlik yapt. nbeti olduu bir gece kalp krizinden vefat etti. ( 28 Aralk 1912 ) 16

Bu okulda

16

Kudret , a.g.e. , s. 12.

B. AHMET MTHAT EFENDNN ESERLER Ahmet Mithat Efendi, eitli konularda eserler vermi bir yazardr. Roman, tiyatro , felsefi eserler, seyahatname konularnda eserler verirken ayn zamanda makale yazar ve gazetecidir. Aada kronolojik liste halinde eserlerini konu balklar ile ele aldk .

ROMANLARI 1 . Kssadan Hisse , st. 1287 ( 1870 ) ,110 sayfa 2 . Sui Zan Esret , st. 1287 ( 1870 ) ,104 sayfa 3 . Genlik ; Teehhl , st. 1287 ( 1870 ) , ( Letif i Rivayt 2 ) 89 sayfa 4 . Felsefe i Zenan , st. 1287 ( 1870 ) , (Letif i Rivayt 3 ) 93 sayfa 5 . Firkat , st . 1287 ,(Letif i Rivayt 5 ) 162 sayfa 6 . Gnl Mihnetkean , st. 1287 ( 1870 ) ,96 sayfa 7 . Yenieriler , st. 1288 ( 1871 ) , (Letif i Rivayt 6 ) 100 sayfa 8 . Eyvah , st .1288, (Letif i Rivayt 7 ) 101 sayfa 9 . lm Allah n Emri , st 1290 ( 1873 ), (Letif i Rivayt 8 ) 106 sayfa 10 . Hasan Mellah Yahut Sr inde Esrar , st. 1291 ( 1874 ), ark Mat . 2 ciltlik eser toplam 904 sayfa 11 . Dnya ya kinci Geli - Yahut stanbul da Neler Olmu , 1291 ( 1874 ) ,ark Mat . 126 sayfa ( III.Selim devrinin sosyal portresini izerek saray entrikalarn izerek esir ticaretini anlatmaktadr ) 12 . Zeyl i Hasan Mellah , st. 1291 ( 1874 ) 13 . Hseyin Fellah , st. 1292 ( 1875 ), Krkanbar Mat . 367 sayfa 14 . Yeryznde Bir Melek , st . 1292 , Krkanbar Mat . 3 ciltlik eser toplam 846 sayfa

15 . Kar Koca Masal , st. 1292 ,Krkanbar Mat . 61 syfa 16 . Felatun Bey le Rakm Efendi , st. 1292 ( 1875 ) ,Krkanbar Mat . ( Hikaye bir taraftan garp taklitisi bir zppeyi , br taraftan Ahmet Mithat Efendi iin ideal garpl Trk rneini anlatr.) 17 . Paris te Bir Trk , st. 1293 ( 1876 ), Krkanbar Mat . 256 sayfa ( Bir gencin Paris e yapt seyahat ve slam hakknda Hristiyanlarn sorduu bir takm suallere verdii cevaplar mevcuttur ) 18 . Bir Gerek Hikaye : Fitnekar , st . 1293, (Letif i Rivayt 9 ) Krkanbar Mat . 19 . Sleyman Musli , st .1294 ( 1877 ), Krkanbar Mat . 227 sayfa ( Bu eser , Hal seferleri srasnda Kuds n Hristiyanlarn eline gemesini ve esir bir mslmann buradan kamasn hikaye eder . Ayrca eserde Hasan Sabbah ve mezhebine ait bilgiler de vardr ) 20 . Kafkas , st. 1294 , Krkanbar Mat . 240 sayfa ( Kafkaslarn ve erkeslerin adetlerinden bahsetmektedir ) 21 . engi , st. 1294, Krkanbar Mat . 160 sayfa ( Batl inanlarn toplum zerindeki olumsuz etkilerini anlatan retici zellikte bir eserdir ) 22 . Bekarlk Sultanlk m Dedin ? , st. 1294, Krkanbar Mat. 23 . Beliyat Mudhike , st. 1298 ( 1881 ) ,Krkanbar Mat. 43 sayfa 24 . Karnaval , st. 1298 ( 1881 ) ,Krkanbar Mat. 25 . Henz Onyedi Yanda , st. 1881 ,( 2. Bask 1945 Vakit Mat . ) 324 sayfa 26 . Acyib i lem , st. 1299 ( 1882 ), 289 sayfa ( Rusya seyahati ile ilgili tarih ve corafya bilgileri veren bir eserdir. ) 27 . Drdane Hanm , st. 1299 ( 1882 ), 125 sayfa 28 . Vah , st. 1299 ( 1882 ), 173 sayfa

10

29 . Volter 20 Yanda Yahut lk Muaaka , st. 1301 ( 1884 ), 64 sayfa 30 . Esrr Cinayet , st. 1301 ( 1884 ) ,235 sayfa ( Bu eser polisiye roman niteliindedir ) 31 . Cellat , st. 1301 ( 1884 ), 192 sayfa (Napolyon dneminde Fransada grevli bir celladn faaliyetlerini ve ruh halini anlatmaktadr) 32 . Hayret , st. 1302 ( 1885 ) ,507 sayfa 33 . Bahtiyarlk , st. 1302 ,(Letif i Rivayt 11 ) 34 . Cinli Han , st. 1302 (Letif i Rivayt 12 ) ,160 sayfa 35 . Obur , st. 1302 (Letif i Rivayt 13 ) ,106 sayfa 36 . Bir Tvbekr , st. 1302, (Letif i Rivayt 14 ) 82 sayfa 37 . ingene , st. 1302, Krkanbar Mat . (Letif i Rivayt 15 ) 208 sayfa 38 . ifte ntikam , st. 1302 ,Krkanbar Mat . (Letif i Rivayt 16 ) 80 sayfa 39 . Para , st. 1302 ,Krkanbar Mat . (Letif i Rivayt 17 ) 152 sayfa 40 . Ksmetinde Olann Kanda kar , st. 1304 ,Krkanbar Mat . 103 sayfa 41 . Arnavutlar ve Solyatlar , st. 1305, ( 1888 ) 221 sayfa ( Arnavutlukta cereyan etmi bir olay hikaye eder ) 42 . Demir Bey yahut nkif Esrr , st. 1305 , 293 sayfa 43 . Fenni Bir Roman , Amerika Doktorlar , st. 1305 , 87 sayfa 44 . Haydut Montari , st. 1305 ,Krkanbar Mat . 45 . Grc Kz Yahut ntikam , st. 1306 ( 1889 ), 198 sayfa ( Grcistanda gemi bir ak hikayesini anlatan ve kadn kahramanlnn gzel rneklerini veren bir eserdir. ) 46 . Rikalda yahut Amerika Vahet lemi, st. 1307 ( 1890 ) ,256 sayfa ( Amerika yerlileri ile yeni medeniyetin mcadelesini anlatmak maksadyla yazlmtr ) 47 . Diplomal Kz , st. 1307, (Letif i Rivayt 19 ) Krkanbar Mat . 228 sayfa

11

48 . Dolaptan Temaa , st. 1307, (Letif i Rivayt 20 ) Krkanbar Mat . 135 sayfa 49 . Mhedt , st. 1308 ( 1891 ) ,319 sayfa ( Ahmet Mithat Efendinin matbaaclk hayatn anlatan bir eserdir. ) 50 . Hayl ve Hakikt , st. 1309 , 83 sayfa 51 . Ahmet Metin ve irzat yahut Roman inde Roman , st. 1309 , 727 sayfa 52 . ki Hud akar , st. 1311 , (Letif i Rivayt 21 ) 93 sayfa 53 . Emaneti Sdk , st. ,Matbaa i mire (Letif i Rivayt 22 ) 107 sayfa 54 . Can Kurtaranlar , st. 1311 , 80 sayfa 55 . Ana Kz , st. 1311 ,(Letif i Rivayt 22 ) 101 sayfa 56 . Taafff , st. 1313, kdam Mat . ,227 sayfa ( Kadn iin iffetin ne kadar lzumlu olduunu anlatan bir hikayedir ) 57 . Gnll , st. 1313 ,kdam Mat . 200 sayfa ( 1897 de Yunan Harbine gnll giden Recep Koso adl gencin hikayesini anlatmaktadr ) 58 . Altn Aklar , st. 1316 59 . Mesil i Mulaka , st. 1316 ,350 sayfa 60 . Jn Trk , st. 1326 ( 1910 ), Tercman Hakikt Mat . 128 sayfa

TYATROLARI

1 . Eyvah , st. 1288 ( 1870 ) ,(Letif i Rivayt ) 2 . Akba , st. 1291 ( 1874 ) ,4 perde , 125 sayfa . ( Eserde sahte bir hocann halk nasl aldatt anlatlr ) 3 . Ahz Sar yahut Amerika nn Eski Medeniyeti 1291 Krkanbar Mat., dram 4 perde, 222 sayfa

12

( Gnln severken byk , kk , asil , asil olmayan diye bir ayrm yapmadn belirten ve alt tabaka halkn daima asillerin elinde bir oyuncak olduu zerinde duran bir eserdir. ) 4 . Hkm i Dil , st .1291, ark Mat . 5 . Frs i Kadimde Bir Facia yahut Siyavu st. 1301 ( 1884 ), dram 4 perde , 44 sayfa ( Bu piyeste, mevki hrs iin her trl fenalk ve yalana bavuranlarn er ge yaptklarnn kendilerine dnecei anlatlr . Bu arada ak iin her trl hileye bavurup ackl duruma den bir kadnn durumu tasvir edilir ) 6 . engi yahut Dani elebi st. 1301 , komedi 3 perde , 33 sayfa ( Bu eserde, batl itikatlara hcum edilir ve batla inananlarn nasl komik durumlara dt anlatlr ) 7 . erkes zdenler , st. 1301 , 3 perde , 48 sayfa

FELSEF ESERLER 1. Schopenhaur n Hikmet- i Cedidesi , st. 1304 ,155 sayfa ( Alman filozofu Schopenhaureun isyanc felsefesi ele alnarak yazlmtr ) 2 . Volter , st. 1304, ( Mushbat Leyliye VIII ) 64 sayfa 3 . Beir Fuat , st. 1304 ( 1887 ) ( Bu eser , o devrin materyalist ve pozitivistlerinden olan Dr Beir Fuad n gr ve dncelerinden bahseder . ) 4 . Paris te Otuzbin Budi , st. 1307 ( 1890 ), 238 sayfa 5 . Ben Neyim , st. 1308 ( 1891 ), 124 sayfa 6 . Emil Zola y Niin Okumuyorum ? , Malumat Mecmuas Cilt I

13

KTSAT KONUSUNDAK ESERLER 1 . Ekonomi Politik , st. 1291 ,191 sayfa 2 . ss i nklap , st. 1294 ,Takvim i Vakayi Mat . iki ciltlik eser toplam 419 sayfa . ( Abdlaziz devrinin para israflarn ve ynetim bozukluu nedeni ile ortaya kan Rus Harbinin ispatlamak iin II. Abdlhamid in emri ile yazlmtr )

PEDAGOJ VE ETM KONULU ESERLER 1 . Menfa , st. 1293 ( 1876 ) ,128 sayfa ( Ahmet Mithat Efendi , bu eserinde kendi hayatn , srgne gnderiliini ve orada geirdikleri hayat hikaye etmektedir ) 2 . Sihr-i Siraci ( Camdan Kandilin Sihri ) , st. 1304 ( 1886 ) ,20 sayfa ( Bir nevi hokkabazlktan bahseden elenceli bir kitaptr ) 3 . Sevda y Sa y Amel , st. 1296 ( 1879 ), 133 sayfa ( Halk her alanda almaya tevik ve almann kymetini ortaya koymak iin yazlm bir eserdir . ) 4 . Nevm ve Halt Nevm , st. 1298 ,Krkanbar Mat . 205 sayfa ( Uyku ve uyku hallerinden bahseden psikolojik bir kitaptr ) 5 . Vakit Geirmek , st. 1304 ( 1887 ) ,( Mushabt Leyliye I ) 29 sayfa 6 . mr Uzunluu , st. 1304 ,( Mushabt Leyliye II ) 31 sayfa 7 . Teehhl , st. 1304 , (Mushabt Leyliye III ) 31 sayfa 8 . Tasarruft Kimyeviye , st. 1304, (Mushabt Leyliye IV ) 32 sayfa 9 . tiyt , st. 1304, (Mushabt Leyliye V ) 32 sayfa 10 . Kadnlarda Hfz Cemal , st. 1304 ,(Mushabt Leyliye VI ) 32 sayfa 11 . Tedkik i Mskirt , st. 1304 ,(Mushabt Leyliye VII ) 32 sayfa 12 . tirazt , st. 1304, (Mushabt Leyliye IX ) 32 sayfa

14

13 . Berekt Tenasliye , st. 1304, (Mushabt Leyliye X ) 31 sayfa 14 . Babalar ve Oullar , st. 1305 ( 1888 ), (Mushabt Leyliye XII ) 31 sayfa 15 . Kadnlarda Tezyid i Cemal , st. 1305,( Mushabt Leyliye XIII ) 31 sayfa 16 . Terakki , st. 1306, (Mushabt Leyliye XIV ) 32 sayfa 17 . stidd Etfl , st. 1306 , (Mushabt Leyliye XV ) 30 sayfa 18 . Tegaddi , st. 1306 , (Mushabt Leyliye XV I) 30 sayfa 19 . Ahbr Asara Tamim i Enzr , st. 1307 ,Tercman Hakikt 176 sayfa 20 . Avrupa Adb Muaereti yahut Alafranga , st. 1311 ( 1894 ),636 sayfa ( Bizde henz uygulanmaya balamam olan Batnn baz grg kurallar hakknda yazlmtr ) 21 . Hace-i Evvel , st. 1287 ( 1870 ) , 426 sayfa 22 . Hulasa i Hmyunnme , st. 1287 ( 1870 ) , 400 sayfa ( Bu eserde baz hayvanlar , ahlaki nasihatler verecek ekilde konuturulmaktadr ) 23 . Ana Babann Evlad zerindeki Hukuk ve Vezifi , st. 1317 ( 1899 ) ,155 sayfa ( Ana baba ile evlat arasndaki mnasebetten bahseder ) 24 . Harekt , st. 1307 , (Mushabt Leyliye XVII) 31 sayfa 25 . Bir Mektup , st. 1307, (Mushabt Leyliye XVIII) 30 sayfa 26 . ki Mektup , st. 1307, (Mushabt Leyliye XIX ) 30 sayfa 27 . Terkkiyt Hazra ve Meskin ,st. 1307, (Mushabt Leyliye XX ) 38 sayfa 28 . Fatma Aliye Hanm yahut Bir Muharrire yi Osmaniye nin Ne eti , st. 1310 ( 1893 ), Krkanbar Mat., 200 sayfa ( Devrinin tek kadn mellifi Fatma Aliye Hanm tetkik iin yazlm bir eserdir)

15

DN KONULU ESERLER 1 . Mdafaa , st. 1300 ( 1883 ), ciltlik bir eser , toplam 690 sayfa. ( slamiyeti mdafaa eden bir eserdir. ) 2 . Mdafaya Mukbele ve Mukbeleye Mdafaa ,C.II ,st. 1300, 508 sayfa 3 . Muhbert ve Muhvert ( Muallim Naci ile beraber ), st. 1301 ( 1884 ) ,208 sayfa ( Ahmet Mithat Efendi ile Muallim Naci arasndaki ilmi edebi konuma ve mektuplamalardan olumutur ) 4 . lhmt ve Talilt, st. 1302 5 . Hall l Ukd , st. 1307 ,196 sayfa ( Baz dini ve itimai meseleleri Ahmet Mithat Efendi kendi mantnca zmlemektedir. ) 6 . Beari Sdk Muhammediye , st. 1312, Krkanbar Mat ., iki ciltlik eser, toplam 682 sayfa ( Hz. Muhammed (S.A.V) in Peygamberliinin hakkndadr ) 7 . Niza Ulm Din , st. 1313, Tercman Hakikat Matbaas ,drt ciltlik eser , 1968 sayfa ( Bu eser J. V. Draperin Les Conflicts de la Science et la Religion adl eserin ksmen tercmesi , ksmen de tenkidi mahiyetindedir ) 8. Hikmet i Peder , st. 1316 9 . stibar , st. 1310 ,138 sayfa ( Amerikada slm Dinini neretmek amacyla yazlm bir eserdir ) 10 . Peder Olmak Sanat , st. 1317 , 221 sayfa ( Bu kitapta bir babann evladn her bakmdan iyi yetitirebilmesi iin ne ekilde hareket etmesi gerektii anlatlmaktadr ) 11 . Niz Ulm Din, C IV , st. 1313, Tercman Hakikt Matbaas ncil de daha nce mjdelendii

16

12 . Said Beyefendi Hazretlerine Cevap , st 1313 . iki ciltlik eser toplam 246 sayfa

TARH 1 . Tarih-i Edyn , st. 1329 ( 1911 ), 336 sayfa 2 . Tarih-i Ummi , st. 1328 ( 1910 ) , iki ciltlik eser, toplam 448 sayfa 3 . Edvr Askeriye , st. 1308, 271 sayfa ( Askerlik kurumunun deiik zamanlarda geirdii deiikliklerden bahseder) 4 . Zabit , st. 1308 , 209 sayfa ( Zabitlik mesleinin ne olduu ve bu meslek sahiplerinin neler bilmesi gerektii hakkndadr) 5 . Sayydane Bir Cevelan , st. 1309 ( 1892 ) , 256 sayfa ( Marmara ve zmit krfezindeki bir avlanmadan bahseder )

TERCME ROMANLARI 1 . Antonin ( Alexandre Dumas Fils den ) , st. 1298 ( 1880 ) ,212 sayfa 2 . Amiral Bing ,( Octave Feuillet den ) , st. 1298 ( 1880 ), 154 sayfa 3 . Aleksand Stradella ( Floto den ) , st. 1307 ( 1889 ) ,61 sayfa 4 . Bir Fakir Delikanlnn Hikayesi , (Octave Feuillet den ) , st. 1298 ( 1880 ), 176 sayfa 5 . Bir Kadnn Hikayesi , ( Alexandre Dumas Fils den ) , st. 1298 ( 1880 ) ,400 sayfa 6 . Bilgi Kz , ( Hector Malot dan ) , st. 1305 ( 1887 ) , 173 sayfa 7 . Peeli Kadn , ( Emile Richebourg dan ) , st. 1299 ( 1881 ), 343 sayfa 8 . Merdut Kz , ( Emile Richebourg dan ) , st. 1300 ( 1882 ), 2 cilt 618 sayfa 9 . Seyyid in Hlasas , ( Corneille den ) , st. 1308 ( 1890 ), 222 sayfa 10 . Yzl Bir Kar , ( Paul de Kock dan ) , st. 1294 ( 1877 ) , 90 sayfa 11 . Odolf Hisar , ( A. Radcliffe den ) , st. 1307 ( 1889 ), 394 sayfa

17

12 . Gabrielin Gnah , ( Charles Merouvel den ) , st. (1299) 1881,321 sayfa 13 . Kamere k , ( Paul de Kock dan ) , st. (1303) 1885 ,508 sayfa 14 . Ll-i Asfar ( Sar nci ) , ( Georges Pradel den ), st. (1302) 1884, 651 sayfa 15 . La Dame aux Camlias, ( Alexandre Dumas Fils den ) st. (1297)1880, 129 sayfa 16 . Nedmet mi ? Heyhat ! ( Emile Ogie den ) st. (1306)1888 ,166 sayfa 17 . Orsival Cinayeti , (Emile Gaboriaudan ) st. (1301) 1883 ,309 sayfa 18 . Sanatkar Namusu , (Octave Feuillet den ) , st. (1308) 1890, 222 sayfa

GAZETE VE MECMUALARI DAARCIK : (Kasm 1872) , kendisine ait matbaas. Ahmet Mithat Efendi , bu mecmuada kaleme ald yazsnda fani olan her ademolunun akibetinin toprak olacan belirterek, duvardaki sva harcnn iinde de bir miktar toprak bulunduunu, onun da vaktiyle gelip gitmi herhangi bir insann vcudundan bir para olabileceini ifade etmitir. Duvardan Bir Sada balkl bir yazda bir duvar felsefi ve fantastik bir tarzda konuturulmutur. Bu yazs yznden tepki grm hatta srgne gnderilmesinde tesiri olduu belirtilmektedir. Ahmet Mithat Efendi bu dergide Lamarck ve Darwin teorilerine balanyor. 17

DEVR : (Austos 1872) daresinde yaynlanan ilk gazetedir . Gnlk ve siyasi bir gazete olup , bir nsha neredildikten sonra iddet-i lisan sebep gsterilerek kapatlmtr .

17

lken , Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi , s.119,st. ,lken yaynlar

18

BEDR : ( Eyll 1872) Gnlk ve siyasi bir gazete olup , on nsha yaynlandktan sonra iddet-i lisan sebep gsterilerek hkmete kapatlmtr .

KIRKANBAR : (1873) Ahmet Mithat Efendinin nerettii en uzun soluklu gazete olup , otuz drt nsha yaynlanabilmitir.

TTHAD : (Haziran 1876) Gnlk ve siyasi olan bu gazete 246 nsha yaynlanmtr .

OSMANLI : (1878) lkin cumartesi ve sal gnleri , sonralar Pazar hari her gn nerolmu bir akam gazetesi idi. Trke ve Franszca olarak iki dilde kmtr . Ahmet Mithat Efendi , bu gazeteyi 17 Eyll 1878 de tamamen kendi idaresi altna almtr .

TERCMANI HAKKAT : (27 Haziran 1876) Ahmet Mithat Efendinin kendi mal ve kendi tesis ettii gnlk ve siyasi bir gazetedir. Bu gazetede daha dikkatli ve temkinli davranmtr . Bu gazete on bir bin ksr nsha yaynlanmtr . Gazete o zamann dzenine uyarak siyasete pek az yer vermi ve stunlarn edebi yaz , roman ve dier bilgilere ayrmtr .

19

C. AHMET MTHAT EFENDNN LM KL Ahmet Mithat Efendi , Abdlaziz , V. Murad , II. Abdlhamid ve V.Mehmed (Read)

devirlerinde yaam bir hikaye , roman , tiyatro , makale yazar ve gazetecidir. Batllama hareketi ondan yz sene nce balam olmasna ramen , o, Bat tipi hikaye ve roman yazmnda nc rol oynamtr . Ortaya att fikirleri her zaman ilgiyle karlanm , eitli tartmalara sebep olmutur. 18 Dilin sadeletirilmesi hususunda Servet-i Fnn topluluu ile eski edebiyattan yana olanlar Mithat Efendiye kar birlemilerdir. Servet-i Fnn topluluu , halkn

anlayamad edebi ar bir dil kullanmakla beraber hayalperest ve Baty olduu gibi taklit eden bir zihniyete sahiptir. Ahmet Mithat Efendi ile beraber Hseyin Rahmi , Mehmet Mnci gibi yazarlar , yneldiimiz Avrupa medeniyeti ve kltr karsnda kendimiz olarak kalmay, bu medeniyeti kendimizden kopmadan, kendimizi unutmadan iyi ynleri ile benimsemeyi; bir baka deyile , dengeli bir Dou-Bat sentezini savunmaktaydlar. 19 Bu bakmdan da Ahmet Mithat Efendi eserlerinde hayalci deil gerekidir . Devrin padiah II. Abdlhamid ile yakn iliki iinde olan Ahmet Mithat Efendi, halkn yzde doksannn okuma yazma bilmedii bir toplumda eitim retim faaliyetlerini artrma tedbirleriyle uramtr Hayat boyunca bir gn dierine eit olmayan Ahmet Mithat Efendi, her sahada devaml bir ykselme gstermitir. Eitim ve retimden uzak, yoksulluk iinde geen ocukluk hayatnda, mahallenin en yaramaz ocuudur. Aktar dkkanndaki raklk dnemi Ahmet Mithatn ile doldurduu devre denebilir. Okuma yazma renmesinden sonra ahsiyetinin olumaya balamasn memuriyet hayatna atlmas takip eder. alma hayat ile eitim retimine devam etmesi, yabanc dil renmesi ve ardndan basn ve yayn hayatna

18 19

Kudret , a.g.e. , s. 10. Kavar Cahit , Batllama Aasndan Servet-i Fnun Roman , s. 25 , Ankara 1985.

20

atlmasyla da saysz eserler meydana getirmitir. Bunu hayat boyunca terk etmedii kitap okuma alkanlna bal olduunu bildirmitir. Ahmet Mithat Efendi, rnek alnacak ahlaki meziyetleri de kendinde toplam bir kii olarak , bu ahlaki deerleri topluma aksettirmeye de alm bir kiidir. Ahmet Mithat Efendi, ansiklopedik bilgi birikimine sahip bir fikir adamdr. ok eitli fikir akmlarnn etkisinde kalm ve ok kitap okumu bir kiidir. Onu etkileyen ve yzn Batya dndren kiilerden birisi Osman Hamdi Beydir . Kendisi ile ayn yalarda olan fakat iyi imkanlarla on iki yl Avrupada kalan ressam , arkeolog ve daha sonra Mze Mdr olarak hret bulan Osman Hamdi Bey , gen arkadann her konuya susamln grnce: Birader ! Gerekten bilgini artrmaya merakn var ise , baz esasl kitaplarn isimlerini vereyim , paraya acma , bunlar elde et ve oku. Mevzularda derinle, ondan sonra ie kar der . Bylece Ahmet Mithat Efendi kendisine verilen tavsiyeye uyarak Paristen bu kitaplar temin eder . Hamdi Bey in kitap yazma usulne dair tavsiyelerini de gz nne alarak Hace-i Evvel , Kssadan Hisse , Letif-i Rivayt hikayelerini nereder. Trk edebiyatndaki Batl tarzdaki ilk romanlar , 1860dan sonra grlmeye balamtr . nce tannm Fransz romanclarndan evrilen rnekleri daha sonra yerli eserler takip etmitir. Edebiyatmzda ilk yerli hikayeler olarak Ahmet Mithat Efendi nin 1870 de baslan Kssadan Hisse ile Letif-i Rivayet serisinin ilk eserleri ile ilk roman da emseddin Sami nin Taauk- Talat ve Ftnat (1872 ) adl eserlerini grmekteyiz . Romantik bir ak macerasn anlatan ve basit bir tenkitle yazlan Ahmet Mithat Efendi nin Hasan Mellah , Dnya kinci Geli , Felatun Beyle Rakm Efendi vs romanlar ile Namk Kemal in ntibah roman gelir . 20

20

Kavar , a.g.e. , s.10

21

Ahmet Mithatn daha sonra yzn douya dndren iki mrit karsna kmtr: Badatl Muhammed Zhavi
21

ve irazl Muhammed Bakr Can

Muattar

22

. Can

Muattardan slami felsefeyi renmi daha sonra Kuran Tefsiri okumutur . 23 Hatta olaylara tenkidci bir gzle bakmasn da bu zattan renmi olduu sylenebilir.
24

Ahmet Mithat Efendi, hikaye ve romanlaryla kendinden sonra gelen bir ok yazarlar etkilemitir. Ahmet Mithat eserlerini, eitici ve retici slupla kaleme alm ve ahlaki kurallar , rf ve detler onun eserlerinin ayrlmaz birer paras olmutur . 1870 den sonra ilk yerli rnlerini vermeye balayan Trk roman, iki ayr yoldan geliir. Birinci yol; aydn olmayan geni halk topluluunun Batl hikaye ve romana altrlmas iin Ahmet Mithat Efendi tarafndan alan ve Batl hikaye ve romanla Trk halk hikayelerini uzlatrmaya alan yoldur . Bu duruma bir nevi halk hikayelerinin modernletirilmesi denebilir. kinci yol ise Bat kltr ile deiik lde temasa gemi olan snrl aydnlar topluluu iin Namk Kemal tarafndan alan , yerli hikaye ve roman rneklerini gz nne almadan dorudan doruya Batl hikaye ve roman tekniini uygulamaya alan yoldur . Ahmet Mithat Efendi nin at ve pek ok eseri ile besledii dnem, Servet-i Fnn dneminden nce ve o dnemde de bu topluluk dnda kalarak eser veren Hseyin Rahmi ile Ahmet Rasim tarafndan srdrlmtr. 25 Batl yaay tarznn olduu gibi kabul edilmesine ve eserlerde bu konularn ilenmesine Ahmet Mithat Efendi sert tepki gstermitir. Onun eserlerinde yer alan nemli sosyal meselelerden biri , lkemizde batllamann hangi yoldan ve ne ekilde olabileceidir?

21 22

Geen asrda Badatta yaam , bir ara Badat mfts olmu , fkhta hreti olan bir mderris. Farsa, Arapa , branice , Hinte ve ngilizce bilen , eitli dinlere girmi km , yar meczub yar filozof , dervi-mereb bir kii 23 Hikmet smail , Ahmet Mithat , s. 16 , stanbul 1932 24 Okay Orhan , Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi , s. 4-5 , stanbul 1989 . 25 Kavar , a.g.e. , s.10.

22

Ahmet Mithat Efendi , Bat medeniyetinin sadece d grnne zenen yarm aydnlara kar, bu medeniyetin esaslarn kavrayan ve milli benlii koruyabilecek olan gerek aydnlar savunur . Bat medeniyetinin Osmanl lkesine girmi veya henz girmemi olan unsurlarn tm ynleri ile tantmaya almtr . nk o devirde, Bat medeniyetini gerei gibi tanm aydnlar azd . 26 Batllamay sadece d grne , klk kyafete gre deerlendiren yarm aydnlarn giderek oalyor olmas baz yazarlar giderek endielendirmekte idi. Bu ters , yararsz hatta zararl gidiin nn alabilmek iin Ahmet Mithat Efendi romanlarnda sava am ve onu Recaizade Ekrem , Mehmed Mnci , Hseyin Rahmi takip etmilerdir. 27 Fikirde anariye kar disiplin, iktisatta ak gmrklere kar himaye ve tekel, edebiyatta realizme kar ahlaklk , hrriyete kar bask fikrini Abdlhamid devrinde devlet adamlarnn kafasna yerlemesi salayan ve Maarif evrelerde bu yeni gr yayma konusunda Ahmet Mithat Efendinin rol byk olmutur . 28 Batllar , Mslman kadnlarn sosyal hayattan uzak ev hanm statsnde olmasna kadna deer verilmeyii ve hrriyetinin kstlanmas olarak yorumluyorlar . Halbuki, tam aksine , ok fazla deer verildiinden, koruma altna alnmas fikrinden kaynaklanmaktadr . Ahmet Mithat Efendinin , kadnlara verdii deer ve hrriyet fikirleri kendinden sonrakiler tarafndan da olduka fazla kabul grmtr. Bizde Osmanl Kadn sz mehurdur ve bu ise kadnn aile ierisindeki deerini ve sz hakkn gsterir. Ahmet Mithat Efendinin eserlerinde, kadnn sosyal faaliyetlerine Osmanl Mslman topluluunda ar snrlama getirildii anlalmaktadr . Ahmet Mithat Efendi de bu lzumsuz ve gayri slami snrlandrmann kaldrlmas mcadelesini vermeye almtr . Ahmet Mithat Efendi ve onu takip edenler; kadnn eriatn belirledii tesettre

26 27

Akyz Kenan , Denizci Hasan , s. V , stanbul 1975. Grpnar H. Rahmi , k ,s. 62 , stanbul 1972 . 28 lken , Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, s.112, st 2001,.lken yaynlar .

23

riayet ederek, ar ve pazarda alveri ve ticaret

yapabilmesini hrriyet olarak kabul

etmekte iken Servet-i Fnn topluluuna mensup yazarlar , kadnn balolarda , partilerde vals yapmasn , gayri ahlaki durumlar hrriyet saymaktadrlar . Kadn esirlerin alnp satlmasn ahlaka aykr bulan Ahmet Mithat Efendi, Batda klelerin grd zulm ve ikencelerin slami toplumda grlmediini ispatlamaya almtr . Ahmet Mithat Efendinin eserleri topluca deerlendirildiin de Batnn iyi ynleri ile Dounun slami hayat tarzn birletirmek suretiyle; zellikle Batnn teknoloji , ticaret ve ilmi ile Dounun ahlak, inan, rf ve adetlerinin birletirilmesi grlr. Eserlerini Osmanl halknn okur yazar orannn dk olmas nedeni ile basit ve pratik bir dille yazmtr . 29 Ahmet Mithat Efendi nin romanlarnda ya kendisi ya da yakn bir dostu grlr. Konular daima ya kendi bandan ya da bir tandnn bandan geen olaylar , maceralar konu alr . Romann konusunu nce kendi kafasnda iler , tamamlar daha sonra inand , deer verdii kimselere anlatarak onlarn yapaca eletirileri gz nne alr . Hatta Ahmet Mithat Efendi , bu kadar ile de kalmayp ; grmedii hibir yeri , ortam anlatmak istemedii iin kahvehaneleri, meyhaneleri , batakhaneleri girip kp her tr insanla iletiim kurard . Eer roman tarihi bir roman ise mzelere girip dolar , her an giyim zelliklerini dikkatle gzden geirir , kitaplar kartrr , hatta askeri konularda muhta bulunduu bilgileri edinmek zere eski haritalar toplar ; kurmay subaylarla konuur , defterini , ttn paketlerinin arkalarn notlarla doldurur ; zetle kafasnn her eksiini srarl bir dikkat ve zenle giderdikten sonra yazmaa balard. Fakat btn bu hazrlklarn bitirdikten sonra , eserini alacak kolaylkla yazard . 30 Ahmet Mithat Efendinin anlayna gre, kmil insan hangi hal ve vaziyette bulunursa bulunsun , gayr-i meru ortamlar ve sefih meclisler de dahi alalmaz . Kmil insan ycelten

29 30

Kudret , a.g.e., s.11 Yazg Kamil, Ahmet Mithat Efendi Hayat Hatralar , s. 558 , Trk Dili Dergisi 246. say

24

yegne unsur akl, ilim ve hikmet tir. Bu silahlarla donanm insan ahlaken en stn olandr . Dikkat ettiiniz var mdr ki ar bal kamil insanlar ne mevkide bulunsalar kendilerine yaktrrlar . Buna henz dikkat etmemiseniz bu dikkati size tavsiye ederim ( ..) Kamiller ise her halde ciddiyetten ayrlmayacaklar derkr olup bir ey ciddi ve samimi olduktan sonra ne kadar baya dahi olsa yine yakndandr . 31 Ahmet Mithat Efendi, Daarck adl eserinde materyalizme meyilli olduu halde, hayatnn ikinci devresinde slam ahlakna ve doktrinine ba kuvvetlenmi ve ilk fikirlerinden vazgeerek ateizmi ve materyalizmi savunan yazarlara hcum etmitir.
32

Ahmet Mithat Efendi feylosof denildiinde herkeste dinsiz, kaytsz kalan kii kimliinin uyandn ifade ederken
33

felsefenin bizde yeni bir ey olmadn kabul eder. yle ki;

ktphanelerimizin kitaplarla dolu olduuna dikkat ekerken bu kitaplarn tozlu raflarda el demeden durmasndan da znt duymaktadr . Ahmet Mithat Efendi, filozoflarn dncelerini trl ynlerden deerlendirirken hrriyeti de u ekilde tanmlamaktadr : Kii; a. kendine sahip olmaldr . b. her madde zerinde istedii gibi dnmedir c. istedii gibi karar vermedir d. istediini istedii gibi icra etmedir e. bu yaptklarndan hasl olan iyilik ve ktlk hakknda istedii gibi akl yrtmedir. 34 Ahmet Mithat Efendi ye gre insan makine deildir , kendi bana hareket eder ; hareketi kendisine kendisi verir . bunun iin maddeye ve eyaya benzetilemez .

31
32

33 34

Mithat Ahmet , Pariste Bir Trk , s. 83-84. lken Hilmi Ziya , Trkiyede ada Dnce Tarihi , s. 115 , stanbul 2001

Mithat Ahmet , Daarck , cilt 3 , s. 80-86 ,

lken , a.g.e, s. 117.

25

Ahmet Mithat Efendi , Hristiyanlk alemine kar Mslmanl savunan ve felsefenin btn ksmlar ile yzeysel olarak ilgilenmitir. 1895-1910 yllar arasnda felsefeye dair en ok eser veren kii olmas ile beraber eserlerinde her konuya deindiini grmekteyiz . Trkiye nin yetitirdii en byk eitimci olup; Genel Felsefe , Din Felsefesi , Pedagoji , Hukuk , ktisat , Siyaset , Edebiyat , iir , Psikoloji , Roman , Hikaye , Ahlk vb konularn ele alan pek ok eser yazmtr . Genel felsefe bakmndan Ahmet Mithat Efendi, olgun yata spiritualist , materyalizm ve pozitivizmden uzak bir kiidir. slamiyete kuvvetle bal , pedagoji alannda yeni fikirler retmitir.

aa. AHMET MTHAT EFEND VE POZTVZM

slam dnceyle sentezlenen bir dier felsefi alan pozitivizmdir . Pozitif ilimlere ve onun deneysel metotlarna byk gven duyan Ahmet Mithat sz konusu metot ve teknikleri sosyal alanlarda da kullanmak ister . Bu tarz almalarnn ilham kayna Emile Zola dr . Ahmet Mithat Efendinin bu almalarnda savunduu tez hayatn tecrbeyle hatta deneme yanlma yoluyla renilebileceidir . Gen bir erkek yetime anda bir yandan ilim tahsil etmeli, eriyi doruyu ayrt edebilecek akli ve ilmi donanma sahip olmal, dier taraftan da hayatn btn maceralarna atlmaldr . Karda yryp izini belli etmemek yani toplumun huzurunu karacak yahut kendi adn ve erefini lekeleyecek arlklara kamamaldr . Btn bu imtihanlardan geen ideal insan , hayatn dorularndan olduu kadar erilerinden de ders alarak davranlarnn mesuliyetini yklenmi , hayata sfrdan balamaya cesareti olan alkan ve gayretli kiidir. Ekseninde din olmayan bir dnya grnn deerler sistemi kiilerin vicdan ve akldr . Bu durumda da ister istemez anari olumakta ve oluan anarist ortamda Emile Zolann natralist mektebi domaktadr . Artk dnya grnn merkezi insann doal

26

eilimleri ve maddi yan ar basmaktadr. Bir baka deyile hayvani hayat n plana kmaktadr. Bu gr Osmanl toplumu iin kabul edilebilir deildir . Maddeye ait olamayan her ey hayalden ibarettir. Bu durumda iyilik , doruluk , namus gibi faziletleri romantik edebiyatn fantezileri olarak deerlendirilir .

bb . AHMET MTHAT EFEND VE NATRALZM

Ahmet Mithat Efendi, natralist yaklam Osmanl toplumu iin, insani faziletleri idealizmin fantazisi olarak grd iin faydal bulmaz . Hayatn iinde ve insann varoluunda tesadfe yer yoktur . Natralist ve pozitivist retide genetik ilminin de yeri olup, insan zmede ilk adm genetik faktrlerin ortaya konmasndadr . Emil Zola gibi Ahmet Mithat Efendi de , bir fahienin, bir caninin, bir zavallnn kaderi atalarndan gelen genlerinden kaynaklandn kabul eder. Buradan hareketle de insanlarn psikolojik

zelliklerinin ve ahlaknn genetik faktrlere bal olduunu dnr . Ahmet Mithat Efendi ye natralizmi tantan ilk Trk pozitivisti Beir Fuattr . Beir Fuat, intiharndan evvel Ahmet Mithat a yazd mektupta annesinin mhim rahatszlnn kendisinde de ortaya kacana inand iin intihar edeceini ifade etmitir . 35 Ahmet Mithat Efendi , natralizmi ahlaka ve dine uymad , stelik hatta tersi olan deerleri kabul edip bunlar yok sayd iin benimsememektedir. Natralizmin insan izah yolunun materyalist olmas ; ruhun fonksiyonlarn ve ilahi esaslar yok sayan pozitivist ve naturalist anlayn karsnda olan Ahmet Mithat Efendi , Beir Fuat ateist ve materyalist inancndan vazgeirmeye ikna edememitir. Zola y Niin Okuyorum balkl yazs ile

35

Okay Orhan , Beir Fuat , s. 80

27

de Zolay gayri dini ve

gayri ahlaki

bulduunu ; sadece adi ve irkin eyleri

benimsemesinden dolay tm dnya nezdinde beenilmez kldn ifade eder . 36 Pozitivizm karsnda pek tutarl grlere sahip grnmeyen Ahmet Mithat Efendi , hatta Pozitivizmin grlerini dinsizlik konusunda asla kabullenmemekle beraber gerek kendi grlerinin gerekse slam orijinli ahlak tezlerini pozitivizmin esaslar ile destekler . Ancak varlk ve oluum konularnda kurmaya alt balantlarda tutarszlk

sergilemektedir. nk , dinde ilmin de varln da orijinin de Allah vardr . Pariste Bir Trk adl eserinde Nasuh adl karakter fikri beer nasl tekaml etti? sorusuna materyalist bir yaklamla izah etmitir. .. Hibir ey grmedii hibir ey takdir etmedii halde fikrinin kendi kendine takdir etmi olduu hakikatlere diyecek yoktur . imdi inandm ki bu kadar terakkiyat insanolu kendi kendisine yapmtr . Evet bunda phem var idi. Merkez-i arza kadar tamik-i vukuf etmek imkan deil , bu lzumu insanoluna kim haber vermi olduunu bile zihnime sdramazdm . Lakin ortada Aleksandr gibi ham halat bir heriften bu kadar hakikatler dinlersem fikr-i beerin merkez-i arza ve ar- semaya kadar inip kabilmee muktedir olacan teslimden baka arem kalmad . 37 Avrupa medeniyeti 18. yzyldan itibaren kkleen din d felsefi sistemlerle ekillenmekte , akln ve bilimin stnln esas alan rasyonalizmden modernizme doru yol almaktadr . Rnesans ile balayan srete bilim ve din ters orantl gelimi , birinin ilerlemesi dierinin zayflamasna yol amtr . Bylelikle 19 . yzylda materyalist ve pozitivist dnce zirvelere trmanrken , din belli snf iinde yaplanmaya itilmitir. Din bilimi ve ilerlemeyi durduran bir unsur olarak grlmtr . Bylelikle de Avrupada insan merkezli evrensel deerler ve buna bal olarak da ahlak sistemi olumaktadr .

36 37

Okay Orhan , a.g.e , s. 203 Mithat , Pariste Bir Trk, s. 416

28

cc . AHMET MTHAT EFEND VE BATICILIK

Osmanllar iin , Avrupay bilim noktasnda yakalamak adna akl ve bilimin oluturduu felsefe sistemlerini ithal etmekte kanlmazdr. Pek ok Tanzimat aydn gibi Ahmet Mithat Efendide bilimsel ilerlemeyi hararetle savunurken, dinin sosyal hayatta ve ahlak sisteminden dlanmasn kabullenmemektedir. Ahmet Mithat Efendiye gre dinsizlik, Avrupa ahlakn perian etmi; yle boyutlara ulamtr ki nesilleri, aileyi ve toplumu tehdit eder boyuttadr. Manevi boluk bu kadaryla kalmayp fertleri mitsizlie hatta intiharlara srklemektedir. Dini inancn kaybolmas hibir felsefi sistemle telafi edilemez grnde olan Ahmet Mithat Efendi, toplumu tehdit eden unsurlarn Osmanl toplumunda da grlmeye balandn belirtmektedir. Dolaysyla bu noktadaki hassasiyeti, tehlikeleri ve arpklklar bertaraf etme gayretindedir. Ahmet Mithat Efendi , eserlerinde Hristiyanlk ve slam ahlakn srekli mukayese eder . Belli deerler ynnde bu karlatrmay yapm; slam ahlaknn bireysel ve toplum ahlaknn olumasnda olumlu tesirlerini vurgulamtr. Buradaki amacnn Hristiyanlar yermek deil ; bilakis , Avrupal mriklerin kaleme ald slam aleyhindeki propagandalara cevap vermek olduunu belirtir. 38 slam mdafaa amacyla yazd drt eserinde ( Mdafaa, stibar , Beair ve Niza-i Ulum din ) bu nedenin yan sra Osmanl toplum ve aile yapsnn korunmas tezini savunmak amacn gtmtr. 39

38

Okay Orhan , Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi , s. 235.

39 Okay , a.g.e. , s. 235.

29

KNC BLM

FELSEF DNCELER

1 . AHMET MTHAT EFEND NN SCHOPENHAUER FKRLERN DEERLENDRMES Ahmet Mithat Efendi tarafndan 1887 ylnda Tercman- Hakikat gazetesinde yaynlandktan sonra kitap olarak da baslan altm be sayfalk eser Schopenhauer n hikmetleri hakkndadr. Kitabn nsz niteliini tayan blm aslnda bir mektuptur . Bu mektup Nazm Efendiye 40 yazlmtr . 41 Nazm Efendi hikmet ile uramaya balam ,

yeni hikmetlerin eskisinden daha mkemmel olmas gerektiini Ahmet Mithat Efendi belirtirken ayrca , Mslmanlarn byk bir hikmete sahip olduklarn ifade eder .

Dolaysyla Mslmanlara hikmeti beendirmenin olduka g bir i olduuna dikkat eker. Nazm Efendi bir gn Ahmet Mithat Efendi ile lokantada yemek yerken eline bir kitap tututurur. Bu kitap Schopenhaure n hikmetlerinin zetidir. Ahmet Mithat Efendi kulana ismi bile ho gelmeyen 42 bu kiinin eserlerini incelemenin boa zaman harcama olduunu deerlendirirken bu eserin Nazm Efendi tarafndan verilmesi nedeni ile incelemeye almtr. Aslnda kendisi de kr krne karar vermenin akl ve hikmete uygun olmadn dolaysyla bir kere grmesi , incelemesi ve yle hkm vermesi gerektiine inanr . Ancak eseri Nazm Efendinin semi olmas ve deerlendirilmesi nedeni ile bak asnn Nazm Efendinin seimine ve bak asna nem verdii iin Schopenhaure n eserini okumaya deer bulur.

40 41

Dnemin Belediye Bakan Erbay Erdoan Utku Ali , Ahmed Midhat Felsefe Metinleri , s. 12 , stanbul , 2002 42 Erbay Utku , a.g.e., s.13.

30

Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure n iki yz yirmi be sayfalk eserini bir gnde bakalm ne demi , daha ne demi dnceleri ile yutarcasna okumutur . Ne anladn sorarlarsa bu soruya cevap verebilmek iin tekrar okumu ve gnlk bir deerlendirme sresinden sonra Schopenhaure hakknda dnceleri ortaya kar. Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure un eserine ncelikli olarak bir deerlendirme yapma ve bu deerlendirmelerinin aklanmasn ilk ama olarak ortaya koyar. Ahmet Mithat Efendi nin felsefeye bak asn insan zihninin dnmeye balamas ile felsefenin de kurulmu olduu eklindedir. Her ada felsefe , hak ettii nemden dm olmayp , her dine , her mezhebe ve her sisteme girmitir. Yeni dinlerin ortaya kma ihtimali olmasa dahi yeni felsefe sistemlerinin ortaya kma yolunun ak olduunu ifade etmitir. Yeni hikmetlerle karlaldn da; yeni hikmeti eletirerek anlamaya allmasn gerektiini ifade eden Ahmet Mithat Efendi , kiilerde fevkalade ekilde ayrt etme gcnn gelimi ve pimanlk duyma ihtimalinin varolabileceini ifade etmitir. 43 Ahmet Mithat Efendi , syleyene bakma , sylediine bak hkm ile hareket eden bir kii olmakla beraber ; bu dncesine ilave olarak kiilerin deerlerinin kullandklar szler , ifadelerle de deerlendirilmesi gerektiini kabul eder. yle ki ; sadece sze

bakmakla kiinin doru ve salt hikmete sahip olamayacana dikkat eker. Sz gzel olabilir ama syleyen szne inanmyor veya uygulamyor ise ncelikle kiinin kendi szn tutmadn ve onaylamadn gstereceini aklar. Hatta bylelikle byle bir szn hemen beenilmesinin de hata olaca kanaati tar. Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure un szlerinden, ifadelerinden deerinin anlalamad bir kii olduunu ifade ederken; sylediine baklarak da syleyene baklmamas gereken bir kii de olmadnn kanaatindedir .

43

Erbay Utku , a.g.e., s.17-18.

31

Ahmet Mithat Efendi , Avrupallarn felsefe , bizde hikmet denilen kavramn tanmn u ekilde yapmaktadr : Varlklara dair bilgi sahibi olup , hayrl iler yapmaktr Bir baka tarif daha yapmak iin de daha nceki filozoflara bilge unvan verilirken kendisine bilgelik seven unvan verilmi Pythagoras ( Fisagor ) vermitir: Her eyin , her hkmn dorusu . 45 Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure n eserlerinde ifade ettii aadaki hususlar , hikmetin tanmndan hareketle yani ; her eyin , her hkmn dorusu olduuna gre filozofun da her eyin dorusunu yapan adam olmas gerektii dncesi ile ele alr. Schopenhaure eserinde , 20.000 frank geliri olan bir adamn filozof olabilecei , hi evlenmemi evlilii denememi olan bir adamn evlilie kar olmas , ehvetten yararlanmann meru olmayan ekilde yaplmasn uygun grmesi dnceleri ile Ahmet Mithat Efendi tarafndan sz eylemine uymayan kii olmas nedeni ile filozof deil , hatta ahit bile olamayaca kansna varr . Schopenhaure kimdir ? 1788 ylnda Almanya da , Danzig ehrinde domu , babas zengin bir tccar annesi ise edebiyat eserleri ile nlenmi bir edebiyatdr.
46 44

n tanmna yer

Babas seyahati

seven bir kii olduu iin bir ok lke grm ve istei olunu tccar yapmakm , ancak erken yata lnce Schopenhauer edebiyata girmeyi uygun bulmu . Babas miras kendini geindirecek kadar okmu . Almanca , Franszca , talyanca renmenin yan sra eski latin ve Yunan dillerini de renerek Kant ve Platonun eserlerini okumaya balamtr . k giyinen , tiyatrolar , balolar seven , dnyann drt bucan renmeye alan bir kii olarak yaamtr . nsan hayatn bir kandile benzeterek pf denilince sneceinden , byle abuk yok olan eye nem bile verilmemesini, insan yaamn adeta bir komedi gren , dnya

44 45

Pythagoras , ilk felsefe tanmn yapan filozoftur . Daha ayrnt tanmlamalar iin bkz . Bayraktar Mehmet , slam Felsefesine Giri , Trkiye Diyanet vakf yaynlar , Ankara 2001 . 46 Tanyol Cahit , Schopenhaure da Ahlak Felsefesi , s. 15-16 , stanbul 1998 .

32

denilen sahnede insann bu komediyi oynadn ve yaama ciddiyetle bakmann ahmaklk olacana inanan bir kiidir. Dnyay anlaml bir ey olarak grmez . 47 Schopenhaure felsefesi Hegel in felsefesinin tam kart bir anlayla ; dnya anlaml bir dnya deildir ekliyle ortaya kar Ona gre bu sebepten dolaydr ki felsefeye den i, anlam yorumlar olmayp , bu anlamsz dnya iinde insanoluna bir ekilde yolunu buldurtmaktr . inde anlam bulunmayan dnya btnyle ktdr . Bu karamsar bir dnya gr olup Schopenhaureu metafizik bir sistem olarak gelitirir. 48 1831 ylnda Berlinde kolera
49

ortaya ktnda drt arkada ile beraber Berlinden

yani koleradan kaarak Frankfurta gelmilerdir. Yirmi dokuz yl burada yaadktan sonra,1860 ylnda elbisesini giyinmekte iken lmle kar karya kalmtr . Yaam boyunca her gn sabah sekizde kalkp , Times gazetesini okuyarak gne balayan,yalnz babasnn kazand para ile bekr olarak yaayan Schopenhaure un bu yam tarznn yan sra bir mektup grnce kt haber diye sapsar kesilen , lmden korkan , yangn karsa abuk kaabilmek iin birinci katta oturma gibi fobilerinden dolay da Ahmet Mithat Efendi , bu adamn tmarhanelik dahi olabileceini dnmtr. Fakat kalemi oynatmaya , fikir yrtmeye baladnda tm dinleyicileri titrettiini itiraf etmektedir. Ahmet Mithat Efendi , Kelamndan olur malum, kiinin kendi miktar szn Schopenhaure iin uygulanamayacana dikkat ekmitir. Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure un ncelikle kendisine ait olmadn tahmin ettii olumlu olan ancak straptr ve olumlu olan eyin ancak znt ve straptan ibaret olduuna ve mutluluun imkansz olduu grne katlmamaktadr . Eletirisinin balang noktas bu retinin kendisine ait olamadna dair kanaatinin olmas ile birlikte bunu da ispat edemedii eklindedir.

47

48 49

Hilav Selahattin eviren , Schopenhaure n Felsefesi ve Akn Metafizii , s. 15 . stanbul 1983.

Gkberk , Prof. Dr. Macit , Felsefe Tarihi , s. 459-460, stanbul 1961

Tanyol , a.g.e. , s. 21.

33

Schopenhaure gibi baz metafizikilerin mutluluk ve bahtiyarln olumsuz; ac ve strabn olumlu retisini Ahmet Mithat Efendi mnasebetsizlik olarak deerlendirir. znt ve kederler mutluluklarn varolmas ile sona erdiini dolaysyla geici olduklarn ifade eden Ahmet Mithat Efendi; esas olann znt ve kederin yokluu , rahat ve huzurun varl olarak belirtir. Zaten aknlklar, hayal krklklar znt, felaketler karsnda ortaya kt eklinde ifadelerle de dncesini ispatlamaktadr . Hayvanlarn dnme gcnn olduunu iddia eden Schopenhaure un dncesini , glnn penesinde yenilmi olan zayfn da bir gn bu sona urayacan bildiini kabul etmesine karn Ahmet Mithat Efendi; tm hayvanlarn glnn penesinde yok olmadn kendi eceli ile len hayvanlarn da varolduunu , aksi takdirde trlerinin sona erecei eklinde aklama getirmektedir. Ahmet Mithat Efendi , Schopenhaure un bu dnyada olumlu olan eyin ancak znt ve straptan ibaret olduuna inanmasn; huzur ve mutluluun imkansz olduunu kabul etmesini hatta bu dnyann salt bir huzur dnyas olmas durumunda da bunun da strap olaca ekildeki bak asn yanl bulmaktadr . Ahmet Mithat Efendi , hayatn glklerini de bir nimet olarak kabul etmektedir. Metafizik zeminde deerlendirilebilecek olan bu dnyada insanlarn her eyin nlerine hazr sunulmas halinde can skntsndan patlayp birbirlerini ldreceklerine kabul eden Schopenhaure un birka szne yer vermek istiyorum. Hakikat ! Bu dnyada hibir kimsenin durumu gpta edilmeye layk deildir. Herkes ne kadar acnacak durumdadr . 50 Bu szne karlk Ahmet Mithat Efendinin deerlendirmesi ; ncelikle bir insann tecrbe etmedii , bilmedii bir konu hakknda karar vermesini hikmet saymamakla beraber

50

Erbay Utku , a.g.e., s.41

34

hakikat olarak hkmetmesini de asla kabul etmemektedir. Aksine maddi adan durumu deerlendirdiinde dnyada herkesin birbirinin durumunu zenilmeye deer bulmaktadr . Kkler byklerin, yoksullar zenginlerin durumlarn zenilmeye deer bulurken hatta bazen bykler kklerin durumlarn zenmektedir. Hayat bir alma alandr ki , grevleri yerine getirmek iin en yksek aba ve zenle almaldr . Schopenhaureun bu szne Ahmet Mithat Efendi kar sorularla u ekilde deerlendirmektedir. Hayat bir ura alandr . nsanlar grevlerini tamamlamak iin yksek aba ve gayret ile alrlar ; ancak bu durumdan dolay dnyann cehennem mi olmas gerekir? abalarnn karln alan kiinin cennet nimetine kavumu gibi haz almasn Schopenhaure un da mutlaka yaadn , bunu inkar etmemesi gerektiini savunur. Schopenhaurun kendi mektuplarnda benim felsefem diye o dnemde savunduu felsefesinin kimse beenmediinde zldn , herkes beenmeye baladnda da kendisini mesih rencilerini havari kabul ederek sevinme derecesini ortaya koymutur . lm korkusu olan bu kiinin ; bcekler vcudumu yesinler , delik deik etsinler ama benim felsefemin bcek gibi yenilip delik deik edilmesini dndke tylerim rperiyor szleriyle almasnn rnn pek sevdii iin bunu ifade etmesi aikrdr . Yaam dnyasnda daima evrenizi tanyarak , nerede olduunuzu bilmek ve dnya gereklerini anlamak iin kurtulu yolunu gsteren bir pusula bulunmasn ister misiniz ? yleyse , bu dnyann salt bir sknt ve dert dnyas olduuna inanmaya alnz . Azaba layk olanlarn srgn yeri ! Bu szn de dier szleri gibi garip bulan Ahmet Mithat Efendi, biberin ac olduunu bilerek yiyen insanlarn gzlerinden yalar damlasa da o tad sevmelerinden dolay yemeleri rnei gibi insan uralarnn yorgunluklarndan da tat aldn ifade etmektedir.

35

Schopenhaure a gre bu dnya bir cehennemdir. nsan hayatnn bir saat rakkas gibi sknt ile elemler arasnda sallanp durmakta olduu iddias ile beraber bu dnyay cennet dahi kabul etse , hibir elem ve kederi olmayanlarn da skntdan patlayacaklarn ifade etmektedir ki Ahmet Mithat Efendi bu grleri kesinlikle kabul etmemektedir. Dnyann ne cennet ne cehennem olarak tasvir edilmesini isterken dnyann , dnya olmasn yeterli grmektedir. Cennet ve cehennemin annda beka olmas sz konusu iken ikisinde de ebedi kalnacaktr . Schopenhaure a bu dnyaya gelmeli mi , gelmemeli mi sorusunu sormaya da gerek bulmayan Ahmet Mithat Efendi , bu zatn dnyaya gelmek yle dursun bu dnyann yaratlmam olmas gerektii dncesinde olduunu kzgnlkla deerlendirir. Dinin bir hakkat yolu olduunu , bu hakkat yolunun eitlendirilmesinin ve oalmasnn mmknt olmayaca gibi dinin de birden ibaret olmas gerektiini ifade eden Ahmet Mithat Efendi , semavi dinleri u ekilde mukayese eder. Tevrat,Zebur ve ncil gibi kitaplar arasnda bulunan baz kitaplar bir yazar yazmak istese; Milli Eitim Bakanlna sunduunda genel ahlak ve adaba aykrlktan dolay izin verilemeyeceine dikkat ekmektedir. Ayrca bu dinlerin, kesinlikle tahrif edilmi olmas durumu da gz nne alndnda; bu dinlerin hak din olmamak zere reddinin gerektiini akl ve hikmet asndan yeterli olduunu belirtirken. Hristiyanlktaki ncilin de drt elikili kitabn da nshalarnn farkll ile inananlarnn da ounlukla zaman iinde dinlerini inkar tehlikesi iinde olduklarn aklamaktadr . 51 Dolaysyla bu dine de hak din demenin ne kadar zor olaca aikrdr . Zebur , Yahudi dininin iki kutsal kitabndan biridir.
52

Hz. Musa ve Hz. sa

peygamberlerin gerek taraftarlar olmayanlar tarafndan tahrif edilerek inananlar tamamen ortadan kaldrlmtr

51 52

Erbay Utku , a.g.e. , s. 61 . Dinler Tarihi Ansiklopedisi , cilt 2. , fasikl 16., s. 399. , Geliim Yaynlar , Ankara 1976.

36

Schopenhaure yaratcy sorumlu tutmaya alrken ayn zamanda bu hayattan daha hayrl bir hayatn varolduuna iddiada bulunmasna karn; Ahmet Mithat Efendi , biz (mslmanlar ) kainat yaratlm olarak bulduk ve akl, hikmet ve tabiat asndan bu yaratl ekline inanmaktayz
53

demektedir. Bu dnyadaki mal mlk onlardan faydalanmamz iin

verilmi olup , bu dnyada mutluluk ve eziyette vardr . Kimi eziyetlerde mutluluk , kimi mutluluklar da eziyetin varolduunu ifade eden Ahmet Mithat Efendi , bu dnyada maddi ve manevi yapabildiklerimize bakmamz gerektiini dile getirir. Sadece mslmanlarca deil tm akl olan kiilerce yaratltaki hikmetin byle deerlendirilmesi gerektiini ifade eden Ahmet Mithat Efendi , insanlarn her birinin Schopenhaure gibi birisi olmas durumunda ilmin , medeniyetin , huzur ve rahatn hatta insanln bile bulunmamas gerekeceini belirtir. Schopenhaure un sadece insanln deil kainatn yokluunu tercih etmesi Ahmet Mithat Efendi yi olduka hiddetlendirir.

2 . AHMET MTHAT EFEND VE MATERYALZM

Ahmet Mithat Efendinin 1892 ylnda Tercman- Hakkat gazetesinde yaynlandktan sonra kitap haline de getirilen Avrupadaki materyalist filozoflarn grlerini deerlendirdii bir dier eser de Ben Neyim ? Materyalist Hikmete Mdafaa adl kitabdr. Ahmet Mithat Efendi ncelikli olarak materyalistlerin fikirlerini ; maneviyat ve tabiat reddederek maddiyattan ibaret olmas nedeni ile kusurlu ve eksik bulur. zellikle cahiller tarafndan kolaylkla kabul gren ve mensuplarn tm insani ilgilerden syran , insan kendi nefsine bile dman eden bir akm olduunu ifade eder.

53

Erbay Utku , a.g.e. , s. 63 .

37

Ahmet Mithat Efendi insani ilgilerden syran bir dnce akm olarak deerlendirilmesi ile kastettii; analk , babalk , evlatlk, kardelik gibi duygular

kutsallndan drmesini , erkeklerle kadnlar arasndaki ilikileri bcekler ve hayvani ilikilerin suretine soktuunu kastetmektedir. Bu durumun yaygnlamas ile insan toplumunun kpek srlerine dneceine nemle dikkat ekmektedir . Bir ift gvercinin yavrusuna , anas babas uzun sre ekmek gtryor umay retiyor rneini vermekle de hayvanlarda dahi olan bu duygularn materyalistlerde olmadn ; onlarn evlatlarn doar domaz yetimhanelere braktklarn ifade eder. Ahmet Mithat Efendi, hikmet adn bile vermeyi ok grd akmn nefse dayandn ifade ederken ; aslnda nefsi olmas bakmndan Rabbini de bilmesi gerektiini ifade etmektedir. Bal bana nefis konusu ele alnarak materyalist dnce

deerlendirildiinde reddedilmesi gerektii kanaatindedir. 54 Materyalistlerin insan beden olarak ele aldklarnda nasl deerlendirdiklerine Ahmet Mithat Efendi kahkahalarla glmektedir. Beden, deriden retilmi bir torba iine bir miktar et, su, ya ve kemikten ibaretmi. Duyu organlarnn alglamalarn da yeti olarak deerlendirmektedirler. Birbirini ierme , kapsama yolu incelendiinde hepimizin nasl bir babas , dedesi, onun babas eklinde devam eden atalarn varl ve devam eden evlatlar , torunlar var ise materyalist dnce bunu da inkar ederek soy aacn kesip atmakta olmasn da Ahmet Mithat Efendi aknlkla deerlendirir. Materyalist filozoflar maddi cismaniyetimizin srekli deiim ve dnm ruhumuzdan ayr ve baka bir ey olmu olsayd, insann her anda baka bir trl

fizyolojik ve psikolojik hkmler gstermeyip hep ayn durumda bulunmas gerektiini ifade ederler. Ahmet Mithat Efendi konunun psikolojik yn ile ele alnmas halinde , konuya ayn materyalistler gibi insann her anda deiik psikolojik hkmler gstermeyip ruhun ayn
54

Erbay Utku , a.g.e. , s. 71 .

38

durumda bulunmadn aklamaktadr . Bu durumun aklamasn da; ruh da ezeliyet ve ebediyetin bulunmas madde de olmasndan daha uygundur eklinde yapmaktadr . Ruhu herkes analiz edemeyip sadece Allah n emrine ait yaratlm olduu kesindir. Ancak madde analiz edilebilir . 55

a. MATERYALST FKRLERN MDAFASI

Ahmet Mithat Efendi materyalistlerin ifadelerini iki trl mdafaa edilmesi gerektiini belirtir. Maddi cismimizin srekli deiimi ve dnm , ruhumuzdan bamsz ve ondan baka bir ey olmu olsa idi , insann her anda bir baka duruma girmeyip hep ayn durumda bulunmas gerekecei meselesidir. Verilmesi gereken ilk cevap , insanda grlen deiimlerin hep fizyolojik deiimler olup , ruhun da bir deime olmaddr . Bu cevap materyalistlere yeterli gelmemektedir. nk , ruhun yokluunu iddia edenlere delil olarak ruhun gsterilmesindendir. Dolaysyla kant ve bu kantn ortaya koyduu eyi de kabul etmemektedirler . 56

b. MATERYALSTLERE GRE NSAN VARLIK

Ahmet Mithat Efendi , maddi ve cismani varlmzn srekli deiir ve yenilenir olmasna dair konuya ayrntlar getirmek adna bir de zihin konusuna deinmekte , zihnimizin de srekli deitiine dikkat ekmektedir. dmzde , yenin cildimizin olmayp , cildimizin en u noktasndaki sinir liflerinin soukluk denilen etkiyi hissederek zihne

55 56

Erbay Utku , a.g.e. , s. 81-84 Erbay Utku , a.g.e. , s. 90

39

ilettikten sonra menin hissediliyor olmasdr . Dier organlarmz iin de durum ayndr . Burada dikkat ekilen husus bu hissin , duygunun iletiyor olmas esnas ile zihne iletilme srasnda bir zamann varldr . Zamansz ileti bilimsel adan mmkn deildir. Zihnin duyum merkezi olmas hususuna hi kimsenin itiraz yoktur . Filozoflar zihni kabul edip tanmladktan sonra , esas konu vcudu tanmlamak ve ruhu bu vcutta nereye koyacaklar hususu olmutur . Bazen kana , bazen kalbe koymular ; sonunda ruhu da yetilerin balanma yerine yani; zihne yerletirmeye karar verdiklerinde kyametler kopmutur. Materyalistler , ruhun yokluunu zihin sayesinde kabul ettiklerini , ruha ykledikleri nitelikleri zihne ykleyerek ruhun da bir maddiyattan ibaret bulunduunu dolaysyla ruhta ezeliyet ve ebediyetin tasarlanamayacan kabul etmektedirler. Natralistler , ruhun varln kabul ederek onun karargahnn zihin olduunu , inkar edilmemesi hususunda iddia da bulunarak iki grup arasnda farkl iddialar sz konusudur . Tezin ispatn ise natralistler u ekilde yapmaktadrlar . Cismani ve maddi varlmzn srekli deiip yenilenmesi gibi zihnimizde yenilenme gsterirken ruhumuz da byle bir yenilenme deiim sz konusu olmayp ; hafzann kuvveti , varl ve bekas da ruhun varl ve bekasndandr . Hemen kar iddialar hafzann, zihnin bir yetisi olarak kabul etmeyen materyalistlerin aksi takdirde ellerinde hibir ey kalmayacaktr . Natralistlerin ispatn yeterli gren Ahmet Mithat Efendi , zihnin kuvvetlerinin ok sratli olduu halde hafzann zihne oranla daha yava olduunu ; leb demeden leblebinin anlalabilmesinin zihnin hznn , kuvvetinin fazlalndan olduunu

ifade ederken hafza kuvvetlilii iin srekli tekrarlar pekitirmelerin gerektiini belirtir . Hafza kaldrldnda , zihnin anlama , dnme gibi yetileri hafza olmadan insana deli dedirtecek duruma getirir . Konunun daha iyi kavranmas iin Ahmet Mithat Efendi bir rnek vermektedir : nsann ocukluunda rendikleri mr boyu unutulmaz . nk , ocukluunda ruh , tm nefsan hastalklar ve skntlardan uzaktr . Dolaysyla hafza onlar kolay ve abuk

40

kaydetmektedir. Zamanla , ruha bu nefsan hastalklar geveklik vererek hafzann yavalamasna sebebiyet verir. nsann krkndan sonra olgunlamaya baladnn sylenmesinin nedeni de artk nefsan hastalklara lllk gelmeye balamasdr .

c. AHMET MTHAT EFEND NN MATERYALSTLER N TEMENNS

Allah n yaratma srrndaki anlalamayan eyler , bir takm kiileri kendi varln bile inkara yol aacak dncelere sevk ederken, kendisi gibi insanlar delillerle aydnlatmasna kreden Ahmet Mithat Efendi , materyalistlerin koca insan vcudunda ruhun varln anlayamadklar iin kainat kuatan alemin ruhuna akl bile erdiremeyeceklerini ifade ederken; onlarn da gzlerinin alp doruyu grebilmeleri adna dua ve niyaz da bulunmaktadr .

41

AHMET MTHAT EFEND VE DN FELSEFES

B . HND DNLER FELSEFES a. BUDST NAN FELSEFES : Ahmet Mithat Efendi Budizmi 1307/1890

tarihinde Tercman Hakkat gazetesinde yaynlanan yetmi dokuz sayfadan olumu felsefi nitelikteki Paris te Otuzbin Budist adl eseri ile ele almtr . Eitim Bakanlnn izni ile kitap olarak baslmtr. Eser , Paris ehrinde yaayan ve saylar , yazarca artc bulunan otuz bin Budist hakkndadr . Bu sayda Budist olma durumunu deerlendirmek amacyla kaleme almtr . Deerlendirirken de Budizm ve Brahmanizm dinlerini ana hatlaryla aklarken deerlendirmeye ald ana balklardaki olumlu ve olumsuz dncelerini ifade etmitir. Merakl , bilime dkn bir renci grubu , edebiyat merakllar , kadnlardan oluan ciddi bir topluluk Sorbonne un geni ve ssl salonlarnda toplanarak Vicdan Metodu (Methode de Conscience ) adl eserin yazar muallim Msy Leon de Rossini n Budizm mezhebinin hikmeti hakknda bilgilerini dinlemektedirler . Bunlar arasnda yer alan Ahmet Mithat Efendi , bu zattan , zellikle Fransz Budistleri hakknda gr ve dncelerini aklamas iin ricasnda bulunmutur . Ahmet Mithat Efendi , Rossini nin Budizm mezhebine eilim gsterilmesini ve Pariste bu kadar hzla yaylmasn kendisinin de beklemediini ifade ettiini; Paris halknn inanc konusunda kararsz kaldn , ruhlarnn daralmas zerine inanma ihtiyacna bal tabi bir sonucu bu mezhebin ihtiva ettii metafizik durumlarla dolu , by , tlsm gibi eyleri tamasnn merakl halkn bu dine ynelmi olduunu ifade etmitir. Ahmet Mithat Efendinin eserinde kaydettiine gre , Rossini bu mezhebin grleri arasnda , u hususlarn bulunduunu vurgulamakta ve deerlendirmelerini ifade eder.

42

Darwin in Dnmclk retisi bu dinde tmyle mevcuttur . Hz. sa nn doumundan be yzyl nce, bu retinin varolmas mucizevi bir husustur . Hristiyanln bile Budizmden dallandn kaydeder. Ahmet Mithat Efendi Rossini nin bu grlerini deerlendirmeye tabi tutmaz , sadece nakletmekle yetinir . Budizm mezhebinin srlar ve acayiplikler ihtiva etmesi asndan

Rossini skntl olduunu, sadece salt felsefesi asndan bu mezhebin hikmetini takdir ettiini aklar . 57 Ahmet Mithat Efendi, La Presse gazetesinde yaynlanm olan yazda anlatlan

hususlar eserine almakta bir beis grmez . Buna gre ; Budistlerle ilgili Pariste dzenleyenen bir kongre ile btn Avrupa Budizm meselesini tartldn kaydeden Ahmet Mithat Efendi, gazetede yaynlanan bu yazya atfen mezhebinin kurucusunun biyografisini vererek Budann M. . VI. ve XI . hatta VII . yzyllarda yaadn bildirir. Orta Hindistan n Katriya kabilesinden hkmdar ocuu olan Buda , babasndan ayrlarak mezhebini yaymaya almtr. Buda nn yznn gzellii o kadar olaanst imi ki, kendisine maya
58

unvan verilmitir. Bu inanca gre yz gzellii, i gzellii yanstmaktadr. Ahmet Mithat Efendi bu inanc tenkit eder ve Sokrates in gayet irkin yzl bir adam olmasna ramen ok gzel fikirler tadn syler. 59 Ona gre yzler gzel olmasa da tercme edecekleri gizli duygular gzel olabilir. Alt yl boyunca ala , plakla , ssz yerlerin skntlarna katlanan Buda , Budimanda ehrinde bir incir aac altnda mezhebini yaymaya balamtr . Ahmet Mithat Efendinin fikirlerinde Buda mezhebinin drt ilkesi vardr. 1 . Hayattan strap ayrlmaz .

Kahraman Ahmet , Dinler Tarihi , s. 81 , stanbul ,1984. Maya, hayal demektir. 59 Erbay Utku ,a.g.e. , s. 121 .
57 58

43

2 . Dou , nefse ait arzulardan kaynaklanr . 3 . Nefse ait arzular brakmak. 4 . Buna engel olan her eyden uzaklamak. Ahmet Mithat Efendi , Budizm in bu ilkelerini yle deerlendirir : Eer nefse ait

arzularn strap kayna ise o zaman nee , sevin ve zevkin de baka kaynan da yok etmeye ynelmi oluruz . Esasen strap olmaz ise sevin de olamaz . Ahmet Mithat Efendi, Pariste bu kadar Budist olmasnn Osmanllar ve kendisini arttn; Budizmin inan felsefesi asndan hayrete deer olduunu ifade eder. kinci yazya bal olarak da biyografisi bilinmeyen bir kurucu ve yazar tarafndan drt hakikati nefsani arzularn kalkmas ile dnyann tad kalmayacaktr dncesiyle bir kalemde silinen mezhebin , Pariste nasl olupda 30.000 taraftar bulduunu hayretle ifade eder. Ayrca Budizmin bir ekilde deerlendirilmesi gerektii kanaatini tar . 60 Ahmet Mithat Efendi , Fransada Budizm ile ilgili yeterli, bir aratrmann bulunmamasn da tenkit eder . Pariste bu din ile ilgili olarak Oryantalistler Kongresine katlan Ahmet Mithat Efendinin de beklenilenleri vermediini kaydeder. 61 Ahmet Mithat Efendi ye gre ncelikle Paris te bu kadar sayda Budist bulunmas ve dinin veya mezhebin beenilmesi; dikkat ekiciliidir. Norve in bakenti olan Kristiyanya ehrinde Oryantalistler Kongresine katlm olan Ahmet Mithat Efendi , konunun slamiyetle ilgili ynnn olmas zerine hassasiyet gsterdii bir konudur. Mdafaa adyla yaynlanan ciltlik eseri , hristiyanlk dininin balangtaki kuruluu , genileyii ve yayl hakknda slam ehlinin uyank olmak zorunda kald bilgileri iermektedir. Avrupada zellikle Hristiyanlk ve Katolik mezhebinin nem ve deerden d ile hristiyanlar yeni yol araylarna girmilerdir. Gnl ve ruh huzurunu

60

Erbay Utku , a.g.e . , s. 126 . Erbay Utku , a.g.e . , s. 126 .

61

44

bulmak adna Budist olmaya karar verdiklerini ifade eden Ahmet Mithat Efendi , aslnda Avrupann mzeleri , baheleri , balolar , tiyatrolar , ssl madam ve matmazelleri ile yzeysel bak iinde kendine hayran edecek bir yapda da olduunu da ifade etmektedir .

b. BRAHMANST NAN FELSEFES : Bu mezhebin eskiliini eldeki Veda kitabna eklenmi bir takvimden anlalacadr . Bu takvim, astronomi hesap ilkelerine uygun dzenlenmi M. . XIV . yzyl ncesine ulamaktadr . Bu tarihin alacak ve abart saylmasnn yan sra Hintli Brahmanlar , bu Veda dan da nce Vedalarn varolmas durumu ve takvimin o dnemlerde olmamas nedeni ile eski Vedalarnda olmadn ifade etmektedirler . Ahmet Mithat Efendi , Dinler Tarihinde getii ekilde Brahmanlk konusunda bilgi verir. Brahmanlarn Vedalar drt kitaptr . 62 1 . Rig Veda ( manzum mnacatlarn ierir ) 2 . Yacur Veda ( dualar ierir ) 3 . Sama Veda ( makamla okunacak dualar ilahileri ierir ) 4 . Atarva Veda ( din erbabnn grevlerini , iyiliin mkafatn , ktln cezasn aklar ) Vedalardan sonra Purana purana beer konuya blnm olup ; A . Dnyann yaratl B . Ademolunun yayl ve geliimi C . Tufan olay ile yaratln yenilenmesi D . Tanrlarn ve kahramanlarn soylar
63

ad verilen 18 kitap daha kutsal saylmaktadr . Her

62 63

Kk Tmer , a.g.e. , s.104 Kk Tmer , a.g.e., s.98

45

E . Tanrlara , kahramanlara ait olaylar hakknda dzenli kronoloji Upaniad adl kitabn da semaviliine inanlr ve Hintlilerin durumu olarak yorumlanr. Manava , Dharma , Sastra adl kitap da Manunun Kanunlar Toplam demek olup 2685 iirden olumaktadr . Ramayana ve Maha Baharata adl vezinli kitaplarda tanrlarla kahramanlarn hikayelerini ieren mukaddes saylan kitaplardr . Saylan 26 kitabn sadece Rig-Veda adl olan Avrupa dillerine tercme edilmitir. zellikle Max Mller ve Colebrooke nin abalar sayesinde Brahmanlar tek tanrc olarak aa kma yolundadr . Brahmanlar ok tanrc sayanlar , Vedalardan 33 ismin ilahi isim gibi anlmas ve bunlar adna mnacatlar sunulmasna dayandrlmaktadr . 64 Hintlilerin teslise inandklarn hkmedenlerin dayanann da sekiz Puranadan Bhagavat ta yer alan hikayenin ifadelerinden kaynaklandn Ahmet Mithat Efendi belirtmektedir. Hintlilerin teslise inanyor olma dncesinde Hristiyanlar yanltan husus Brahma ve Brahm arasndaki farktan kaynaklanmtr. ncelemelerle ortaya kmtr ki Tanr Brahm , tecelli eden irade Brahma dr . Sonuna elif eklenmesinden dolay farkllk ortaya kmtr . Brahmanistler iki mezhebe ayrlm durumdadr : Vinuperestler Vinubaktar ve ivaperestler ivabaktar Bir mezhebe inananlar dier mezhebi hatal grerek dmanlklar , tanmamazlklar hatta kanl kavgalar sz konusu olmaktadr . Zaman iinde daha fazlalaan mezhep saylar ile ibadet ynnden de deiiklikler ve tuhaflklar grlmesi nedeni ile de Brahmanizm yok olmutur .

64

Erbay Utku , a.g.e . , s. 145-148.

46

c. BUDA : Buda kelimesi Hint diline gre Klli Akl Mutlak lim ve Salt Hikmet gibi anlamlara gelip , bu adlarla anlan zat yani Buda dininin kurucusu da hi hata etmeyecek alemlere rahmet olacak kiidir. Ahmet Mithat Efendi ye gre bu mezhebin kurucusunun biyografisine dair eksik bilgiler ve kesin hakikatlerinin belirlenebilirliinin imkanszlk nedeninin tercme tahrifleri nedenidir . Budann kelamn ortaya koyan eserlerden Tibet halk bugn kendi dillerinde GANCUR adnda 800 byk cilde blnm ansiklopedide bulunabilmektedir. Ahmet Mithat Efendi, bu konuda da bir kiinin kelam olarak 800 cildi doldurabilecek mezhep hakikatinin varln imkansz karlamaktadr . Bu husustaki tenkitlerini ; A . Eserde yer alan cmlelerin , szlerin birbiriyle ztlklar ve anlamszlklar iinde olduunu da belirtir . B . Mezhep saysnn anlamazlklardan dolay blndn ve yaratlla ilgili

olarak mezhep saysnn ikiye indiini belirtmektedir . Maddiyatta her ey ate , hava , toprak ve sudan ibaret ve insannda bu drt unsurdan bir vcut olduunu kabul etmektedir. Maneviyatta ise insan denilen eyin ruh dan ve zekadan ibaret olduuna inanlarak ; maddi insana deer vermeyip manevi insan dllendirmeyi ve cezalandrmay esas alddr . C . ki mezhep de sonunda tek bir noktaya gelerek , insann dorudan doruya bu dnya tabiatnn mkemmellii ile nceki tabiatn vermeyerek nice alem ve suretlerden getikten sonra yeryzne gelerek imdiki suretinden sonra da suret ve ekil deitirerek bir takm alemlere geecei eklindeki inanlardr . Budizm mezhebinin insana farz kld hkmlerin hakikate uygun olduunu ifade eden Ahmet Mithat Efendi ; adam ldrme , yalan , iftira , zinann kesinlikle yasaklanm olduunu da belirtmektedir. Cmertlik ve ikram vlm; tm insanlarn karde olduklar ortaya konmutur . Hristiyanlar , Hz.sa ya gelinceye kadar insanln karde retisinde

47

bulunulmadn iddia ederken , Budizm mezhebinde bu retinin olmas Hristiyanlar zmektedir . Ayrca Budizm ile Brahmanizm mezhebi arasndaki en byk farkn da kardelik retisinde olduunu grmekteyiz. Brahmanizm de snflar sz konusudur . nsan ve hayvan ruhunu ortak saydklar iin Budistler , tekrar hayvan suretinde dnyaya gelecekleri iin hayvan veya insan kurban etmeyi reddederler. Brahmanistler tam tersidir. Bu dnya sonradan olma ve fani olduu halde Nirvana alemi baki ve sonsuz olarak tanmlanr . Ahmet Mithat Efendi , kendi kaleme ald kadaryla tm aklamalaryla, gzel eyler zerine Budizm mezhebini kabul etmesinin hafiflik olacan ortaya koymutur . Ahmet Mithat Efendi , tercmelerde olabilecei kanaatini tar ve byk tehlikelerin ortaya kmasna dikkat ekmitir. Dini dili branice olan Yahudiler arasnda doarak o ibranice dili ile konumu olan Hz. sa nn szleri yunancaya sonradan latinceye tercme edildii zaman Baba ve Oul gibi kelimelerin anlamlar branicedeki zel

anlamlarndan baka ekillere dntne iaret etmektedir. Budizm mezhebi iin de tamamyla ayn durum sz konusu olmutur . Yayld lkeler , halk katnda urad ztlklar, tanrlarn ve din ulularnn isimlerinde bile etki gstermitir. Japonyada Budaya Botsdu denilmitir. Ahmet Mithat Efendi , biyografisi malum olmayan bir zat tarafndan ortaya konulan inan dzeninin kesinlii hakknda fazla konuulmamas gerektii kanaatinde olup , bu dini eksik bulur . Ahmet Mithat Efendi , Budizm mezhebinin kabul edilemez hkmlerinden bir tanesinin de bir nevi ibadet ekli olarak deerlendirilen, nefislere ektirilen eziyet ve

skntdr . Ahmet Mithat Efendi , nefsi krmak iin deil , nefse eziyet edebilme hususunu kabul etmemektedir. intihara kadar gidebilmektedir. nsann yaratlna sama gelen

48

konudan bir tanesi de mal ve zenginlik , yeme imeden uzaklamaktadr . Ayrca Ahmet Mithat Efendi , Budizm de falclk , by , sihir gibi hikmet hakikatlerine iman edilmesini de yanl bulmaktadr . Ahmet Mithat Efendi , bu dinin Avrupallara ho grnmesini Ahmet Mithat Efendi , eskiliine balamaktadr . Eskilii de Hz. sa dan be-alt yzyl ncesine gitmektedir. Bu arada Budizm ve Brahmanizm mezheplerinde , hristiyanlk ilkelerine benzer baz hkmlerin olmasndan da znt duyarlar . Bu sebeplerden dolay hristiyanlk, bu mezheplerin gelimesinden korkmakta iken ruh ve dnceye dinginlik veren inan olduu iin de taraftar bulabilmektedir. Budistlik ve Brahmanistlik mezheplerinin kabul edilebilecek baz hkmlerinin olmas durumuna slamiyetin ne gzle baktn Ahmet Mithat , Avrupa da Bir Cevelan balkl seyahatnamesinde deerlendirmitir. Burada ifade edilen , Hz. Muhammed Mustafa dan nce nbvvet olmadna deil varolduuna inandmz , Allah n peygamberlerinin hepsine , Hz.Musaya inmi olan Tevrat drt byk semavi kitabn ilki ve Kuran- Kerimden nce anl peygamberlere kutsal sayfalarn indiine inandmzdr . nsanln babas Hz. Adem in cennetten inii , Hindistan da gerekleen anl bir peygamber ve Hz . Nuh un bile eskilii gerek Buda gerekse Brahmaya oranla o kadar fazla ki bu iki mezhebin eskiliinin bizi hayrete drmediini ifade eder . Bizim ( slam Ehlinin ) ne Brahma nn ne de Buda nn nbvvetini inanp kabul etmediimizi belirttiini dile getiren Ahmet Mithat , Avrupa nn yeni hakikat aratrmalar zerinde olduunu ve Hristiyanl deitirmeye meyilli bulunduu grndedir . Aradnn da gnmz bilimlerine aykr olmayan bir mezhep olduunu ifade eden Ahmet Mithat , slam dininin bu nitelikleri fazlasyla tadn ifade eder . Baz Avrupa alimlerinin bunu bildiini ve 30.000 kiinin Budistlii kabul etme meselesinden daha nemli konunun birka yz bin kiinin slamiyeti kabul ettiine dair sevinli haberlerin gecikmeyecei kanaatindedir.

49

AHMET MTHAT EFENDYE GRE BUDZM VE BRAHMANZM DEERLENDRLMES

Ahmet Mithat Efendi, Hindistan da Budizm ve Brahmanizm adyla hkm sren iki dinin birbirinden farkl olduunu, Dou mezhepleri hakknda aratrma yapan misyonerlerin ; Brahmanizm mezhebi , adeta Hintlilerin dininin Katoliklii demek olup, Budizm de onun Protestanl eklindeki ifadelerini kabul etmek gerekliliini belirtir . Yazarmza gre Budizm ve Brahmanizm mezheplerinin fark aadaki ekildedir . 1 . Brahmanizm ok eski Budizm mezhebi ise ok yenidir . 2 . Brahmanizm, Budizmi hi tanmaz . Budizm, Brahmanizm i tahrif edilmi bir mezhep diye tanr, onu kendisinin dzelttii iddiasnda bulunur . 3 . Veda adyla mevcut olan kitaplarn semavi olduuna Brahmanistler Budistler asla inanmaz . Budistlerin baka kitaplar vardr . 4 . Brahmanizm, tanrlara insan kurban derecesinde acmasz olduu halde , Budizm meyveler , iekler kurban derecesinde yumuaktr . 5 . Yalnz Om sznn 65 kutsanmasnda iki mezhep uzlam ve birlemi olup , bu sz ise bizdeki Hu mbarek sz gibidir. Ahmet Mithat Efendi , bu iki mezhep arasndaki fark ; Yahudilikle Hristiyanlk ve bu iki dinle slamiyet arasndaki farka benzetir. inanr,

65

Kk Abdurrahman Tmer Gnay , Dinler Tarihi , s. 97 , Ankara , 1997

50

D. VOLTAIRE VE FELSEFES Ahmet Mithat Efendi , kendisine gre cazip bulduu veya eserlerini seip okuduu filozoflar deerlendirirken bilimsel bir yol izlemez . Ona gre ; bu tarzdaki bir yol halkn zihin seviyesinin stnde olacandan halka ilim vermek onu bilgilendirmek eklindeki idealinin dnda bir davran olacaktr . nk yazarmza gre bir aydnn grevi halkn bilgilendirmek , aydnlatmak ve onu daha st bir seviyeye karmaktr . Buraya kadar anlatlanlar , bu ynde gerekletirilen faaliyetler olduundan basit fakat anlalr seviyede kalmtr . Halk bilgilendirme ve bylece fikir seviyesini ykseltme idealine her konuda sadk kalan Ahmet Mithat Efendi , Voltaire in fikirlerini anlatrken veya deerlendirirken de ayn yolu tutar . fadelerde ve anlatlanlarda , daima halkn seviyesinde kalr . Felsefi anlatm tarz yerine halk dncesi seviyesinde kalmay tercih eder . Ahmet Mithat Efendi , kendisini felsefi , ar ve adal bir dnrn ifadeleriyle yazan ve syleyen bilgin yerine koymann aksine halkna sade anlalr bir dille hitap eden ve bylece geni halk kitleleri tarafndan kabul gren bir halk yazar olur . Halkn aydnlanmasnn bu ekilde olacana inanr . Voltairei anlatrken ve deerlendirirken de ayn yol grlecektir. Biz de deerlendirmelerimizi ayn izgide yapmaya gayret edeceiz. Voltaire tam anlamyla bir filozof deildir , daha ok yeni bir dnya gr iin ihtirasla savaan sanat bir yazardr . Grlerinin felsefe bakmndan bir derinlii ve

51

zgrl yoktur . Byle olmakla birlikte Fransz Aydnlanmas zerinde , bu aydnlanmann balamas ve gelimesi zerinde ok byk etkisi olmutur . 66 Ahmet Mithat Efendi nce sade bir dille Voltaire in hayatn anlatr. Onun kaleminden dklenlere gre ; Voltaire 16 ubat 1694 te Paris te domu, doumunda hasta olduu kanaati ile ge vaftiz edilmitir. Babas XIII . asrda kurulmu olan ; kraln hesaplarn , tahsilat ve giderlerini incelemekle grevli tekilatta alan , orta snf bir aileden gelmektedir. 67 Hakim olmas iin Louis-Le-Grand kolejine gnderilen Voltaire, orada sekin hocalarla tanma frsat bulmutur. Edebiyat , tarih , felsefe renen Voltaire, yazma sanat ve zekas ile herkesi hayrete drmtr. Ahmet Mithat Efendi , Voltaire in hayatn herkesce bilinen ynleriyle anlatr . Zekas ve gzellii ile mehur Ninan de Lenclos adndaki bir kadnla evlenmitir. Voltaire hr dncelerin etrafnda toplanmasndan ok memnun olan bir dnrdr. Bu durumdan pek memnun olmayan ailesi onu Hollandaya gnderir. Madam Noyer ile Hollanda da

tanmtr. Bu entrikac kadnn kzna ak olan Voltaire in dt ackl olaylar onun Parise geri arlmasna sebep olur. Elden ele dolaan bir iirinin son msras yle olup onun hayatn dile getirmektedir : Btn ktlkleri grdm ve yirmi yandaym eklindedir. 1717-1718 arasnda hapis hayat yaayan Voltaire ; daha sonra salon hayatna ve edebi faaliyetlerine geri dnmtr. Kltrl evrelerde kabul edilen iirleri salonlarda elden ele dolaan Voltaire Villars atosunda bir marealin hanmna ak olur . Brksel de i hayatyla uraan ve zengin olan Voltaire iek hastalna yakalanr ( 1724 ).

66 67

Gkberk , Prof. Macit , Felsefe Tarihi ,s.367 , stanbul 1974 Cresson Andre eviren : Suat Erginer , Voltaire Hayat FelsefesiEserlerinden Semeler , s.10 , stanbul 1962

52

Ahmet Mithat Efendiye gre kt ans Voltaire in peini brakmamtr . atodaki bir yangnla servetini kaybetmitir. Ahmet Mithat Efendi , Voltaire i Londra da yapt bilimsel almalarndan dolay takdir eder. k filozof orada Newton un fizik ve filozofik doktrinlerini incelemi, ngiliz milletinin elde ettii zgrlkler karsnda hayrete dm , Fransa da buna benzer sonular elde etme hayaline kaplmtr. 1729 da Fransa ya dnen Voltaire , nemli eserlerini bu dnemde ortaya karmtr. Ahmet Mithat Efendi Voltaire in kendisine gre nemli eserlerini yle sralar : Brutus (1730) piyes Eriphyle ve Zaire (1732) piyes Zevk Tapna (1733 ) hayranlarnn says kadar dman da kazandran bir eserdir XII . arln Tarihi ( 1734) Pascal
68

n eseri Pensees : Dnceler in iinde bulunduu isimsiz mektuplar

yaynlar ve Paris Parlementosunda bu mektuplarn yaklma karar kmtr . Ahmet Mithat Efendi , Voltairein hayatn en ince noktalarna kadar anlatmaktan zevk alr . Buna gre Voltaire kendisine hayran olan Madam Lamarkiz du Chatelet in baheli , geni kitaplkl , tablo galerili bir atoda Koenig almaktan byk zevk almtr . 1740 da Madam du Chateletin lm zerine Berlin e dnen Voltaire, 1743 ylnda gerek bir diplomatik grev almtr .Berlin de altn bir anahtar verilerek iyi bir maala mabeyincilie atanarak kraln himayesine girmitir. Efendisinin iirlerini ve nesirlerini
69

, Maupertuis

70

, Jean Bernouilly

71

ile

dzeltmekten baka ii yoktur . Madam Denis e yazd mektuptan kral ile gnde saat

68 69

nl fransz matematisyen ve filozofu Bdingen de domu (1712 1757 ) Alman matematikisi. 70 Sain Mola da domu ( 1698 1756 ) Fransz matematikisi. 71 ( 1667 1748) svireli matematiki

53

almaktan duyduu mutluluk renilmektedir. Kraln kirli amarlarn temizlemekten bktn, iine dt kirli oyunlardan bahsetmitir. Voltaire iine dt irkin durumlardan kurtulmak iin elinden geleni yapm olmasna ramen baaramam ve hasta olarak Frankfurta gitmitir. Denis ona bakmak iin gittiinde onu sava esiri olarak

bulmutur . II . Frederik in halk arasnda yaylmasn istemedii ne var ki Voltaire in elinde bulunan iirler geri verilince hapisten kabilmitir. Voltaire Fransz saraynn kendisi hakknda hoa gitmeyen dncelerini renince serseri yahudi dedii yaantsna geri dnmtr. Gzel bir ev bahe alarak ziraatla uramaya balamtr. Bahesini ekip, kyllere rnek davranta bulunarak , kilise yaptrp, ayinlere katlarak elinden gelen tm iyi hal ve hareketlerde bulunarak yaamaya devam etmitir. Bunlarn yan sra da tiyatro iin trajedi ve komediler, yazmaya devam etmitir. Rusya Tarihi , Parlamento Tarihi , Felsefe Szl , ciltler dolduran mparatorluk vakalarn ve filozofik romanlar yazmtr . 72 Parisin Voltairei karlamasnda ki heyecan alklara yle yansm ki Beni

heyecandan ldrmek mi istiyorsunuz kelimeleri ile ifade edilmitir. Fransz Akademisinin nne yakr bir kabul treni dzenledii esnada souk algnlndan lmtr. Paris rahipleri onun iin dini ayin yaplmasn kabul etmemilerdir. Voltaire ; felsefeyi , tiyatro piyeslerinde ve btn yazlarnda yaymak suretiyle halkta felsefe zevkini dourmaya almtr . Ne var ki Voltairein sadece felsefe ile uramadn grmekteyiz. lgi alanlar; Matematik , Astronomi , Kimya , Fizik , Tarih , Ahlak , Siyaset , Psikoloji , Gzel Sanatlar da olmutur . Bir filozofun zelliklerinden olan zellikle yorulmak bilmez anlama ve grme meraknn onda varolmasnn yan sra anlalabilen her eyi kavramak isteyen geni bir zekasnn varldr . Dinsel , geleneksel , hurafeler karsnda saygszlk gsterme cihetinde
72

Tanll Server , Voltaire ve Aydnlanma , s. 150 , stanbul 1994

54

de bulunan Voltaire , iin esas olan Akl dr . Klasik filozof tipinin tersine savamak iin domu , gerei yaymak iin uraan sava bir filozoftur . Sorunlar en kesin deyimlerle ortaya koyup, savamak istedii tezleri aka zetleyen , rneklerle tasvir ederken hafzada kalan forml ve telkin edici hikayelerle mmkn olduunca da elendirerek aklad iin sonular da mutludur . Voltaire , adaleti hrsl , baarl bir iadam , dnk dostu ile yarn bozuan , sinirli ve kaprisli , rakiplerinin kskanan ve mevki sahibi , byklere kar dalkavuk olarak yaam bir kiidir. Voltaire in en byk kini , Hristiyanlk mezhebine , Hristiyan kilisesine ve iman akln stnde sayan her retiye kardr . Her yerde bu ynne dair deliller karmza kmaktadr . Voltaire felsefesinin esasl bir noktas da Ahlak konusudur . Btn insanlar benzer adaletsizlik, ktlk , iyilik kavramlarna sahiptir. Bu deerler anadan doma varolan deerler deildir . Tarihte hibir mucize olmad esasna dayanan gr ile de eyin ruh zerinde etkili olduunu kabul etmitir : iklim , idare ve din . Dnya srrn zmenin tek yolu olduuna inanan Voltaire , siyasal ilerleme iin de insanlarn eyay ele geirmesi , kendi aralarnda savamas , trelerin , bilimin sanatn ilerlemesi ile insann aklnn gelimi olacan savunmutur . 28 trajedi , 10 komedi , destani iir ve birok felsefi dncelerin yaylmasna mahsus romanlar yazmtr . Filozofa Mektuplar Aksiyonlar Romallara Mektuplar Cahil Filozof Felsefe Lgt Newton Felsefesinin Elemanlar

55

Filozofa Konumalar Treler zerinde Deneme XIV . Louis Devri Candide

bazlardr . Voltaire in metafizii yerip akl vdn , bireyi saldrdan koruduunu , inancn ve dncesini hogrnn altna ald eklinde dncelere sahip olduunu ifade edebiliriz. Kulland dil de nemlidir.Ukalalktan uzak , ak , yaln ve aydnlk bir dil kullanmtr. Tm eserlerinin temelinde yatan ve anlatmak istedii udur : Her eye inanmaynz, iittiiniz her eyi geer ake diye bellemeyiniz ; ilerin her zaman byle gideceini ve bu dnyann hi deimeyeceini sanmaynz ! ' Ahmet Mithat Efendi , Trkler arasnda ve Trke de Voltaire in alglanma eklini bir muhtray hatrlatarak aklar . Sultan III. Selim dnemin de , 1789 da darda esen rzgarlar hakknda bilgi almak iin Dileri Bakan Atf Efendi den istedii muhtra karmza kmaktadr . Bu muhtra metni gnmze kadar ulaabilmi bir metindir . zetle bu metin yledir : Burada Volter, Russo adl zndklar ve onlardan beter fukaralar peygamberlere syleyip, bykleri zemmetmek, btn dinleri kaldrmak, cumhuriyet ve eitlii ima etmekten ibaret bir takm kkrtc dnceler yaymlardr. Aslnda fitne fesattan baka bir ey olmayan bu dnceler frengi hastal gibi halkn beyinlerine ilemitir. in garip yan halk bu tr dncelere rabet etmektedir. te bunlarn etkisinde kalanlar bir ka yl nce bir fitne ve fesat atei tututurup evreye yaymlar, Allah korkusunu kaldrp ar ve namusu mahvetmiler, Fransa halkn vahi hayvan kyafetine sokmaya almlar bununla da yetinmeyip her yerde kafadarlar salayarak insan haklar dedikleri isyan bildirilerini yabanc

56

dillere de evirtip milletlerin, hkmdarlarn aleyhine kkrtmlardr. Burada olup bitenler bunlardr aslnda 73 Voltaire hakknda derli toplu ilk kitab Beir Fuad yazmtr . Pozitivist ve materyalist bir dnr olan , btn yazlarnda aklcl, bilimi ve ilerleme dncesini savunmu olana Beir Fuad; 1888de yaynlad bir eserinde, Voltaire hayran olmasnn heyecanyla bu dnrn dini nasl eletirdiini, insanl zincirlerinden kurtarmak iin banazlkla nasl savatn anlatmtr. Beir Fuada kar saldrlar balam ve havay yumuatmak isteyen Muallim Nacide Voltairei sevmenin kafirlik anlamna gelmeyeceini iaret etmitir. 74 Ahmet Mithat Efendi stanbulda 1885 (1302) ylnda Tercman- Hakikt gazetesinde yazp yaynlad Voltairein Yirmi Yanda ya da lk Ak adl eserini okuyucularnn dikkatine sunarken sradan bir roman saymamalarn istemektedir. Ayn tarihlerde daha sonra kitap haline getirilen bu roman 81 sayfadan ibarettir. Ahmet Mithat Efendi giri ksmnda Voltairein biyografisini yazan tm yazarlarn hepsinin bu hikayeden bahsettiklerini ifade etmektedir. Ondrt mektuptan
75

oluan bu

hikaye Voltairein ilk akna duyduu duygularnn en ince ayrntsna kadar tasvir edilmesidir. Romann hayali olmayp tarihi bir roman olduunu ifade eden Ahmet Mithat Efendi, Voltairein genlik andaki ruh hali ve yetitirilmesine eserinde yer vermitir.
76

Sevdiine ilk mektubu yirmi bir yalarnda iken yazan ve Voltaire in eserleri arasna giren bu 14 mektup Ahmet Mithat Efendi nin kaleminde 81 sayfalk bir eser oluturmu olup ierikleri itibariyle ak konusunu ele ald iin felsefi bir deer tamamaktadr. Ahmet Mithat Efendi, felsefi bir nitelikleri olmamasna ramen bu mektuplar tercme ederken halkn houna gideceine inanm olmaldr. Yoksa bu kadar zahmetin
73 74

Tanilli Server , a.g.e. , s.244 , Kaynarda Arslan , Trkiyede Voltaire , Cumhuriyet Gazetesi , 9 Austos 1994 75 Erbay Utku, a.g.e., s.195

57

felsefi adan ok fazla bir neminin olmadn idrak edecek kiidir. Veyahut Voltaire ile ilgili olarak eline geenler sadece bu mektuplardan ibarettir. Bu mektuplar okurken srarla felsefi nitelikler bulmak arzusu ile btn dikkatimizi verdiimiz halde matmazel De Noyere duygular dile getiren cmlelerden baka bir ey bulamadmz esef ile ifade etmek ve hayal krklna uradmz sylemek gerekir. Kald ki, kanaatimizce, bu mektuplar, sadece edebi bir nitelik tayor . Voltairein kiilii ve karakteri hakknda bize bilgiler vermektedir. Ahmet Mithat Efendi , Voltaire in ilk ocuka akn roman gzyle deil , adeta tarihten bir kesit gzyle bakarak deerlendirmektedir.

76

Erbay Utku, a.g.e., s.196

58

E . VOLTAIRE FELSEFESNN DEERLENDRLMES

Tercman- Hakikatte tefrika edildikten sonra 1887 de stanbul da ayrca baslm olan Voltaire adl otuz sayfalk bu felsefi eser , Ahmet Mithat Efendinin Voltaire hakkndaki dncelerini konu almaktadr . Beir Fuad Efendi
77

ye Azizim Beir Fuad eklinde bir hitapla balayan bu

mektupla , Ahmet Mithat Efendi , gr ve dncelerini kaleme almtr . Beir Fuad n yazd Voltaire biyografisini beendiini ifade eder. Ahmet Mithat Efendi , eletirilerini eserleri tahrip etmek amacyla deil , eserlerin tamamlanmasna hizmet etmek amacyla yaptn dile getirir. Bir eserin neden beenildii veya ne sebebe dayanarak beenilmediinin aklamasnn yaplmas gerektii kanaatini tayan Ahmet Mithat Efendi , bu mektupla da, Voltaire i neden beendiini aklar . Voltaire ini beendim demekle hem Beir Fuad n yazd biyografiyi hem de biyografinin ait olduu zat beendiini anlatmak ister. 78 Ahmet Mithat Efendi, ncelikle Beir Fuad n yazm olduu biyografiyi , genel olarak Osmanllar iin yazlm olmasndan dolay beenmitir. Bir biyografi yazmann kolayln ifade ederken Beir Fuad n yazm olduu bu biyografinin , tm biyografilerden farkl ve zellikli olduunu savunur . Voltaire, farkl bir kltrn ve topluluun iinde yaam bir kii olmakla beraber ; bu toplulukta da, kimilerince ok sevilmi, kimilerince de hakaretlere maruz braklmtr . Beir Fuad n ifadeleri ile, Voltaire , baka halka gre
77

Beir Fuad , 1852 1887 yllar arasnda yaam , Mara ve Adana valilikleri , Abdlaziz in yaverlii gibi bir ok st dzey devlet yneticilikleri grevinde bulunmutur . 5 ubat 1887 de annesinin tutulduu zihni bir hastala yakalanma korkusu ile intihar etmitir. ntiharna kadar geen drt yllk ksa fakat youn yaz hayat boyunca fikri ve felsefe alanlarnda devrin aydnlarna gre yksek kltr seviyesi ile Trk fikir tarihinde nemli bir yer edinmitir. bat dilini ( ngilizce , Almanca , Franszca ) ok iyi bilen ve nasl renileceinin metotlarn reten kitaplar yazmtr . Envar- Zeka Mecmuas , Haver , Gne dergilerinde idarecilik ve yazarlk yapmtr . 200 den fazla makale , 16 kitap nereden Beir Fuad , pozitivist materyalist ve rasyonalist batl dnrleri eserlerinde tantmtr. Okay Orhan , slam Ansiklopedisi , cilt 6 , s. 5. 78 Erbay Utku , a.g.e., s.280

59

deerlendirilmemi ; bize ait olan Voltaire ekliyle deerlendirilmi ve bu tarzda ele alnmtr. te bu sebeple , Ahmet Mithat Efendi de bu hayat hikayesini ok sevmi ve beenmitir. 79 Ahmet Mithat Efendi , bu biyografiyi hem beenmi hem de yapc eletirilerini yapmaktan geri kalmamtr . Kitabn nsznde, Voltaire in kimlerden olduunun , kime hizmet ettiinin bu eserle anlaldna dikkat eker . Ahmet Mithat Efendi Voltaire in yazd eserleri takdirle anar , iddetle savunur . Ak mektuplarndan dolay da Voltaire i ok sevmitir. Ona kar yaplan hareketleri , iftira ve hakaret olarak deerlendirir. 80 Ahmet Mithat Efendiye gre Voltaire , kendini ekemeyenlerce tenkit edilmi bile olsa , halk tarafndan takdir edilmitir.
81

Voltaire i yle savunur yle ver ki , belki

Franszlar byle yapmamlardr . Ama eksik olan husus , Voltaire in bu vgye layk fikirlerinin onunla ilgili olarak yazlm bulunan satrlarda tamamen yer almamas ; aksine sadece Ak Mektuplarn deerlendirmesidir . 82 Bilindii gibi Voltaire , Fransa dan ngiltere ye kovulmutur . Oradan Fransa ya yazmtr .Bu hususta Ahmet Mithat Efendi, btn dnyaya hatta insanla hizmet

gayretinde olan Voltaire in mukaddes vatanndan kovulmasnn, eserlerinin yaklmasnn Fransa nn o zamanlar nasl bir karanlk iinde olduunun delili olarak kabul eder. Hatta , Fransa nn karanlk dnemde olduunu ispatlamak iin de, Franszlarn Newtonun evren retisini bilmediklerini , Bacon un retisinden habersiz olduklarn , Shakespeare ,

Erbay Erbay 81 Erbay 82 Erbay szeder.

80

79

Utku Utku Utku Utku

, a.g.e., s.282 , a.g.e., s.287 , a.g.e., s.288 , a.g.e., s.290-294. Ahmet Mithat Efendi sadece Voltaire in Newtonun Unsurlar adl eserinden

60

Congreve , Bupek isimlerinin neredeyse iitilmediini belirterek Voltaire in de mektuplarnda bundan bahsettiini vurgular . 83 Ahmet Mithat Efendi, bizim de bn-i Sinalar , bn Rdler , Farabilerden habersiz olduumuzu belirterek bunun sebebinin Arapann , Farsann hakkyla bilinmediinden kaynaklandna dikkat eker. Alimler topluluu iinde ok az zatn Mecelle gibi nemli eserleri Arapadan anlayabilecek kapasitede olduunu vurgular . Bu suretle , bir yaraya parmak basar . Ahmet Mithat Efendi , bir filozofun tannmas iin tm eserlerinin insanln gz nne konulmas gerektii kanaatindedir. Ahmet Mithat Efendi, Paris te Voltaire in cenazesine gsterilen saygnn insanln ve medeniyetin gelimesine hizmet gayretinde olan kiilerin desteklendiini ifade eden Beir Fuad n cmlelerini takdirle karlar . Ahmet Mithat Efendi, bilimsel bir ifade ile, Voltaire in zamanna gre

deerlendirilmesi gerektiini ve okuyucularn hataya drlmemesi gerektiini savunur . Ahmet Mithat Efendi , Beir Fuad n Voltaire i ve Hristyanlar bu kadar vmesi konusunda hazmedemedii iin eletirir. Bizim deerlerimizi n plana karmaya alr . Voltaire in on iki kii hristyanl yaymaya yetti , szn duymaktan bktn ifade etmesiyle ilgili olarak u takdirkr satrlar yazar : Gzel ama , on iki kiinin Hristiyanlk yaymaya yetmesi konusu , acaba yalnz bir kiinin Mslmanlk yaymaya yetmesi kadar tarihsel gereklerden midir ? Acaba Veda Haccnda grld zere yirmi yllk bir sre iinde , yzbin kadar hacnn beytullah etrafnda toplandklar , yani o bir tek kiinin grmeyi baard gibi yine bir miktar hacnn Beytl Makdise toplandklarn bu on iki kii grmler midir ? zellikle bir tek kii slam dinini tamamen cahil ve barbar bir halk arasnda yayd halde , sz edilen on iki kii Hrstiyanlk , Yunan ve Latin medeniyet ve irfanna manen sahip olan milletler arasnda
83

Erbay Utku , a.g.e., s.284

61

yaymaya kmlard. te burasn anlamak isteyenleri, Mdafaa balyla yazp , yaynlam bulunduum cildin deerlendirmesine havale ederim. 84 Ahmet Mithat Efendi Beir Fuad , Voltaire in Mslman ve Osmanl milleti karsnda konumunu gerektii gibi belirleyemedii iin tenkit eder . 85 Ahmet Mithat Efendi ye gre ; Voltaire in eserlerini incelediinde onun iki husus konusunda hizmet verdii tespit edilir : a) Papazlarn zulmlerine, bo inanca , cehalete kar insanlk uyarlmaktadr. b) Papazlarn zulmlerini genel bir karakter arz eder. Bu zulm krmak hkmet idaresinin iddetini de azaltr. Ahmet Mithat Efendi slamiyetin bir ok noktadan savunmasn yapar . Bu hususlar slamiyet nazarnda yledir : a) Hibir din adam ; ben yeryznde Allahn yerini tutuyorum dememitir. b) Hibir zaman engizisyon mahkemeleri olumamtr . c) slamda din adamlarnda rtbe yoktur. En yksek kii bile ( mesela kazasker ) bir imamn arkasnda namaz klar . d) Allah n kitab yeterli olup , din asndan herhangi bir yenilie ihtiya duyulmaz . e) Ancak, dinimizde srailiyat denilen bo inanlar vardr. f) Mslmanlk ilk eklinden zerre kadar ayrlmadan ve sapmadan varolmutur . g) Mezhepler arasndaki farkllklar da Protestanlar ve Katolikler arasndaki farkla karlatrlamaz. 86 h) Batdaki gaddar hkmdarlarn rnei slam dnyasnda yoktur .

84 85

Erbay Utku , a.g.e., s.295 Erbay Utku , a.g.e., s.296 86 Erbay Utku , a.g.e., s.297

62

Ahmet Mithat Efendi Bat dnyasndaki zulmleri sralar ve bunda asil snf ile kadnlarn rol olduunu belirtir. Bizde sadece bir Haccacn zulmyle mehur olduunu ama onun da st.Barthelemy zulmne imkan vermeyeceini syler. 87 Ahmet Mithat Efendi , akl dini olan slamda bo inanlarn olmasn tuhaf karlar ve bilgisizliin bu tr yanl inanlarn kmasna sebep olduunu kaydeder . Ortodoksluk ve Katoliklik farknn kiliselerden kaynaklandn belirten Ahmet

Mithat Efendi , Voltaire in Hristiyanlk taassubunu ykma dncesinin Osmanllarda grlemeyeceini izhar eder. Voltaire dncesini tenkit eden Ahmet Mithat Efendi , Ah Voltaire olsam da yle yazsam , byle izsem eklinde ki bo heveslere Osmanllarda kimsenin kaplmayacan ifade eder. nk, bu tr heveslerin , ne millete , ne vatana hibir faydas yoktur . Ahmet Mithat Efendi ye gre Avrupa nn uygulad siyasi zulmler ve bu

zulmleri ortadan kaldrmak iin Voltaire gibi hizmet hevesi bizde grlemez. 88 nk bizde byle zulmler yoktur .Yazarmza gre , her yerde , zulmn en byk iddeti kadnlar yznden meydana gelmektedir ve bu tarihi bir gerektir. Bu husus da zellikle Dou Roma tarihinin incelenmesi yeterlidir. Bizde, kadnlarn ou siyasete girememektedir .Bu yzden karklklar yoktur . Din ve mezhep yznden meydana gelen karklklar da , bizde ki iilik ve Snnilik gibi en kuvvetli tartma bile Protestanlk ve Katoliklik sava derecesinde deildir. 89 Voltaire i okumak bizde, din ve siyaset asndan gerekli deildir. Fransa iin gerekli olabilir. nk ,o zamann Fransasnda renme denilen ey azdr . Voltaire, gerekler hususunda zihinleri ve gzleri aydnlatmtr. Hatta bunun zerine bir ansiklopedinin

dzenlenmesine gerek grlmtr.

87 88

Erbay Utku , a.g.e., s.300 Erbay Utku , a.g.e., s.306

63

Bizde de bu eksikliin bulunduunu ve bir ansiklopedinin vurgulayan

gerekli olduunu

Ahmet Mithat Efendi kendisinin , ansiklopediyi hayal edemeyenlerce

eletirildiini ama bir ansiklopedi iin de Voltaire in gzel bir rnek tekil ettiini bildirir. 90

89

Erbay Utku , a.g.e., s.300

90

Erbay- Utku ,a.g.e., s.305-306

64

SONU

Buraya kadar incelenen felsefi karakterdeki eserleri ile dier sahalardaki yazlarndan anlalmaktadr ki, Ahmet Mithat Efendi, kendisini bir eitimci olarak grmtr. Bu maksatla retmek iin renmi, okuyucuyu bilgilendirmek ve doru grd yne sevk etmek bylece de gerei anlatmak istemitir. Bu dncesi ile, tabir caiz ise, ok eitli yazlar asndan bir ansiklopedinin yapaca ii tek bana yklenmitir. ok eitli konularda yzlerce eser yazmak, olumlu ynler ortaya kard kadar, tabiatyla, olumsuz ynlerin de grnmesine imkan vermitir. Nitekim 18. ve 19. yzyln felsefe sistemlerinin tesiri Ahmet Mithat Efendide aka grlmektedir. Bununla birlikte, Ahmet Mithat Efendi, her trl felsefi etkiden syrlabilmeyi baarm, felsefi meselelere, inand ve sahip olduu kltrle bakabilmi ve bu dncelerini bir sentez haline getirebilmitir. Sahip olduu slam dnceyle sentezlemeye alt bir dier felsefi alan da pozitivizmdir. Pozitif ilimlere ve onun deneysel metotlarna ok gvenen Ahmet Mithat Efendi, sz konusu metot ve teknikleri sosyal alanlarda da kullanmak istemitir. Pek ok aratrmac tarafndan da belirtildii vehile, bu tarz almalarnda, ilham kayna Emil Zoladr . Bu dnceye paralel olarak, o, hayatn tecrbe veya deneme yanlma metodu ile renilebilecei zerinde srarla durur. Anlald gibi, ona gre ideal insan, hayatn dorularndan olduu kadar erilerinden de dersler alarak davranlarnn mesuliyetini yklenen, her trl kayba ramen hayata yeniden balama cesaretine sahip alkan ve gayretli kiidir. Onun dnce ve grlerinden kartlan sonu, fikir hayatnn balangcndan beri, daima benimsedii Sosyal fayda prensibinin bulunduudur.

65

u hususun belirtilmesi gerekir ki, Ahmet Mithat Efendi dncelerini ve bu dorultuda kulland metodu ok iyi anlatr. Avrupa medeniyeti 18. yzyldan itibaren kkleen din d felsefi sistemlerle ekillenmekte, akln ve bilimin stnln esas alan rasyonalizmden modernizme doru yol almaktadr. Rnesansla balayan srete bilim ve din ters orantl gelimi, birinin ilerlemesi dierinin zayflamasna yol amtr. 19. yzylda ise, materyalist ve pozitivist dnce zirvelere trmanrken, yeni dnya dzeninde, din, bilimi ve ilerlemeyi durduran bir konuma itilmitir. Buna bal olarak, Avrupada insan merkezli evrensel deerler ve buna bal ahlak deerleri olumutur. Avrupay bilim noktasnda yakalamak isteyen Osmanllar iin, merkezini akl ve bilimin oluturduu felsefi sistemleri ithal etmesi de kanlmazdr. Manevi deerlerinden ve z kimliinden ayrlmak istemeyen ve Bat medeniyetine inanan aydnlar iin nc bir yol vardr ki, bu da, Ahmet Mithat Efendi gibi kiilerin benimsedii oranlar makul bir sentezdir. Yazlarndan kardmz bir fikir, bize, Ahmet Mithat Efendiyi pek ok kark dnce sistemleri iinde bocalayan bir yazar olmaktan te sz edilen eitli dncelerin, deta yorularak, kendi inanc dorultusunda bir yne sevk edilmesidir. Nitekim, pek ok Tanzimat aydn gibi, Ahmet Mithat Efendi de, bilimsel ilerlemeyi hararetle savunurken, dinin sosyal hayattan ve ahlak sisteminden dlanmasn kabul etmez. Ahmet Mithat Efendiye gre, dinsizlik, Avrupa ahlakn perian etmi, nesilleri, aileyi ve toplumu tehdit eder boyutlara ulamtr. Manevi deerlerini yitiren nesiller, toplumun btn sosyal deerlerinden kopmutur. Ahmet Mithat Efendi, Batda yaanan bu durumlarn Trk toplumunda da aynen yaanmamas iin gayret etmektedir. Bu gayrette, her trl sahada bilgiye sahip olmak ama bu bilgileri slami bir kap ierisinde benimsemek esas vardr. Ahmet Mithat Efendi, baz zamanlarda materyalizme eilimli olduu halde, daha sonraki dnemlerde, slam inan ve ahlakna kuvvetle sarlarak bir dn gstermi; bu dn

66

onun slam dncesine olan ban kuvvetlendirmi, ateizmi ve materyalizmi savunan yazarlara hcuma sevk etmitir. Buraya kadar kaydettiimiz hususlardan anlalmaktadr ki, Trk fikir hayatnda, ilk defa, Ahmet Mithat Efendi ile Bat dncesinde ortaya kan felsefe problemleri zerinde dnlmeye balanmtr. Grlmtr ki, Ahmet Mithat Efendi, felsefe ve filozof terimlerinin insanlarda uyandrd dinsizlik ve kaytszlk kanaatini ortadan kaldrmaya almtr. Bu yndeki almalar ile, Trk halkna, felsefenin Farabi ve bn Sinalardan beri devam eden bir bilim olduunu ve buna devam etmek gerektiini telkin etmeye almtr. Ona gre bu dncenin kant ktphanelerimizdeki mevcut kitaplardr. Ahmet Mithat Efendi, Trk halknn felsefeye ilgi duymamasndan bu sebeple de medeniyet hamleleri yapamamasndan fevkalade znt duymaktadr. Ahmet Mithat Efendi, felsefi dnce hrriyetini, filozofun, a)kendine sahip olmas; b)her madde zerinde istedii gibi dnmesi; c)istedii gibi karar vermesi; d)istediini istedii gibi icra etmesi; e)bu yaptklarndan hasl olan iyilik ve ktlk hakknda istedii gibi akl yrtmesi olarak aklar. Daha nce kaydettiimiz eserlerinden anlald gibi, Ahmet Mithat Efendi , Hristiyanla kar Mslmanl iddetle savunur ve bu konuda byk gayretler iinde olduunu gstermek ister. u husus gzden kamamtr ki, byk mitlerle felsefi yazlarn incelediimiz Ahmet Mithat Efendi, beklenilen felsefi derinlii verememektedir. Ortaya kan kanaat, onun felsefenin btn ksmlar ile yzeysel olarak ilgilendii eklindedir. Hem Schopenhaure hem de Voltaire ile ilgili yazlar bu kanaati aka gstermektedir. Voltairein fikirleri ile ilgili almas onun ak mektuplarn tercmeden teye gidememitir. Bu husus byk bir hayal krkl meydana getirmitir. Bu yzden de, almamz kk apta kalmaya mahkum olmutur.

67

Bununla birlikte, eserleri, onun Trkiyenin yetitirdii en byk eitimcilerden olduunu, Genel Felsefe, Din Felsefesi, Pedagoji, Hukuk, ktisat, Siyaset, Edebiyat, Psikoloji, iir, roman , hikaye ve ahlk gibi pek ok konuyu ele alp eser veren bir dnr nitelii tadn ortaya koymaktadr. Kaydedildii gibi, Ahmet Mithat Efendi, felsefi dnceleri asndan balangta Batl felsefelerin ksmen etkisinde iken olgunluk dneminde slam inancna bal spiritualist, materyalizm ve pozitivizmden uzak, slami dncelere sk skya bal bir Trk dnrdr. u hususu da belirtmek yerinde olur ki, onun hakknda yaz kaleme alanlar, yazarmzn pedagoji alannda yeni fikirler reten ve iktisat hususunda da farkl fikirlere sahip bulunan bir kii olduunu ifade ederler. Gene eserleri ve bu almada belirtilen fikirlerinde belirtildii gibi, Ahmet Mithat Efendi, Batnn ilmine, almasna ve disiplinine, Dounun da ahlakna, faziletine ve dini inanlarna sahip bir insan dnmektedir. almalarn bu yne sevk etmitir. Sonu itibariyle, Ahmet Mithat Efendi, her ne kadar felsefi sahada derinlememi bu sebeple de sadece bilgilendirmek gayesine matuf olarak bilgiler vermi ise de pek ok konuda yazd eserlerle Trk fikir hayatnn ok nemli bir simasdr. Btn eserlerini konu alan bir almann Ahmet Mithat Efendiyi tam anlam ile tantacana inanyoruz.

68

KAYNAKA * Akarsu , Bedia , ada Felsefe : Kant tan gnmze felsefe akmlar , Inklap Kitabevi , st. , 1998 . ---------- , Felsefe Terimleri Szl , Inklap Kitabevi , st. , 1988 . * Aster , Ernest Von , Felsefe Tarihi : lka ve ortaa ; gnmz diline uyarlayan Vural OKUR , m yaynlar , st . , 2000 . ---------- , Felsefe Tarihi Dersleri tercme ve tanzim Do . Dr. Macit Gkberk , Edebiyat Fakltesi Talebe Cemiyeti Yaynlar , st. , 1943 . * Cresson , Andre , Voltaire : hayat , felsefesi , eserlerinden semeler , eviren: Suat Erginer, Ata Kitabevi , st. , 1962. * apanolu , Mnir Sleyman , Ahmet Mithat , Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, stanbul , 1964 . * Er, kr , Aydnla Doru ve Ahmet Mithat Efendi . * Ertayalan , smail Hikmet , Ahmet Mithat , Kanaat Ktphanesi , 1932. * Gkberk , Prof.Dr. Macit , Felsefe Tarihi , Bilgi Yaynevi , 1961. * Keklik , Nihat , Felsefe : Mukayeseli temel bilgiler ve kaynaklar, Dou yaynlar , stanbul , 1982 . ---------- , Trk slam felsefesi asndan felsefenin ilkeleri , . . Edebiyat Fak. Yaynlar , stanbul , 1982 . * Kk , Abdurrahman , Dinler Tarihi , mam Hatip liseleri 12. snf iin , MEB yaynlar , Ankara , 1989 .

69

* Malebranche , Nicholas de , Metafizik ve din zerine grmeler , eviren : Bedia Akarsu , st. , 1990 .

* Maurois , Andre , Voltaire : hayat ve eserleri , eviren : Cenap Yazansoy , Rado yaynlar , stanbul , 1980 . * Mengolu , Takiyettin , Felsefeye Giri , Remzi Kitabevi , stanbul , 2000 . * Mithat , Ahmet , Jn Trk , gnmz diline uyarlayan Murat Belge , st., 1995. ----------, Hulasa i Hmayunname , hazrlayan : M. Ata atkka , Kltr Bakanl Yaynlar , Ankara , 1999 . ---------- , Felsefe Metinleri , Sadeletirenler : Erdoan Erbay Ali Utku , Babil Yaynlar , stanbul , 2002 . * Moran , Berna , Trk Romanna Eletirel Bir Bak , letiim Yaynlar , st . , 1987 . * Rado , evket , Ahmet Mithat Efendi , Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar , Ankara , 1986 . * lken , Hilmi Ziya , slam Felsefesi Kaynaklar ve tesirleri . Eski yunandan ada dnceye doru , lken yaynlar , st . , 1983 . ---------- , Trkiye de ada Dnce Tarihi , lken yaynlar , st ., 1999. ---------- , Felsefeye giri , tabiat ilimleri, felsefe metodolojisi , A lahiyat Fakltesi Yaynlar , Ank . , 1963 . ---------- , Tarihi maddecilie reddiye , stanbul Kitabevi , st. , 1976 . ---------- , slam Dncesi , Trk dncesi tarihi aratrmalarna giri ; yayna hazrlayanlar Glseren lken , Sait Maden , lken yaynlar , st. , 2000 . * Voltaire , Felsefe Szl ; eviren : Ltfi Ay , st. , 1943. * Yahya , Harun , slam ve Budizm , Aratrma yaynclk , st. , 2003 .

70

* Schopenhauer , Arthur , Yaam Bilgelii zerine Aforizmalar , Kabalc yaynevi , st . , 1998 . * Renou , Lous ( Sorbonne retim yesi ) , Hinduizm , eviren : Maide Selen , letiim yaynlar , st. , 1993 . * Vdyarth , A. D. , Dou Kutsal Metinlerinde Hz. Muhammed , eviren : Kemal Karata , nsan yaynlar , st. , 1997 . * Sharma , Ram Bilas , Anand , Raj Mulk , Sankrityayan , Rahul , Chaltopadhyaya , Debiprosat , Budizm ve Felsefe , eviren : Sibel zbudun , Kayhan yaynclk , 1998 . * Kk Abdurrahman Tmer Gnay , Dinler Tarihi , Ocak yaynlar , Ankara 1997 .

71